iş ahlakına yönelik nicel bir çalışma ankara ornegı
Transkript
iş ahlakına yönelik nicel bir çalışma ankara ornegı
ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ ÖZKAN DEMĠRTAġ Öğrenci No: 125212702 YILDIRIM BEYAZIT ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ SOSYAL POLĠTĠKALAR YÜKSEK LĠSANS / DÖNEM PROJESĠ DanıĢman: Prf. Dr. MEHMET BULUT OCAK - 2014 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ ĠNTĠHAL Bu dönem projesi içerisindeki bütün bilgilerin akademik kurallar ve etik davranıĢ çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu beyan ederim. Ayrıca bu kurallar ve davranıĢların gerektirdiği gibi bu çalıĢmada orijinal olmayan her tür kaynak ve sonuçları tam olarak atıf ve referans yaptığımı da beyan ederim; aksi takdirde tüm yasal sorumluluğu kabul ediyorum. DanıĢman Adı Soyadı : Prf. Dr. Mehmet BULUT ii : Özkan DEMĠRTAġ ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ ÖZET ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ DemirtaĢ, Özkan Tezsiz Yüksek Lisans, Sosyal Politikalar Bölümü Dönem Projesi Yöneticisi: Prf. Dr. Mehmet BULUT Ocak 2014, 54 sayfa Toplumun düzenlemesi açısından ahlakın, özelde iĢ ve çalıĢma hayatının düzenlenmesi açısından da iĢ ahlakının kuĢkusuz önemli bir rolü vardır. Türkiye’de iĢ ahlakı henüz yeni geliĢmektedir. “Ankara’da iĢ ahlakı”na yönelik bir araĢtırmanın amacı, ülkemizde iĢ sahibi / yönetici ve çalıĢanların iĢ ahlakına iliĢkin değerleri ile iĢ dünyasında karĢılaĢılan iĢ ahlakı problemlerini ortaya çıkarmak, Ankara’da iĢ ahlakı alanında yaĢanan geliĢmeleri ve yönelimleri ele almak, iktisadi davranıĢları incelemektir. AraĢtırma Kasım 2013 içerisinde çalıĢanlar ve iĢverenlerle yüz yüze görüĢme metoduyla anket yoluyla yapılmıĢtır. Örneklem kotasında sektörel dağılım (otomotiv, dayanıklı tüketim, tekstil, bankacılık ve finans, gıda, inĢaat, turizm, sağlık, medya) dikkate alınmıĢtır. ĠĢ ahlakına yönelik davranıĢların oluĢmasında etkili görülen faktörler; birinci öncelik olarak “dürüstlük”, ikinci öncelik olarak “sorumluluk” ve üçüncü öncelik olarak da “aklı kullanma” göze çarpmaktadır. Öncelikli görülen bu faktörler iĢ ahlakının oluĢumundaki temel değiĢkenlerdir. Dolayısıyla iktisadi ahlak bir firmanın; insanlığa, topluma, değiĢik toplum gruplarına, farklı dini gruplara ve farklı dünya görüĢü olan gruplara (partiler, sendikalar vb.), personele, meslektaĢlarına, ast iliĢkisi içinde çalıĢtırdığı elemanlarına, ortaklara, müĢterilere, hastalara ve test amaçlı kullandığı kiĢilere, çalıĢanların ailelerine, doğaya, hayvanlara ve çevreye karĢı olan sorumluluğunu analiz etmektedir. Anahtar kelimeler: ahlak, iĢ ahlakı, iktisadi ahlak iii ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ TEġEKKÜR Proje danıĢmanı Prf. Dr. Mehmet BULUT’a tüm araĢtırma boyunca rehberlikleri, tavsiyeleri ve destekleri için sonsuz teĢekkür ve Ģükranlarımı sunarım. Anket sorularının hazırlanmasında Prf. Dr. Ömer TORLAK’a ve verilerin analizinde yol gösteren Doç. Dr. Latif ÖZTÜRK hocama teĢekkür ederim. Saha çalıĢması için AREA AraĢtırma’ya da ayrıca teĢekkür ederim. iv ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ ĠÇĠNDEKĠLER ĠNTĠHAL .............................................................................................................................. ii ÖZET ................................................................................................................................... iii TEġEKKÜR ........................................................................................................................ iv ĠÇĠNDEKĠLER .................................................................................................................... v TABLOLAR LĠSTESĠ ...................................................................................................... vii ġEKĠLLER LĠSTESĠ ....................................................................................................... viii KISALTMALAR LĠSTESĠ ............................................................................................... ix BĠRĠNCĠ BÖLÜM ............................................................................................................... 1 1. GĠRĠġ............................................................................................................................. 1 1.1. AraĢtırmanın Amacı .................................................................................................... 2 1.2. AraĢtırma Yöntemi ..................................................................................................... 2 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ................................................................................................................. 3 2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE ......................................................................................... 3 2.1. Ahlak ve ĠĢ Ahlakı ...................................................................................................... 3 2.2. ĠĢ Ahlakının Önemi ..................................................................................................... 4 2.3. Türkiye’de ĠĢ Ahlakının Tarihsel GeliĢimi ................................................................. 5 2.4. Türkiye’de ĠĢ Ahlakı Uygulamaları ............................................................................ 7 2.4.1. Devlet KuruluĢlarının ÇalıĢmaları ........................................................................... 7 2.4.2. Sivil Toplum KuruluĢlarının ÇalıĢmaları ................................................................ 8 2.4.3. Özel Sektör ÇalıĢmaları ........................................................................................... 8 2.4.4. Üniversitelerde ĠĢ Ahlakı Eğitimi ............................................................................ 9 v ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................................ 10 3. Ġġ AHLAKINDA ĠKTĠSADĠ DAVRANIġ ............................................................... 10 3.1. Kapitalizm ve Protestan Ahlak ................................................................................. 11 3.2. Yahudi ĠĢ Ahlakı ....................................................................................................... 12 3.3. Ġslam ĠĢ Ahlakı .......................................................................................................... 12 3.4. Ġktisadi Kararlar ve Ahlaki Ġkilemler ........................................................................ 13 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ...................................................................................................... 15 4. ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ ............................................................................................................................. 15 4.1. Örneklemin Belirlenmesi .......................................................................................... 15 4.2. Verilerin Toplanması ................................................................................................ 15 4.3. Verilerin Analizi ....................................................................................................... 16 4.4. Analizler.................................................................................................................... 16 4.4.1. AraĢtırmanın Demografik Dağılımı ve Demografik Özellikleri ............................ 16 4.4.2. AraĢtırmanın ĠĢletme ve ĠĢ Özellikleri ................................................................... 18 4.4.3. ĠĢletmelerde ĠĢ Ahlakı Normları ............................................................................ 19 4.4.4. Ahlaki Açıdan ĠĢ Dünyasında Görülen Ġlkeler....................................................... 22 4.4.5. ĠĢ Ahlakının Belirleyicileri .................................................................................... 23 4.4.6. ĠĢ Dünyasında KarĢılaĢılan Problemler.................................................................. 28 4.4.7. ĠĢ Ahlakıyla Ġlgili Problemlerin Kaynakları .......................................................... 32 BEġĠNCĠ BÖLÜM............................................................................................................. 36 5. SONUÇ VE ÖNERĠLER ........................................................................................... 36 KAYNAKÇA...................................................................................................................... 38 EK: ANKET FORMU ....................................................................................................... 40 vi ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ TABLOLAR LĠSTESĠ Tablo 1: DıĢ Ticaret Ġstatsitikleri – 2013 yılı – Güncel Dönem Ekim 2013 ............ 15 Tablo 2: AraĢtırmanın Demografik Dağılımı ........................................................... 16 Tablo 3: AraĢtırmanın Demografik Özellikleri – Firma Tecrübesi .......................... 17 Tablo 4: ĠĢletmenin ve ĠĢin Özellikleri ..................................................................... 18 Tablo 5: Firmada / kurumda iĢ ahlakına iliĢkin normların olma durumunun firmadaki konuma göre dağılımı .............................................................................. 20 Tablo 6: Ahlaki açıdan iĢ dünyasında görülen ilkelerin öncelik sırası (%) .............. 22 Tablo 7: Ahlaki açıdan iĢ dünyasında görülen ilkelerin sektördeki konuma göre anlamlılık .................................................................................................................. 22 Tablo 8: ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörler (%) .......... 23 Tablo 9: ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörler (%) .......... 23 Tablo 10 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin ortalamaları ............................................................................................................... 24 Tablo 11 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktör bileĢenleri .. 24 Tablo 12 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin sektörlere göre ortalama değerleri ............................................................................................. 25 Tablo 13 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin sektörlere göre ortalama değerleri (Devam) .............................................................................. 26 Tablo 14 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin sektördeki konuma göre anlamlılık ............................................................................................ 27 Tablo 15: ĠĢ dünyasında karĢılaĢılan problemlerin görülme sıklıkları (%) .............. 28 Tablo 16: ĠĢ dünyasında karĢılaĢılan problemlerin görülme ortalamaları ................ 30 Tablo 17: ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynakları (%) ........................................ 32 Tablo 18: ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynaklarının ortalamaları ...................... 33 Tablo 19 ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynakları (temel faktörler) ..................... 34 vii ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ ġEKĠLLER LĠSTESĠ ġekil 1: Firmanın / kurumun iĢ ahlakı değerlerine önem verilip verilmediği (%) ....... 19 ġekil 2: Firmada / kurumda iĢ ahlakına uygun olmayan durumlarla karĢılaĢma (%) .. 19 ġekil 3: Firmada / kurumda iĢ ahlakına iliĢkin normların olma durumu (%) .............. 20 ġekil 4: Firmada / kurumda iĢ ahlakı değerlerini geliĢtirmeye yönelik eğitim ve seminer gibi geliĢtirici programların olma durumu (%)............................................... 21 viii ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ KISALTMALAR LĠSTESĠ akt. : aktaran ASO : Ankara Sanayi Odası ATO : Ankara Ticaret Odası ĠGĠAD : Ġktisadi GiriĢim ve ĠĢ Ahlakı Derneği JABE : Jewish Association of Business Ethics (Yahudi ĠĢ Ahlakı Birliği) MÜSĠAD : Müstakil Sanayici ve ĠĢadamları Derneği NUTS : Nomenclature of Units For Territorial Statistics [Ġstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması (ĠBBS)] Ort. : Ortalama St. Sapma : Standart sapma TEDMER : Türkiye Etik Değerler Merkezi TR0 : Ġstatistiki Bölge Sınıflandırması – Türkiye TR5 : Ġstatistiki Bölge Sınıflandırması – Türkiye / Batı Anadolu TR510 : Ġstatistiki Bölge Sınıflandırması – Türkiye / Batı Anadolu / Ankara TÜGĠAD : Türkiye Genç ĠĢ Adamları Derneği TÜSĠAD : Türk Sanayicileri ve ĠĢadamları Derneği vb. : ve benzeri vd. : ve diğerleri yy. : yüzyıl ix ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ BĠRĠNCĠ BÖLÜM 1. GĠRĠġ Bu bölümde; problem, araĢtırmanın amacı, araĢtırmanın önemi, sonuçlar ve sınırlılıklar yer almaktadır. Batı’da son yıllarda artan iĢ ahlakı tartıĢmaları Türkiye’de de giderek daha fazla gündeme gelmektedir. Bunun küresel geliĢmelerle olduğu kadar Türkiye ekonomisindeki geliĢmelerle de iliĢkilidir. Türkiye 1980’den itibaren hızlı bir dönüĢüm süreci yaĢamakta ve bu süreç ekonomik ve toplumsal yapı üzerinde etkili olmuĢtur. Türkiye’de iĢ ahlakı tartıĢmaları ve uygulamaları da bu bağlamda ortaya çıkmıĢ ve geliĢmiĢtir. Ekonomik faaliyetlerin toplum için hayati önemde olması iktisadi hayatta ahlaki sorunların önemini daha da artırmaktadır. ĠĢ ahlakının amacı sadece felsefi analizler yapmak değil, somut olarak iĢ dünyasındaki mal ve hizmet üretimi ve tüketim sürecindeki doğruları ve yanlıĢları ifade etmektir. Günümüzde iĢ ahlakı ikinci plana atılabilecek bir konu değildir. Bu önem, günlük hayatta olduğu kadar iĢ hayatında ve profesyonellerin mesleki uygulamalarında ahlak konusunun gittikçe ön plana çıkmasından kaynaklanmaktadır. Özellikle 1980 sonrası dönemde küreselleĢmenin artan etkisiyle yeni yapısal uyum düzenlemelerinin yaygınlaĢması belirli meselelerin daha fazla konuĢulmasına sebep olmuĢtur. Ancak burada ilginç olan, daha ahlaklı bir dünya özlemiyle birlikte ahlak dıĢı davranıĢların da yaygınlaĢmasıdır. BaltaĢ (2003)’e göre “iĢ yerinde önemsenen etik davranıĢlar daha çok yasalarca suç sayılan hırsızlık, sahtekarlık, vergi kaçakçılığı ve diğer ödeme yükümlülüğünü yerine getirmemek, rüĢvet gibi eylemlerle ilgili olup iĢ etiğinin henüz bireysel çalıĢma davranıĢına inmediği görülmektedir” (akt. Çakar ve Arbak, 2008:2). Bu çalıĢmada önce kavramsal çerçeve, iĢ ahlakında iktisadi davranıĢ, Ankara örneği için yapılan araĢtırmanın analizleri, sonuçları, değerlendirme ve öneriler incelenecektir. 1 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ 1.1. AraĢtırmanın Amacı Türkiye’de iĢ ahlakı henüz yeni geliĢmektedir. Yapılan araĢtırmada beklentiler iĢ ahlakının durumunun ortaya konulması, problemlerin tespiti, iĢçi hakları, maddi kültürün çalıĢanlar üzerine etkisi ve iĢ ahlakı alanında yaĢanan geliĢmeleri incelemeye çalıĢmaktır. Bu araĢtırma sonunda iĢyeri sahiplerinin ve çalıĢanların iĢ ahlakına önem vermesi, sorunların tespiti ve çözüm yollarının aranması beklenmektedir. ĠĢ ahlakına her zaman ihtiyaç duyulmaktadır. Konunun iĢ dünyası ve toplumun gündeminde tutulması önemlidir. Anket ile toplanan veriler Ankara’da iĢ sahibi / yönetici ve çalıĢanların iĢ ahlakına iliĢkin değerleri ile iĢ dünyasında karĢılaĢılan iĢ ahlakı problemlerini ortaya çıkarmayı amaçlamıĢtır. Bu çerçevede dört farklı grupta faktörler incelenmiĢtir: ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasındaki faktörler ĠĢ hayatında önemli görülen ahlaki problemlerle ne sıklıkta karĢılaĢıldığı ĠĢ ahlakıyla ilgili karĢılaĢılan problemlerim kaynağı Ahlaki açıdan en önemli görülen ilkeler AraĢtırma, Ankara’da firma sahibi, profesyonel yönetici ve çalıĢanlarla toplam 308 kiĢiyle gerçekleĢtirilmiĢtir. Büyük, orta ve küçük ölçekli iĢletmelerde; otomotiv, dayanıklı tüketim, tekstil, bankacılık ve finans, gıda, inĢaat, turizm, sağlık, medya sektörleri dikkate alınmıĢtır. 1.2. AraĢtırma Yöntemi “ÇalıĢanların ĠĢ Ahlakına Yönelik Nicel Bir ÇalıĢma – Ankara Örneği” araĢtırması, konuyla ilgili hazırlanmıĢ anket formu (EK-Anket Formu) Kasım 2013 içerisinde AREA AraĢtırma tarafından yüz yüze görüĢme yöntemiyle uygulanmıĢtır. ĠĢ yeri bilgileri Ankara Sanayi Odası ve Ankara Ticaret Odası BaĢkanlıklarından temin edilmiĢtir. GörüĢme öncesi iĢyerlerinden randevu alınarak anket uygulanmıĢtır. 2 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ ĠKĠNCĠ BÖLÜM 2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE 2.1. Ahlak ve ĠĢ Ahlakı Demir (2003)’e göre ahlak iyilik, dürüstlük, yardımseverlik, sözünde durma, yalan söylememe gibi özellikleri kapsayan kurallar ve tavırlar bütünüdür (akt. Erol, 2012:55). Ahlak kelimesinin kullanımında bir çeĢitlilik söz konusudur. Bu bağlamda ahlak bir norm standardı, bir dini vecibe veya davranıĢları belirleyen genel bir çerçeve anlamında kullanılabilmektedir (Eğri ve Sunar, 2010:43). ĠĢ ahlakı; ekonomi ve iĢ dünyasının sağladığı olanaklar doğrultusunda sağduyulu seçimler yapmamızda bize yol gösteren ilke ve değerleri inceleyen bir disiplindir. Dolayısıyla ahlak ekonomik hedefleri baĢarmaya yönelik önemsiz bir araç olarak suistimal edilmemelidir. Hukuk, ahlak ve vicdan kuralları içerisinde iĢlemeyen bir ekonomik sistem, çökme ve dağılmaya mahkumdur (Özgener, 2000:176). ĠĢ ahlakı ancak uygulamalı bir ahlak olarak hayat bulmaktadır ve mevcut iktisadi sistemden bağımsız bir biçimde ele alınması mümkün olmayan ahlak konuları, aynı zamanda sektörel ve mesleki durumlardan da etkilenmektedir. Bu sebeple iĢ ahlakı konusunu ele alırken günümüz iĢ dünyasında ortaya çıkan ahlaki ikilemlere dikkat çekmek yerinde olacaktır. Toplumsal ahlaki değerlerde yozlaĢma ve problemler, iĢ dünyasına da yansımaktadır. Kısaca iĢ dünyası da toplumsal ahlaki yozlaĢmadan etkilenmeksizin sürdürülemez. Bu bağlamda iĢ ahlakına olan ihtiyacın her geçen gün arttığına iliĢkin değerlendirmeler yapılmaktadır. ĠĢ dünyasında karar alan ve bu kararları uygulayan insan olduğuna göre, ahlaki değerlerdeki yozlaĢmalar iĢ dünyasına da yansımaktadır. ĠĢ dünyasında da ahlaki açıdan sorgulanabilir ve problemli durumlarla karĢı karĢıya kalınabilmektedir. Bu durumda iĢ ahlakını, iĢ dünyasında toplumsal ve evrensel ahlaki değerlere uygun davranma Ģeklinde çerçevelemek mümkündür. Bu değerler zaman içinde değiĢebilir ya da herhangi bir 3 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ ülkedeki iktisadi sistemin temel dinamiklerinden önemli ölçüde etkilenir (Torlak vd., 2013:6). Ülgener (1981)’e göre, iktisadi hayat sadece madde dünyasından ibaret olmayıp, insan gerçeğinin gözardı edilmemesi gerekir. Bu genel değerlendirme sonrasında Ülgener; “kapitalizmi, söz geliĢi, kapitalizm yapan yalnız dıĢ görünüĢü ile para, sermaye akımı ya da o akımların gövdeleĢtiği kuruluĢlar değil, aynı zamanda ve belki daha önemli ölçüde çağın tipik insanının davranıĢ biçimi, tercihleri ve bütün bunların toplam ifadesi olan yaĢayıĢ normlarıdır” der (akt. Torlak vd., 2013:6). Bir baĢka deyiĢle, kapitalizmi kapitalizm yapan asıl unsur, para akıĢı ya da binalar değil, kapitalizmi yaĢamının bir parçası haline getiren insanlardır diyebiliriz. 2.2. ĠĢ Ahlakının Önemi AĢırı kazanma hırsı, haksız edinim, bencillik, duyarsızlık, fırsatçılık gibi iĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢlarla, rekabete karĢı koyabilme, rekabette öne geçme, daha fazla yatırım ve istihdam oluĢturma ve benzeri daha olumlu gibi görünen yaklaĢımlar da iĢ ahlakının değerlendirilmesinde yer alabilir. Dolayısıyla iĢ ahlakının ne denli önemli olduğu ve dikkat edilmezse hoĢ olmayan sonuçlarla karĢı karĢıya kalınabilecek tutum ve davranıĢlar sergilenebileceği aĢikardır. ĠĢ ahlakı, sosyo-ekonomik süreci tüm boyutlarıyla kuĢatır. Bu nedenle etik konular iĢ aktivitelerinin her alanını ilgilendirir; birini iĢe almak ya da korumak, ihalelere karar vermek, fiyatları ayarlamak, hedefleri belirlemek, kaynakları tahsis etmek, kar payını belirlemek, çalıĢanları disipline etmek, zaman tablosunu planlamak ve kontratları değerlendirmek gibi faaliyetlerin hepsi etiksel kararları içerir. ÇalıĢanlar arasında, çalıĢanlarla yöneticiler arasında, iĢletme ve iĢletmeyle alıĢ veriĢte bulunanlar ya da iĢletmeyle çevresel faktörler arasında karĢılaĢılan tüm ahlaki sorunlar iĢ ahlakı kapsamındadır (Arslan, 2001; akt. Ġlhan, 2005:261). ĠĢ ahlakına duyulan ihtiyacın artmasına neden olan bazı faktörler, iki temel baĢlık altında sıralanabilir: Bunlar iĢletme dıĢı ve iĢletme içi faktörler. ĠĢletme dıĢı faktörler; hayat tarzlarının değiĢimi ve buna bağlı olarak tüketimdeki aĢırı artıĢ, kitle iletiĢim araçlarının 4 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ etkisiyle kültürler arasındaki etkileĢim ve kültürlerin hızlı değiĢimi, adalet mekanizmasının etkin olmayıĢı ve yavaĢ iĢlemesi, haksız kazanç yollarının artıĢı ve bu durumun insanları kolay yoldan kazanmaya teĢvik etmesi, genel olarak toplum ahlakının zedelenmesi ve ekonomik yapının bir bütün iĢletmeleri ahlaksızlığa sevketmesi. ĠĢletme içi faktörler; kar maksimizasyonu amacının diğer sosyal sorumluluk amaçlarının önüne geçmesi ve onları gölgede bırakması, çalıĢanların kiĢisel ahlaki değer yargıları, iĢletme sahipleri, ortakları ve yöneticilerinin kiĢisel ahlakî algılamaları, hırsları ve tutkuları, iĢletme içi çıkar çatıĢmaları ve iĢletme içi denetim ve yaptırım mekanizmalarının zayıflığı. ĠĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢların artması ve bu noktada sıralanan iĢletme içi ve dıĢı faktörlerin etki alanının geniĢlemesi dikkate alındığında iĢ dünyasında iĢ ahlakına olan ihtiyacın artması ve iĢ ahlakının önemi daha iyi anlaĢılacaktır (akt. Torlak vd., 2013:8) 2.3. Türkiye’de ĠĢ Ahlakının Tarihsel GeliĢimi Eski Türklerde insan ve toplum yaĢamı dinsel gelenekler ve törelerle biçimlendirilmiĢ. Özellikle ahlaki kurallar ve adaletin iĢleyiĢi, inanç sistemlerinin etkisinde kalmıĢ. Hun Devleti’nin kurulduğu M.Ö. 3. yy.’dan baĢlayarak eski Türk devletleri, töre ile iĢleyiĢini düzenlemiĢlerdir. Göktürkler (552-752) dönemi Orhun Abideleri de devlet ve halkın karĢılıklı olarak görevlerinin belirtilmesi, kültür ve yasalar, adalet, refah ve sosyal devlet anlayıĢı hakkında bilgi vermesi açısından önem taĢımaktadır (Kopraman vd., 1994; akt. Akgemci ve Özgener, 2002:48). Türklerin “Gök Tanrı” anlayıĢı, Ġslamiyet’e geçiĢini kolaylaĢtırmıĢtır. Ġslamiyet’in telkin ettiği ahlaki kuralların çoğu Türk ahlak anlayıĢına uygundu. Türklerin Ġslamiyet’e geçiĢinin ilk dönemlerinde yazılan “Kutadgu Bilig”, “Siyasetname” gibi eserlerde idari, siyasi, mali, sosyal ve kültürel yönlerle beraber ahlak ve görgü kurallarından da bahsedilmiĢtir. Yunus Emre, Hacı BektaĢ-ı Veli, Mevlana gibi mutasavvıflar da ahlak konusunu ele almıĢlardır. Bu dönemde “ahilik” ve “loncalar” dikkat çekmektedir. Ahilik, 13. yy.’da Türklere özgü ve kendi gereksinimleri sonucu ortaya çıkmıĢtır. Ahilik; belli bir süre içinde kendisine özgü kurallarla iĢleyen esnaf ve sanatlarlar birliği ve eğitim kumrunu ifade eder (Çağatay, 1989; akt. Akgemci ve Özgener, 2002:50). Ahiliğin iĢ ahlakı ve ekonomik geliĢmeyle ilgili ilkeleri: 5 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ Doğruluktan ayrılmamak, cömert olmak ve alçak gönüllü olmak, ÇalıĢma iliĢkilerini insancıllaĢtırmak ve huzurlu bir ortam yaratmak, müĢterileri memnun etmek, Kendisini topluma adamak ve insanlara nasihat ederek iyi yola yöneltmek, YardımlaĢma ve dayanıĢma, fırsatlar ve imkanlardan eĢit ölçüde yararlanma, kendisinden baĢkalarını da düĢünme, Bir sanat ve iĢ sahibi olmak, ĠĢin her kademesinde ciddiyet ve disiplinli çalıĢma olarak ifade edilmektedir (Ünsür, 1998; akt. Akgemci ve Özgener, 2002:50). Ahilik sisteminin 15. yy.’da bozulmaya baĢlamasıyla bu yüzyılın sonlarına doğru yerini “lonca” denilen kuruluĢlara bırakmıĢtır. Sanayi Devriminden önce kurulan ve sonrasında da yaĢamını sürdüren loncalar, iĢ ahlakı ve ve disiplini altında sanat erbabını korumak, gelenek ve göreneğe hak tanımak, zorunlu olmadıkça iĢ, güç ve sanat değiĢtirmemek, düĢkünü kollamak ve beraberce savunmak gibi ilkelerin esas alındığı bir teĢkilattır. Ekonomik hayatın ahlaki kurallarını, çalıĢma sürelerini düzenleyen loncalar toplumda esnaf ve sanatkarın saygınlığını vurgulayıcı ve sosyal değiĢimi yönlendirici ve denetleyici bir rol üstlenmiĢtir. 17. yy.’dan itibaren sanayinin geliĢmesiyle birlikte iĢçi sayısı artmıĢ ve bu sistemin varlığını zorlamaya baĢlamıĢtır. Loncalar, Sanayi Devrimi’nden sonraki dönemde önemini yitirmiĢlerdir. Osmanlı’da toplumsal düzenin sağlanmasında kanunlar ve düzenlemeler temelde dinsel ahlak ve kültürel toplumun benimsediği adet ve törelerle beslenmiĢtir. Ahlak kanunun en önemli dayanağı adalettir. Ġslam’ın birincil kaynakları, sosyal eserler ve örfi hükümler adalet dayanağını teĢkil etmektedir. 16. yy.’da Katip Çelebi’nin iĢ ahlakı ve sosyal terbiye konusundaki görüĢleri ilgi çekicidir. O, ahlak anlayıĢını “hiçbir şeye zarar vermemek ve herkese faydalı ol, iyilik et” ve “sözle işin bir olması” ilkelerine dayandırmıĢtır (Emrullah ve Hadimi, 1972; akt. Akgemci ve Özgener, 2002:52). 1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı adalet kurallarına çağdaĢ kavramlar getirmiĢtir. Böylece Ģer-i hukuk yanında Batı Avrupa’daki hukuk ve devlet anlayıĢına ait düĢüncelerden de yararlanılmıĢtır. 1980 öncesi Cumhuriyet Dönemini incelediğimizde, özellikle 1920’li yıllarda ahlaki sorunlar yetersiz eğitim ve düĢük gelir düzeyinden kaynaklanmıĢtır. Yine savaĢ yılları 6 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ olması nedeniyle ahlaki olmayan eğilimler artıĢ göstermiĢtir. 1980 öncesi dönemdeki hükümet programlarında yönetimin tarafsızlığı ve yolsuzluklarla mücadele üzerinde durulmuĢtur. 1960’lı yıllarda, tarafsız ve etkin yönetim, yargı sisteminde reform gibi çabalar ön planda iken, 1970’li yıllarda partizanlığın önlenmesi, gelir dağılımında adaletin sağlanması, vergi reformu, enflasyonla mücadele öncelikli hedefler arasında yer almıĢtır. Ancak bu programlarda yer alan vaatler tutulmamıĢtır (Akgemci ve Özgener, 2002:54). Yine bu dönemde kamusal istihdam alanında partizanlık sık sık karĢılaĢılan bir durumdur. 1980 sonrası dönemde yöneticilerin, politikacıların yolsuzluklara ve skandallara karıĢması iĢ ahlakına olan ilgiyi artırmıĢtır. ĠĢ ahlakı bir geliĢme seyrine girmiĢtir. Bu dönemde mevcut sorunlara toplum ile iĢletme arasındaki iliĢkiler de eklenmiĢtir. ĠĢletmeler kamuoyu imajı ile daha çok ilgilenmeye baĢlamıĢlardır. ĠĢletmelerde ahlaki sorunlar ve sosyal sorumlulukla ilgili tartıĢmalar düzenlenmiĢtir. Kitle iletiĢim araçlarının geliĢmesi, ekonomi politikalarındaki değiĢim, Türkiye pazarına yönelik uluslar arası baskı, ticaret kanunlarındaki revizyon vb. birçok sebep iĢ ahlakının önem kazanmasına yol açan sosyal geliĢmelerdir (Bilgin, 1998:195). 2.4. Türkiye’de ĠĢ Ahlakı Uygulamaları ĠĢ ahlakı konusunda yapılan çalıĢmalar özellikle 2000 yılı sonrasında yoğunlaĢmaktadır. Genel olarak ele alındığında yasalar ile düzenlenen kamu sektöründe düzenlemelerin ve uygulamaların diğer sektörlere göre çok daha önce baĢladığı ve daha net bir Ģekilde tanımlandığı görülmektedir. Ancak kamu sektöründeki düzenlemelerin genel bir baĢlık altında toparlanması ancak 2005 yılında gerçekleĢmiĢtir. Diğer taraftan özel sektör ve STK’ların iĢ ahlakı konusunda bazı çalıĢmalar yaptığı gözlense de yapılan çalıĢmaların uygulanmasında çok yetersiz olduğu rahatlıkla söylenebilir (Eğri ve Sunar, 2010:57). 2.4.1. Devlet KuruluĢlarının ÇalıĢmaları Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne üyelik süreci kamu sektörünün daha Ģeffaf ve denetlenebilir olması zorunluluğunu getirmiĢtir. AB’den gelen reform ve yapısal düzenleme çerçevesinde de kamu etiği konusu gündeme gelmektedir. Bu çerçevede kamuda ahlakla ilgili konuları takip etmek ve bir çerçeve oluĢturmak üzere 2005 yılında KGEK (Kamu Görevlileri Etik 7 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ Kurulu) kurulmuĢtur. Ancak bazı kurum ve kiĢilerin kapsam dıĢı bırakılması dolayısıyla KGEK’ın çalıĢma alanı ile ilgili sorunlar bulunmaktadır. KGEK’in kurulmasını düzenleyen yasa ile birçok düzenleme getirilmiĢ ancak yaptırımın yetersizliği ve KGEK’in çalıĢan sayısı açısından çok zayıf kalması etkinliğini ve kapsayıcılığını azaltmıĢtır. 2.4.2. Sivil Toplum KuruluĢlarının ÇalıĢmaları ĠĢ ahlakı alanında ilk olarak TÜSĠAD’ın yapmıĢ olduğu çeviri çalıĢmaları ve tüzüğünde yer alan iĢ ahlakı ilkeleri göze çarpmaktadır (http://www.tusiad.org/tusiad/tuzuk/). Diğer bir çalıĢma da 1992 yılında TÜGĠAD tarafından “ĠĢ Ahlakı ve Türkiye’de ĠĢ Ahlakına Yönelik Tutumlar” baĢlığı ile yayımlanan rapordur (TÜGĠAD, 1992). Bu çalıĢma iĢ ahlakı alanında yapılan ilk çalıĢmalar arasında yerini almıĢ ancak dernek bu alana katkı noktasında daha fazla ilgi göstermemiĢtir. Diğer taraftan MÜSĠAD içerisinde üyelerin iĢ ahlakına aykırı davranıĢlarını denetleyecek bir mekanizma kurulmaya çalıĢılmıĢ ancak uygulama pek baĢarılı olamamıĢtır (Eğri ve Sunar, 2010:60) Özel olarak çalıĢma alanı iĢ ahlakı olan dernekler 2000’li yılların baĢında kurulmuĢtur. Bunların arasında TEDMER ve ĠGĠAD yer almaktadır. 2.4.3. Özel Sektör ÇalıĢmaları ĠĢi ahlakı kodlarının firmalarda uygulanmasında büyük ölçekli kurumsal ve uluslar arası Ģirketlerin öncü olduğu bilinmektedir. KurumsallaĢma bağlamında ele alınan ahlaki kod uygulamaları büyük Ģirketler için yaygın bir tercih konusu haline gelmiĢtir. Birçok firma ahlaki kodların oluĢturulmasında danıĢman desteği alarak süreçleri yürütmeye çalıĢmaktadır. Öte yandan iĢ ahlakı bağlamında ele alınabilecek çevre duyarlılığı, çocuk iĢçi çalıĢtırmama, cinsel ayrımcılık ve cinsel taciz gibi konulardaki çalıĢmaların Türkiye’de yeterince geliĢtiğini ve sistematik bir Ģekilde çalıĢmaların gerçekleĢtirildiğini söylemek güçtür. 8 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ KOBĠ’ler açısından bakıldığında ise iĢ ahlakı ile alakalı çalıĢmaların henüz gündeme gelmediği, Ģirket içerisinde ve dıĢarıyla olan iliĢkilerde daha çok geleneksel kalıpların kullanıldığı görülmektedir. Bu bağlamda Türkiye’de özel sektörde iĢ ahlakı ile ilgili çalıĢmaların henüz geliĢmediği söylenebilir. 2.4.4. Üniversitelerde ĠĢ Ahlakı Eğitimi Ahlak ve etik ile ilgili teorik konular, üniversitelerin felsefe bölümlerinde ele alınmaktadır. Etik konusunun iĢ ahlakı yönünden incelenmesi ise iĢletme bölümlerinin bir parçası olarak karĢımıza çıkmaktadır. Ancak çok az sayıda üniversite de yüksek lisans ve doktora düzeyinde iĢ ahlakı dersi bulunmaktadır, lisans düzeyinde ise diğer derslerde bir baĢlık olarak ele alınmaktadır. Ancak iĢ ahlakı eğitiminin üniversitelerde henüz yeterli bir düzeyde olmadığı ve iĢ ahlakı eğitiminde bir gelenek oluĢmadığı görülmektedir. Diğer taraftan iĢ ahlakı ile ilgili olarak bu çalıĢma alanının henüz yeni ve yetersiz olduğu söylenebilir. Türkiye’de akademik olarak bu konuda araĢtırma yapmak için kurulan merkezler arasında Hacettepe Üniversitesi ĠĢletmecilik Meslek Etiği Uygulama ve AraĢtırma Merkezi (HUEM)ve Ortadoğu Teknik Üniversitesi Uygulamalı Etik AraĢtırma Merkezi (UEAM)’ni sayabiliriz. 9 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. Ġġ AHLAKINDA ĠKTĠSADĠ DAVRANIġ Kapitalist iktisadi sistem piyasa mekanizması içerisinde hakimiyetini devam ettirmektedir. Kendinden önceki sosyo-ekonomik yapıyı dönüĢtüren ve yeni bir anlayıĢı küresel boyutta kabul ettiren bu yapının temelinde kiĢisel çıkar peĢinde koĢma düĢüncesi yatmaktadır. Bireylerin çıkarlarını artırdıkça toplumsal çıkarın da artacağını iddia eden bu düĢünce sistemi kiĢisel kar için her türlü ihtirası meĢru görmektedir. Bu bağlamda kendine has ahlaki bir arka plana sahip olan bu iktisadi sistemin incelenmesi ve anlaĢılması iĢ ahlakı alanında temelli çalıĢmalar yapmak bakımından son derece önemlidir. ĠĢ dünyasında ahlaki bir sistemin kurulması için adalet prensibinden hareketle eleĢtirel bir bakıĢın oluĢturulması son derece anlamlı ve önemlidir. Ahlak ve iktisat ahlakı, Ülgener’in temel kavramlarının baĢında yer alır. Ülgener bu kavrama iliĢkin analizini yaparken evvela iktisat ahlakı ve iktisat zihniyetinden bahseder. Ġktisat ahlakı uyulması gereken (veya istenen) normların veya hareket kurallarının toplam ifadesi olurken, iktisat zihniyeti gerçek (reel) davranıĢında kiĢinin sürdürdüğü değer ve inançların toplamıdır (Deniz, 2009:11). Ġktisat ahlakı, dünya iliĢkileri karĢısında kiĢiyi kulluk görevi ve yükümlülüğü idrakinde olarak- belli bir tavır almaya çağıran saik ve motiflerin topluca ifadesi olarak görülebilir (Ülgener, 1981; akt. Deniz, 2009:11). Örneğin faiz yasağı ve zekat, iktisadi konu gibi görünse de, kiĢini değer ve tercihlerine yönelmeyip dinin kuralları arasında yer alır. Ġktisadi ahlakı belirleyen unsurlar sadece din değildir. KiĢinin yaĢam ve davranıĢ tarzı, siyasi baskılar, coğrafi ve iklim koĢulları, ve ahlaki dünya görüĢleri yer alır. 10 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ 3.1. Kapitalizm ve Protestan Ahlak Ġktisadi düĢünce, sosyoloji ve din sosyolojisi alanlarındaki çalıĢmalarıyla tanınan ünlü Alman düĢünür ve sosyolog Max Weber, “Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu” adlı çalıĢmasını 1904 - 1905 yıllarında yazmıĢtır. Eserde, kapitalist ruhun geliĢiminde dinin etkisinin olup olmadığı ya da ne dereceye kadar etkili olduğu ve kapitalist kültürün hangi yanının buna dayandırılabileceği araĢtırılmaktadır. Yazarın temel tezi, Protestan Ahlak anlayıĢının kapitalizmin geliĢmesini sağlayan ruh olduğudur. Bu anlamda “kapitalist ruh”u incelemiĢtir. Diğer yandan da, kapitalizmin yalnızca Batı Avrupa’da ve orada yer alan inanç ve değerler sisteminin etkisiyle ortaya çıkmıĢ olduğunu ifade etmektedir. Mezhep farklılıkları ile kapitalist ruh arasındaki iliĢkileri incelemiĢ, Protestanlar ile Katoliklerin yaĢam anlayıĢlarını karĢılaĢtırmıĢtır. Ġnsanın tabiatında bulunan kazanma güdüsü ile ticari iliĢkilerin, Protestan ahlakı ile kapitalist ruh arasındaki dinsel, kültürel ve ticari iliĢkilerin tüm yönlerini gözler önüne sermiĢtir. Kapitalizm, iĢverenler tarafından rasyonel bir Ģekilde yönetilen ücretli emeğe dayanmaktadır ve iĢverenler bu emeği kullanarak kar yapmanın ve sermaye biriktirmenin peĢindedirler. Bu birikim duygusu da sınırsız olmaktadır. Kapitalizm için burjuva sınıfı, kent düzeyi, endüstriyel geliĢme ve kapitalist ruh gereklidir. Bu bağlamda modern endüstriyel kapitalizmin ruhu “Protestan Ahlak”tır (Weber, 2010). Dolayısıyla Protestanlık anlayıĢı ile kapitalizmin rasyonel ahlakı arasında örtüĢme vardır. Protestanlığın yorumlarından biri olan kalvenizm, kaderci bir yaklaĢıma sahip. Kalvenizmde dinsel bir olgu mevcuttur. Bu yüzden toplumun muhafazakar etkinliğini artırmaya uğraĢıyor. Bunun için de kazanmayı ve serbest ekonomik yaklaĢımı savunur. Ġnsana güven yok, Tanrıya güven vardır. Katolik yaklaĢımda faizin yasak olması, fakirlere yardımın ön plana çıkması için kapitalizmin geliĢimini engellemiĢtir. Bu noktada Protestan yaklaĢımla kapitalizm geliĢmeye baĢlamıĢ. Meydana gelen para döngüsü, kredi kullanımı gibi kapitalist ürünler özendirilmiĢ ve toplum adeta bir kafes içine alınarak sistemleĢmiĢtir. Kaderci ve sınıfsal yaklaĢım çalıĢana düĢük ücreti de getirmiĢtir. Sonuç olarak kapitalizm ve Protestanlık karĢılıklı olarak birbirlerine yön vermiĢtir. 11 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ 3.2. Yahudi ĠĢ Ahlakı Yahudiler, tarihi geçmiĢleri itibari ile hep baĢka ülkelerde yaĢamıĢlar ve sürgünlerle varlıklarını geride bırakmak zorunda kalmıĢlardır. Ancak Yahudilerin kutsal kitabı Tevrat ile varlıklarını ve milli benliklerini korumuĢlardır. Yahudilikte çok para sahibi olunması dinen teĢvik edilmiĢtir. Hıristiyan öğretisi ve kilisenin, yoksulluğu yücelttiği dikkate alınırsa, yoksulluğu sayesinde cennete gitmeye çalıĢan Hıristiyan ile altın ve gümüĢ toplamayı cennete gitmenin aracı olarak gören Yahudi arasındaki zihniyet ayrılığının ekonomik alandaki etkisi farklı olacaktır. Sonuçta Hıristiyanlık, çok dindar bir kiĢiyi rahip, keĢiĢ (monk) yaparken, Yahudilik ise akılcı (rationalist) bir iĢ adamı yapar. Yahudi dinine göre, Yahudiler arasında borç verilirken faiz iĢletilmesi yasaklanmasına rağmen Yahudiler dıĢındakilerle bunun pazarlıkla belirlenmesi mümkündür (Erol, 2012:56-57). Londra’daki Yahudi ĠĢ Ahlakı Birliği (Jewish Association of Business Ethics-JABE) tarafından düzenlenen iĢ seminerlerinde Yahudi iĢ ahlakının çerçevesi ĢekillenmiĢtir. Birlikte esas alınan iĢ ahlakının özünü, Haham Rabbi Hillel’in Tevrat hakkındaki görüĢüyle açıklanabilir. “Size yapılmasından nefret ettiğiniz bir Ģeyi, siz baĢkasına yapmayınız. Tevrat’ın özü budur. Kalan kısmı sadece ayrıntıdır. Gidiniz ve çalıĢınız” (KurtuluĢ, 2005:753). 3.3. Ġslam ĠĢ Ahlakı Ġslam’da yapılan her iĢ ve çalıĢma meĢru olmak kaydıyla, kaba, ince veya fikri emek ayrımı yapılmaksızın, tasvip ve destek görmektedir. Ancak Ġslam hukukçuları, gücü yettiği halde çalıĢma yoluna gitmeyerek dilencilik ile geçimini sağlamaya çalıĢanların devlet tarafından çalıĢmaya zorlanmaları gerektiğini dile getirmiĢlerdir (Kozak, 1999:86). Ġslam’da fakirlik övgüsünden söz edilmemektedir. Ġslam’da fakirlik doğal olarak arzu edilmeyen bir durumdur (SubaĢı, 2003: 269). Ġslam dini iktisadi geliĢmeyi engellemez aksine destekler. Örneğin Ġslam’da zekat müessesiyle yardımlaĢmanın sağlanması, cuma günü ibadetten hemen sonra iĢe dönülmesi gibi. Oysaki cumartesi ve pazar günleri sırasıyla Yahudiler ve Hıristiyanlar için ibadete 12 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ ayrılmıĢtır. Ġslamiyet’te tasavvuf gerçeğinin iktisadi nizamı nasıl etkilediğinin de göz önüne alınmalıdır. Ġslam’da tasavvuf inancının çalıĢma hayatına taĢıdığı değer ahlaktır. Ġslam’ın iktisadi kuruluĢlarında dinin ve tasavvuf inancının etkisi inkar edilemeyeceği gibi, diğer yandan iĢ ahlakının köklerini Ġslam dininden aldığı da inkar edilemez (Erol, 2012:57). 3.4. Ġktisadi Kararlar ve Ahlaki Ġkilemler ĠĢ ahlakı ancak uygulamalı bir ahlak olarak hayat bulmaktadır ve mevcut iktisadi sistemden bağımsız bir biçimde ele alınması mümkün olmayan ahlak konuları, aynı zamanda sektörel ve mesleki durumlardan da etkilenmektedir. Bu sebeple iĢ ahlakı konusunu ele alırken günümüz iĢ dünyasında ortaya çıkan ahlaki ikilemlere dikkat çekmek yerinde olacaktır. Eğri ve Sunar (2010)’ın iĢ ahlakı alanında çalıĢmalar gerçekleĢtiren veya uygulamaların muhatabı olan sivil toplum temsilcileri, Ģirket yöneticileri, bürokratlardan ve akademisyenlerden oluĢan 11 kiĢi ile önceden hazırlanan mülakat formu çerçevesinde yaptıkları araĢtırmaya göre rekabetin yoğun bir biçimde yaĢandığı iĢ ve ticaret dünyasında aktörlerin iĢ ahlakını kendi rekabetçiliklerini zayıflatan bir olgu olarak görüldüğü karĢımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla iĢ ahlakı sonuçlar üzerinden gündeme gelmektedir. Diğer bir ikilem ücret politikalarıdır. Türkiye’de yasal zorunluluklardan dolayı firmalar asgari ücret politikası uygulamaktadırlar. Günümüz Ģartlarında asgari ücretle bir ailenin geçinebilmesi zordur. Dolayısıyla bu Ģekilde uygulanan ücret politikası da iĢ ahlakına ters düĢmektedir. Bir baĢka ikilem çocuk iĢçi çalıĢtırılmasıdır. Ucuz emek olması nedeniyle çocukların çalıĢtırılması emek sömürüsü olarak değerlendirilmektedir. Ancak, küçük üreticiler arasında çıraklık önemli bir yer tutmaktadır ve bilginin aktarımı nesiller arasında yapılmaktadır. Bundan dolayı çocukların iĢ hayatında bulunmaları doğal bir durum olarak algılanabilmektedir. 13 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ Türkiye’ye has diğer bir konu ise iĢletmelerin ve bireylerin kamu kurumları ile olan iliĢkileridir. ĠĢletmeler ya da bireyler ilgili mevzuata sadece Ģeklen uygun iĢlemler gerçekleĢtirmektedir. ġekli olarak bakıldığında ahlaka uygun olarak görülebilecek bu uygulamalar zamanla baĢka tür kullanımlara da kapı aralamakta ve ahlaki sorunlara sebep olmaktadır (Eğri ve Sunar, 2010:47). Kamu ihalelerinde yaĢanan usulsüzlükler de iĢ ahlakına aykırı baĢka bir durumdur. Özel sektörün talebi ve baskıları sonucunda kamu görevlileri yetkilerini suistimal edebilmektedirler. Bu noktada piyasa içerisinde ahlaki sınırlar içerisinde hareket etmek isteyen firmalar ticari baĢarı ve kar etme düĢüncesi ile ahlaki davranıĢ arasında kalmaktadırlar. Bir diğer konu ise kural dıĢı ödemeler yani rüĢvet. TESEV’in 2001 ve 2003 yıllarında yaptığı iki araĢtırmaya göre ilgili kurumun kapasite yetersizliği ve sorunları yüzünden daha nitelikli ve hızlı hizmet almak üzere yapılan kural dıĢı ödemeler –örneğin gümrükte, poliste, maliyede yapılan ödemeler- rüĢvet olarak görülmemektedir. Ancak bir Ģeyi hakkı olmadığı halde elde etmek üzere yapılan kural dıĢı ödemeler –örneğin trafik polisine ceza yazmasın diye yapılan ödeme- rüĢvet olarak kabul edilmektedir. Bu da insanların hizmet alımı ve ahlak arasında ikilemde kaldığında ahlaki olarak görmese de rüĢvet vermeyi seçtiğini göstermektedir (Adaman, Çarkoğlu&ġenatalar, 2001;2003:65). Ġktisadi ahlak esasen genel iĢ ahlakını, muhasebe ahlakını, insan kaynakları yönetimi, pazarlama ve satıĢ ahlakını, üretim ahlakı, entelektüel mülkiyet bilgi ve beceri ahlakı, teknoloji ve ahlak konularını, uluslararası iletmecilik ahlakını ve ekonomik sistemler ahlakını kapsamaktadır (Alakbarov, 2009:14-17). Dolayısıyla iktisadi ahlak bir firmanın; Ġnsanlığa, Topluma, değiĢik toplum gruplarına, farklı dini gruplara ve farklı dünya görüĢü olan gruplara (partiler, sendikalar vb.), Personele, meslektaĢlarına, ast iliĢkisi içinde çalıĢtırdığı elemanlarına, Ortaklara, müĢterilere, hastalara ve test amaçlı kullandığı kiĢilere, ÇalıĢanların ailelerine, Doğaya, hayvanlara ve çevreye karĢı olan sorumluluğunu analiz etmektedir. 14 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ 4.1. Örneklemin Belirlenmesi AraĢtırmanın ana kitlesi Ankara’dır. Örneklem belirlenirken Ankara’nın dıĢ ticaret istatistiklerinin Türkiye içindeki payı ve sektörler göz önüne alınmıĢtır. Otomotiv, dayanıklı tüketim, turizm, tekstil, bankacılık ve finans, gıda, inĢaat ve sağlık sektörlerinde ASO ve ATO’ya kayıtlı küçük (10-49 çalıĢan)-orta (50-249 çalıĢan)-büyük (250 + çalıĢan) ölçekli Ankara iĢletmelerinden rassal olarak belirlenmiĢtir. Tablo 1: DıĢ Ticaret Ġstatsitikleri – 2013 yılı – Güncel Dönem Ekim 2013 Yıl 2013 NUTS Ġl / Bölge Ġhracat Dolar Ġthalat Dolar 124.539.102.326 207.103.661.259 TR0 Türkiye TR5 Batı Anadolu 7.866.456.344 9.825.430.346 TR510 Ankara 6.521.763.924 8.712.736.120 Kaynak: http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=0¶m2=0&sitcrev=0&isicrev=0&sayac=58 01 (11/11/2013) http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=9¶m2=0&sitcrev=0&isicrev=0&sayac=58 11 (11/11/20013) 4.2. Verilerin Toplanması Tecrübeli anketörler tarafından uygulanan anketlerin toplandıktan sonra kontrolü yapılmıĢtır. Bu kontrol anketlerin arasından rassal olarak seçilen anketler telefon kontrolünden geçirilerek anketin yapılıp yapılmadığı teyit edilmiĢtir. Anket içinde açık uçlu, yarı açık uçlu soruların sayısal kodu yapılmıĢ ve veri giriĢine hazır hale getirilmiĢtir. 15 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ 4.3. Verilerin Analizi Veri giriĢine hazır hale getirilen veriler bilgisayar ortamında Microsoft Office Excel’e aktarılmıĢ, mantıksal süzmeler yapılmıĢtır. Ardından veriler SPSS Ġstatistik Programına aktarılmıĢ, ankette yer alan soru baĢlıkları, soru cümleleri, açık uçlu ve yarı açık uçlu sorulara verilen sayısal kodlar tanımlanarak %95 güven aralığında analiz yapılmaya hazır hale getirilmiĢtir. Analizlerde frekanslar alınmıĢ, ortalama ve standart sapmalar ölçülmüĢ, bazı cross-tablar (iĢ yerindeki konuma göre) ve faktör analizleri yapılmıĢtır. 4.4. Analizler AraĢtırma Ankara’da iĢ yeri / firma sahibi, profesyonel yönetici ve çalıĢanlarla toplam 308 anketle gerçekleĢtirilmiĢtir. 4.4.1. AraĢtırmanın Demografik Dağılımı ve Demografik Özellikleri Tablo 2: AraĢtırmanın Demografik Dağılımı DEMOGRAFĠK DAĞILIM Kadın Erkek Cinsiyet Toplam 18-25 yaĢ arası 26-35 yaĢ arası 36-45 yaĢ arası YaĢ Grubu 46-60 yaĢ arası 61 yaĢ ve üzeri Toplam SAYI 37 271 308 20 87 124 64 13 308 16 % 12,0 88,0 100,0 6,5 28,2 40,3 20,8 4,2 100,0 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ Medeni Durum Eğitim Durumu Evli Bekar Dul/BoĢanmıĢ Toplam Ġlkokul Ortaokul Lise Üniversite ve üzeri Toplam 248 58 2 308 18 25 163 102 308 80,5 18,8 0,6 100,0 5,8 8,1 52,9 33,1 100,0 AraĢtırmanın erkek ağırlıklı olduğu görülmektedir (%88,0). YaĢ grubu olarak 36-45 yaĢ grubunun yoğun olduğu görülmektedir (%40,3). Söz konusu yaĢ grubunu 26-35 yaĢ grubu (%28,2) ve 46-60 yaĢ grubu (%20,8) takip etmektedir. Tablo 3: AraĢtırmanın Demografik Özellikleri – Firma Tecrübesi DEMOGRAFĠK ÖZELLĠKLER 1 yıl ve daha az 1-3 yıl arası 3-5 yıl arası 5-8 yıl arası Firma Tecrübesi 8-10 yıl arası 10-15 yıl arası 15 yıl ve üzeri Toplam 1 yıl ve daha az 1-3 yıl arası 3-5 yıl arası 5-8 yıl arası Sektör Tecrübesi 8-10 yıl arası 10-15 yıl arası 15 yıl ve üzeri Toplam Firma Sahibi Profesyonel Yönetici Firmadaki Konumu ÇalıĢan Toplam Hayır, yok ĠĢadamları Derneğine Üyelik Evet, var (Firma sahipleri için) Toplam 17 SAYI 16 25 53 35 51 50 78 308 4 10 40 20 45 59 130 308 178 81 49 308 173 5 178 % 5,2 8,1 17,2 11,4 16,6 16,2 25,3 100,0 1,3 3,2 13,0 6,5 14,6 19,2 42,2 100,0 57,8 26,3 15,9 100,0 97,2 2,8 100,0 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ AraĢtırmaya göre firma tecrübesi ortalama 15 yıl 6 ay’dır (St. Sapma: 9,539). AraĢtırmaya göre firma tecrübesi ortalama 11 yıl 7 ay’dır (St. Sapma: 8,776). AraĢtırmada görüĢülen kiĢilerin %58 civarını firma sahibi oluĢturmaktadır. Profesyonel yönetici ve çalıĢanların toplamı %42,2’dir. AraĢtırmada firma sahipleri için iĢadamları derneğine üyeliği olan %2,8’dir. Üyeliği olmayanların oranı %97 civarındadır. 4.4.2. AraĢtırmanın ĠĢletme ve ĠĢ Özellikleri Tablo 4: ĠĢletmenin ve ĠĢin Özellikleri ĠġLETMENĠN VE ĠġĠN ÖZELLĠKLERĠ Ticaret Ġmalat ĠĢin Tanımı Hizmet Toplam Ġhracat yapan Ġhracat yapmayan Ġhracat Yapma Durumu Toplam Küçük ĠĢletme (10-49 kiĢi) ĠĢletme Ölçeği (Personel Sayısı) Sektörler SAYI 173 75 60 308 37 271 308 252 % 56,2 24,4 19,4 100,0 12,0 88,0 100,0 81,8 Orta ĠĢletme (50-249 kiĢi) 45 14,6 Büyük ĠĢletme (250kiĢi ve üzeri) Toplam 11 308 3,6 100,0 Gıda 165 53,6 ĠnĢaat 42 13,6 Otomotiv 31 10,1 Dayanıklı Tüketim 31 10,1 Tekstil 16 5,2 Sağlık 15 4,9 Turizm 6 1,9 Bankacılık ve Finans 2 0,6 308 100,0 Toplam GörüĢülen kiĢilerin %56,2’si ticaret, %24,4’ü imalat, %19,4’ü de hizmet iĢ tanımına uyduğunu belirtmiĢlerdir. AraĢtırmanın örneklemini %81,8 küçük iĢletmeler, %14,6 orta iĢletmeler ve %3,6 büyük iĢletmeler oluĢturmaktadır. AraĢtırma; %53,6 gıda, %13,6 inĢaat, 18 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ %10,1’er otomotiv ve dayanıklı tüketim, %5,2 tekstil, % 4,9 sağlık sektörlerinden oluĢmuĢtur. 4.4.3. ĠĢletmelerde ĠĢ Ahlakı Normları ġekil 1: Firmanın / kurumun iĢ ahlakı değerlerine önem verilip verilmediği (%) Hayır; 1,9 Evet; 98,1 AraĢtırmada görüĢülen kiĢilerin firmanın / kurumun iĢ ahlakı değerlerine %98,1 önem verdiğini belirtmiĢlerdir. ġekil 2: Firmada / kurumda iĢ ahlakına uygun olmayan durumlarla karĢılaĢma (%) 60,0 48,1 49,0 Nadiren Hiç 40,0 20,0 0,6 2,3 Her zaman Sık sık 0,0 19 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ AraĢtırmada görüĢülen kiĢiler, firmada / kurumda iĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢlarla nadiren karĢılaĢtığını belirtenlerin oranı %48,1’dir. Hiç karĢılaĢmadığını belirtenler ise %49,0’dır. ġekil 3: Firmada / kurumda iĢ ahlakına iliĢkin normların olma durumu (%) 60,0 54,9 40,0 29,9 20,0 11,4 3,9 0,0 Yazılı Normlar Sözlü Normlar Yazılı ve Sözlü Normlar vardır Herhangi bir norm olup olmadığından haberdar değilim AraĢtırmada görüĢülen kiĢiler, firmada / kurumda iĢ ahlakına iliĢkin normlarda, %11,4’ü yazılı normların olduğunu, %54,9’u sözlü normların olduğunu, %3,9’u hem yazılı hem sözlü normların olduğunu belirtmiĢlerdir. Herhangi bir norm olup olmadığından haberdar olmayanlar ise %30 civarındadır. Tablo 5: Firmada / kurumda iĢ ahlakına iliĢkin normların olma durumunun firmadaki konuma göre dağılımı Yazılı normlar Sözlü normlar Yazılı ve sözlü normlar Herhangi bir norm olup olmadığından haberdar değilim Firma sahibi 11,2 60,7 1,1 27,0 100,0 Profesyonel yönetici 3,7 49,4 6,2 40,7 100,0 ÇalıĢan 24,5 42,9 10,2 22,4 100,0 11,4 54,9 3,9 29,9 100,0 Ortalama 20 Toplam ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ Firmada / kurumda iĢ ahlakına iliĢkin normların olma durumunun görüĢülen kiĢilerinin firmadaki konuma göre dağılımına bakıldığında; firma sahiplerinin böyle bir normdan haberdar olmadığını belirtenler %27,0, profesyonel yöneticiler %40,7, çalıĢanlar ise %22,4’tür. ġekil 4: Firmada / kurumda iĢ ahlakı değerlerini geliĢtirmeye yönelik eğitim ve seminer gibi geliĢtirici programların olma durumu (%) Evet; 9,4 Hayır; 90,6 AraĢtırmada görüĢülen kiĢiler, firmada / kurumda iĢ ahlakı değerlerini geliĢtirmeye yönelik eğitim ve seminer gibi geliĢtirici programların olduğunu belirtenlerin oranı %9,4’tür. Görüldüğü gibi firmalarda / kurumlarda büyük oranda böyle bir çalıĢmanın yapılmadığı ya da olmadığı görülmektedir. 21 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ 4.4.4. Ahlaki Açıdan ĠĢ Dünyasında Görülen Ġlkeler Tablo 6: Ahlaki açıdan iĢ dünyasında görülen ilkelerin öncelik sırası (%) Ġlkeler Dürüstlük Sorumluluk Aklı kullanma Adalet Dini inanç Merhamet Cesaret Cömertlik Alçakgönüllülük (tevazu) Ölçülü olma Canlıları ve çevreyi koruma Diğer 1. Öncelik 63,5 13,6 10,0 5,0 2,3 2,0 2,0 1,7 0,0 0,0 0,0 0,0 2. Öncelik 9,5 24,0 12,5 19,4 3,0 2,0 17,4 5,6 2,3 4,3 0,0 0,0 3. Öncelik 4,6 8,9 24,0 20,4 3,6 8,6 16,1 5,6 4,6 3,3 0,3 0,0 4. Öncelik 6,6 17,5 17,5 15,5 3,3 6,3 21,5 4,3 4,0 2,6 1,0 0,0 5. Öncelik 6,9 23,1 14,2 21,5 5,3 5,0 9,6 6,6 3,0 3,0 1,7 0,3 Ahlaki açıdan iĢ dünyasında görülen ilkelerin birinci önceliğe göre “dürüstlük”, “sorumluluk”, “aklı kullanma”, “adalet”, “dini inanç”, “merhamet”, “cesaret” ve “cömertlik” Ģeklinde sıralanmıĢtır. Ġkinci öncelik olarak en çok “sorumluluk”, üçüncü öncelik olarak da “aklı kullanma” görülmektedir. Tablo 7’de görüleceği üzere birinci öncelik görülen ilkelerin sektörlere göre dağılımına baktığımızda “dürsütlük” dayanıklı tüketim” ve “inĢaat” sektöründe göze çarpmaktadır. “Dinin inanç” ilkesi ise turizm sektöründe, “cömertlik” ise bankacılık ve finans sektöründe birinci öncelik olarak görülmektedir. Tablo 7: Ahlaki açıdan iĢ dünyasında görülen ilkelerin birinci önceliğin sektördeki konuma göre anlamlılık ANOVA TESTĠ (Firmadaki konum) Gruplar arasında Grup içinde Toplam Kareler toplamı 51,517 2378,429 2429,947 Serbestlik Derecesi 2 298 300 Kareler Ortalama 25,759 7,981 F p 3,227 0,041 Ahlaki açıdan iĢ dünyasında görülen ilkelerin birinci öncelik sırasına göre, görüĢülen kiĢilerin sektördeki konumlarıyla ANOVA testi yaptığımızda anlamlı bir farklılık görünmektedir (p<0,05). 22 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ Sorumluluk Aklı kullanma Adalet Dini inanç Merhamet Cesaret Cömertlik Toplam Otomotiv Dayanıklı tüketim Turizm Tekstil Bankacılık ve finans Gıda ĠnĢaat Sağlık Ortalama Dürüstlük Tablo 8: ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörler (%) 66,7 71,0 66,7 62,5 3,3 3,2 0,0 6,3 20,0 9,7 16,7 25,0 10,0 3,2 0,0 6,3 0,0 6,5 16,7 0,0 0,0 6,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 100,0 100,0 100,0 100,0 50,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 50,0 100,0 59,4 70,7 66,7 63,5 23,1 2,4 0,0 13,6 5,6 9,8 20,0 10,0 4,4 7,3 0,0 5,0 1,9 0,0 6,7 2,3 1,9 0,0 6,7 2,0 3,1 2,4 0,0 2,0 0,6 7,3 0,0 1,7 100,0 100,0 100,0 100,0 4.4.5. ĠĢ Ahlakının Belirleyicileri Tablo 9: ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörler (%) Çok etkili Oldukça etkili Etkili Az etkili Hiç etkili değil Yönetici 45,1 41,6 11,4 1,6 0,3 Patron 40,3 47,1 11,0 1,5 0,1 MüĢteri kaybetme korkusu 33,8 26,0 34,1 4,5 1,6 Aile 32,1 26,0 28,9 9,4 3,6 Kazancı artırma fikri 31,8 20,8 37,7 5,8 3,9 Yasalar 29,2 41,9 20,5 8,1 0,3 ĠĢ çevresi 21,8 37,7 33,0 7,5 0,1 Sosyal çevre 19,5 40,9 33,1 6,2 0,3 ġirketin yazılı kuralları 13,6 34,4 40,6 8,4 2,9 Dini inanç 13,3 23,4 39,3 19,8 4,2 Eğt.-Öğrt. kurumları 8,8 30,8 48,3 12,0 0,1 Toplumsal kültür 7,8 32,1 52,5 7,5 0,1 Gelenekler 6,8 45,1 36,0 11,4 0,6 Medya 3,2 19,8 35,1 34,1 7,8 23 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ Tablo 10 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin ortalamaları ĠĢ Ahlakının Belirleyici Faktörleri Yönetici Ortalama* 4,30 St. Sapma 0,757 Patron 4,26 0,716 Yasalar 3,92 0,920 MüĢteri kaybetme korkusu 3,86 0,995 Aile 3,74 1,115 ĠĢ çevresi 3,74 0,884 Sosyal çevre 3,73 0,855 Kazancı artırma fikri 3,71 1,094 ġirketin yazılı kuralları 3,47 0,932 Gelenekler 3,46 0,808 Toplumsal kültür 3,40 0,740 Eğitim-Öğretim kurumları 3,36 0,806 Dini inanç 3,22 1,044 Medya 2,77 0,964 *Ortalama 5 üzerinden değerlendirilmiştir. 5: çok etkili, …, 1: hiç etkili değil. n=308 Tablo 11 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktör bileĢenleri Faktör bileĢenleri ve faktör isimleri Faktör yükleri* Çevre ve gelenekler ĠĢ çevresi Aile Sosyal çevre Gelenekler Toplumsal kültür ĠĢin teĢviki MüĢteri kaybetme korkusu Kazancı artırma fikri ġirketin yazılı kuralları Zorlayıcı unsurlar Eğitim-Öğretim kurumları Medya Dini inanç Yönetici-patron Patron Yönetici Yasalar TOPLAM Varyansı açıklama oranı 20,019 0,786 0,722 0,721 0,693 0,566 13,225 0,799 0,697 0,650 11,631 0,773 0,686 0,652 11,064 0,817 0,784 0,426 55,939 *Varimax Rotasyonlu Temel Bileşenler Analizi Yöntemi kullanılmıştır. 24 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ Varimax Rotasyonlu Temel BileĢenler Analizi Yöntemiyle iĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını sağlayan faktör bileĢenleri meydana gelmiĢtir. Yapılan analizle de faktörlerin doğrulayıcılığı gösterilmiĢtir. ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörler sırayla; “çevre ve gelenekler”, “iĢin teĢviki”, “zorlayıcı unsurlar”, yöneticipatron”dur. ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin sektörlere göre ortalamalarını incelersek; Dini inanç Kazancı artırma fikri Yönetici Patron Eğitim-Öğretim kurumları Medya Ort. 3,26 3,42 3,42 4,13 4,03 3,48 2,71 St. Sapma 0,999 1,025 1,205 0,846 0,875 0,769 0,973 Ort. 3,77 3,48 3,77 4,19 4,16 3,52 2,90 St. Sapma 1,146 1,235 1,175 0,833 0,898 0,926 0,908 Ort. 4,33 4,00 3,33 3,67 3,67 4,17 2,83 St. Sapma 0,816 0,894 1,033 1,211 1,033 0,753 0,983 Ort. 2,88 2,94 4,19 4,31 4,19 3,19 2,94 St. Sapma 0,885 0,680 1,328 1,195 0,750 0,834 0,998 Ort. 3,00 3,00 5,00 5,00 5,00 3,00 3,50 St. Sapma 0,000 1,414 0,000 0,000 0,000 0,000 0,707 Ort. 4,05 3,08 3,59 4,30 4,38 3,24 2,56 St. Sapma 1,128 0,978 1,053 0,665 0,588 0,750 0,971 Ort. 3,40 3,45 4,12 4,38 4,12 3,50 3,24 St. Sapma 0,798 0,942 1,017 0,697 0,739 0,834 0,759 Ort. 2,87 3,07 3,73 4,73 4,27 3,67 3,20 St. Sapma 0,743 1,624 0,704 0,594 0,799 0,900 0,941 Ort. 3,74 3,22 3,71 4,30 4,26 3,36 2,77 St. Sapma 1,115 1,044 1,094 0,757 0,716 0,806 0,964 Otomotiv Dayanıklı tüketim Turizm Tekstil Bankacılık ve finans Gıda ĠnĢaat Sağlık Ortalama Ġlkeler Sektörler Aile Tablo 12 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin sektörlere göre ortalama değerleri *Ortalama 5 üzerinden değerlendirilmiştir. 5: çok etkili, …, 1: hiç etkili değil. n=308 25 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ Tablo 13 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin sektörlere göre ortalama değerleri Sosyal çevre MüĢteri kaybetme korkusu ġirketin yazılı kuralları Yasalar ĠĢ çevresi Toplumsal kültür Ort. 3,39 3,65 4,10 3,42 3,19 3,26 3,39 St. Sapma 0,844 0,709 0,831 1,057 0,703 0,773 0,844 Ort. 3,26 3,55 3,94 3,23 3,23 3,42 3,58 St. Sapma 0,815 1,028 0,892 1,087 0,762 0,886 0,807 Ort. 3,67 3,33 4,00 3,50 2,83 3,17 3,17 St. Sapma 0,816 1,033 1,265 1,378 0,983 0,983 0,408 Ort. 3,06 3,38 4,25 3,75 3,19 3,00 3,00 St. Sapma 0,680 0,885 1,000 0,931 0,834 0,894 0,516 Ort. 3,00 3,50 5,00 5,00 4,50 3,50 3,50 St. Sapma 1,414 0,707 0,000 0,000 0,707 0,707 0,707 Ort. 3,65 3,90 3,62 3,32 4,32 4,06 3,47 St. Sapma 0,779 0,846 0,991 0,819 0,724 0,809 0,769 Ort. 3,24 3,57 4,17 3,86 3,60 3,40 3,21 St. Sapma 0,759 0,801 0,961 0,843 0,912 0,767 0,606 Ort. 3,00 3,47 4,33 4,20 4,40 3,80 3,40 St. Sapma 0,756 0,640 0,976 0,862 0,828 0,676 0,507 Ort. 3,46 3,73 3,86 3,47 3,92 3,74 3,40 St. Sapma 0,808 0,855 0,995 0,932 0,920 0,884 0,740 Otomotiv Dayanıklı tüketim Turizm Tekstil Bankacılık ve finans Gıda ĠnĢaat Sağlık Ortalama Ġlkeler Sektörler Gelenekler (Devam) *Ortalama 5 üzerinden değerlendirilmiştir. 5: çok etkili, …, 1: hiç etkili değil. n=308 26 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ Tablo 14 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin sektördeki konuma göre anlamlılık ANOVA TESTĠ (Firmadaki konum) Aile Dini inanç Kazancı artırma fikri Yönetici Patron Eğitim-Öğretim kurumları Medya Gelenekler Sosyal çevre MüĢteri kaybetme korkusu ġirketin yazılı kuralları Yasalar ĠĢ çevresi Toplumsal kültür Gruplar arasında Grup içinde Toplam Gruplar arasında Grup içinde Toplam Gruplar arasında Grup içinde Toplam Gruplar arasında Grup içinde Toplam Gruplar arasında Grup içinde Toplam Gruplar arasında Grup içinde Toplam Gruplar arasında Grup içinde Toplam Gruplar arasında Grup içinde Toplam Gruplar arasında Grup içinde Toplam Gruplar arasında Grup içinde Toplam Gruplar arasında Grup içinde Toplam Gruplar arasında Grup içinde Toplam Gruplar arasında Grup içinde Toplam Gruplar arasında Grup içinde Toplam Kareler toplamı 9,219 372,479 381,698 1,759 332,666 334,425 3,383 364,319 367,701 0,720 175,393 176,114 1,454 155,766 157,221 3,109 196,163 199,273 4,245 280,924 285,169 1,798 198,734 200,532 6,498 218,135 224,633 0,258 303,456 303,714 0,787 266,005 266,792 3,002 256,803 259,805 9,259 230,439 239,698 0,786 167,292 168,078 *p<0,05 ise anlamlı farklılık vardır. 27 Serbestlik Derecesi 2 305 307 2 305 307 2 305 307 2 305 307 2 305 307 2 305 307 2 305 307 2 305 307 2 305 307 2 305 307 2 305 307 2 305 307 2 305 307 2 305 307 Kareler Ort. 4,610 1,221 F p 3,775 0,024* 0,880 1,091 0,807 0,447 1,691 1,194 1,416 0,244 0,360 0,575 0,626 0,535 0,727 0,511 1,424 0,242 1,555 0,643 2,417 0,091 2,122 0,921 2,304 0,102 0,899 0,652 1,380 0,253 3,249 0,715 4,543 0,011* 0,129 0,995 0,130 0,878 0,394 0,872 0,451 0,637 1,501 0,842 1,783 0,170 4,630 0,756 6,127 0,002* 0,393 0,548 0,717 0,489 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ Tablo 14’e göre iĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin, sektörde çalıĢanların konumuna göre ANOVA tesit yaptığımızda “aile”, “sosyal çevre” ve “iĢ çevresi” alanlarında anlamlı bir farklılık görünmektedir (p<0,05). 4.4.6. ĠĢ Dünyasında KarĢılaĢılan Problemler Tablo 15: ĠĢ dünyasında karĢılaĢılan problemlerin görülme sıklıkları (%) Ġnsanların iyi niyetlerinin, inançlarının suiistimal edilmesi Yalan söyleme Sözünde durmayan iĢ adamları Kötü niyetli iĢ adamları ĠĢin “bilmeyenler” tarafından yapılması Yaptığı iĢe inanmayan insanlarla karĢılaĢma durumu Verilen sözleri tutmama Rakip firmaların ürünlerini kötüleme KiĢilik zafiyetlerinin iĢe yansıtılması Aynı ürünün farklı fiyatlarda satılması ĠĢin hilelerini kullanarak kazancı artırma Reklamlarda kadınların cinselliğinden yararlanma RüĢvet alma Verilen randevulara riayet etmeme Kendi hatasını baĢkasına yükleme BaĢkalarını (rakipleri ya da iĢ arkadaĢlarını) kötüleme Aynı ürünü farklı isimler altında satma ÇalıĢanların iĢe geç gelmeyi adet edinmesi Bayii atlayarak satıĢ yapma Söz verilen kalitede mal ve hizmet teslim etmeme Alacaklılara ödemeleri geciktirme Kıdem ve ihbar tazminatı ödemekten kaçınma Dolandırıcılık Çok sık Sık sık 23,7 23,7 21,4 29,2 1,9 12,7 10,1 7,1 31,2 27,6 33,4 24,7 28,6 27,3 22,7 30,8 29,5 8,8 2,9 2,6 5,5 20,8 40,9 31,5 1,3 4,5 22,4 49,0 23,1 1,0 4,5 3,9 3,9 31,2 22,1 33,1 34,1 38,3 29,2 26,3 27,9 30,2 3,9 7,8 3,6 3,9 23,4 38,3 30,8 3,6 3,6 23,4 36,0 29,2 7,8 2,9 16,9 33,1 42,9 4,2 2,9 2,9 2,9 8,1 24,4 13,3 25,3 40,3 34,7 50,6 29,2 38,6 13,0 3,2 10,4 2,6 15,3 29,5 49,0 3,6 2,6 15,3 37,0 34,7 10,4 2,6 14,0 42,9 36,0 4,5 2,6 13,0 21,8 52,9 9,7 2,6 15,6 30,2 46,8 4,9 2,6 15,3 52,3 27,6 2,3 2,6 11,4 41,2 37,7 7,1 2,3 20,1 33,1 34,7 9,7 28 Ara sıra Nadiren Hiç ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ Sigortasız iĢçi çalıĢtırma Kayıt dıĢı çalıĢma MüĢterinin bilgisizliğinden yararlanarak ürünü fahiĢ fiyatla satma Ücret verilmeden çalıĢanlara fazla mesai yaptırma ĠĢyerine ait araç ve gerecin hor kullanılması Hizmet veren personelin kötü hizmet vermesi RüĢvet verme Aldatıcı reklamlar Verilen iĢi yapmamak için mazeretler üretilmesi Ġnternet kanalıyla mahrem bilgilerin araĢtırılması/paylaĢılması Mesai saatleri içinde baĢka Ģeylerle uğraĢma (bilgisayarda oyun vs.) Satılan ürünlerin beklenen kalitede olması ĠĢçi ücretlerini geç ödeme Albenili ambalajla aldatma çabaları Kamu ihalelerinde kayırma, gizli anlaĢma ve içeriden bilgi alma Evrak üzerinde sahtecilik yapma Yapılan ahlaki olmayan iĢle övünme Faturasız mal ve hizmet satıĢı Kaçak yabancı iĢçi çalıĢtırma Kasıtlı olarak iĢin hilesine kaçma ÇalıĢma arkadaĢının baĢarısını kendine maletme çabaları Yasal mevzuatın açıklarından yararlanmaya çalıĢma ÇalıĢanları terfi ve ödüllendirmede liyakate göre davranılmaması ĠĢçiler arasında sebepsiz ayırım yapma SatıĢ sonrası garanti ve hizmetlerin aksatılması Çok sık 2,3 2,3 Sık sık 14,0 13,0 2,3 15,3 37,3 37,0 8,1 2,3 16,2 39,6 40,9 1,0 2,3 27,9 32,5 32,1 5,2 1,9 13,3 37,3 43,8 3,6 1,9 1,9 7,5 16,2 24,7 35,1 55,8 40,9 10,1 5,8 1,9 15,6 31,8 48,4 2,3 1,9 9,4 34,4 43,8 10,4 1,9 12,7 26,0 53,9 5,5 1,6 26,3 34,7 33,1 4,2 1,6 1,6 13,6 20,5 53,2 36,0 29,2 34,1 2,3 7,8 1,6 13,6 25,6 49,7 9,4 1,3 1,3 1,3 1,3 1,0 11,4 9,7 11,4 11,4 15,6 22,1 27,3 42,9 43,5 38,0 53,6 52,3 38,0 33,8 35,7 11,7 9,4 6,5 10,1 9,7 1,0 12,7 23,7 53,2 9,4 1,0 15,6 36,4 36,4 10,7 0,6 30,2 31,5 31,2 6,5 0,3 9,7 38,6 41,2 10,1 0,3 23,4 44,2 29,2 2,9 29 Ara sıra Nadiren 27,6 49,7 48,1 27,9 Hiç 6,5 8,8 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ ĠĢ dünyasında karĢılaĢılan ilk on problem insanların iyi niyetlerinin, inançlarının suiistimal edilmesi, yalan söyleme, sözünde durmayan iĢ adamları, kötü niyetli iĢ adamları, yaptığı iĢe inanmayan insanlarla karĢılaĢma durumu, verilen sözleri tutmama, rakip firmaların ürünlerini kötüleme, kiĢilik zafiyetlerinin iĢe yansıtılması ve aynı ürünün farklı fiyatlarda satılması Ģeklinde sıralanmaktadır. Tablo 16: ĠĢ dünyasında karĢılaĢılan problemlerin görülme ortalamaları n=308 Ortalama* St. Sapma Ġnsanların iyi niyetlerinin, inançlarının suiistimal edilmesi 3,38 1,190 Yalan söyleme 3,16 1,172 Kötü niyetli iĢ adamları 3,13 1,003 Sözünde durmayan iĢ adamları 3,11 1,047 Yaptığı iĢe inanmayan insanlarla karĢılaĢma durumu 3,06 0,821 Verilen sözleri tutmama 3,06 0,955 KiĢilik zafiyetlerinin iĢe yansıtılması 3,04 0,966 ĠĢin “bilmeyenler” tarafından yapılması 2,98 0,893 Verilen randevulara riayet etmeme 2,94 0,884 Aynı ürünün farklı fiyatlarda satılması 2,93 0,916 ĠĢyerine ait araç ve gerecin hor kullanılması 2,90 0,945 SatıĢ sonrası garanti ve hizmetlerin aksatılması 2,89 0,804 Alacaklılara ödemeleri geciktirme 2,88 0,782 Satılan ürünlerin beklenen kalitede olması 2,88 0,903 ÇalıĢanları terfi ve ödüllendirmede liyakate göre davranılmaması 2,87 0,941 Rakip firmaların ürünlerini kötüleme 2,86 0,976 ĠĢin hilelerini kullanarak kazancı artırma 2,86 0,981 ĠĢçi ücretlerini geç ödeme 2,83 0,747 Ücret verilmeden çalıĢanlara fazla mesai yaptırma 2,78 0,809 ÇalıĢanların iĢe geç gelmeyi adet edinmesi 2,74 0,849 Albenili ambalajla aldatma çabaları 2,74 0,926 Kayıt dıĢı çalıĢma 2,72 0,880 Reklamlarda kadınların cinselliğinden yararlanma 2,71 0,897 30 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ n=308 Ortalama* St. Sapma Dolandırıcılık 2,70 0,972 Aldatıcı reklamlar 2,68 0,883 MüĢterinin bilgisizliğinden yararlanarak ürünü fahiĢ fiyatla satma 2,67 0,911 Verilen iĢi yapmamak için mazeretler üretilmesi 2,67 0,836 Hizmet veren personelin kötü hizmet vermesi 2,66 0,825 Aynı ürünü farklı isimler altında satma 2,65 0,948 Kıdem ve ihbar tazminatı ödemekten kaçınma 2,65 0,870 Söz verilen kalitede mal ve hizmet teslim etmeme 2,64 0,893 BaĢkalarını (rakipleri ya da iĢ arkadaĢlarını) kötüleme 2,64 0,874 Faturasız mal ve hizmet satıĢı 2,63 0,819 Kasıtlı olarak iĢin hilesine kaçma 2,62 0,896 Kaçak yabancı iĢçi çalıĢtırma 2,60 0,865 Yasal mevzuatın açıklarından yararlanmaya çalıĢma 2,60 0,910 Kendi hatasını baĢkasına yükleme 2,60 0,945 Sigortasız iĢçi çalıĢtırma 2,56 0,891 Mesai saatleri içinde baĢka Ģeylerle uğraĢma (bilgisayarda oyun vs.) 2,52 0,856 ĠĢçiler arasında sebepsiz ayırım yapma 2,49 0,817 Ġnternet kanalıyla mahrem bilgilerin araĢtırılması/paylaĢılması 2,49 0,875 Kamu ihalelerinde kayırma, gizli anlaĢma ve içeriden bilgi alma 2,48 0,900 Bayii atlayarak satıĢ yapma 2,46 0,928 ÇalıĢma arkadaĢının baĢarısını kendine maletme çabaları 2,43 0,864 Yapılan ahlaki olmayan iĢle övünme 2,41 0,840 RüĢvet alma 2,37 0,913 Evrak üzerinde sahtecilik yapma 2,37 0,880 RüĢvet verme 2,35 0,836 *Ortalama 5 üzerinden değerlendirilmiştir. 5: çok sık, …, 1: hiç. n=308 31 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ 4.4.7. ĠĢ Ahlakıyla Ġlgili Problemlerin Kaynakları Tablo 17: ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynakları (%) n=308 Gençlerin iĢe ne katabilirimden daha çok ne kadar daha fazla kazanabilirim düĢüncesinde olmaları ĠĢi yapan kiĢinin profesyonel düĢünmemesi ĠĢe baĢlarken idealist olan gençlerin kısa sürede pragmatik tutum ve davranıĢlar sergilemeleri ĠĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢların toplumda normal karĢılanması ĠĢ ahlakına aykırı davranıĢların avantaj sağlanması ĠĢe yeni baĢlayanların göze girme adına sergiledikleri yalakalık benzeri davranıĢlar Ġkiyüzlülük / riyakarlık ÇalıĢanların ücretlerinin düĢük olması Güvensizlik Ahlaki olmayan davranıĢlara karĢı yeterli toplumsal yaptırım (kınama, dıĢlama gibi) olması Sivil toplum örgütleri ahlaklı iĢ yapma davranıĢını destekleme konusunda yetersiz oluĢu Öğretim kurumlarında konuya yeterince önem verilmemesi ÇalıĢma Ģartlarının yetersizliği Dürüst çalıĢanların daha az kazanıyor olması AĢırı kazanma hırsı olması Yalan söyleyenlerin daha çok kazanıyor olması Bilgisizlik Kötü örneklerin varlığı Cinsiyete dayalı kayırmacılık Daha fazla tüketme isteği ĠĢ ahlakı kurallarının yazılı olmaması Aile içinde iĢ ahlakı konusunun öneminin zayıflaması ĠĢini kaybetme endiĢesi Yapanın yanına kar kalır düĢüncesi HemĢericilik açısından kayırmacılık Medyanın olumsuz etkisi Dini duyguların zayıflaması *Katılan: (Tamamen katılan ve katılanların toplamı) **Katılmayan (Katılmayan ve kesinlikle katılmayanların toplamı) 32 Katılan* Kararsız Katılmayan** 63,6 27,3 9,1 62,0 23,1 14,9 60,1 26,0 14,0 57,5 21,8 20,8 53,6 28,9 17,5 52,6 33,8 13,6 51,6 50,3 49,7 26,0 28,9 32,5 22,4 20,8 17,9 49,4 33,4 17,2 48,1 36,7 15,3 47,7 36,7 15,6 47,7 44,8 42,5 39,6 36,0 32,8 31,2 29,9 29,2 29,2 27,6 28,2 31,8 29,5 44,8 21,8 40,3 41,9 23,1 27,6 29,2 28,6 34,4 22,4 47,1 29,9 28,9 28,6 27,6 43,8 28,2 26,0 24,4 24,0 23,7 29,5 38,3 28,9 31,5 29,5 42,2 35,7 46,8 44,5 46,8 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynakları olarak ilk on neden; gençlerin iĢe ne katabilirimden daha çok ne kadar daha fazla kazanabilirim düĢüncesinde olmaları, iĢi yapan kiĢinin profesyonel düĢünmemesi, iĢe baĢlarken idealist olan gençlerin kısa sürede pragmatik tutum ve davranıĢlar sergilemeleri, iĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢların toplumda normal karĢılanması, iĢ ahlakına aykırı davranıĢların avantaj sağlanması, iĢe yeni baĢlayanların göze girme adına sergiledikleri yalakalık benzeri davranıĢlar, ikiyüzlülük / riyakarlık, çalıĢanların ücretlerinin düĢük olması, güvensizlik, ahlaki olmayan davranıĢlara karĢı yeterli toplumsal yaptırım (kınama, dıĢlama gibi) olması Ģeklinde sıralanmıĢtır. Tablo 18: ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynaklarının ortalamaları Ortalama* St. Sapma Gençlerin iĢe ne katabilirimden daha çok ne kadar daha fazla kazanabilirim düĢüncesinde olmaları 3,92 1,021 ĠĢe baĢlarken idealist olan gençlerin kısa sürede pragmatik tutum ve davranıĢlar sergilemeleri 3,69 0,973 ĠĢi yapan kiĢinin profesyonel düĢünmemesi 3,64 0,946 ĠĢe yeni baĢlayanların göze girme adına sergiledikleri yalakalık benzeri davranıĢlar 3,49 0,848 ĠĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢların toplumda normal karĢılanması 3,49 0,970 ĠĢ ahlakına aykırı davranıĢların avantaj sağlanması 3,46 0,918 Güvensizlik 3,44 0,927 Sivil toplum örgütleri ahlaklı iĢ yapma davranıĢını destekleme konusunda yetersiz oluĢu 3,41 0,859 ÇalıĢanların ücretlerinin düĢük olması 3,40 0,945 Ahlaki olmayan davranıĢlara karĢı yeterli toplumsal yaptırım (kınama, dıĢlama gibi) olması 3,39 0,845 Öğretim kurumlarında konuya yeterince önem verilmemesi 3,38 0,844 Ġkiyüzlülük / riyakarlık 3,36 1,000 ÇalıĢma Ģartlarının yetersizliği 3,30 0,908 Dürüst çalıĢanların daha az kazanıyor olması 3,25 0,962 AĢırı kazanma hırsı olması 3,24 1,017 Yalan söyleyenlerin daha çok kazanıyor olması 3,17 0,933 Kötü örneklerin varlığı 3,16 0,868 Bilgisizlik 3,11 1,004 33 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ Ortalama* St. Sapma ĠĢ ahlakı kurallarının yazılı olmaması 3,06 0,897 Daha fazla tüketme isteği 3,04 0,874 Yapanın yanına kar kalır düĢüncesi 2,98 0,945 ĠĢini kaybetme endiĢesi 2,92 0,962 Aile içinde iĢ ahlakı konusunun öneminin zayıflaması 2,89 0,944 Cinsiyete dayalı kayırmacılık 2,84 1,031 Medyanın olumsuz etkisi 2,81 0,930 Dini duyguların zayıflaması 2,80 0,933 HemĢericilik açısından kayırmacılık 2,80 0,958 *Ortalama 5 üzerinden değerlendirilmiştir. 5: tamamen katılıyorum, …, 1: kesinlikle katılmıyorum. n=308 Tablo 19 ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynakları (temel faktörler) ĠĢ Ahlakıyla Ġlgili Problemlerin Kaynakları (Temel Faktörler) Temel değerlerin öneminin zayıflaması, kanaatsizlik ve kayırmacılık HemĢericilik açısından kayırmacılık Cinsiyete dayalı kayırmacılık Dini duyguların zayıflaması Yalan söyleyenlerin daha çok kazanıyor olması Dürüst çalıĢanların daha az kazanıyor olması Aile içinde iĢ ahlakı konusunun öneminin zayıflaması ĠĢini kaybetme endiĢesi Yapanın yanına kar kalır düĢüncesi Ġlkesizlik ve toplum yaptırımlarının yetersiz olması ĠĢe baĢlarken idealist olan gençlerin kısa sürede pragmatik tutum ve davranıĢlar sergilemeleri Sivil toplum örgütleri ahlaklı iĢ yapma davranıĢını destekleme konusu ĠĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢların toplumda normal karĢılanması Gençlerin iĢe ne katabilirimden daha çok ne kadar daha fazla kazanabilirim düĢüncesinde olması Ahlaki olmayan davranıĢlara karĢı yeterli toplumsal yaptırım (kınama) olmaması ĠĢi yapan kiĢinin profesyonel düĢünmemesi ĠĢe yeni baĢlayanların göze girme adına sergiledikleri yalakalık benzeri davranıĢlar Ġkiyüzlülük / riyakarlık 34 Faktör yükü Varyansı açıklama oranı 16,360 0,737 0,694 0,689 0,688 0,661 0,596 0,569 0,542 15,397 0,747 0,741 0,671 0,657 0,647 0,602 0,580 0,549 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ ĠĢ Ahlakıyla Ġlgili Problemlerin Kaynakları (Temel Faktörler) Bireysel vizyonsuzluk / Bilgisizlik Bilgisizlik Güvensizlik ĠĢ ahlakı kurallarının yazılı olmaması Daha fazla tüketme isteği AĢırı kazanma hırsı olması ĠĢle ilgili Ģartlar ve kötü örnekler ÇalıĢma Ģartlarının yetersizliği ÇalıĢanların ücretlerinin düĢük olması Medyanın olumsuz etkisi Kötü örneklerin varlığı Toplumsal kurumların etkileri ĠĢ ahlakına aykırı davranıĢların avantaj sağlanması Öğretim kurumlarında konuya yeterince önem verilmemesi TOPLAM Faktör yükü Varyansı açıklama oranı 9,855 0,726 0,650 0,591 0,491 0,469 7,879 0,729 0,604 0,499 0,363 7,351 0,657 0,598 56,842 *Varimax Rotasyonlu Temel Bileşenler Analizi Yöntemi kullanılmıştır. ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynaklarının doğrulayıcı faktörleri tablo 18’de gösterilmiĢtir. Buna göre temel faktörler sırayla; “temel değerlerin öneminin zayıflaması, kanaatsizlik ve kayırmacılık”, “ilkesizlik ve toplum yaptırımlarının etkisiz oluĢu”, “bireysel vizyonsuzluk / bilgisizlik”, “iĢle ilgili Ģartlar ve kötü örneklerin varlığı” ve “toplumsal kurumların etkileri”dir. 2012 yılı içerisinde ĠGĠAD tarafından uygulanan “Türkiye’de ĠĢ Ahlakı” çalıĢmasının faktör sonuçları da, uygulamıĢ olduğum “ÇalıĢanların ĠĢ Ahlakına Yönelik Bir ÇalıĢma – Ankara Örneği” çalıĢmasının faktör analizleriyle ve sonuçlarıyla da hemen hemen örtüĢmektedir (Torlak, Özdemir, Erdemri 2013). 35 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ BEġĠNCĠ BÖLÜM 5. SONUÇ VE ÖNERĠLER Bu çalıĢmada, çalıĢanların iĢ ahlakına yönelik nicel bir çalıĢma olarak Ankara örneği incelenmiĢtir. AraĢtırmaya göre, firmaların / kurumların iĢ ahlakı değerlerine önem verme oranı yüksektir. Ancak, çalıĢılan yerlerde iĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢlarla karĢılaĢma oranı %50 civarındadır. ĠĢ yerlerinde genelde sözlü normlar olmasına karĢın böyle bir yazılı veya sözlü normlardan haberdar olmayan %30 civarındadır. En önemli nokta ise firma sahiplerinin %27’si bu normlardan haberdar değil. ĠĢ yerlerinin çok büyük bir oranda iĢ ahlakına yönelik eğitim, seminer, kurs gibi çalıĢmalarının olmaması ya da yapılmaması göze çarpmaktadır. ĠĢ ahlakına yönelik davranıĢların oluĢmasında etkili görülen faktörler; birinci öncelik olarak “dürüstlük”, ikinci öncelik olarak “sorumluluk” ve üçüncü öncelik olarak da “aklı kullanma” göze çarpmaktadır. Dolayısıyla öncelikli görülen bu faktörler iĢ ahlakının oluĢumundaki temel değiĢkenlerdir. ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen değiĢkenler sınıflandırıldığında; “çevre ve gelenekler”, “iĢin teĢviki”, “zorlayıcı unsurlar” ve “yönetici-patron” Ģeklinde ortaya çıkmıĢtır. DeğiĢkenleri incelediğimizde; her ne kadar “yönetici” ve “patron” etkili gibi görünse de, faktörlerin %20 civarını doğrulayan (açıklayan) “çevre ve geleneklerdir”. ĠĢ çevresi, aile, sosyal çevre, gelenekler ve toplumsal kültür iĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen ilk değiĢkenlerdir. %13 civarı açıklayan faktör grubu da “iĢin teĢviki”dir. Özellikle iĢin teĢviki faktörünü oluĢturan değiĢkenler “müĢteri kaybetme korkusu” , “kazancı artırma fikri” ve “Ģirketin yazılı kuralları”. Bu ilk iki faktör grubu, iĢ ahlakında iktisadi davranıĢı da bize göstermektedir. Geleneklere ve çevreye bağlılıkla beraber kazancı artıma fikri ön plandadır. Faktör grubunda eğitim ve öğretim kurumları, dini inanç, medya önem derecesinde daha zayıf kalmaktadır. ĠĢ dünyasında karĢılaĢılan ahlaki problemleri incelediğimizde kiĢiler arası iliĢkiler, çalıĢanlara karĢı sorumluluklar, müĢteri iliĢkileri, rakiplerle olan iliĢkiler ve çalıĢanlardan kaynaklanan problemler Ģeklinde sıralanmaktadır. Dolayısıyla iktisadi davranıĢ olarak 36 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ incelediğimizde karĢılaĢılan problemlerin bileĢenleri kiĢisel hırs ve kazanma hırsını yüksek derecede etkilemektedir. ĠĢ hilelerini kullanarak kazancı artırma, yalan söyleme, dolandırıcılık, rakip firmaların ürünlerini kötülemeleri reklamlarda kadının cinselliğinden yararlanma gibi etkenler ilk yirmi içerisinde yer almaktadır. Ahlaki problemlerin kaynaklarını incelediğimizde ise; gençlerin daha çok ne kadar kazanırım düĢüncesinde olmaları, pragmatik ve ilkesiz davranıĢlara toplumun sessiz kalması, iĢ ahlakına aykırı davranıĢların avantaj sağlaması, aĢırı kazanma hırsı gibi değiĢkenler ön plana çıkmaktadır. Buradaki değiĢkenleri sınıflandırdığımızda ise iĢ ahlakıyla ilgili problemlerin temel nedenleri “temel değerlerin öneminin zayıflaması kanaatsizlik ve kayırmacılık”, “ilkesizlik”, “bireysel vizyonsuzluk”, “iĢle ilgili Ģartlar” ve “toplumsal kurumların etkileri” Ģeklinde sıralanmaktadır. Sonuçlara dayanarak yapılacak önerileri Ģu Ģekilde belirleyebiliriz; kiĢilerle ilgili tek tek faktörler üzerinde durulmalı, iyileĢtirme çalıĢmaları yapılmalıdır. Dini ve ahlaki değerlere önem verilmeli ve canlandırılmalıdır. ÇalıĢanlar iĢ yerlerinde doğru Ģekilde görevlendirilmelidir. Yapamayacağı iĢ verilmemelidir. ÇalıĢma ve iĢ yeri Ģartları düzeltilmeli, aksaklıklar giderilmelidir. ĠĢ yerlerinde sağlık ve iĢ güvenliği çalıĢmalarına ağırlık verilmelidir. ĠĢ ahlakı üzerine eğitim, seminer, kurs vb. verilmelidir. Ayrıca iĢle ilgili de eğitimler uygulanmalıdır. ĠĢ ahlakı ilkelerinden önem derecesine göre zayıf çıkan “ölçülü olma”, “çevreyi ve canlıları koruma” ilkelerine önem verilmelidir. Ġktisadi davranıĢ biçimine yönelik kazanma hırsı için ahlak dıĢı (rüĢvet, kayırmacılık, yalan söyleme, daha fazla tüketme vb.) davranıĢların uygun olmadığı anlatılmalıdır. 37 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ KAYNAKÇA Adaman, F., Çarkoğlu, A. & ġenatalar, B. (2001). Hanehalkı gözünden Türkiye’de yolsuzluğun nedenleri ve önlemesine ilişkin öneriler. Ġstanbul: TESEV. Adaman, F., Çarkoğlu, A. & ġenatalar, B. (2003). İş dünyası gözünden Türkiye’de yolsuzluğun nedenleri ve önlemesine ilişkin öneriler. Ġstanbul: TESEV. Akgemci, T., Özgener, ġ. (2002). Türkiye’de iĢ ahlakının tarihsel geliĢimi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7,45-59. 01 Aralık 2013, http://tr.scribd.com/doc/103595693/Turkiye-de-%C4%B0%C5%9FAhlak%C4%B1-n%C4%B1n-Tarihsel-Geli%C5%9Fimi-Tahir-Akgemci-ve%C5%9Eevki-Ozgener Alakbarov, N. (20099. Ġktisadi krizler, iktisadi ahlak ve tarihten alınmayan dersler. Ekonomik Yorumlar, (534). 1 01 Aralık 2013, http://www.ekonomikyorumlar.com.tr/dergiler/gundem/Gundem_1_Sayi_534.pdf Arslan, M. (2001). İş ve meslek ahlakı (1. Baskı). Ankara: Nobel Yayınları BaltaĢ, Z. (2003). Türkiye’de yapılan araĢtırmalarda dikkat çekici sonuçlar. Kaynak Dergisi, Ekim-Aralık, 16. Bilgin, M.H. (1998). Politik yozlaĢmaya ekonomik bir bakıĢ ve Türkiye için Alternatif Öneriler. Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu, 24-26 Aralık 1997. Sakarya Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Enstitüsü, Adapazarı. Çağatay, N. (1989). Bir Türk kurumu olan ahilik. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları. Çakar, U. ve Arbak, Y. (2008). ĠĢletme eğitiminin ahlaki değerlendirmeler üzerine etkisi. Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi (16), 1-19 Demir, Ö. (2003). İktisat ve Ahlak. Ankara: Liberte Yayınları. Deniz, E. (2009). Sabri Fehmi Ülgener’in iktisadi-felsefi anlayışı. YayınlanmamıĢ yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Eğri, T. ve Sunar, L. (2010). Türkiye’de iĢ ahlakı çalıĢmaları: mevcut durum ve yönelimler. İş Ahlakı Dergisi 3(5), 41-67. Emrullah, A.B., Hadimi, M. (1992). İslam ahlakı. Ġstanbul: Hakikat Ltd. ġti. Yayını. 38 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ Erol, S.I. (2012). Ġktisadi kalkınmada değerlerin rolü (Ġbn Haldun’un perspektifinden). Çalışma İlişkileri Dergisi 3(2), 49-65. Ġlhan, S. (2005). ĠĢ ahlakı: kuramsal bir yaklaĢım. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2), 258-275. Kopraman, K.Y. vd. (1994). Tarih-I. Ġstanbul: M.E.B. Yayınları No:2586. Kozak, Ġ.E. (1999). İnsan-toplum-iktisat (2. Baskı). Adapazarı: DeğiĢim Yayınları. KurtuluĢ, B. (ġubat, 2005). ĠĢ ahlakı: geçmiĢte ve günümüzde. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, (50). 01 Aralık 2013, http://www.journals.istanbul.edu.tr/tr/index.php/sosyalsiyaset/issue/view/46 Özgener, ġ. (2000). Ekonomik Sistemler ve Ahlak. Süleyman Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F. Yayınları, 5(1), 175-190. SubaĢı, N. (20039. Yoksulluğun Muğlak Dinselliği. Deniz Feneri Yayınları, 2 262-279. Torlak, Ö., Ünder, H., ġeker, A., Çiftçioğlu, B.A., Sabuncuoğlu, Z. Ve Koç, U. (2013). İş etiği (1. Baskı). EskiĢehir: Anadolu Üniversitesi. Torlak, Ö., Özdemir, ġ., Erdemir, E. (17 Eylül 2013). İGİAD İş ahlakı raporu 2013. 25 Ekim 2013, http://www.igiad.com/tr/haberler/haberler/igiad-rsquo-2013-is-ahl-kiraporu-nu-acikladi. Türkiye Genç ĠĢadamları Derneği. (1992). İş ahlakı ve Türkiye’de iş ahlakına yönelik tutumlar. Ġstanbul: Türkiye Genç ĠĢ Adamları Derneği Yayınları. Tüsiad üyelerinin uyduğu iş ahlakı ilkeleri. 11 Kasım 2013, http://www.tusiad.org/tusiad/tuzuk/ Ülgener, S. (1981). İktisadi çözülmenin ahlak ve zihniyet dünyası (2. Baskı). Ġstanbul: Der Yayınları. Ünsür, A. (1998). Geleneksel Türk kültüründe iĢ ahlakı ve sosyal sorumluluk. Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu, 24-26 Aralık 1997. Sakarya Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Enstitüsü, Adapazarı. Weber, M. (2010). Protestan ahlakı ve kapitalizmin ruhu - tam metin (1. Baskı). (E. Aktan, Çev.). Ankara: Alter Yayıncılık. (Orijinal çalıĢma basım tarihi 1905). http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=0¶m2=0&sitcrev=0&isi crev=0&sayac=5801 (11/11/2013) http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=9¶m2=0&sitcrev=0&isi crev=0&sayac=5811 (11/11/20013) 39 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ EK: ANKET FORMU 4 3 2 1 2. Dini inanç 5 4 3 2 1 3. Kazancı artırma fikri 5 4 3 2 1 4. Yönetici 5 4 3 2 1 5. Patron 5 4 3 2 1 6. EğitimÖğretim kurumları 5 4 3 2 1 7. Medya 5 4 3 2 1 Az etkili Hiç etkili değil 5 Etkili Az etkili Hiç etkili değil 1. Aile Çok etkili Oldukça etkili Etkili Çok etkili Oldukça etkili K01. ĠĢ dünyasında iĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasında aĢağıdaki faktörlerin etki derecesi sizce nedir? 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 13. ĠĢ çevresi 5 4 3 2 1 14. Toplumsal kültür 5 4 3 2 1 8. Gelenekler 9. Sosyal çevre 10. MüĢteri kaybetme korkusu 11. ġirketin yazılı kuralları 12. Yasalar K02. ĠĢ hayatında aĢağıda belirtilen ahlaki problemlerle ne sıklıkta karĢılaĢıldığını düĢünüyorsunuz? 1. Yaptığı iĢe inanmayan insanlarla karĢılaĢma durumu 2. Kötü niyetli iĢ adamları 3. Ġnsanların iyi niyetlerinin, inançlarının suiistimal edilmesi 4. ĠĢin “bilmeyenler” tarafından yapılması 5. Sözünde durmayan iĢ adamları 40 Çok sık Sık sık Ara sıra Nadiren Hiç 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ 6. Reklamlarda kadınların cinselliğinden yararlanma 7. BaĢkalarını (rakipleri ya da iĢ arkadaĢlarını) kötüleme 8. Rakip firmaların ürünlerini kötüleme 9. Aynı ürünü farklı isimler altında satma 10. ÇalıĢanların iĢe geç gelmeyi adet edinmesi 11. Satılan ürünlerin beklenen kalitede olması 12. Hizmet veren personelin kötü hizmet vermesi 13. Yalan söyleme 14. Dolandırıcılık 15. Bayii atlayarak satıĢ yapma 16. Evrak üzerinde sahtecilik yapma 17. RüĢvet alma 18. RüĢvet verme 19. Sigortasız iĢçi çalıĢtırma 20. ĠĢçiler arasında sebepsiz ayırım yapma 21. KiĢilik zafiyetlerinin iĢe yansıtılması 22. ĠĢçi ücretlerini geç ödeme 23. Verilen sözleri tutmama 24. Söz verilen kalitede mal ve hizmet teslim etmeme 25. Verilen randevulara riayet etmeme 26. ĠĢin hilelerini kullanarak kazancı artırma 27. Alacaklılara ödemeleri geciktirme 28. Kayıt dıĢı çalıĢma 29. Yapılan ahlaki olmayan iĢle övünme 30. Kasıtlı olarak iĢin hilesine kaçma 31. MüĢterinin bilgisizliğinden yararlanarak ürünü fahiĢ fiyatla satma 32. Aldatıcı reklamlar 33. Ücret verilmeden çalıĢanlara fazla mesai yaptırma 34. SatıĢ sonrası garanti ve hizmetlerin aksatılması 35. ÇalıĢanları terfi ve ödüllendirmede liyakate göre davranılmaması 36. Albenili ambalajla aldatma çabaları 37. Kamu ihalelerinde kayırma, gizli anlaĢma ve içeriden bilgi alma 41 Çok sık Sık sık Ara sıra Nadiren Hiç 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 5 5 5 4 4 4 4 3 3 3 3 2 2 2 2 1 1 1 1 5 4 3 2 1 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 5 4 3 2 1 5 5 5 5 5 5 4 4 4 4 4 4 3 3 3 3 3 3 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ 38. ĠĢyerine ait araç ve gerecin hor kullanılması 39. Aynı ürünün farklı fiyatlarda satılması 40. Verilen iĢi yapmamak için mazeretler üretilmesi 41. ÇalıĢma arkadaĢının baĢarısını kendine maletme çabaları 42. Kendi hatasını baĢkasına yükleme 43. Ġnternet kanalıyla mahrem bilgilerin araĢtırılması/paylaĢılması 44. Faturasız mal ve hizmet satıĢı 45. Kaçak yabancı iĢçi çalıĢtırma 46. Kıdem ve ihbar tazminatı ödemekten kaçınma 47. Yasal mevzuatın açıklarından yararlanmaya çalıĢma 48. Mesai saatleri içinde baĢka Ģeylerle uğraĢma (bilgisayarda oyun vs.) Çok sık 5 5 Sık sık 4 4 Ara sıra 3 3 5 4 5 Nadiren Hiç 2 2 1 1 3 2 1 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Kararsızım Katılmıyorum Kesinlikle katılmıyorum 11.Sivil toplum örgütleri ahlaklı iĢ yapma davranıĢını destekleme konusunda yetersiz oluĢu Katılıyorum 1.Yalan söyleyenlerin daha çok kazanıyor olması 2.Dürüst çalıĢanların daha az kazanıyor olması 3.Daha fazla tüketme isteği 4.AĢırı kazanma hırsı olması 5.Yapanın yanına kar kalır düĢüncesi 6.ĠĢi yapan kiĢinin profesyonel düĢünmemesi 7.Bilgisizlik. 8.ÇalıĢanların ücretlerinin düĢük olması 9.ÇalıĢma Ģartlarının yetersizliği 10.Medyanın olumsuz etkisi Tamamen katılıyorum K03. ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin oluĢmasıyla ilgili olarak aĢağıdaki nedenlere ne ölçüde katılıyorsunuz? 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 5 5 4 4 4 3 3 3 2 2 2 1 1 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 5 4 3 2 1 42 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ 12.Güvensizlik 13.Öğretim kurumlarında konuya yeterince önem verilmemesi 14.Aile içinde iĢ ahlakı konusunun öneminin zayıflaması 15.Dini duyguların zayıflaması 16.ĠĢini kaybetme endiĢesi 17.ĠĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢların toplumda normal karĢılanması 18.Ahlaki olmayan davranıĢlara karĢı yeterli toplumsal yaptırım (kınama, dıĢlama gibi) olmaması 19. Kötü örneklerin varlığı 20. ĠĢ ahlakına aykırı davranıĢların avantaj sağlanması 21. ĠĢ ahlakı kurallarının yazılı olmaması 22. HemĢericilik açısından kayırmacılık 23. Cinsiyete dayalı kayırmacılık 24. Ġkiyüzlülük / riyakarlık 25. ĠĢe baĢlarken idealist olan gençlerin kısa sürede pragmatik tutum ve davranıĢlar sergilemeleri 26. ĠĢe yeni baĢlayanların göze girme adına sergiledikleri yalakalık benzeri davranıĢlar 27. Gençlerin iĢe ne katabilirimden daha çok ne kadar daha fazla kazanabilirim düĢüncesinde olmaları 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 43 ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ K04. AĢağıdaki ilkelerden ahlaki açıdan en önemli gördüğünüz beĢ tanesini önem sırasına göre 1, 2, 3, 4, 5 Ģeklinde numaralandırarak sıralayınız. 1. Dürüstlük [ ] 2. Merhamet [ ]4. Sorumluluk [ ] 7. Aklı kullanma [ 10. Adalet [ ] ] 3. Alçakgönüllülük (tevazu) [ 5. Ölçülü olma [ ] 6. Cesaret [ 8. Dini inanç [ 9. Cömertlik [ ] ] 11. Canlıları ve çevreyi önemseme [ ] ] ] 12. Diğer (Belirtiniz)....................... SEKTÖR BĠLGĠLERĠ: S01. Hangi sektörde çalıĢıyorsunuz? 2. Dayanıklı tüketim 3. Turizm 1. Otomotiv 4. Tekstil 5. Bankacılık ve 9. Sağlık 10. Kamu finans 6. Gıda 7. ĠnĢaat 8. Medya kurumu …………. (belirtiniz) S02.A. Firmadaki çalıĢma süresi ……………… (yıl) S02.B. Sektördeki çalıĢma süresi ……………… (yıl) S03. Firmadaki konumunuz nedir? 1. Firma sahibi 2. Profesyonel yönetici 3. ÇalıĢan S04. ĠĢinizin tanımı hangisine daha çok uyuyor? 1. Ticaret 2. Ġmalat 3. Hizmet S05. ĠĢinizin ihracat yapma durumu nedir? 1. Ġhracat yapıyoruz 2. Ġhracat yapmıyoruz. S06. ĠĢletmede çalıĢan personel sayısı nedir? …………………………………. kiĢi S07. ĠĢadamları derneğine üyeliğiniz var mı? Varsa belirtiniz. Evet, var ……………………………… 44 1. Hayır, yok 2. ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA ÖRNEĞĠ S08. Firmanızın / kurumunuzun iĢ ahlakı değerlerine önem verildiğini düĢünüyor musunuz? 2. Hayır 1. Evet S09. Firmanızda / kurumunuzda iĢ ahlakına uygun olmadığını düĢündüğünüz durumlarla karĢılaĢıyor musunuz? 1. Her zaman 2. Sık sık 4. Hiç 3. Nadiren S10. Firmanızda / kurumunuzda iĢ ahlakına iliĢkin normlar hangi Ģekilde bulunmaktadır? 1. Yazılı normlar 2. Sözlü normlar 3. Herhangi bir norm olup olmadığından haberdar değilim S11. Firmanızda / kurumunuzda iĢ ahlakı değerlerini geliĢtirmeye yönelik eğitim ve seminer gibi geliĢtirici programlar var mıdır? 1. Evet, var 2. Hayır, yok KATILIMCI BĠLGĠLERĠ: DM1. Cinsiyeti? 1.Kadın 2.Erkek DM2. Kaç yaĢındasınız? ………… DM3. Medeni durumunuz nedir? 1.Evli DM4. Eğitim durumunuz nedir? 2. Bekar 1. Ġlkokul Üniversite ve üzeri 45 2. Ortaokul 3.Dul/BoĢanmıĢ 3. Lise 4.