Teleradioıaılymlarda Azlyklaryň dillerini ulanmak boıunça
Transkript
Teleradioıaılymlarda Azlyklaryň dillerini ulanmak boıunça
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary dillerini ulanmak boýunça düzgünnamalar Gara syzlyk 2003 Teleradioýaýlymlarda Azlyklary dillerini ulanmak boýunça düzgünnamalar Gara syzlyk 2003 u bukletde ýerle dirilen habarlar erkin görnü de göçürlip köpeldilip bilner; Esaslara salgylanmak goldanylýar. ISBN 90 – 7598908 – 3. Go maça gerekli habarlar üçin: Milli azlyklar baradaky Ýokary Komissaryny Ofisine ýüz tutup bilersi iz Prinsessegracht 22 2514 AP The Hague Tel.: +31 (0) 70 312 5555 Faks: +31 (0) 70 346 5213 Elektron poçta: hcnm@hcnm.org www.osce.org/hcnm/ Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar GIRI Ýewropada Howpsuzlyk we Hyzmatda lyk Guramasy (ÝHHG) 1992-nji ýyly Gorkut aýynda Helsinkide kabul eden karary esasynda “Döräýjek konfliktleri mümkin boldygyça ir döwürde duýdurmak, döremezligi ö üni almak maksady” bilen Milli azlyklar baradaky Ýokary Komissar (MAÝK) wezipesini döretdi. u ädim ozalky Ýugoslawiýada dörän ýagdaýlara jogap hökmünde bolup, köpleri çen-çak etmeklerine görä wakalary Ýewropa döwletlerinde, esasanda demokratik jemgyýetçilik gurlu yna geçmekçi bolýan ýurtlarda gaýtalanma howpuny bolanlygyny, munu özi Ýewropa döwletlerini ýolba çylaryny we hökümetlerini kabul edip, 1990-njy ýyly Sanjar aýynda täze Ýewropa üçin Pariž Hartiýasynda berkidilen parahatçylyga ýetmek hem gülläp ösmeklik maksatnamasyna bolan ynamy puja çykarmagy ähtimaldy. 1993-nji ýyly Türkmenba y aýyny 01-inde ÝHHG-ny Milli Azlyklary i leri baradaky Ýokary Komissary (MAÝK) wezipesine ilkinji bolup Maks wan der Stul bellenipdi. Niderlandy Mejlisini deputaty, Da ary i ler ministri, Birle en Milletler Guramasyny (BMG) hemi elik wekili bolup i län döwürlerinde, eýle-de köp ýyllary dowamynda hukuk goraýjylyk i ini alyp barmagynda toplan baý i tejribesine daýanyp, ol Azlyklar bilen Ýewropany dürli döwletlerini merkezi edaralaryny arasynda döreýän jedelli ýagdaýlaryny içgin synlamaga giri ip, olary jedelli ýagdaýlary ýitelip, güýçlenäýme howpuny barlygy baradaky howatyrly ahsy pikirini beýan edipdi. 2001-nji ýyly Gorkut aýyny 01-inde ol wezipä, ýagny, Milli Azlyklary i leri baradaky Ýokary Komissary wezipesine wed diplomaty, ilçi, Rolf Ekeus bellenildi. Kommunistik döwründen so raky özgeri leri geçen pillesinde Rolf Ekeus Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatda lyk Konferensiýasyny (ÝHHK) i ewür gatna yjysy bolup, aýratynam Birle en Milletler Guramasyny (BMG) Yrak boýunça (ÝUNSKOM) ýörite komissiýasyny Ýerine Ýetiriji ba lyklyk wezipesini dolandyran mahalynda, 1991-1997-nji ýyllarda ýarag babatdaky inspektorlara ýolba çylyk eden döwründe ýaraglanyly hem ýaragsyzlandyryly meseleleri sebitinde i läninde onu ady has hem ä gär mälim bolupdy. Milli Azlyklar baradaky Ýokary Komissar “ýuwa diplomatiýa” usulyny ulanmak bilen Albaniýa, Horwatiýa, Estoniýa, Gresiýa, Wengriýa, Gazagystan, Gyrgyzystan, Latwiýa, Ýugoslawiýany ozalky Makedoniýa respublikasy, Moldova, Romaniýa, Serbiýa we Montenegro, Slowakiýa we Ukraina, ýaly ondan-da gowrak ýurtlary problemalaryny o aýly çözgütlerini tapylmagyny ugruna ymykly çykyp, ol i e çynlakaýdan giri ipdi. Ol ilkinji nobatda döwletara dartgynlyklary , hat-da ýagdaýlary döremegine gönümel sebäp bolup biläýjek çe melere ünsüni bölüp, onda bir ýurtda milli, ýa-da etniki toparlary san tarapdan köpüsini, beýlekisinde azyny döredýän wekillerine degi li 1 Gara syzlyk 2003 bolup, iki döwleti hem hökümet bähbitlerine arala yp täsir ýetiräýjek meseleleri çintgäpnygtapdy.Dogrusyny aýtsa ,Ýewropany geçmi däki taryhyny köp halatda hut eýle dartgynlyklary getiren netijeleri kesgitläpdi. Milli Azlyklara degi li bolýan o u yksyzlyk problemalary bilen me gullanýan Milli Azlyklar baradaky Ýokary Komissar gara syz we tarapgöýlük etmän hyzmatda lyga taýyn tarap hökmünde çyky edýär. Elbet-de o a gönümel gözegçilik etmäge ygtyýar berilmedik hem bolsa, ol alyp barýan i inde ähli ýurtlarda ykrar edilen halkara normalara salgylanyp analiz geçirleninde, olar ugrukdyryjy hem sazlaýjy pelle hökmünde kabul edilip, berilýän kesgitli maslahatlary teýini düzýär. unu bilen baglany ykda-da ÝHHG-ni ähli döwletlerini özlerine kabul borçlaryny ýatlap geçmek wajypdyr – meselem, 1990-njy ýylda ylala ykly kabul edilen adam ölçeglere babatdaky Kopengagen Konferensiýasyny dokumentini I-nji bölüminde Milli Azlyklara degi li normalar jikme-jik beýan edilen; eýle-de, ÝHHG – gatna ýan ähli döwletler Birle en Milletler Guramasy (BMG) – tarapyndan kabulu edilen adam hukuklary bilen bir hatarda azlyklary hukuklaryny hem berjaý etmäge borçlydyrlar; ÝHHG girýän ýurtlary aglabasy Ýewropa Maslahatyny normalary bilen hem baglany yklydyr. 10 ýyldan-da gowurak wagty dowamynda geçirilen dartgynly lomaý i leri netijesinde i geçirilen köp sanly döwletlerde ünsi birsyhly özüne çekýän goýazy sowallary ençemesini üstüni açmagam Milli Azlyklary baradaky Ýokary Komissara ba ardypdy. olary arasynda – Azlyklary bilimi we olara girýän ahslary milli özbolu lygyny ýitirilmän saklanylmagy hem ösdürilip kämille dirilmegi üçin wajyp bolan zady – Azlyklary dilini ulanylmagy ýaly sowallara-da degilip geçilipdi. Dörän köp sanly dürli ýagdaýlarda milli Azlyklary wekillerini hem döwlet dolandyryly yna gatna maklary baradaky täsirli formalara degi li sowallar hem Ýokary Komissary öwran-öwran gozgan üçünji mowzugydyr. ÝHHG-ni çygyryndaky azlyklara muwapyk bolan hukuklary dogry hem yzygiderli amala a yrma niýetinden ugur alan Milli Azlyklar baradaky Ýokary Komissary ( )-ny goldamak we belli-belli meseleleri amala a yrmaga niýetlenip döredilen, döwlete degi li bolmadyk Etnikiara Gatna yklar Fonduna (1993-nji ýylda döredilip, häzir ýatyryldy) ýüzlenip, ygtybarly maslahatdyr-teklipleri üç bukjasyny i läp düzmek üçin halkara möçberinde ygtybarly ynam bildirilen gara syz ekspertleri üç toparyny çagyrylyp ýygnalmagyny teklip edipdi: Bilim Sebitindäki Milli Azlyklary Hukuklary baradaky Gaaga Maslahatlary (1996ý.); Milli Azlyklary Dil baradaky Hukuklaryny Oslo Maslahatlary (1998ý.) we Milli Azlyklary Jemgyýetçilik-Syýasy Durmu a doly hem Ygtyýarly, De Derejede Gatna magy baradaky Lund Laslahatlary (1999ý.). 2 Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar Hut u maslahatlar hem so ra ençeme ýurtlary syýasy ýolba çylary bilen kanun çykaryjylaryna ugrukdyryjy nusga seri desi hökmünde hyzmat edipdi. ol maslahatlary tekstini (bir näçe dilde) MAÝK-ny ofisinden mugt alyp bolar, eýlede www.osce.org/hcnm/documents/recomendations salgysyndan elektron görnü inde-de alyp bolar. MAÝK-y ünsüni özüne çekýän problemalary ýene biri - Azlyklary (dilini ) dillerini teleradioýaýlymlarda kommunikasiýa seri desi hökmünde peýdalanylmagy babatdaky meseledir. Döwletleri birnäçesi dili eýle görnü de ulanylmagyny çäklendirýän ýörite çäreler ulanyp (adatda halky “döwlet”, ýa-da “resmi”) diýilip kesgitlenilýän toparyny dilinde gürlenilýänligi çäklendirilenso , eýle ýagdaý birnäçe döwleti Azlyklaryny arasynda nägilelik döretdi, çünki o lanylmaýan çäklendiriji eýle ýoku çäreler i ýüzünde geple ikler geçirme mümkinçiligini örüsini daraldýar. 2001-nji ýyly Nowruz aýynda adam ölçegleri babatda öz pikirini aýtmaga doly erkinligi berilmegine bagy lanan ÝHHG-ni Go maça ýygnagynda ÝHHG-a gatna ýan birnäçe döwletleri “habar beri seri deleri we Azlyklar”diýen sowallar uly gyzyklanma döretdi. ondan bir az so rak, hut ol aýda delegasiýalary käbirisi Hemi elik maslahatda MAÝK-e we ÝHHG-ni köpçülikleýin habar beri ser delerini erkinligi babatdaky wekiline ýüzlenip, ol problemalara dykgatly üns berip, bilelikde garamaklaryny towakga etdiler. ol aladalanmalara jogap bermäge ümzügini atan MAÝK-i dili teleýaýlymlarda kommunikasiýa seri desi hökmünde ulanylmagyny niýetlenip, biri-birini ýetmezini doldurýan iki sany paralel prosessi ba yny ba lamak kararyna geldi. Birinji prosess ÝHHG-ni çäklerindäki i ýüzünde kakunçykaryjylygy Syndan geçirilmesi boldy. Azmilletleri dilini teleradioýaýlymlarda ugrukdyrylmasyndaky we peýdalanmasyndaky esasy faktlary (kanun- çykaryjylygy düýp manysy, ugrukdyrylmasyny we sud i ini teý esasyny düzüjini) ýüze çykarylmak niýetlenildi. Ýokary Komissary haýy y boýunça gözegçilik-de e dirijilikli kanunçykaryjylyk we köpçülikleýin habar beri seri delerini sebitlerindäki syýasat programmasy (Wulfson kolleji, Oksford uniwersiteti) we köpçülikleýin habar beri seri deleri çäklerindäki kanunçykaryjy institut (Amsterdamy uniwersiteti) taraplaýyn düzüldi. Gutarnykly netijede çykarylan barlagy elektron görnü lisini http://www.ivr.nl/staff/mcgonagle.html salgysyndan tapsa bolar. MAÝK-ny birinji prosessi bilen gönümel baglany ykly bolan aýratyn, (köpçülikleýin habar beri seri deleri erkinligi babatdaky ÝHHG-ni Ofis wekili bilen içgin hyzmatda lykda) jogapkär halkara edaralary bilen gönümel baglany ykda bileleýin geçirilen ikinji prosesde Halkara Hukuk dokumentleri görkezmelerini kesgitli mazmunyny (we 3 Gara syzlyk 2003 o a muwapyk bolan presedent-hukuklary hökmany suratda ýöridelme) hukugyny analizlenilmesine giri di. o a-da ol jähitde doly hukukly halkara wekillerini we döwlete degi li bolmadyk edaralary hem-de erki der ewçileri gatna magyndaky ekspertleri ilkinji maslahaty 2002-nji ýyly Nowruz aýynda MAÝK-ny çagyrmasy esasynda geçirilipdi. Ekspertleri ondan so ky maslahaty 2003-nji ýyly Oguz aýynda geçirilip, onda hem taýynlanan dokumentleri esasynda Azlyklary dillerini teleradioýaýlymlarda peýdalanmak baradaky ýüze çykarylyp hödürlenilýän pikirler ara alynylyp, i lenilip tasa getirildi. ol i i netijesinde-de 2003-nji ýyly güýzünde gara syz ekspertler a akdaky getirilip görkezilen teklipleri kabul edipdi. Gara syz ekspert bolanlar: Hanym Juliýa Apostl (Kanada), ýurist, Artikl 19, Birle en alyk; d-r Ýelena Çernýawska (Ukraina), SWE-ni meýilnamalaryny ýolba çysy, köpçülikleýin habar beri seri delerini soraglary babatdaky Ýewropa instituty, Germaniýa; hanym Mariýa Amor Martin Estebanez (Ispaniýa), Oksford uniwersitetini sosio-hukuk barlaglar Merkezini ylmy i gäri, maslahatçysy, Birle en alyk; professor Karol Ýakubowiç (Pol a), ekspert, teleradio habar berili ini Milli Maslahaty, Pol a; jenap Mark Lattimer (Birle en alyk), direktor, Maýnoriti Raýts Grupp International, Birle en alyk; jenap Tarlak MakGonagl (Irlandiýa), ylmy i gär, redaktor, habar berili sebitini kanun çykaryjy Instituty (IWiP), Amsterdam uniwersiteti, Niderlandlar; professor Tom Moring (Finlýandiýa), sosial ylymlary wed mekdebi, Helsinki uniwersiteti, Finlýandiýa; professor Monro Praýs ( B ), Kardozo adyndaky hukuk Mekdebi, New-Ýork, köpçülikleýin habar beri seri delerini de e dirijili we syýasy sebitini programmasy boýunça sodirektor, sosio-hukuk der ewleri Merkezi, Oksford uniwersiteti, Birle en alyk. Geçirilen iki maslahatlary i ine we so raky ylala yk prosesslerine Ýewropany Maslahat Sekretariaty, Ýewropa Komissiýasyny Ýuridiki gullugy, Baltika de iz ýakasy döwletlerini demokratiki ösü i baradaky Maslahatyny Komissaryny ofisi we köpçülikleýin habar beri seri delerini azatlygy (erkinligi) babatdaky ÝHHG-ni Wekilini ofisi ähmiýetli go antlary girizdiler. Azlyklary hukuk sebitindäki bar bolan standartlary, adam hukuklaryny bir bölegi bolanlygy sebäpli, ekspertleri özara maslahatynda ugrukdyryjy zat hökmünde döwletlerde adam hukugy baradaky ähli borçlary berjaý edilmegini, ol sanda-da milletparazlyga ýol berilmezligini esas edip aldylar. eýle-de adam hukuklaryny ählisini esasy matlaby ahslary de lik ertlerinde doly hem erkin ösmelidigini göz ö ünde tutýar. Diýmek, ekspertler raýatlar jemgyýetini açyk hem çeýe hereketli 4 Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar bolup, ähli ahslary, ol sanda-da Milli Azlyklary wekillerini hem o a go ulyp bilmeklerini nazarda tutupdylar. Mundan-da da ary haýaly hem adalatly demokratik dolandyryly y maksady tutu halky isleglerini we talaplaryny kanagatlandyrmak bolanso , ähli döwletleri ba tutanlary özlerini gol astyndaky raýatlary , ol sandada Milli Azlyklara girýän ahslary hem barysy üçin köpçülikleýin habar beri seri delerine bökdençsiz çemele ipbilmäge mümkingadar o aýly ertleri döredip, dürli görnü däki gi i leýin habarlardyr-ideýalary, maglumatlary, ol sanda-da öz ene dilinde alyp bilmegine gi ýol açar diýen çaklamalardan ugur alynypdy. Bu ýagdaý plýuralizmi (öz pikiri i aç-açan aýan etmek hukugy) prinsiplerinden, çydamlylygy görkezilmeginden, gözýetimi gi liginden, gara syz, açyk demokratik jemgyýetini esasy ertlerini birisi hökmündäki aýratyn ornundan hem gelip çykýandyr.1 Gaagada, Osloda we Lundda i lenilip düzülen we hödürlenen ozalky maksatnamalardan da ary, häzirki teklip edilýänlerini maksady Milli azlyklar bilen baglany ykly bolan dartgynlyklary ýum adylmagyna gönükdirilen kesgitli çäreleri kabul edilmegini döwletleri güýçlendirip, onu üsti bilen hem MAÝK-ny esasy matlabyna, ýagny dawa-jenjelleri turmagyny ö üni alynmagyna gönükdirilmägede niýetlenendir. MAÝK-ny i tejribesi hem muwapyk bolan halkara standartlar eýle çäreleri açyk hem o a dahylly bolan ähli taraplary gatna magynda geçirilip, belli-belli talaplar toplumyny hasabata alynylyp, jemgyýetdäki bar bolan dürli çemele melerdir-garaýy lary umumyla dyrylyp birle dirmäge-de gönükdirilýänligine aýatlyk edýär. Bu bolsa sosial jemgyýetini döremegine ýardam edip, ony güýçlendirýär, berkararlandyrýar. Ýöredilýän hukuklary mazmun-magadyny dü ündirmek bilen Maslahat döwletlere halkara standartlary tertip-düzgünlerine we ruhuna muwapyk gelýän syýasaty we kanunçykaryjylygy i lenilip düzülmeginde çykarylmagyna i ýüzünde kömek edip, olary halky ähli gatlaklaryny , ol sanda-da azlyklary hem talaplaryny we bähbitlerini aralmagyna layklanylyp, hiç bir raýaty hukuklaryny kemsidilmezligini üns merkezinden dü ürilmezligini gazanmakçy bolýar. Halkara standartlaryny yzygiderli öhlelendirýän Maslahatlar dürli döwletlerdäki bolup geçýän hakyky ýagdaýlardyr-wakalara çeýelik bilen öz wagtly seslenip, hat-da käbir dilleri ýörgünlik babatynda juda ejiz gelip, ýöne eýle bolsa-da onu hem ähmiýetini çi irilip kelle agyrdylýan wagtlaryny , ýaramaz ýagdaýa, bula yga getirjek bolýanlary barlygyna garamazdan, dörän o aýsyz ýagdaýy öjükdiribermän, 1 Meselem, seret:Handisaýdy Birle en alygy gar ysyna gozgalan I ine, Ýewropa Kazyýetini adam hukuklary baradaky 1976-njy ýyly Bitaraplyk aýyny 07-sinde çykaran seriýasy A, 24, § 49 kararyna seret, eýle-de adam ölçegleri baradaky Kopengagen Maslahatyny (1990) ÝHHG-na gatna ýan döwletleri demokratiki we plýuralizm döwtalaplyklary baradaky aýdan sözlerini saklaýan Dokumentini giri ine seret. 5 Gara syzlyk 2003 sowukganlylyk bilen o aýly çözülmegine mümkingadar tagallalarydyr-hereketleri edýär.Gelejekde maslahatlary kesgitli ýagdaýlarda ýüze çykaryp, döwlet i inde gözden geçirilip, hakykata laýyklanylyp getirilen nusgalary ulanylmagy üçin döwletleri Azlyklary dillerini ulany y baradaky borçlaryny amala a yrylmagy barada birnäçe degerli teklipler hem edildi. Düzgünnamalar okalar we häzirki zaman teleradioýaýlymlaryny ösü konteksti düzülende kommunikasiýa seri delerinde birnäçe dilleri ulanma mümkinçiligi artdyrylmagy bilen durmu a hem geçiriler diýlip ynanylynýar. Teleradioýaýlymlary dürlüligini we gara syzlygyny gülläp ösmekliginde erkin bazary wajyp roluny barlygy ol Maslahatda öhlelendirilip, olar Azlyklary dillerini ulanmakda alan borçlaryny döwlet ýa-da hususy ýaýlymlar bölümlerini üsti bilen i ýüzüne geçirmek üçin dürli ugurlary hödürleýärler. Düzgünnamalar (teklipler) dört sözba a bölünilip, olarda umumy prinsipler, syýasat, azlyklary dillerini ulanyly yny ugrukdyrylyp goldalynmagy babatdaky on ýedi sany ahsy tekliplere bölünilip getirilendir. Teklipleri ählisi I-nji bölümde ýazylyp beýan edilen esasy prinsiplere laýyklykda dü ündirilmelidir. II-nji bölümde u sebite döwletleri syýasaty we kanunçykaryjylygy i läp düzmegini zerurýetligi teklip edilip, olara degi li muwapyk maslahatlar berilýär. eýle-de ugrukdurylyp hem sazla dyrylyp ýolberilmesini käbir çäkleri hem kesgitlenilýär. I so ky bölüminde azlyklary dillerini goldalynmasyny nusgasy hökmündäki ýollary hem käbir mysallary getirilip görkezilýär. Her bir teklibi has jikme-jik dü ündirili i u a goýulan go maça Dü ündiri ýazgysynda getirilip, onda halkara standartlaryna muwapyk gelýän gönümel salgylar hem görkezilendir. Milli azlyklar baradaky Ýokary Komissar, Düzgünnamalary ýaýradyljaklygyna ygtybarly umyt baglaýar. 6 gi i leýin ulanylyp Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar TELERADIOÝAÝLYMLARDA AZLYKLARY DILLERINI ULANMAK BOÝUNÇA DÜZGÜNNAMALAR . 1) ESASY ÝÖRELGELER Pikirleri erkin beýan edilmegi Her bir adamy , ol sanda-da Milli Azlyklara degi lileri hem öz pikirini erkin beýan etmäge bolan hukugy habarlary we pikirleri islendik dilde we görnü de saýlap almaga, gözlemäge we köpçülikleýin habar beri seri delerini geple iklerini üsti bilen hiç bir bökdençsiz hem-de çäklendirilgisiz ertlerde aýtmaga mümkinçilini bolmagyndan ybaratdyr. ol hukugy amala a yrylmagyny çäklendirilmegi di e Halkara Hukuklaryny görkezmelerinde getirilen sebäpleri esasynda geçirilip biliner. 2) Medeniýeti we dili dürlüligi Döwletler dürli pikirleri we habarlary erkin saýlanylyp alynmagyna hem dürli dillerdäki geple ik arkaly berilmegine we kämille dirilmegine ýardam edýän ertleri döretmegi üsti bilen kepillendirilmelidirler. 3) Özbolu lylygy goralmagy Her bir adam, ol sanda milli azlyklara degi li bolan ahslary hem teleradio ýaýlymlarda dilini (dillerini) ulanmagy üsti bilen özüni özbolu lylygyny saklamaga hem ösdürmäge haklydyr. 4) Milletparazlygy edilmezligi we de lik Her bir adam, ol sanda Milli Azlyklara degi li ahslar hem hemmä degi li bolan umumy de lik we milletparazlyk edilmezlik ertlerinde teleradioýaýlymlar arkaly öz pikirini erkin aýtmaga, eýle-de özüni özbolu lylygyny ýitirmän saklamaga we ösdürmäge hukuklydyr. Zerur bolanda Milli Azlyklary dillerini teleradioýaýlymlarynda ulanylmasyny de ligini üpjün edilmegine degi li çürt-kesik aýratyn çäreleri geçirilmegini hem döwletler göz ö ünde tutmalydyrlar. 7 Gara syzlyk 2003 II. SYÝASAT 5) Döwletler azlyklary dilini (dillerini) teleradioýaýlymlarda ulanmak baradaky Syýasaty i läp düzmelidirler. ol syýasat Milli azlyklara degi li bolan ahslary talaplaryny ä gär edilmegine esaslanyp, olary özbolu lylygyny saklanylmagyna hem ösdürilmegine gönükdirilmelidir. ol syýasat i lenilip düzüleninde Milli azlyklara girýän ahslary maslahatla malar prosessine gatna maga bolan hukugy üpjün edilmelidir we eýle-de hökümeti degi li institutlaryndaky we edaralaryndaky wekilçiliginede ýol berilmelidir. 6) Ugrukdyryjy gara syz edaralar döwlet syýasatyny durmu a girizilip amala a yrylmagyna jogapkärdirler. ol edaralary gurnalyny y çirksiz arassa bolmalydyr. 7) Döwlet syýasaty jemgyýetçilik geple iklerindäki habar beri , magaryf, medeni we toma a maksatnamalaryny ýokary hillilerini çygyryny gi ligini hem de agramlylygyny goldap, Milli Azlyklary wekillerini isleg-talaplaryny kanagatlandyrylmagyna-da matlaplandyrylmalydyr. Döwletler umumy habar beri seri delerini öz i ini göwnejaý hem mandysyz berjaý edibilmegine ýardam edip, zerur bolanynda maliýe, tehniki we gaýry zerur ertleri hem döretmelidirler. 8) Döwlet syýasaty Milli azlyklara degi li ahslara telewideniýe we radio ýaýlymlary döredip we i ledip, öz dillerinde geple ik alyp barmaklaryna ýardam etmelidir. III. UGRUKDYRYLY 9) Ugrukdyrylyp sazlamalara ýol berili i Pikirleri erkin aýdylmagyny, medeni we dil dürlüligini, medeni özbolu lylygy gorama we ösdürme, beýlekileri hem hukuklaryny we mertebesini kemsitmän saklap goldama maksady bilen döwletler teleradio ýaýlymlary ugrukdyryp hem, sazla dyryp hem bilerler. Lisenzirlemäni (ýe ille diriji rugsatnama) öz içine alýan ugrukdyrylyp eýle sazla dyrylma obýektiw hem milletparazlygy edilmesizlik ertlerinde esaslanan kanunda-da göz ö ünde tutulyp, azlyklary dilinde-de habar berili i i çäklendirilmeli däldir. 8 Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar 10) Dilleri ösdürilmegine ýardam etmek Teleradioýaýlymlarda dilleri ulanyly yny sazla dyryp, döwletler aýry-aýry dillerden peýdalanmany goldap bilerler. Bir, ýa-da birnäçe dili goldaýan çäreler beýleki dili peýdalanylmagyny bökdelinilip, çäklendirilmegine getirmeli däldir. Döwletler teleradio ýaýlymlarda haýsy-da bolsa ba ga bir dili peýdalanylmagyny gadagan edip bilmeýär. Teleradioýaýlymlarda haýsy-da bolsa ba ga bir dili goldaýan çäreler Milli azlyklara girýän ahslary hukugyndan kesip kemsitmeli däldir. 11) Ugrukdyrylyp sazla dyrmany laýyklandyryly y Haýsy-da bolsa islendik, ol sanda gadagan edýän normalar hem kanuny maksatlara gönükdirilip, ol maksatlary ölçeglerine bap getirilmelidir. Ugrukdyrylyp sazla dyrmany laýyklandyryly y kesgitlenilende köpçülikleýin habar beri seri delerini häsiýetine we sosial gur awy gi i leýin kontekstine (baglany ygyna) degi li spesifiki faktorlar hasabata alynmalydyr. ol faktorlar öz içine: • Öz pikiri i aýan edip erkin aýtmagy , medeni we dil dürlüligini , medeni özbolu lygy ýitirilmän saklanylyp hem ösdürilip kämille dirilmegini goralmagyna ýardam edýän habar berili i de agramlylygyna we hiline täsir ýetiräýjek ähtimallykly çärelerini hil häsiýetini we maksatlaryny; • Medeni we dil dürlüligini, häkimeti düzüli ini we regional häsiýetlendirili ini öz içine alýan syýasy, sosial, dini gurnaly yny; • Jemgyýetçilik, hususy ýa-da da ary ýurt – ähli (umumymilli, regional we ýerli) derejedäki habar berli i sany, dürlüligi, habar berili i ýaýlymyny geografiýasy, häsiýeti, matlaplandyryly y we habar beri hyzmatlaryna dilleri elýeterliligi. Köpçülikleýin habar beri seri delerini habarlaryny kabul edýän auditoriýalary maliýe çukdaýjylarynda – tehniki, sanyny we kabul etmek mümkinçilikleri eýle hem ýaýlymlary hili, ol sanda-da ýeri we ýaýlymy tory, maksatnamalary häsiýetleri göz ö üne tutulmalydyr; • Her bir (umumymilli, regional we ýerli) derejedäki geografiki jebislikde ýerle ip ýa aýan auditoriýasyny san ölçeglerini hukuklaryny, 9 Gara syzlyk 2003 talaplaryny, isleg-küýseglerini we agzalan auditoriýany (-lary ) häsiýetlerini öz içine alýar. 12) Terjime edilmäni çäklendirili i Azlyklary dilindäki habar berili lerinde terjime edili e, gaýtalanylmagyna, sinhron terjimä we subtitrlere çendena a talaplary edilmegine, de derejesizligi goýberilmegine ýol berilmeli däldir. 13) Sepgitara teleradioýaýlymlar Sepgitara teleradioýaýlymlar gönümel, eýle-de gaýtalanylyp geçirilmelisi, ýada retranslýasiýa arkaly erkin kabul edilini i dil prinsipi boýunça çäklendirilmeli däldir. Azlyklary dilindäki da ary ýurtly teleradioýaýlymlary elýeterliligi hut ol ýurdu öz içinde-de geple ikleri ol dilde geçirilmegini ösdürilmegine ýardam etmek borjuny döwleti üstünden aýyrman ol dilde berilýän geple ikleri kemeldilip azaldylmagy hem unalmaýar. IV. AZLYKLARY DILLERINI GOLDANYLMAGY 14) Döwlet goldamasy Azlyklary dilinde berilýän geple ikler döwlet taraplaýyn goldanylmalydyr. Bu meseläni geple ikleri ýygjamlygyna bökdençsiz çemele mäni üpjün edilmegi, maliýele dirilmegi, eýle-de azlyklary dilinde geple ikleri geçirilmegi üçin zerur bolan hünärmen i gärleri sanyny artdyrylmagy hem taýynlanylmagy arkaly çözüp bolar. 15) Geple iklere çemele ipbilinme Döwletler Azlyklary dilinde geçirilýän geple iklere ýeterlik derejede çemele mäni, ol sanda-da geple igi ýygylygyna, geple ik toryny üle dirme we geple ik geçirýänleri taýynlama hem goldama arkaly üpjün etmelidirler. onu bilen baglany ykda Milli Azlyklary sany, olary toparlanyp ýa aýan ýerini geografiýasy we talaplary bilen bähbitleri hem aralyp, üns merkezinden dü ürilmeli däldir. 10 Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar Azlyklary regional ýa-da çäkli ýerlerdäki geçirilýän geple iklere elýeterligi maksatnamalardaky umumy milli geple iklerden Azlyklary , ol sanda-da olary pytra y ýa aýanlar hem dillerindäki geple ikleri geçirilmegini ýatyrylyp galdyrylmagy, kesilmegi unalmaýar, aklanylmaýar. A. GEPLE IKLERI ÝYGYLYGY • Lisenziýalar (ýe ille diriji rugsatnamalar) gow urylanynda döwletler Azlyklary dilinde doly göwrümli, ýa-da bölekleýin geple ikleri geçirilme mümkinçiligini gözden salman, geple ikler ýygylygyndan ýetdik paýy bölünilip berilmelidir. • Ulanyly daky ýygylyklary sanynda tehniki çäklendirmeler bar bolsa, ýa-da köpçülikleýin habar beri seri delerini öz hasabyna saklamaga toparlary ýeterlik seri desi bolmanynda döwletler dilleri birnäçe toparyny geple iklerini bir zolakda berilme mümkinçiligini nazarda tutup, “açyk kanallary”, ýagny ol bir ýygylygy çägindäki maksatnamalarda bölünip berilmegine mümkinçilikler döretmelidirler. B. ÝAÝLYMÇYLAR • Döwletler Azlyklary dilinde geple ikleri geçirilmegini üpjün etmek maksady bilen, döwlet hem jemgyýetçilik ýaýlymlary geçirýänlerden degi li talaplary etmelidirler. • Azlyklary dillerinde ýaýlymlary geçirýän hususy köpçülikleýin habar beri seri delerini o aýly ertleri döretmek üçin (maliýe we gaýry goldawlar) döwletler olary hormatlap sylaglamak, höweslendirmek üçin zerur bolan mümkinçilikleri gözlegine-de çykmalydyrlar. ony lisenziýa gow urmak arkaly, meselem hyzmat edi ini netijeleri boýunça ýa-da arza bilen ýüzleneni teklibine jogap hökmünde-de gazanyp bolar. Azlyklary dillerinde geple ik geçirýän köpçülikleýin habar beri seri delerini döwletler bäsle ik kanundyr- ertlerini talaplaryndan azat edip, olary belli administratiw-ýurokratik çekele melerden dundarýan aýratyn amatly ertleri döredip biler. • Azlyklary dillerinde ýaýlymlary alnylyp barylmaýan ýagdaýynda we onu zerurýetligi döräp ýüze çykanynda, döwlet olary döredilmegine döwtalap bolup, ol i i ugrukdyrylmagyny tizle dirip biler. 11 Gara syzlyk 2003 C. GEPLE IKLERI TORY Döwletler azlyklary dilinde geçirilýän geple iklere goýberilýän wagty möçberini we maksatnamalary efire çykarylýan wagtyny Milli azlyklara degi li adamlary sanyny we toparlaýyn jebis ýerle ip ýa aýan ýerini geografiýasyny öhlelendirip, adamlary talaplaryna we bähbitlerine laýyklap muwapyk getirilmegini gazanmalydyrlar. eýle-de uly bolmadyk toparlary öz dilindäki teleradio ýaýlymlaryna talaba laýyk çemele ibilmesini üpjün etmek üçin wagty az möçberine we maksatnamalary efire çykarylýan belli wagtyna ünsü bölünmegi hem zerurdyr. u maksatlara lisenzirlemäni , ol sanda-da Azlyklary dilinde goýberilýän maksatnamany uzaklygyny hem efire çykarylýan wagtyny ö ünden geple ip wadala ma arkaly hem çözüp bolar. 16) Jemgyýetçilik maliýele dirilmesi Döwletler azlyklary dilinde geçirilýän geple iklere maliýe kömegini ýetirip, goldama mümkinçiligine-de garamalydyrlar. Muny gönümel pul kömegini ýetirmek, maliýe hem salgyt babatlarda amatly ertleri döredilmegi we lisenziýany göw urylmagy ýa-da özgerdilmegi esasynda salgytlary belli görnü lerinden bo atmak arkaly gazanyp bolar. Täsirli göwnejaý üpjün edilmegi azlyklary geple iklerini geçirýänleri (az sanly jemgyýetlerde) abzallary , olary umumy sanyna bap gelmeýän möçberdäki göterimi gow urylmagyny we maliýele dirilmegini talap edäýmegi hem mümkindir. Döwletler azlyklary dillerinde audiowizual i leri döredilmegini hem ýaýradylmagyny sylaglap höweslendirmäni üsti arkaly o a ýardam edip, hatda maliýe kömegini hem bermelidirler. 17) Kadrlary potensialyny hem taýynlanylmagyny tijendirmek Döwletler Azlyklary dilinde geple ikler geçirýän köpçülikleýin habar beri seri deleri üçin kadrlary köpeldilmegine ýardam etmelidirler. Muny Azlyklary dilinde ýazylan materiallary öz ýurdu we da ary ýurtlary içinde ýaýratmak arkaly tehniki goldawy bermegi üsti bilen gazanyp, Azlyklary dilinde döwletara geple ikleri geçirilmegine-de hemaýat etse bolar. Mundanda da ary döwletler Azlyklary dilinde geple ikler geçirýänleri köpçülikleýin habar beri seri delerinde i läp bilmegi üçin zerur bolan i gärleri okadyp taýýarlamak mümkinçiliklerine-de ser salyp, ünslerini bermelidirler. 12 Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar TELERADIOÝAÝLYMLARDA AZLYKLARY DILLERINI ULANMAK BOÝUNÇA DÜZGÜNNAMALARA DÜ ÜNDIRILI ÝAZGYSY Go maça bolan u ýazgy düzgünnamalary esaslandyrylan wajyp halkara standartlaryny gözden geçirilip düzülen gysgaça synydyr. I. ESASY ÝÖRELGELER 1) Öz pikiri i erkin beýan etmäge bolan hukuk, hukuklary halkara goraly kadasyny düýp özenidir. u her bir ynsany häkimet tarapyndan bökdençsizlikli hem döwlet serhetlerine baglany yksyzlykly ýagdaýynda habarlary we ideýalary alyp hem ýaýradyp bilmek hukugyny berilýänligini öz içine alýar. ol 1948-nji ýylda Adam Hukuklaryny Ähliumumy Beýannamasyny 19-njy maddasynda (AHÄB), Halkara Pakty Raýatlyk hem Syýasy Hukuklaryny 1966-njy ýyl (HPRSH) 19-njy maddasynda we Adam Hukuklaryny Esasy Azatlyklaryny Goraly y baradaky Ýewropa Konwensiýasyny 10-njy maddasynda berkidilendir 1950 ý.(AHÝK). Meselem, HPRSH-ny 19-njy maddasyny 2-nji we 3-nji bölümlerinde görkezili ine görä: 2. Everyone Her bir adamy öz pikirini erkin aýtmaga hukugy bardyr; ol hukuk dürli görnü däki habarlary we ideýalary gözlemäni , almany we olary döwlet serhetlerine baglany yksyz dil, hat, metbugaty üsti, ýa-da aýdyly yny çeper görnü lisinde we gaýry usullar arkaly meýleti saýlanylmagynda ýaýradylma hukugyny barlyny öz içne alýar. 3. u maddany 2-nji punktynda getirilip görkezilen hukuklardan peýdalanmak üstü e aýratyn borçlary we jogapkärçiligi ýükleýär. Diýmek, ol käbir çäklendirmeler bilen hem baglany ykly bolup, ýöne olar kanun tarapyndan berkidilip: (a) beýleki ahslary sylanylmagy we sarpasyny tutulmagy; 13 Gara syzlyk 2003 (b) döwleti howpsuzlygyny , jemgyýeti düzgüntertiplerini (ordre public), ilaty sü i we ahlaky saglygyny goralynmagy üçin hökmany edilmelidir. HPRSH-ny görkezmelerine gözegçilik etmek üçin döredilen BMG-ny adam hukuklary baradaky Komiteti 10 Umumy dü ündiri ini (1983) 19-njy maddasynda öz pikiri i beýan edip, erkin aýdyp bilmek baradaky hukuk di e bir habarlary gözläp tapmaga hem saýlap almaga hukuk bermän, eýsem-de bolsa ol hukukdan islendik seri däni üsti bilen peýdalanyp bilmek hukugyny hem berýändir AHÝK-a gezek galanynda bolsa Adam Hukuklary baradaky Ýewropa Kazyýeti Ober ilki Awstriýa gar y gozgalan i inde (1991-njy ýyly Magtymguly aýyny 22-sinde çykaran Seriýasy A, 204, §57 kararynda) we Autronik AG-i weýsariýa gar y gozgalan i inde (1990-njy ýyly Magtymguly aýyny 22-sinde, Seriýasy A, 178, §47 kararyndaky) getirilip görkezilen 10-njy maddasy di e bir ýüze çykarylan ideýalary we habarlary düýp özenini goraman, eýsem-de bolsa olary berli ini (ýetirili ini ) usulynydyr - görnü ini hem goraýandyr. ÝHHK/ÝHHG-ni çäklerindäki Kopengagen Maslahat konferensiýasyny adam ölçegi baradaky ÝHHK 1990 ý. (Kopengagen dokumenti, §9.1) we o a gatna ýan döwletleri medeni mirasy baradaky Krakow simpoziumyny dokumenti – ÝHHK, 1991 ý. (Krakow dokumenti, §6.1) dünýägaraýy lary ýüze çykarylyp, ä gär edilmegine erkinlik hukugyny berilýänligini tassyklaýar. Kopengagen dokumentine degi lilikde bolsa Milli Azlyklardan bolan ahslary hususy we jemgyýetçilik durmu ynda ene dilinden peýdalanyp, erkin gürlemäge (§32.1), eýle-de habarlary ýaýratmaga, olara öz islegli arkaýyn çemele ibilme we ene dilinde habar aly ma hukuklary bardyr (§32.5) diýilýär. Birle en alygy gar ysyna gozgalan Hindisaýdyn i inde (1976-njy ýyly Bitaraplyk aýyny 07-inde çykaran Seriýasy A, 24, §49 kararynda) adam hukuklary baradaky Ýewropa Kazyýeti AHÝK-ny 10-njy maddasynda so raky dü ündiri lerini beripdi: “Sözlemägedir - öz pikiri i beýan etmäge bolan erkinlik (demokratiki) jemgyýeti esasy direg-tekgelerini biri bolup, onu ösüp kämille megini we her bir ahsy özüni i ýüzünde görkezibilmegini düýp-teýini emele getirýän ertdir. 10-njy maddany 2-nji bölümini talaplary berjaý edilende bolsa, ol di e bir adaty ‘habarlary’ we ‘ideýalary’ ulanmaga ýol bermän, eýsem-de bolsa jemgyýeti ýeke bir ho allyk bilen kabul edýän, ýa-da ýoku görmän üns berilmä mynasyp däl diýilýänlerini däl-de, hatda göwne degýän, ge -ta gördürip aljyradýan, ýa-da döwletde we ilaty haýsydyr bir böleginde howsala döredip kalplarda gozgala turuzýanlary üçinem ulanarlyklydyr. uny ‘demokratik jemgyýeti ’ olarsyz bolubilmejek 14 Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar düzümleri bolan plýuralizmy, çydamlylyk görkezilmegi we açyklygam talap edýär.Bulardan-da da ary u sferada ulanylýan islendik ' formallygy ' , 'erti ' , ‘çäklendirilmäni ’, ýa-da ‘temmi berilip jezalandyrylmany ’ ählisi göz ö ünde tutulýan kanuny matlaplara de derejeli suratda bap getirilmelidir.” 2) Ykdysadyýet, Medeni we Sosial Hukuklar baradaky Halkara Paktyny (YMSHHP) 15(a) maddasyna baglylykda 1996 ý. o a gatna an döwletleri ählisi her bir adamy medeni durmu a gatna maga hukugyny barlygyny unap makullaýar. HPRSH-ny 27-nji maddasy ol sanda azlyklary wekillerini em öz medenýetinden, eýle-de ene dilinden ol topary beýleki agzalary bilen bilelikde ärikli peýdalanybilme hukuklaryny hem goraýar. Teleradioýaýlymlarda dili hem medeniýeti dürlüligini öhlelendirip, plýuralizmy goralynyp berjaý edilmegi pikirleri erkin beýan edilmegine bolan hukugy zerur düzümidir. ÝUNESKO-ny 2001-nji ýylda medeni dürlilik baradaky çykaran Ähliumumy Beýannamasyny 2-nji maddasyna degi lilikde medeni plýuralizmy üpjün edilmegine gönükdirilen syýasat medeni dürliligini durmu ýüzünde hakykatdanam barlygyny tassyklap öhlelendirýär. Beýannamany 6-njy maddasynda medeni dürliligi kepillendirilmegi, ol sanda-da pikirleri em erkin aýdylmagyny , habar beri seri delerini plýuralizmlylygyny we köpdilliligini üsti arkaly amala a yrylýanlygy hem bellenilýär. Informasionsferaýns Lentia we beýlekileri Awstriýany gar ysyna gozgalan I inde (1993-nji ýyly Sanjar aýyny 24-inde çykaran seriýasy A, 276 kararynda) Adam Hukuklary baradaky Ýewropa Kazyýeti pikirleri erkin aýdylmagy üçin plýuralizmy örän wajyplygynam nygtapdy. ol i de Kazyýet jemgyýetde ähliumumy gyzyklanma döredýän habarlary we ideýalary almaga bolan hukugy goralmagyny “ýokary kepillendirijisi döwlet bolan plýuralizmsyz olary üstünlikli çözübem, üpjün edibem bolmaýanlygyny (38-nji paragrafynda) belläpdi. u görkezme habar beri maksatnamalaryny diýse gi auditoriýalysy bolan audiowizual habar beri seri delerni ýaýlymyndaky wajyplygy, adalatlylygy hasam dü nükli ä gär edilýär.” Hut ol jähtden Ýewropa maslahatyny Çarçuwaly konwensiýasyny 9(4) maddasynda Milli azlyklary goralmagy barada 1994nji ýylda (Çarçuwaly konwensiýasyna) gatna ýan döwletlerden “Milli azlyklara degi lileri habar beri seri delerine gatna ybilmesini ýe ille dirýän çydamlylygy hem plýuralizmy üpjün etmek üçin degi li çäreleri görülmegini” talap edipdi. Ýewropa konwensiýasyny 10-njy maddasyny esasynda Serhet Çäklerinden da Çykarylýan Telegörkezili i (SÇÇT) 1989 ý. (2002-nji ýylda özgerdilip üsti doldurlan) ulgamlaryna gatna ýan köpçülikleýin habar beri 15 Gara syzlyk 2003 seri delerini plýuralizmny howp astyna salynmazlygy üçin zerur bolan çäreleri görülmelidigi hem go maça bellenilipdi.1982-nji ýylda Ýewropa Sowetini Ministrler Komitetini hususy pikirleri bökdençsiz hem aç-açan beýan etmäni we habar berili i erkinligi baradaky kabul eden beýannamasyndaky II(d) maddasynda “ideýalary we pikirleri dürlüligini öhlelendirmäge mümkinçlik berýan gara syz hem özba dak habar beri seri delerini gi göwrümlisini döredilmegini gazanmagy” maksat edindi.ÝHHG gatna ýan döwletleri Krakow dokumentini 6.2 paragrafynda döwlete degi li bolmadyk teleradioýaýlymlary dürlüligi “çeper hem medeni pikirleri beýan edilip aýdylmagynda plýuralizmy we erkinligi üpjün edilmegine has netijeli ýardam ýetirjekligine” ygtybarly ynam bildiripdiler. 3) Milli Azlyklara degi li ahslary dil (ýa-da gaýry) özbolu lylygyny goralmagyna gönükdirilen döwlet borçlary ençeme halkara-hukuk dokumentlerinde we adam hukuklary baradaky Ýewropa Kazyýetini i tejribesinde hem berkarar edilip berkidilendir. Milli Azlyklara, ýa-da aýry-aýry etniki, dini toparlara we dil tarapyndan azlyklara girýänleri hukuklary barada BMG-ny beýannamasyny 1-nji maddasy aýratyn hem durnuklydyr (BMGny azlyklar üçin beýannamasy) 1992 ý.: 1. Döwletler öz territoriýasynda Milli Azlyklara ýa-da etniki, medeni, dini we dil taýdan azlyklary arkaýyn hem parahat ýa amagyny hem-de özbolu lylygyny gorap, ol özbolu lylygy ösdürip kämille dirmäge gönükdirilen ertleri döredýänleri sylaglap höweslendirýär. 2. ol matlaba ýetmek üçin döwletler degi li bolan kanunçykaryjylygy we gaýry çäreleri amala a yrýarlar. 4(2) madda “döwletler Azlyklary milli kanunçylyklary bozup, halkara normalaryna gar y gelýän çürt-kesik hereketlerinden gaýry, olary öz aýratynlyklary barada aýtmak, öz medeniýetini, dilini, dinini, däpdessurlaryny gorap ösdürmek, üçin amatly ertleri döredilmegini göz ö ünde tutýar”. BMG-ny 1989-njy ýylda geçiren Konwensiýasyny Çagalar Hukugy babatdaky 17(a) maddasynda o a gatna an döwletlerden Konwensiýany bilim beri sebitlerindäki matlabyna laýyklykda, ol sanda-da 29-njy maddada berkar edilen çagany medeni özbolu lygyna we diline aýaw-sarpaly çemele ip garalma terbiýesini berilmegini, Konwensiýany “Habarlaryny we materiallaryny ýaýradýan köpçülikleýin habar beri seri delerini sylaglamaklaryny” gatna ýan döwletlerden hem talap edýär. Çarçuwaly 16 Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar konwensiýasy hem ol düzgüni jikme-jik gaýtalaýar. Çarçuwaly konwensiýasyny giri bölüminde plýuralistiki we hakyky demokratiki jemgyýet Milli Azlyklara girýän her bir ahsy di e bir dil özbolu lylygyna sarpa goýulman, eýsem-de bolsa “ ol özbolu lylygy ýüze çykaryp görkezibilmegi, ýitirmän saklamagy we ösdürip kämille dirmegi üçinem zerur bolan ertleri döretmelidir” diýilýär. ol dokumenti 5(1) maddasynda Milli Azlyklara degi li ahslar üçin “ olary özbolu lylygyny elementlerini (düzüjilerini ) ýitirilmän saklanylmagy” ol sanda dillerini em saklanylmagy üçin taraplary gerekli ertleri döredilmegine ýardam etmelidigini hem borçly edýär. 1986-1989-njy ýyllardaky Ýewropa Howpsuzlygy we Hyzmatda lygy baradaky Maslahatyny 1989-njy ýyldaky Wena du u ygyndaky jemleýji dokumentine laýyklykda gelejekki ädimleri çäklerinde (Wena dokumenti, prinsipler, paragraf 19) Kopengagen dokumenti (paragraf 32-33) we 1991-nji ýyldaky Milli Azlyklar baradaky sowallar barada Ženewada geçirilen ÝHHKni ekspertlerini Maslahatyndaky Dokladynda (Ženewa dokumenti, III we IV bölümleri) ÝHHG-a gatna ýan döwletler Milli Azlyklary özbolu lylygyny , ol sanda-da dilini em goralma borçlaryny öz üstlerine aldylar. 4) Milletparazlygy gadagan edilmegi, ol sanda-da dil alamaty babatda-da halkara adamperwerlik kanuny prinsiplerini esasyny düzüji bolup durýar. Milletparazlygy gönümel gadagan edýän halkara-hukuk dokumentleri öz içine: AHÄB (2-nji madda); HPRSH (2(1) we 26) maddalary; ÝMSHH (2(2)) maddany; BMG-ny azlyklary baradaky beýannamasyny (2(1)) maddasy; AHÝK (12-nji protokolyny 14 we 1 maddalary) hem-de Ýewropa Soýuzyny Hartiýasyny esasy hukuklar baradakysyny (21-nji madda) alýar. Hut ulara çalymda borçlary ÝHHG-ny dokumentlerinden hem: Jemleýji Helsinki aktynda – 1975 ý. (VII prinsip) we Wena dokumentinde (prinsipler, 13.7 paragraf) tapsa bolar. Ýöne ol bir wagdta bolsa Kopengagen dokumenti “islendik görnü däki milletparazlykdyr-jynsparazlygy” düýbünden gadagan edýär (paragraf 5.9). Milletparazlygy edilmezlik prinsipi dürli ýagdaýdaky adamlara dürli nazardan garalyp gatna ylmalydygyna borçly edip, onu üsti arkaly hem hakyky de ligi üpjün edilmegini gazanylýar. Meselem, Wena dokumentini (prinsipler bölümindäki 19 paragrafy) ÝHHG-na gatna ýan döwletleri Milli Azlyklara “doly de ligi ” berilmegini üpjün edilmegine borçly edilýär.Gatna yklar ýörelgesinde milletparazlygy bolmazlygy üçin ol esaslandyrylan hem hukuga laýyk getirilen ertlere esaslandyrylyp, we kanuny maksatly bolup, aragatna ygy saýlanyp alynan ýörelgeleri bilen ýetiliniljek bolunýan matlaby aralygynda de derejeli pähimliden dü bülikli gatna yklar 17 Gara syzlyk 2003 saklanylmalydyr. BMG-ny adam hukugy Komitetini milletparazlygy edilmezlik ertini umumy tertipdäki 18-nji belgilerinde (1989) we adam hukuklary baradaky Ýewropa Kazyýetinde, meselem, onu Belgiýadaky diller I i babatda diller bilen baglany ykda esaslandyryjy karary (1968-nji ýyly Gorkut aýyny 23-i, seriýasy A, 6 kararynda) ara alynylyp maslahatla yldy. Milletparazlygy edilmezlik prinsipi Milli Azlyklary hakyky de ligini (de facto) berkarar edilmegini tizle dirmäge gönükdirilen ýörite we çürt-kesik çärelerden peýdalanylmagyny hem öz içine alýar. u konsepsiýa 1965-nji ýyly Halkara konwensiýasyny 1(4) we 2(2) maddalarynda jynsparazlygy ähli görnü lerini , 1979-njy ýyly Konwensiýasyny 3-nji we 4-nji maddalarynda bolsa zenanlary gar ysyna gönükdirilen milletparazlygy düýpteýkary bilen ýok edilmelidigi baradaky görkezmelerinde u sowallara buýtarsuýtarsyz dogry hem gönümel garalýar. Kopengagen dokumentini 31-nji paragrafynda ÝHHG-a gatna ýan döwletler “zerur bolan pursatda Milli Azlyklara girýän ahslary beýleki raýatlar bilen birlikde doly de hukuklylygyny we esasy azatlygyny bermek hem olardan bökdençsiz peýdalanyp bilmegini kepillendirmek maksady bilen ýörite çäreleri görülmek borçlaryny öz üstlerine aldylar.” BMG-ny beýannamasyny azlyklar baradaky 4(1) maddasyny mazmunynda-da ýökarkylara me ze ýagdaýlar getirilip, “döwletler u zerurýetligi döräninde azlyklary hem öz adam hukuklaryndan we esasy azatlygyndan hiç bir päsgelsiz hem-de milletparazlyksyz, kanun ö ünde doly hukuklylygy esasynda täsirli peýdalanyp bilmekleri üçin degi li çäreleri görüljekdigi” nygtalynýar. Çarçuwaly konwensiýasyny 4(2) maddasynda hem Milli Azlyklary aýratyn ýagdaýdalygy degi li derejede hasaba alynylyp, ol ahslary doly we hakyky de likden bökdençsiz peýdalanmaklaryny goldaýar. 1992-nji ýylda regional diller we Milli Azlyklary dili baradaky Ýewropa Hartiýasyny 7(2) maddasynda (Diller Ýewropa Hartiýasy) azlyklary dillerini de hukuklylygyny gazanylmagyna gönükdirilen çärelere milletparazlyk edilýär diýilen galp dü ünjä baha berilip garalmaly däldir diýilip ikirje lenilmän, gönümel manysynda aýdylýar. II. SYÝASAT 5) ÝHHG-a gatna ýan döwletler öz territoriýasynda Milli Azlyklara girýänleri dilini we özbolu lylygyny goralmagyny we ony höweslendirmäge zerur bolan ertleri döredilmek borçlaryny öz üstüne aldylar. (Kopengagen dokumenti, paragraf 33). Çarçuwaly konwensiýany 5(1) maddasynda-da hut o a me ze borçlary alynanlygy getirilip görkezilýär. Çarçuwaly 18 Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar konwensiýany 9(4) maddasy hem “Milli Azlyklary habar beri seri delerine çemele mesini ýe ille dirmek üçin çydamlylyk görkezilmeligini we medeni plýuralizmy üpjün edilmegini höweslendirmek maksady bilen taraplardan degerli çäreleri görülmegini talap edýär”. Dilleri Ýewropa Hartiýasyny 7(1) maddasy, (özlerini kanunçykaryjylygyndaky we i tejribesindäki alyp barýan syýasatynda), ol sanda-da “regional dilleri we azlyklary dillerini ýitirilmän saklanylmagyny goldamak maksady bilen” we “regional dilleri hem az milletleri dillerini gürleýi dillerini jemgyýetçilik we hususy durmu da ulanylmagyna itergi bermäge ýa-da sylaglap höweslendirmäge zerur bolan aýgytly çäreleri geçirmeklerini” talap edýär. 7(3) madda-da taraplar “ýurdu ähli dil toparlaryny arasynda özara dü üni ilmekligi berkidýän köpçülikleýin habar beri seri delerini goldap höweslendirmek” borjuny hem öz üstlerine aldylar. Çagany Hukuklary baradaky Konsepsiýany 17(d) maddasy “ilaty Azlyklara ýa-da ýerli millete girýän çagalary dil taýdan isleg-talaplaryna köpçülikleýin habar beri seri delerini aýratyn üns berýänlerini” gatna ýan döwletler goldap höweslendirýänligi nygtalýar. ÝHHG gatna ýan döwletler Milli Azlyklary döwlet durmu yna, ykdysady i lere gatna ypbilmegini üpjün edýän we ol jemgyýeti ösdürip kämille dirmäge täsirli hem önjeýli ertleri döretmek borçlaryny hem öz üstlerine aldylar. (Ženewa IV bölümi). Çarçuwaly konwensiýasyny 15-nji maddasynda görkezili i ýaly “Milli Azlyklara degi lileri medeni, jemgyýetçilik hem ykdysady durmu a täsirli hem doly manysynda, eýle-de döwlet i lerini dolandyrmaga, aýratynam olary hut özlerine gönümel degi lilerine (bähbitlilerine) ahslary täsirli gatna magyny, de derejeliligini üpjün edilmek borçlaryny hem taraplar öz üstlerine aldylar.” Kopengagen dokumentini 33-nji paragrafynda ÝHHG-a gatna ýan döwletleri gerekli çäreler geçirilinde, ol Milli Azlyklary dil özbolu lylygyny goldap “ o a degi li ýörite maslahatlary geçirilmegini, hut o a-da azlyklary edaralaryny we birle iklerini gatna magynda her bir döwleti karar kabul etmek proseduralaryna muwapyk getirilip geçirilme” borçlarynam öz üstlerine aldylar. Ženewa dokumentini III-nji bölüminde ÝHHG-a gatna ýan döwletler Milli Azlyklary , ýa-da olary wekillerini direktiw (buýrujy), ýa-da maslahatçy edaralary i ine hakykata muwapyk bolan demokratik görnü de gatna maklary döwlet i lerine täsirli gatna many wajyp elementidigini boýun alyp, tassyklaýar. Dilleri Ýewropa Hartiýasyny 11(3) maddasyna laýyklykda o a gatna ýan döwletler Azlyklary dilinden peýdalanýan ahslary bähbitlerini aralyp ö e sürülmesini, ýa-da olary , aýratynam teleradio ýaýlymlary ugrukdyrýan edaralarda üns merkezine 19 Gara syzlyk 2003 alynmagy, amatly ýagdaýy makulladylar. döredilmegini üpjün edilmegini bir agyzdan 6) Ugrukdyryjy gara syz edaralarda zerurýetligi döremegi demokratiýa prinsiplerinden we i leri arassa wyždanlylyk bilen dolandyrylmagyndan, eýle-de halkara tejribesini görnükli mysallaryndan gelip çykýar. Ýewropa Ministrler Komitetini gatna ýan döwletlere köpçülikleýin habar beri seri delerinde plýuralizmy tijendirilip güýçlendirilmegi babatda ( R (99) 1) berýän tekliplerinde “hususy teleradio ýaýlymlary alyp barýanlara lisenziýalary gow urylmagyna jogapkär bolan milli edaralar özlerine degi li i leri alyp baranlarynda köpçülikleýin habar beri seri delerindäki plýuralizmy güýçlendirilmegine ýardam edilmelidigine aýratyn üns berilmelidigini nygtaýar” (Hususy eýeçilikdäki emlägi ugrukdyrylmasyny go maça ýazgysyny I-nji punkty: geple ikler hem pressa). Milli Azlyklary dil sebitindäki hukuklary baradaky Oslo teklipleri (1998 ý.) öz 10-njy düzgünnamasynda hasam takyk teklipler girizip, onda jemgyýetçilik habar beri seri delerini “Maksatnamalary mazmunyna gözegçilik edip ugrukdyrýan Soweti gara syz bolup, ol i e erkin özba daklygyny saklap biläýjek Milli Azlyklary wekillerini em go ulmalydygy” übhelenmesiz aýdylýar. 7) Ýewropa Sowetini Ministrler Komitetini R (96) 10 düzgünnamasynda, gatna ýan döwletlere jemgyýetçilik geple ikleri gara syzlygyny kepillendirilmesi babatda hödürleýän teklibinde jemgyýetçilik geple iklerini rolyny “habar beri , magaryf, medeni we toma a güýmenjeleri ýaly düzümlerden ybarat bolan ýagdaýlary öz içine gi i leýin alýan bazalaýyn geple ikler gullugyny milli hem regional derejelerde hemmä elýeter görnü de gurnalyp döredilmegi kommunikasiýalardaky plýuralizmy düýp-özenli faktorydyr” diýilip nygtalynýar. Jemgyýetçilik geple iklerini ýokary hilli hem de agramla dyrylan maksatnamalar bilen üpjün edilmegini roly Ýewropa Kazyýetini adam hukuklary baradaky Lentiany I inde-de (paragraf 33) nygtalypdy. Dilleri Ýewropa Hartiýasy özüni 11(1) maddasynda “döwlet hyzmatyny berjaý edip” teleradioýaýlymlary alyp baryjylar Azlyklary dilinde gürleýänlerini talaplarynam ödemelidirler diýilýär. Ýewropa Sowetini Ministrler Komitetini Maslahatynda 9 (2003) gatna ýan döwletlere sanlar arkaly a ladylýan geple ikleri demokratik we sosial goýumyny tijendirilmegine gönükdirilen çäreleri güýçlendirilmegi baradaky teklibinde “demokratik jemgyýeti geple ikler alyp barýan jemgyýetçilik i gärlerini roly demokratik jemgyýeti gymmatlyklaryny teý-esasyny döredýän syýasy, 20 Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar hukuk we sosial düzümlerine, meselem adam hukuklaryna, medeniýete we syýasy plýuralizma sarpaly garalmalydygyndan ybaratlygy nygtalynýar.” Ýewropa Sowetini Ministrler Komitetini bellemigine görä “Jemgyýetçilik geple ikleri geçirýänleri üstüne çydamlylyk hem dü bilik, medeniýetini ösdürülmesi baradaky aýratyn borçlary ýüklenen bolsa, tutu lygyna alynýan teleradio ýaýlymlar ulgamy çydamsyzlygy gar ysyna aýgytly göre ip bolaýjak ertleri döredýän täsirli seri de hökmündäki kuwwatly güýçdir”. Ýewropa Sowetini Ministrler Komitetini agza-döwletlere köpçülikleýin habar beri seri deleri we çydamlylyk görkezilme ertleri döredilmegini ösdürilmegi baradaky Maslahatyna edilen R (97) 21 go maça ýazgysyny 5-nji punkty). Ministrler Komiteti agza-döwletlere degi li täze habar beri kommunikasiýalar tehnologiýasyny sebitlerinde ýetirilýän jemgyýetçilik hyzmatlaryny uniwersal ulgamy barada berýän R (99) 1 tekliplerinde täze kommunikasion we habar beri hyzmatlaryndan peýdalanýanlary bähbidi üçin, hökümet i gärleri bilen hususy sektory bilelikdäki hyzmatda lykly hereket etmeklerini has o aýly netijelere getirýänligini ikiuçsyzlygy hem bellenilýär. 8) Çarçuwaly konwensiýany 9(3) maddasy Milli Azlyklara degi li ahslary öz dilinde teleradioýaýlymlaryny döredip ulanmagyna mümkinçilikleri barlygyny görkezip, ony kepillendirýär. Diller Ýewropa Hartiýasyny 11-nji maddasynda döwlet syýasatyny Dil Azlyklary üçin durmu a geçirilip bilnäýjek eýle mümkinçilikleri dürli görnü leri sanalybam geçilýär. III. UGRUKDYRYLY 9) Teleradioýaýlymlary ugrukdyryly y u düzgünnamada getirilip görkezilen prinsiplere esaslandyrylyp, azlyklary diilerinde teleradioýaýlymlar geçirilmesini üsti bilen, jynsparazlygy edilmezlik ertinde, öz pikirini erkin beýan edilmegi, medeniýeti , dili dürlüligini , dili özbolu lylygyny goranylmagy go ulyp girizilmelidir. Öz pikiri i erkin beýan edip aýtmagy hukugyny bozýan ugrukdyryly HPRSH-ni 19(3) we AHÝK-ni 10(2) maddalaryny garamagyna dü üp, ol erkinligi amala a yrylmaklygy “kanuny tarapdan göz ö ünde tutulan we demokratik jemgyýetde hökmany bolan milli howpsuzlygy bähbitlerini aralmagy üçin, territorial bitewiligi ýa-da jemgyýetçilik düzgün-tertiplerinde bidüzgünçilikleri we jenaýatlary ö üni almak, saglygy we ahlaklylygy goragy, gaýry ahslary mertebesini hem-de hukuklaryny goralmagy, ýa yryn görnü de alynan habardyr-syrlary pa edilmezligi we adylýeti at-atbraýyna we tarapgöýsizligine ek 21 Gara syzlyk 2003 ýetirilmezligini” üpjün etmäge gönükdirilen çärelerden ba ga halatlarda öz pikiri i erkin beýan etmeklik hukugy çäklendirilip bilinmez. AHÝK-ni 10(1) maddasyna laýyklykda lisenzirlemek köpçülikleýin habar beri seri delerini ugrukdyryly yny mümkingadar usullaryny biridir. Milli Azlyklary öz pikirlerini erkin beýan etmek we olary köpçülikleýin habar beri seri delerine bökdençsiz çemele ibilme hukugyna degi lilikde bolsa Çarçuwaly Konwensiýany 9(2) maddasy gatna ýan döwletleri “radioýaýlym, telewizion ýaýlymlar, ýa-da kinematograf kärhanalaryny hiç bir jynsparazlyksyz we hakyky delilleri esasynda lisenzirlenilmegini bökdençsiz geçirilmegine hukuklydyklaryny” berkarar edýär. Krakow dokumentindäki (paragraf 6.1), Ženewa Maslahatyny dokladyndaky (VII bölümi) ýaly ÝHHGe gatna ýan döwletler hem teleradioýaýlymlary di e kanuny esasynda we halkara standartlaryna muwapyklykda ugrukdyrma borjuny öz üstlerine aldylar. 10) ÝHHG gatna ýan döwletlerem Milli Azlyklara degi lileri “habarlary öz dilinde ýaýratmaga, o a bökdençsiz çemele ip, maglumatlary aly upberi ilmäge-de hukuklaryny barlygyny” ykrar etdiler. (Wena dokumenti, Adamperwerlik we Gaýry sebitlerde Hyzmatda lyk etmek, Habar berili , paragraf 45; Kopengagen dokumenti, paragraf 32.5). Lisenzirlemek we ugrukdyryly y gaýry görnü leri ol hukugy amala a yrylmagyna päsgelçilikler döretmeli däldir. Adam Hukuklary baradaky Ýewropa Komissiýasy Adylyýet ýol berli e degi li özüni kararynda Feraýn Alternatifs Lokalradio Berni weýsariýany gar ysyna gozgalan i inde (1986-njy ýyly Gara syzlyk aýyny 16-sy, öwezi doldurylmak baradaky 10746/84 talaparzasynda) Handisaýdy I indäki karary sitirlemek bilen, lisenzirlenilme ulgamynda plýuralizmlylygy , çydamlylyk görkezilmegini we gözýetim örüsini gi ligini talaplaryna sarpa goýulmalydygyny mälim etdi. Komissiýa u a teleradio ýaýlymlary dili baradaky sowaly girýänliginem dü ündirdi: […] Belli bir ýagdaýlarda ýaýlymlar geçirmäge lisenziýa bermekden boýun gaçyrmaklyk [Ýewropa] Konwensiýasyny 10njy maddasy bilen 14-nji maddasyny utga yklygynda çyl yrymly ýagdaýa getirmegi ähtimaldyr, Meselem, lisenziýa berilmeginden boýun gaçyrylmagyny netijesinde göz ö ünde tutulýan belli bir ýeri ilatyny agramly bölegini öz dilinde berilýän geple iklerden kesilmegi eýle o aýsyz ýagdaýlary döredip biler. 22 Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar Hususy habar beri seri delerine degi lilikde bolsa Ýewropa Sowetini Parlament Assambleýasy Ýewropa döwletlerindäki köpçülikleýin habar beri seri delerindäki öz pikirini beýan edilmegini Erkinligi we habarberili baradaky 2003-nji ýyly 1589-njy belgili Maslahatyny 17(vi) paragrafynda gatna ýan döwletleri “Azlyklary dilinde geple ikler geçirýän köpçülikleýin hususy habar beri seri delerini döredilmegini hem i ledilmegini çäklendirilmegini aradan aýrylyp, ýatyrylmagyna” çagyrdy. 11) Ugrukdyryly y islendigini de barabarlygy babatda adam hukuklary baradaky Ýewropa Kazyýeti AHÝK-ni 10-njy maddasynda geple ikleri ugrukdyryly yny belli bir kanuny matlaby yzarlamagyny we o a laýyklanylyp de barabar getirilmegini talap edilýänligini ençeme gezek ýatladypdy. Lentiany I i bilen baglany ykly bolan Kazyýeti kararyny 32-nji paragrafynda tehnika go maça girizilen lisenzirlenilmä degi li delilleri a akdakylaryny Kazyýet sanabam geçipdi: “göz ö ünde tutulýan stansiýany hili we maksatlary, onu milli, regional, ýa-da ýerli dildäki mümkin bolaýjak auditoriýasy, eýle-de halkara ertnamalaryndan gelip çykýan kesgitli auditoriýany hukuklaryny üpjün edip bilmesi we talaplaryny ödäp kanagatlandyrmasy”. Tele 1 Priwatfernzegezel aft MBH-ni Awstriýany gar ysyna gozgalan i ini çözgüdinde (2000-nji ýyly Ruhnama aýyny 21indäki öwezi dolduryly y baradaky talap-arzasynda 32240/96, paragraflary 39-40) fokus auditoriýasyny möçberi we onu alternatiw telewizion we radioýaýlymlara çemele ibilme mümkinçiligini, meselem, (kabel telewideniýesi) arkaly çäklendirilmän, de barabarlandyrylmagyny kesgitlenilmeginde düýpli orny eýeleýänligini Kazyýet belläp geçipdi. Wereýn Alternatifs I inde “medeni we lingwistiki plýuralizm, tekizlikdäki we daglyk ýerlerindäkileri aralygyny de le dirilmegi hem de agramlygy ýaly de agramla dyrylan federatiw syýasaty ýagdaýlary ugrukdyryly yny de barabarlandyrylmagynda üns merkezine alynylyp boljakdygynam” Komissiýa kesgitläpdi. 12) Audiowizual i leri azlyklary dillerinden we azlyklary dillerine terjime edilme, gaýtalanma, sinhron terjime edilme we subtitrler bilen üpjün edilme meselelerini ugrukdyrylmasy hususy pikirleri erkin beýan edilme hukugyna ters gelmän, gaýtam azlyklary wekillerini goralmagy baradaky halkara borçlaryny berjaý edilmegine, eýle-de dü ün mäge, çydamlylyk görkezmäge we Milli Azlyklara degi lileri döwleti ilatyny esasy toparyny adamlary bilen ysny yp dostla magyna ýardam etmelidir. Ugrukdyryly da 23 Gara syzlyk 2003 azlyklary dillerinde ýaýlymlary geçirilmegine, azlyklary dillerinde berilýän geple ikleri kabul edilmegine päsgelçilik döredilmeli däldir. Dilleri Ýewropa Hartiýasyny 12-nji maddasy gatna ýan döwletlerden regional dillerde, ýa-da azlyklary dilinde ýazylan eserleri terjimelerini , gaýtalanmalary , sinhron terjimesini we subtitrlerini köpeldilmesi arkaly olary elýeter edilmegine ýardam etmeklerini ündäp, zerur bolan ýerinde terjimeleri edilmegine we adalgalary barlag-agtaryly i lerini geçirilmegini amala a yrylmagyna hemaýat edip, pul kömegini ýetirilmegini hem talap edýär. 13) HPRSH we AHÝK “döwlet serhetlerine bagla yksyz gara syzlykda” pikirleri erkin beýan edilmegini kepillendirýär. Çarçuwaly konwensiýasyny 17-nji maddasynda hem edil eýle görnü de Kopengagen dokumentini 32.4 paragrafynda bellenilip geçili i ýaly, serh t çäklerini da yndan gelýän geple ikleri erkin kabul edilmegi Milli Azlyklara degi li ahslary hukukly nukdaýnazarlaryny görnü lerini biri bolup, aýratynam etniki, medeni, dil we dini miraslaryny umumylygy bolan serhetara ahslar bilen azat hem dostlukly parahat aragatna yklary ýola goýulyp goldanylmagyny goralmagyny kepillendirýär. SÇÇT-ni 4-nji maddasy gatna ýan döwletleri u Konwensiýany “düzgünnamalaryna muwapyk getirilen maksatnamalary kabul edil ini erkinligini üpjün edip, öz territoriýasynda olary retranslýasiýasyny (alynyp e itdiril ini) çäklendirmeýär”. Diller Ýewropa Hartiýasyny 11(2) maddasy ugrukdyrylma rugsat berip, o a go maça görnü de gatna ýan döwletleri “ulanylýan dile me ze , ýa-da regional diline hem Azlyklary diline ýakyn bolan dillerde go y ýurtlardan berilýän teleradioýaýlymlary geçirilip, gönümel görnü de erkin kabul edilmegini kepillendirip, go y ýurtlardan ol dillerde berilýän radio-telewizion ýaýlymlary geçirilmegine päsgel berilmezligini berkarar edýär”. Galyberse-de serhetara geple ikleri geçirilme prinsipi döwletlere ýurdu öz içindäki döwletara maksatnamalary döredilme borjyndanam bo atmaýanlygy Çarçuwaly Konwensiýasyny 9-njy maddasyny düzgünnamalaryndan gelip çykýandyr. Çarçuwaly Konwensiýasy babatdaky konsultatiw Komitetini pikiriçe, “go y ýurtlardan berilýän maksatnamalary elýeterligi Milli Azlyklara degi li bolan döwletiçre maksatnamalary üpjün edilmek zerurýetligi baradaky sowallary ret edilip, aradan çykarylyp aýrylmaýar.” (Albaniýa baradaky çykarylan netije, 2002 ý., paragrafy 50). Mundan-da da ary, 11-nji Oslo tekliplerinde “da ary ýurtlardan berilýän ýaýlymlary elýeterligi bikanun çäklendirilmeli däldir. eýle elýeterlik döwleti 24 Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar jemgyýetçilik maliýele dirilen habar beri seri delerindäki azlyklar üçin bölünilip berilýän wagtyny ol azlyklary ýa aýan ýerinde çäklendirilmegini aklanylyp unalýanlygyny a latmaýar”. IV. AZLYKLARY DILLERINI GOLDANYLMAGY 14) Azlyklary dilinde berilýän geple ikleri döwlet taraplaýyn goldalynmagy halkara-hukuk dokumentlerini ençemesinde öhlelendirilendir. HPRSH-ni 27-nji maddasyna laýyklykda gatna ýan döwletler Azlyklara degi li bolan ahslary hukuklaryny doly suratda berilmegini üpjün edip, Azlyklary öz medeniýetinden hem dilinden peýdalanyp, olary ösdürip kämille dirme hukugyny goralma zerurýetligi döräninde esaslandyrylan degerli çäreleri görmäne borçlydyklary hem takyk nygtalynýar.BMG-ny Azlyklar baradaky beýannamasyny 4(1) maddasy, Azlyklara girýän ahslar özlerini adam hukuklaryny ählisinden täsirli peýdalanyp bilmegi üçin “zerurýetlik döräninde döwleti degerli çäreleri görmelidigi” göz ö ünde tutulýar. Çarçuwaly Konwensiýasy 6(1) maddasynda “dil baglan ygyna gara syz” ahslary ählisini arasynda “ikitaraplaýyn sarpadyr-hormat goýulmagyna, özara dü ün ilmegine we hyzmatda lyga”, habar beri seri delerini üsti arkaly hem taraplary goldaw-itergi bermegini berkarar edýär. Diller Ýewropa Hartiýasyny 7(1)(c) maddasyny göz ö ünde tutulýan “regional we azlyklary dillerini ýitirilmän saklanylmak maksady bilen onu goldanylmagyna zerur bolan ertleri döredilip, aýgytly çäreleri geçirilmegi gerekdir” diýilen görkezme bilen taraplar doly razyla yp ylala dylar. SÇÇTni 10(3) maddasyna laýyklykda, gatna ýan döwletler “Ýewropa maksatnamalaryny öndürilip döredilmegine, aýratynam audiowizual mümkinçilikleri pes, ýa-da dil etraplary çäkli ýurtlarda olary kämille dirilmegine degerli goltgy berilip goldanylmagy üçin teleýaýlymlary alyp barýanlara jynsparazlyk bildirmezliginde has jaýdar geläýjek o aýly seri deleri ideg-gözlegine bilelikde çykmagy hem özlerine borç edindiler”. Diller Ýewropa Hartiýasyny 11(1)(a, b we c) maddalary döwletlerden regional, ýa-da azlyklary dillerindäki radio translýasiýalary we telewizion ýaýlymlaryny , ýa-da maksatnamalary döredilmegini üpjün edilmegini, olary höweslendirilip ugrukdyrylmagyna hem ösdürilmegine goltgy berilmegini hasam takyk görnü de talap edýär. Mundan-da da ary Diller Ýewropa Hartiýasy özüni 11(1)(d) maddasynda gatna ýan döwletleri “audio we audiowizual önümleri regional, ýa-da Azlyklary dilinde öndürilip ýaýradylmagyna-da” borçly edýär. 25 Gara syzlyk 2003 eýlelikde Halkara Hukuk dokumentleri Azlyklary dilinde geçirilýän geple iklere gi i leýin elýeterligi üpjün edilmegini nygtap, onu hut eýle edilmelidigini gönümel salgy berýär. Meselem, Çarçuwaly Konwensiýasy 9(4) maddasynda “özlerini kanun ulgamlaryny çäklerinde Taraplary Milli Azlyklary habar beri seri delerine çemele ibilmesini ýe ille dirmek üçin degi li çäreleri görmelidiklerini” göz ö ünde tutýar. 9(1) maddasy bolsa Milli Azlyklara degi lilere milletparazlyk edilip, olary habar beri seri delerine çemele ibilmesini çetinle dirilmesini çürt-kesik gadagan edýär. Diller Ýewropa Hartiýasy 12(1)(a) maddasynda gatna ýan döwletleri “regional, ýa-da Azlyklary dilindäki eserlere çemele ibilmä goltgy berilip ösdürilmegine ýardam etmekligi" gönümel borçly edýär”. 15) Azlyklary dilinde geple iklere gi i leýin çemele ibilmäni üpjün edilmeginde Milli Azlyklara degi li ahslary sanyny , oturymly ýerini we ýerle i ini döwlet tarapyndan hasabata alynylyp, olary talaplarynadyr bähbitlerine we gyzyklanmalaryna ünsü berilmegi hakyndaky talaplar, döwletleri u i ine täsirli hem de derejeli çemele mäni üstünlikli durmu a geçirmegine ýardam edýär. Diller Ýewropa Hartiýasyny 11(1) maddasy gaýry çärelerden da ary her bir “dili ýagdaýyna we tutýan ornuna baglylykda” köpçülikleýin habar beri seri delerini sebitlerindäki alynylyp barylýan syýasaty i lenilip düzülmesini hem göz ö ünde tutýar. 9-njy Oslo Maslahatynda Milli Azlyklary dil sebitindäki hukuklary baradaky teklipleri u dü ünjäni hasam çürt-kesiklendirip, geple ikleri göwrümi we hili “Milli Azlyklary sanyna we Milli Azlyklary toplanyp jebisle i derejesine de eçer getirilip, olary ýagdaýyna we mätäçlikdir-zerurýetliklerine muwapyklandyrylmalydyr” diýilip görkezilýär. Milli Azlyklara degi lileri habar beri seri delerine çemele ibilmesini ýe ille dirýän çäreler görüleninde Çarçuwaly Konwensiýasy gatna ýan döwletleri medeni plýuralizmy üpjün edilip, çydamlylyk görkezilmegini höwesledirilmegini (9(4) madda), eýle-de ähli ahslary arasynda hormatlanylmany , özara dü üni mekligi we hyzmatda lygy ardam edilmegine-de borçly edýär, 6(1) madda). Dilleri Ýewropa Hartiýasyny 7(1)(e) maddasy ol sanda-da geple ikleri üsti arkaly regional, ýa-da aglaba köpçüligi dilinden peýdalanýanlary we esasy döwlet diline birme ze , ýa-da o a ýakyn görnü lisindäkisini ulanýan toparlary aralarynda dostlukly aragatna yklary saklanylmagyna, eýle-de döwleti ba ga döwleti ba ga dillerinden peýdalanýan beýleki toparlary bilen medeni gatna yklary gurnalmagyna-da uly ähmiýet berýär. eýle-de hut ol dokument regional, ýada Azlyklary dilinde gürlemeýän, ýöne ol dillerde gürlenilýän ýerlerde ýa aýanlary öz meýletinliginde ol dilleri öwrenmegine zerur bolan ertlerdirmümkinçilikleri döredilmegini möhümligini hem nygtaýar. 7(1)(g) madda 26 Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar laýyklykda, azlyklary dillerinde gerekli derejede geçirilýän geple ikler Umumymilli derejede höwslendirilmelidir. u ýagdaý aýratynam döwlet territoriýasynda juda pytra y ýa aýan Azlyklara hasam köp derejede degi lidir. Maslahaty u bölümini A, B we C bölekleri döwletleri teklip edilýän usullar arkaly teleradioýaýlymlarda azlyklary dilini ulanyly yny goldanylmasyny görkezýän doly sanawy däldir. Bular aýry-aýry döwletleri ö debaryjy tejribelerini öhlesi we u Maslahatda beýan edilen teklipleri ýörelgesidir. Jemgyýetçilik ýaýlymlarynda Azlyklary am dilini bolmaklygyny üpjün edilmegini aýratyn borç edilýänligi hem nygtalynýar. Ýewropa Inisiatiwasyny Merkezi Mehanizmny 1994-nji ýylda gatna ýan döwletlerdäki Azlyklara girýänleri hukuklaryny goramak baradaky 19-njy maddasy “döwlet telewizion we radiokompaniýalaryny bar ýerlerinde Milli Azlyklara degi li ahslara mümkin boldygyça eýle habar berili leri seri delerine açyk hem bökdençsiz çemele ip bilmäge, ol sanda-da öz dilinde maksatnamalar döretmäni üsti bilen girilmesine hukuk berilýänligini kepillendirýär”. Ýewropa Sowetini çäklerindäki Amsterdam ertnamasyna (1997-nji ýyl, Oguz aýy) baglylykda agza-döwletlerdäki jemgyýetçilik geple ikler ulgamy baradaky Protokol “agza-döwletlerdäki jemgyýetçilik geple ikler ulgamy her bir jemgyýeti demokratik, sosial we medeni talaplary we habar beri seri delerinde plýuralizmy saklanylmagyny zerurlygy bilen gönümel baglan yklydyr” diýilip bellenilýär. Hususy habar beri seri delerinde Azlyklary dillerinde geçirilýän geple ikleri birnäçe usullar arkaly höweslendirip bolýar, ol sanda-da lisenzirlenilmäni üsti bilen hem. Ýewropa Sowetini Ministrler Komiteti gatna ýan döwletler: “Ýerli geple ikleri geçirýän hususyýetçilere lisenziýalary gow urylmagyna jogapkär milli edaralar öz i lerini berjaý edenlerinde köpçülikleýin habar beri seri delerini plýuralizma ýardam etmeklerine aýratyn üns berilmelidir” diýilen (Ýewropa Sowetini Ministrler Komitetini Maslahatlaryna girizen R(99) 1 go maça goldanmasyndaky gatna ýan döwletlere köpçülikleýin habar beri seri delerinde plýuralizmy tijendirilip güýçledirilmegi babatdaky çäreler barada berýän teklipleri, puntk 1, Hususy eýeçilikdäki emlägi ugrukdyryly y: geple ikler we pressa). ÝHHG-ni Ženewa dokumentini VII bölüminde maglumatlar gow urylmak arkaly köpçülikleýin elektron habar beri seri delerine döwlet kömegini ýetirilip, köpçülikleýin habar beri seri delerini öz maksatnamalarynda ol bir wagtda Milli Azlyklary dil özbolu lylygyny hasabata alynylmagyny ýola goýulmagyny amala a yrylmagyna-da çagyrdy. 27 Gara syzlyk 2003 16) Azlyklary dillerinde geple ikleri geçirilmegi maliýe goldawyny berilmegi baradaky sowala garalmagy üçin döwletlere çagyry Milli Azlyklara degi li ahslar üçin teleradioýaýlymlary elýeter we de derejeli bolmalydygyny üpjün edilmek borjundan gelip çykýar. Gatna ýan döwletlerdäki ýa aýan Azlyklara degi lileri hukuklaryny goraýan Merkezi Ýewropa Inisiatiwasyny Mehanizmyny 19-njy maddasy, ol sanda-da “Milli Azlyklara degi li ahslary döwlet düzgünnamalaryna laýyklykdaky we maliýe goldawyny mümkinçiliginde öz dillerinde habar beri seri delerinden peýdalanmak hukugyny döwletleri kepillendirýänligini” göz ö üde tutýar. Milletparazlygy edilmezlik prinsipi azlyklary dillerinde geple ikler geçirýän telewizion we radiokompaniýalara köpçülikleýin habar beri seri delerine gönükdirilen döwlet kömeginden de derejeli paýy berilmegini talap edýär. Diller Ýewropa Hartiýasyny 11(1)(f) maddasy gatna ýan döwletlerde “kanuny tarapdan köpçülikleýin habar beri seri delerine umumylykda maliýe goldawy göz ö üne tutulan bolsa, regional, dillerini ýa-da Azlyklary dillerini köpçülikleýin habar beri seri delerinde ullanylýan seri delerini go maça çykdajylaryny tölemeli”, ýa-da “regional dillerde ýa-da azlyklary dillerinde öndürilýän audiowizual önümçiligine ö den bar bolan Ykdysady çäreler gi gerim berilmelidir.” Azlyklary dillerinde audiowizual önümleri öndürilip ýaýradylmagy barada ö den bellenilip geçili i ýaly, Dilleri Ýewropa Hartiýasyny 11(1)(d) maddasy gatna ýan döwletleri “regional, ýa-da azlyklary dillerinde audio we audiowizual önümlerini öndürüli ini sylaglamaga we/ýa-da goltgy berip höweslendirmäge” borçly edýär. Ýewropa Sowetini Minstirler Komiteti, özüni [Düzgüznnama] diýlip atlandyrylýan R (93) 5 Düzgünnamasyny mazmunynda audiowizual eserleri öndürilmegine bolan güýçdirmümkinçilikleri pes, geografiýa ýa-da dil ýaýrawlaryny çäkli bolan ýurtlarynda ýa-da etraplarynda öndürilen eýle önümleri Ýewropany teleýaýlymlar audiowizual önümleri bazarlarynda ýaýradylmagyna we geple ikler geçirilmegine ýardam etmäni prinsiplerini saklaýar. AHÝK-ni 10-njy maddasynda berkidilen azatlygy “audiowizual potensialyny pes, geografiki ýa-da dil ýaýrawyny çäkli bolan ýurtlaryndaky ýa-da etraplaryndaky öndürijilere öz önümlerini ýaýratmak üçin Ýewropa telewizion bazarlaryna çykyp, bökdençsiz giri ibilmegine täsirli gi ýol açylmasy arkaly onu ýeterlik derejede amala a yryljaklygyna” Komitet umyt baglaýar. Ýewropa Soýuzynda, 97/36/E Direktiwasyna Giri 31-nji maddada, diýen “giri bölüminde gatna ýan döwletleri her birini audiowizual mümkinçiliklerini göz ö ünde tutulmagynda we Ýewropa Soýuzyndaky gi i leýin ýaýramadyk dilleri goralma zerurýetligini ünse alynyp, olara 28 Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar gara syz öndürijiler Birle igini hökmany goldawyny gerekligi nygtalynýar”. ' Gara syz öndüriji' diýilýän dü ünjäni takyk kesgitlenilmeginde “agzadöwletler öndüriji kompaniýasyny hususy eýeçiligini düzül ini, geple ikler geçirýän belli bir ahsa berilýän maksatnamalary göwrümlerini we ikinji hukuklylygy eýeçiligine degi li görnü de üns merkezine alynylmagy” zerurdyr. (Soweti 89/552/EES Direktiwasyny özgerdip üstüni doldurýan, düzedi girizýän Ýewropa Parlamentini we Soýuzyny 1997-nji ýyly Oguz aýyny 30-yna çykaran 97/36/E Direktiwasy, “Gatna ýan döwletleri telewizion geple iklerini i ine degi li bolan kanun çykaryjylyk düzgünlerini , instruksiýalaryny we adminstratiw aktlaryny ugrukdyryly y”). 17) Azlyklary dilinde geple ikleri geçirilmegi üçin zerur bolan kadrlary taýynlanylmagy we potensialy artdyrylmagy baradaky talaplar ýokarda getirilip görkezilen Halkara Hukuk dokumentlerini ençemesinde-de sanalýandyr. Diller Ýewropa Hartiýasyny 11(1)(g) maddasy, gatna ýan döwletlere köpçülikleýin habar beri seri delerindäki geple iklerde “regional, ýa-da Azlyklary dilini ulanýan žurnalistleri we gaýry i gärleri taýynlanylmagyna kömek bermeklerini” talap edip, gönümel borçly edýär. 29