Загрузить присоединённый PDF
Transkript
Загрузить присоединённый PDF
KIRIM TÜRKÇESİ ROMANYA KÖSTENCE AĞZI (SES DEĞİŞMELERİ) Nazmiie BAVBEKOVA ÖZET Köstence Ağzı ile ilgili geniş kapsamlı çalışmalar henüz yapılmamıştır. Bugüne kadar Romanya Türkçesi ile ilgili yapılan çalışmalarda daha çok genel konulara değinilmiş diyebiliriz. Romanya Türkçesiyle ilgili yapılmış olan akademik çalışmalara baktığımızda karşımıza ancak iki çalışma çıkmaktadır, biri Ciden Sena Menabit tarafından yayımlanmamış Doktora tezi olarak 2006 senesinde “Yazılı ve Sözlü Kaynaklara Dayalı Romanya Türklerinin Dili ve Söz Varlığı” adlı çalışma, diğeri de Süer Eker’e ait “Ekstra Küçük Bir Dil Olarak Romanya ‘Tatar Türkçesi’” adlı bir makaledir. Biz de Dobruca bölgesine ait ve yazılı bir dili olmayan Köstence ağzı ile ilgili daha kapsamlı ve ayrıntılı bir inceleme yaptık. Bizim sunduğumuz çalışmada günümüzde Romanya’nın sınırları içerisinde bulunan Dobruca vilayetinin Köstence şehri ve şehre bağlı köylerdeki ağız özellikleri araştırılmıştır. Bu yöredeki ağzın konuşma dilindeki kelimeler tarihte geçen en eski şekillerine dayanarak incelenmiştir. Çalışmamızın asıl konusu olan ses değişmeleri, ses hadisesi sonucunda seslerde meydana gelen değişikliklerin kalıcı hale gelmesidir. Bu çalışmada Köstence’deki Kırım Türkçesi ağzında eski zamanlardan bugüne kadar gerçekleşmiş ve kalıcı hale gelmiş tüm ses değişmeleri ele alınacaktır. ANAHTAR KELİMELER Ağız İncelemesi, Ağız Özellikleri, Köstence Ağzı, Romanya Kırım Türkçesi, Ses Değişmeleri. THE OF CRIMEAN TURKISH IN CONSTANTA, ROMANIA (SOUND CHANGES) ABSTRACT There is no comprehensive research related to Constanta dialect. Till now all researches related to Romanian Turkish covered only general topics. We can only find two researches related to Romanian Turkish; one of them is Ciden Sena Menabit’s “Romanian Turks’ language and vocabulary in written and verbal resources” PhD thesis, 2006 and other is Süer Eker’s “Extra Small Language Romanian “Tatar Turkish”” article. We made a comprehensive research of the Constanta local dialect, non-written language at the Dobrujia region. 1 In our presented paper we researched the local sound features of Constanta city and nearby villages. The research of local spelling was made based on the oldest vocabulary. The topic of our research was pronunciation changes and permanent impact of spell changes. In this research, we analyzed all the spelling changes from the past to the present that became permanent. KEY WORDS: Dialectics, Constanta Dialect, Romanian Crimean Turkish, Local Dialect, Sound Changes. Ses hadisesi sonucunda seslerde meydana gelen değişikliklerin kalıcı hale gelmesine ses değişmesi denilir. Bu çalışmada Köstence’deki Kırım Türkçesi ağzında eski zamanlardan bugüne kadar gerçekleşmiş ve kalıcı hale gelmiş tüm ses değişmeleri ele alınacaktır. 1. t ≥ d değişmesi Türkiye Türkçesi’nde t > d ötümlüleşmesi tam gerçekleşirken Köstence ağzında bu değişme tam olarak gerçekleşmemiş görünmektedir. Bazı kelimelerde tam gerçekleşmiş, bazı kelimelerde muhafaza edilmiş, bazı kelimelerde de her iki sesin kullanıldığı görünmektedir. Hem korunmuş hem değişmiş her iki sesin kullanılması incelediğimiz ağızda Türkiye Türkçesi’nin tesirinden meydana gelen tabakalaşmanın sonucudur. #t ≥ #d at (OY:123) > atım (1-1), o + teg (OY:172) > onday (17-71), tal (DLT:563) > dalları (3-63) ti- (ETG:299) > dedım (1- 9), tayan- (ETG:29 ) > dayanmam z (1-1 ), tuy- (E TS:167) > tuya (1-1 9), tamır (ETG:296) > tamırlar (2-67), tur- ( B:61) > durum (2-77) 11 ), tovıl (DLT:6 2) > dawul (12-17), toŋuz ( B:61) > domız turdım (2- (1 -25), taŋ (E TS:1 6) > daŋ▌ala▄larğa (16-169), taġ (OY:170) > da▌ (3-63), tebe (IB:60) > dew (9-290), toḳsun (DLT:635) > do▄san (17- 5), taġay (CC:176) > dayım (13- 1), tam (E TS:1 5) > dam n töbesın (12-219), teŋiz (KB: 36) > deŋızge ( -70). t/ ≥ d/: ötӓ- (ETG:291) > odermē (1-66), ata (ETG262) > ata (1-124), ḳatun (OY:148) > ▄at n (2-85), otuŋ (ETG:2 9) > odın (1 -6), munta (E TS: 9) > mında (10-117), anta (IB:49) > anda (271), alta- (ETG:260) > aldatamaz (18-27), kintik (ETG:281) > ḳunduḳ (11-75). 2 2. d/ > t/ değişmesi Ele aldığımız ağızda bazı kelimelerde ötümsüzleşme sonucunda meydana gelen bu değişme kalıcı hale gelmektedir. abdullah (Ar.) > aptuĺĺā (1- ), eşid- (E TS:1 0) > eşıtmedıḳ (1-45). 3. d/ > y/ değişmesi Türkiye Türkçesinde olduğu gibi bu değişme Köstence ağzında da tamamen gerçekleşmiş durumundadır. Eski Türkçe dönemindeki kök ünlüsünden sonra gelen tüm d/ sesleri Köstence ağzında y/ sesine geçiş yapmış görünmektedir. adır- (ETG:25 ) > ayırıp (1-191), küdegü (ETG:2 5) > kiyevlerı (1-211), yadaġ (OY:1 )> cayaw (2-43), kӓd- (EUTS:69) > ḳıy ngen (3-119), bod (E TS:30) > boy nda (2-56), tod (OY:175) > toy (12-9), badruḳ (EUTS:20) > bayra▄ (12-19), bıdıḳ (DLT: 9) > m y ▄ (2126), ḳudruḳ (IB:56) > ▄uyru▄ (12-185), ḳod- (ETG:281) > ▄oyayım (18-18), yad(ETG:307) > cayğanda (11-95), udıḳ (EUTS:171) > yu▄ŭdan (19-81), ḳuduġ (ETG:2 )> ▄uyıŋ (12-133), öd (OA:107) > iylede ‘öğle’ (3-12 ), adıġ (E TS:3) > ayuw (1 -19), bedük (DLT:77) > biyük (17-16), boduġ (E TS:30) > boyalandı (20-243). d/ > [z/] > y/ değişmesi d/ sesinin y/ sesine geçerken arada bir geçiş hadisesinin olduğu görünmektedir. Bir ses değişmesinin meydana gelmesi arada başka bir ses değişmesini meydana getiriyorsa bu geçişmedir. Birden fazla ses olayı sonucunda meydana gelen bir değişme varsa buna geçişme denmektedir. Geçişme fonetik bir hadise değil, fonetik geçiş değişmesidir. Bir sesin nitelikleri değişirken niteliklerinin değişmesine yardımcı olan ara sesler vardır. Ses hadiseleri meydana gelirken kalıcı hale gelen değişmelere baktığımızda, sesin değişmesi sırasında bir geçiş sesi görünmektedir. Bir fonetik olayı zincirinde bir sesin diğer bir sese geçerken arada oluşan ses değerleri geçişme olarak ifade edilmektedir. Bir ses diğer bir sese ancak birer derecelik geçişmelerle geçmektedir. Bu değişmenin gerçekleşmesinde arada bir [z/] sesinin geçtiği görünmektedir. adaḳ (OA: 2) > azak (DLT:56) ayak (DLT:54) > ayaḳ (NF:35) > ayaḳ (CC:17) > aya▄ (1114); 3 ḳadın (E TS:107) > kazın (DLT:2 ) > ḳayın (NF:20 ) > ḳayın (CC:93) > ▄aynatam (5- 120) ▄ayın (20-88). 4. g/ > y/ değişmesi Köstence ağzının karakteristik özelliklerinden biri g/ > y/ değişmesidir. Araştırdığımız bölgede düzenli bir şekilde yayılmaktadır. beg (OY:128) > bey (3- 9), tegre (DLT:59 ) > töyerek (3-39), ögrӓnmiş (ETG:290) > ǖyrend m (1-140), o + teg (OY:172) > onday (12-263), taġay (CC:176) > dayım (13-41), oġat- (EUTS:93) > uyat- > yatmadan (12-259), yıġ- (ETG:310) > ciydı▄ (13-59) > ciyın (53 ), sıġır (CC:16 ) > sıyır (5-1 ) (20-97). g/ > [ğ/ > v/] > y/ değişmesi g/ > y/ değişmesi gerçekleşirken arada geçiş seslerinin yer aldığı görünmektedir. Bölgede az rastlanan, ama dikkatimizi çekecek kadar önemli olan bazı kelimelerde Türkiye Türkçesi’nin tesiri sonucunda bir tabakalaşma olarak g/ > y/ değişmesi g/ > ğ/ değişmesine dönüşmektedir. tüg- (ETG:303) > tügme (DLT:667) > tüvme (CC:203) > tüymeli (17-76) > tuymúşŭḳte (2179); baġla- (E TS:21) > bağla- (DLT:60) > baġla- (NF: 2) > bavla- baġla- (CC:21) > baylap (19 ) > baylaylar (2-177) > baylağan (3-119) bağlantı (9-213) > bağlanmağa (1-48) > bağları (3-62) . 5. n/ > ŋ/ değişmesi Eski Türkçe döneminden bugüne geçerken bölgemizde az da olsa rastlanan n/ > ŋ/ damaklılaşması bulunmaktadır. Bu değişmenin gerçekleştiği örneklere nadir rastlanmaktadır. Düzenli olarak bir kelimede görünmektedir. ḳonşı (ETG:2 2) > ▄oŋş larğa (2-95) ▄oŋşı (19-6 ) ( - 0) (13-99) 6. ŋ > nğ, n▌ değişmesi ŋ ünsüzünün geçirdiği ses olayları sonucunda meydana gelen değişmeleri başlıca dört grupta toplandığı görünmektedir. Bu değişme örneklerinin ana grubu ng ve ŋg şekillerinin yanında, sadece g’li ve n’li şekilleri de bulunan kelimeler oluşmaktadır. 4 ŋ > nğ Ayrışma ve g > ğ sızıcılaşmaları (ŋ > ng > nğ) ile meydana gelen bu değişme Köstence ağzında nadir görülüp düzenli şekilde bir kelimede rastlanmaktadır aŋa- (EUTS:11) > anğa- > ağnatayim (22-15), ŋ > n▌ ayrışması Ayrışma ve g > ▌ aşırı patlayıcılaşma (ŋ > ng > n▌) ile meydana gelen bu değişme Köstence ağzında az görünmektedir. yalıŋ (ETG:30 ) > calan▌aya▄ (3-213). 7. ŋ/ > ŋ▌/, ŋg/ değişmesi ŋ > ŋ▌ Ayrışma, g > ▌ aşırı patlayıcılaşma ve n > ŋ damaklılaşmasının1 sonucunda (ŋ > ng > n▌ > ŋ▌) meydana gelen bu değişme bölgemizde yaygın şekilde rastlanmaktadır. yaŋıl- (ETG:30 ) > yaŋ▌ ş (1-16), yalaŋuz (ETG:30 ) > caŋ▌ıs (3-13), taŋ (E TS:1 6) > daŋ▌ala▄ (16-175). ŋ > ŋg Ayrışma ve damak benzetmesi sonucunda (ŋ > ng > ŋg) meydana gelen bu değişme incelediğimiz Köstence ağzında sadece bir kelimede görünmektedir. yӓŋӓ (ETG:310) > ceŋgenelerım (9- 7) > ceŋge (20-170) > ceŋgem (22-3) > ceŋgeme (5131) > ceŋgem ( -84). 8. ŋ > n değişmesi ŋ>n Ayrışma ve g’yi elemekle (ŋ > ng > n) meydana gelen bu değişmeyi geçiren örnekler bölgemizde yaygın şekilde rastlanmaktadır. ḳaraŋġu (ETG:27 ) > ▄aranlı▄ta (1-13), otuŋ (ETG:2 9) > odın (1 -6), kiŋ (ETG:2 1) > genışledı (1-31), tırŋaḳ ( B:60) > tırna▄ (14-65), yaŋa (E TS:190) > gene (2-45), ḳaŋ 1 n > ŋ damak benzetmesi sonucunda arka damak ▌ sesinin n sesini kendine benzeterek n > ŋ damak sesine dönüştürmüştür 5 (KBS: 03) > hanım (1-212), toŋ- (DLT:639) > tondım (1 -12), yüŋ (E TS:199) > yün > cınden (4-66). ŋ >[ n ]> m Ayrışma, g’nin elenmesiyle ve n sesinin dudaklaşmasıyla (ŋ > ng > n > m) meydana gelen bu değişme az da olsa bölgemizde yer almaktadır. toŋuz ( B:61) > tonguz > tonuz > domız (1 -25), köŋlek (DLT:361) > könglek > ḳonlek > ḳomlek > ḳoĺmek (17-75). 9. ŋ > ng > g/ değişmesi Ayrışma ve n sesinin elenmesiyle (ŋ > ng > g) meydana gelen bu değişme araştırdığımız bölgede az sayıda görünmektedir. öŋ > oġ > oġne ( -2) 10. ñ/ (ny) > n/ değişmesi Ayrışma ve y sesinin elenmesiyle (ñ > ny > n) meydana gelen bu değişmenin örneklerine Köstence ağzında çok nadir görünmektedir. çıġañ (ETG:272) > şiŋgene (5-26). 11. ñ/ (ny) > y/ değişmesi Ayrışma ve n sesinin elenmesiyle (ñ > ny > y) meydana gelen bu değişmenin örneklerine bölgemizde sık rastlanmaktadır. ḳañu (E TS:110) > ▄aysı (2-88) > ▄ayda (8-56) > ▄aydiy (20-206), yañ- (ETG:310) > yay> cayıp (11-21), ḳoñ ( B:55) > ▄oy (5-18). 12. ç/ > c/ değişmesi Ötümlüleşme sonucunda meydana gelen bu değişme araştırdığımız bölgede yaygın şekilde görünmektedir. 6 açı- (ETG:25 ) > acındım (1-93), oçaḳ (ETG:288) > oca▄ (1-9 ), ilinçü (ETG:62) > eglence (22-13), kiçӓ ( B:55) > gecesı (11-105), inçḳӓ (ETG:275) > ıncecik (1 -43), ḳıçıḳ (E TS:115) > ġıcıḳlı (12-209). 13. ç ≥ ş değişmesi ç’nin sızıcılaşmasıyla meydana gelen bu değişme bölgemizin en önemli karakteristik özelliklerinden biridir. Köstence ağzındaki hemen hemen tüm ç sesleri ş seslerine dönüşmektedir. İncelediğimiz Kırım Türkçesi ağzında eskiden ç sesleri hiç bulunmamaktaydı. Yıllar boyunca Türkiye ile sıkı ilişkide bulunan Köstence Kırım Türkleri Türkiye Türkçesi’nin etkisiyle ç sesini benimsemiş durumdalar. Gerçekleşmiş değişmeye paralel olarak yeni bir ç’li tabaka önemli yer almaktadır (Kişisel görüşme,2009). #ç ≥ #ş çıḳ- (DLT:1 ) > şı▄tı (1-3 ), çal- (ETG:271) > şala (1-209), çalış- (DLT:133) > şal ştı (2-6) çalışaman (6-1 1), çün-kim (CC:53) > şünkü (2-2 ) çünkü (6- 3), çeşit > şeşit (2- 3), çıpçık (CC:50) > şipşelernı (9-42). VçV > VşV üçün (ETG:305) > uşún (1-5), köçür- (EUTS:76) > ḳoş- (1-12 ), kiçӓ ( B:55) > gecesı (11105) keşe (3-1 ), çiçek (KB:131) > şeşek (20-336). VçK > VşK keç- (DLT:289) > geştı (1-14), ḳuç- (EUTS:122) > ▄uşa▄lağan (2-174), ḳoçḳar (EUTS:119) > ▄oş▄arnı (12-22). ç# > ş# avuç (KB:3 :) > awuş (1- ), iç (ETG:27 ) > ışıne (1-121), ḳaç (E TS:106) > ▄aşta (2-17), genç > genş (2-27), aç (ETG:25 ) > aş (2-67). 14. c > ş değişmesi Sızıcılaşma sonucunda meydana gelen bir değişme olarak Köstence ağzında yaygın rastlanmaktadır. haccı (Ar.) > aş lar (1-206), aḳmescit > a▄meşit (2- ), abur cubur (TTS) > abır şàbır (3-47). 7 15. #y ≥ #c değişmesi İncelediğimiz bölgede kelime başında bulunan tüm y sesleri patlayıcılaşarak c sesine dönüşmektedir. Bu değişme Köstence ağzının önemli karakteristik özelliklerinden biridir. y’lerin korunması bölgede oluşmuş yeni tabakaya işaret etmektedir. yol (ETG:312) > colımnı (1-11), yorı- (OY:191) > curdım (2- ) yure yure (2-43), yat- (IB:63) > cat▄anları (1-22), yer (OY:1 7) > cerıne (1-67) yerde (8-68), yenil- > cenıle (1120), yaŋı (ETG:30 ) > canıdan (1-123), yaḳ- (DLT:731) > ca▄a (2- ), yadaġ (OY:1 cayaw (2- 3), yıġla- (ETG:310) > cılay (2-106), yar- ( B:63) > car p )> (2-127), yalaŋuz (ETG:30 ) > caŋ▌ız (1-50), yigit (ETG:311) > cıġıtı (3-10), yaruḳ (KB:527) > carı▄ (122 9), yılıġ (E TS:191) > cıllı (1 -15), yemiş > cemíş (17-66), yumurtḳa (EUTS:198) > cımırta (3-267), ımaḳ (EUTS:57) > ı + ber- > iber- > yiber- > cıberemız (6-184), yoġur(E TS:196) > cuwurıp (13-56). Bazı kelimelerin morfofonetik açısından aynı olmaları karışıklık yaratabileceği için iki kelimeden birinde y’nin korunmuş şekli kullanılmaktadır: yaş (ETG:309) > caş (2- 6) ‘genç’ yaş (8- 7) ‘yaş’. 16. y > g değişmesi y > k değişmesi bölgemizde sadece bir kelimede gerçekleşmiş görünmektedir. Daha sonra k sesinin ötümlüleşmesiyle g’li şekli de meydana gelmektedir. yaŋa (E TS:190) > kene (1-161) gene (17-82). 17. f ≥ p değişmesi Patlayıcılaşma yoluyla meydana gelen bu değişme bölgemizin en önemli karakteristik özelliklerinden biridir. Köstence Kırım Türkçesi ağzında p konsonu bulunmamaktaydı, diğer Türk ağızlarının etkisi altında kaldığından yeni p tabakası meydana gelmiştir. #f > #p falan > palan (2-139), fidan > pidansıŋ (5-6 ), fincan (Ar.) > pıĺcanımsın (1 -45), frank > pranġ (1 -57). 8 f/ ≥ p/ nefis > nepıs (2- ) nefıs (10-10 ), şeftali (TTS) > şeptalí (3-61), hafta (Ar.) > aptada (1791) afta (10-75), sofra > s pranı (1 -21), elifba > elippa (17-59), sofra (NF:376) > sıprağa (13-70). f# > p# herif > erıp (2-107), hoşaf (Far.) > ▄oşap (9-182). 18. w/ > [f/] > p/ değişmesi Bu değişmenin çok az sayıda örnekleri bulunmaktadır. w > p değişmesinin gerçekleşmesinde arada bir [f] geçiş sesinin bulunduğu görünmektedir. w’nin p olabilmesi için önce f sesinden geçmesi şarttır. tüwek (DLT:679) > tüfek (KBS:9 1) > tüpeġı (2-120). 19. #m ≥ #b değişmesi m konsonunun süreksizleşmesi sonucunda meydana gelen bu değişme bölgemizde sık rastlanmaktadır. Bazı kelimelerde m konsonun hem değişmiş hem muhafaza edilmiş şekli kullanılmaktadır. men (OY:15 ) > ben (2-75) men ( -72), miŋ (E TS: 7) > biŋ (9-1), min- (KB:316) > b ndı (3-15) mınıp (12- 0), möŋrӓ- (EUTS:88) > ba▄ırıp (5-66). 20. #b > #m değişmesi Bölgemizde nadir rastlanan b konsonun süreklileşmesi sonucunda meydana gelen değişme sadece bir kaç kelimede görünmektedir. bıdıḳ (DLT: 9) > m y ▄ (2-126). 21. p > b değişmesi Köstence ağzında ötümlüleşme sonucunda meydana gelen bu değişme bölgemizde sık rastlanmaktadır. p/ > b/ çupan (DLT:161) > şobannan (2-92), tapış- (ETG:297) > tab ldım (1-10), kalapa (KBS:356) > ▄alabalı▄ (3-125), töpü (E TS:163) > damın töbesın (12-219). 9 #p > #b palaz (KBS:684) > bala (9-114). 22. p/ > m/ değişmesi p konsonun süreklileşmesiyle meydana gelen değişmenin örnekleri Kırım Türkçesi ağzında nadir görünmektedir. top (E TS:161) > tümala▄ (12-119) ‘yuvarlak’. 23. b ≥ p değişmesi Ötümsüzleşme sonucunda meydana gelen bu değişme bölgemizin karakteristik özelliklerinden biridir. b’nin değişmiş şekli korunmuş şekliyle bir sırada kullanılmaktadır. b’nin korunmuş şeklinin kullanılması tabakalaşmanın göstergesidir. #b ≥ #p bütün (ETG:271) > p t n (1-195) bǚtǚn (2-20), bit- (CC:35) > p tken (1-118), besle- (CC:30) > pesliymen (2-93), bazar (Ar.) > pazar (4- 0), bıçaḳ (E TS:27) > p şağ (3-120). b# > p# kitab (Ar.) > kitap (1-8), harab (Ar.) > ▄arap (1-187). p/ > b/ tapa (E TS:1 7) > taba ( -2 ) (12-118). 24. # > [#g] > #y değişmesi Bölgemizde bu değişmeye uğrayan örnekler çok az bulunmaktadır. Bu değişmenin gerçekleşmesinde [#g] geçiş sesinin yer aldığı görünmektedir. Değişmenin gerçekleşebilmesi için k’nin önce g olması şarttır. kafir (Ar.) > ḱafır (19-74) > gavur (TTS) > yawurler (3-5). 25. b/ > [w/ v/] y/ değişmesi Eski Türkçe devrinden bugüne geçerken b > y değişmesi bazı kelimelerde gerçekleşmiş görünmektedir. Sızıcılaşma sonucunda meydana gelen bu değişme bölgemizin önemli karakteristik özelliklerinden biri olup sık rastlanmaktadır. Bu değişmenin gerçekleşebilmesi 10 için arada [w/ v/] geçiş seslerinin bulunması şarttır. Yıllardır Türkiye Türkçesi’nin etkisi altında kalan Köstence Kırım Türkçesi ağzındaki bu değişmeye uğrayan kelimelerin geçiş hallerine dönmesi gözlemlenmektedir. Değişmenin bozulması v tabakalaşmasının sonucudur. seb- ( B:59) > sew- (DLT:50 ) > sew- sev- (NF:369) > sev- söy- (CC:163) > süydım (6153) sewdım (3-132); eb (OY:136) > ew (DLT:205) > ew (NF:139) > ev (CC:71) > üy (20-2 ) evın (6-102). 26. b/ > [v/] > w/ değişmesi b/ > w/ sızıcılaşması sonucunda meydana gelen bu değişmeye bölgemizde geniş olarak rastlanmaktadır. Değişmenin gerçekleşmesinde arada [v/] sesinin bulunduğu görünmektedir. b’nin w olabilmesi için v sürecinden geçmesi gerekmektedir. tebe ( B:60) > teve tewe (DLT:608-609) > tewe (NF:424) > dew (9-290); sub (OY:167) > suv (KB:410) > suw (3-108); ab (IB:49) > av (DLT:50) > aw (NF:27) > awlamağa (6-44); gebr (Far.) > gavur (TTS) > yawurler (19-75). 27. b > v w değişmesi Sızıcılaşma sonucunda meydana gelen bu değişme bölgemizde sık görünmektedir. Köstence ağzının karakteristik özelliklerinden biridir. #b ≥ #v Kelime başında b sesinin korunmuş şekline değişmiş şeklinden daha yaygın rastlanmaktadır. Değişmiş şeklinin bulunması yeni v tabakasının oluşmasından kaynaklanmaktadır. bar (OY:125) > var (3-3) bar (14-39), bar- ( B:50) > vardı▄ (2-19) bardım (5-93), ber(OY:129) > verdı (3-11) bereler (13-71). b/ > v/ w/ yabaş (ETG:307) > yawaş (11-169), ḳabşur- (EUTS:106) > ▄awuşmışlar (2-161). 11 > [(ğ) > v] > w Ø değişmesi 28. Sızıcılaşma ve erime sonucunda meydana gelen bu değişme kök ünlüsünden sonra ve kelime sonunda görünmektedir. Bölgemizin en önemli karakteristik özelliklerinden biridir. g’nin w olabilmesi ve eriyebilmesi için [(ğ) > v] sürecinden geçmesi gerekmektedir. / > [(ğ/) > v/] > w/ Ø değişmesi oġul (ETG:2 ) > ogul (DLT: 25) > oġul (NF:319) > oġul ovul (CC:1 2) > uwulları (9-235) ul (7-10); yaġ- (ETG:307) > yag- (DLT:726) > yaġ- (NF: 65) > yaġ- yav- (CC:214) > cawun (12-115); aġız (ETG:2 ) > agız (DLT:10) > agız (NF: ) > avuz aġuz (CC:3) > awuz m znı (2-152); tuġ- (ETG:302) > tuġ- (NF: 32) > toġ- tuv- (CC:191) > tuwdım (1-1) tūmasın (2-101); taḳıġu (E TS:1 5) > takagu (DLT:562) > taḳuḳ (NF:401) > tavuḳ (CC:181) > tawu▄ların (9-50); soġıḳ (ETG:294) > soguk (DLT:526) > suvuḳ (CC:161) > suwuğ (17-91); taġ (ETG:296) > tağ (DLT:560) > taġ (NF:393) > taġ tav (CC:176) > taw (11-6) dağlar (3-374); buzaġu (ETG:271) > buzagu (DLT:121) > buzaġu (NF:90) > buzav (CC: 3) > bŭzaw (12-27). # > [ğ# > v#] > w# Ø değişmesi adıġ (E TS:3) > ayığ (DLT:5 ) > ayu (CC:19) > ayuw (21-43) ayu (18-21); küdegü (ETG:2 5) > küyegü küyov (CC:129) > kiyewge (11-14); arıġ (ETG:261) > arığ (DLT:32) > arıġ (NF:20) > arov (CC:11) > arū (2-21). 29. g, > ğ değişmesi g’nin sızıcılaşması sonucunda meydana gelen bu değişmeye incelediğimiz ağızda düzenli bir şekilde ve sık rastlanmaktadır. İki vokal arasında kalan g sesinin sızıcılaştığı görünmektedir. / > ğ/ ḳızġan- (ETG:280) > ▄ızğanğan (1 - 5), ıġaç ( B:53) > ağaç (12-115), baġla- (CC:21) > bağlamağa (1- ), baġ (DLT:59) > bağları (3-62), aġır (ETG:259) > ağır (1-161), soġan (ETG:29 ) > soğan (6-170), ḳabirġa (KBS: 9) > ▄abırğalarım (20-301). 12 #g > #ğ gayri (Ar.) > ğayrı (2-194). 30. g, > , ▄ değişmesi g’nin ötümsüzleşme ve aşırı patlayıcılaşması sonucunda meydana gelen bu değişme bölgemizde yaygın şekilde rastlanmaktadır. # > #▄ ġayıb (Ar.) > ▄ayıb (1 - 6), ġaliba (Ar.) > ▄alib (3-70). g/ > k/ ӓgsül- (ETG:263) > eksıĺmeye (9-18). # > ▄# baġ (ETG:266) > bo▄şalar (17-73), batıġ (DLT:75) > bata▄lı▄ (12-230). / > ▄/ ḳurtġa (ETG:2 ) > ▄urt▄a (20-312), yaġın (E TS:1 2) > ya▄ın (1-219), ḳısġa (ETG:2 0) > ▄ıs▄a (2-148). 31. K ( , ḳ) ≥ G (g, , ğ,) değişmesi k’nin ötümlüleşme ve sızıcılaşması sonucunda meydana gelen bu değişmenin bölgemizdeki kelimelerin başında ve iki vokal arasında gerçekleştiği sık rastlanmaktadır. Bölgemizde kelime başında k seslerinin korunmuş şekilleriyle bir sırada ötümlüleşmiş şekillerinin kullanılması görünmektedir. İncelediğimiz Köstence ağzında kelime başında bulunan k seslerinin ötümlüleşmesi tabakalaşmanın göstergesidir. #k ≥ #g kibi(DLT:32 ) > gibı (1-61) ḳıbı (1-3), keç- (DLT:2 9) > geştí (1-1 ) > geşe (2-50) keşken (1-35), kiŋ (ETG:2 1) > genışledı (1-31), kirü (OY:152) > gerı (1-7 ), kӓmi (E TS:70) > gem lerı (3- 6), kit- (ETG:2 1) > gitmiş (2-25), kez- (KB:2 2) > gezmed m (2-129), kiçӓ ( B:55) > gecesı (11-105) keşe (3-184) # ># kün (KB:301) > ġunı (2-19). 13 #ḳ > #ğ ḳayӓt (E TS:11 ) > ğayet (1-1). #ḳ > # ḳıçıḳ (E TS:115) > ġıcıḳlı (12-209). ḳ/ > ğ/ aḳa (E TS:6) > ağamız (1- 9), çıḳar- (DLT:1 7) > ş ğardı▄ (2-140). /> / tökül- (DLT:6 ) > toġılíp (1-11 ), öküz (E TS:100) > oġ z (2-150). 32. K ( , ḳ) > K (ḳ, ▄) değişmesi ön damak k seslerinin arka damaklılaşması ve arka damak ḳ seslerinin aşırı patlayıcılaşması sonucunda meydana gelen bu değişmeye bölgemizde sık rastlanmaktadır. Gerçekleşmiş olan bu değişme Köstence ağzının karakteristik özelliklerinden biridir. #k > #ḳ kötür- (ETG:2 3) (KB:286) > ḳoterıle (1-122), köçür- (EUTS:76) > ḳoşmek (1-12 ), kün (ETG:285) > ḳun (2-59). #ḳ > #▄ ḳañu (E TS:110) > ▄ayda (2-14), ḳaraḳ (ETG:278) > ▄aradım (9-109), ḳal- (KB:215) > ▄almamış (2-28), ḳart (ETG:278) > ▄art (2-80), ḳazġan (KBS:488) > ▄azannar (2-57), ḳorḳ(IB:55) > ▄or▄ı (1-21), ḳıpçaḳ (DLT:324) > ▄ıpça▄larıŋ (1-17), ḳatun (ETG:273) > ▄at n (2-85), ḳapuġ (KB:221) > ▄apı (2-114), ḳızġan- (ETG:280) > ▄ızğanğan (1 -45), ḳuduġ (ETG:284) > ▄uyıŋ (12-133), ḳuç- (EUTS:122) > ▄uşa▄lağan (2-174), ḳızḳıl (E TS:11 ) > ▄ızıl (16-169), kalapa (KBS:356) > ▄alabalı▄ (3-125), ḳoçḳar (EUTS:119) > ▄oş▄arnı (1222), ḳabirġa (KBS: 9) > ▄abırğalarım (20-301). ḳ/ > ▄/ yaḳın (KB:515) > ya▄ın (1-3), yıḳ- (ETG:310) > yı▄ıŋğa (2-79), yoḳaru (EUTS:196) > yo▄arı (2-154), aḳtar- (ETG:259) > a▄tarğanda (1-8), yaḳşı (KB:516) > ya▄şı (12-206), toḳsun (DLT:635) > do▄san (17- 5), başḳa (KBS:119) > baş▄a (6-171). 14 ḳ# > ▄# oçaḳ (ETG:288) > oca▄ (1-94), oḳ (DLT:429) > o▄lar (2-121), aḳ (ETG:259) > a▄ (1-124), atruḳ (E TS:17) > artı▄ (1-159), badruḳ (ETG:266) > bayra▄ (12-19), yaruḳ (KB:527) > carı▄ (12-249), ḳapaḳ (ETG:277) > ▄apa▄ (12-121), ḳulġaḳ (EUTS:123) > ▄ula▄ (3-280). 33. h > ▄ değişmesi Patlayıcılaşma sonucunda meydana gelen bu değişmeye bölgemizde yaygın şekilde rastlanmaktadır. #h > #▄ harab (Ar.) > ▄arap (1-1 7), hoşaf (Far.) > ▄oşap (9-182). h/ > ▄/ bahçe (Far.) > ba▄şa (3-61), pahlava (KBS:684) > pa▄lawan (19-117), tahta (Ar.) > ta▄tadan (3-116), 34. ḳ > h değişmesi Sızıcılaşma sonucunda meydana gelen ḳ > h değişmesi bölgemizde çok nadir rastlanan bir değişmedir. ḳaŋ (KBS: 03) > hanım (1-212). 35. s/ > ş/ değişmesi Bölgemizde çok nadir rastlanan değişmelerden biridir. miskiç (E TS: ) > mışı▄larğa (20-113) ‘kedi’ 36. ş/ > s/ değişmesi Köstence Kırım Türkçesi ağzında ayrı bir tabakalaşma olarak görünen bu değişmeye bazı bölgelerde sık rastlanmaktadır. ciyılış- > ciy l sıp (5-32), eşit- > esıttıŋ (5-3 ), taşla- > taslamayma (5-59) 15 37. h > Ø değişmesi Köstence ağzında yabancı kelimelerde bulunan h seslerinin ya yutularak yada eriyerek ortadan kaybolması görünmektedir. #h > Ø (yutulma) harb (Ar.) > arbı (1-120), hoca (Ar.) > oca (21-28), hemen (Ar.) > emen (1-177), hareket (Ar.) > areketlerın (1-196), hakk (Ar.) > a▄ları (1-203), hesab (Ar.) > esap (1-210), hazır (Ar.) > azır (2-105), hava (Ar.) > awasına (3-120), hafta (Ar.) > aptada (17-91). KhV > KØV (h > Ø, yutulma) meşhur (Ar.) > meşūr (1-18). VhV >VØV (h > Ø, erime) muhacir (Ar.) > muācir (1-180), cahil (Ar.) > cail (1-1 5), şehir > şeerlerge (1-193), rahat > rāat (1-193), herif (Ar.) > erıp (2-107), mühendis (Ar.) > muendizi (17-89). VhK >VØK (h > Ø, erime) rahmet (Ar.) > rāmet (2-30). h# > Ø (erime) abdullah (Ar.) > aptuĺĺā (1-4). 38. > Ø değişmesi Bölgemizde sık görünen değişmelerinden biridir. Kelime içinde ve sonunda sık rastlanmaktadır. # > Ø (erime) antaġ (E TS:11) > endı (2-45), elig (OY:138) > elli (18-56), ḳapuġ (KB:221) > ▄ap n (2-85), ḳuduġ (ETG:2 ) > ▄uyıŋ (12-133), arıġ (ETG:261) > aru (11-43), ḳatıġ (E TS:113) > ▄attıca (9-205), yılıġ (E TS:191) > cıllı (1 -15), boduġ (E TS:30) > boyalandı (20-243). V K > VK ( > Ø, erime) yıġlamaḳ (DLT:7 1) > c laysıŋ (9-76), tuġmaḳ (ETG:302) > tūmasın (2-101), oġul (ETG:2 ) > ulı ( - ), toġru (E TS:159) > ışin torası (22-86). 16 K V > KØV ( > Ø, yutulma) yalġan (DLT:73 ) > yalan (1-13), kӓrgӓk (E TS:71) > kerek (3-338), ḳazġan (KBS:) > ▄azanğa (12-189), ḳazġan- (ETG:279) > ▄azana (2-75), çümgen (DLT:163) > çimene (1 42), ḳulġaḳ (EUTS:123) > ▄ulağıman (9-259). K K > Ø (yutulma) aŋamaḳ (EUTS:11) > anġlamaḳ > anladı (1-89). 39. y > Ø değişmesi İncelediğimiz ağızda nadir rastlanan değişmelerinden biridir. Ky# > Ø (y > Ø, düşme) çıġany (ETG:272) > şiŋgene (5-26). 40. n/ (ŋ) > Ø değişmesi Bölgemizde kelime içinde ve kök ünlüsünden sonra gelen n (ŋ) seslerinde rastlanan bir değişmedir. VnK > VK (n > Ø, erime) ḳanyu (EUTS:110) > ▄aysı (2-88) > ▄ayda (2-170) > ▄aydiy (3-67), ḳony (IB:55) > ▄oy (518). ŋ/ > Ø (erime) soŋra > sora (2-173), yany- (ETG:310) > yay- > cayıp (11-21). 41. ḳ > Ø değişmesi ḳ sesinin yutulması ile bir sırada eriyerek ortadan kaybolması incelediğimiz ağzın bir çok kelimelerinde rastlanan değişmedir. KḳV > KV (ḳ> Ø, yutulma) ḳızḳıl (E TS:11 ) > ▄ızıl (16-169), yumurtḳa (E TS:19 ) > cımırta (3-267). ḳ/ > Ø (erime) oḳşa- (KB:337) > ŏşay (9-195), urbaḳ (E TS:17 ) > urbaların (20-243). 17 42. l/ > Ø değişmesi Eski Türkçe devrinden günümüze geçerken bazı kelimelerde l sesinin erimesi ve bu erime olayının kalıcı hale gelmesi bazı kelimelerde görünmektedir. keltür- (DLT:29 ) > ket r- (1-180), oltur- (DLT) > otırdı (5-98). SONUÇ Rus Türkolog Baskakov’un yaptığı tasnife dayanarak ve bölge ağzımızda meydana gelen ses değişmelerini esasa alarak Köstence Kırım Türkçesi ağzının Kıpçak Şivesinin Kıpçak Nogay grubuna ait olabileceği kanısına vardık. Baskakov’un çalışmasına göre Kıpçak Nogay grubunun belirgin özellikleri şunlardır: 1) ç > ş değişmesi: kaç- > kaş-, aç- > aş-; 2) m > b değişmesi: min- > bin-, miŋ > biŋ; 3) b > p değişmesi: bütün > pıtın, bit- > pıt-, besle- > pesle-, bıçaḳ > pışa▄. 18 Tablo 3: Ünsüzler Ötümlü Ötümsüz b, b d c g, ǵ m n, ń ▌ ş, ş Hırıltılı s, ś Diş damak Dudak Dudak damak Damak Arka ḳ ▄ Sonant A ıcı Hışırtılı k, ḱ f Sürtünücü Asıl diş Diş duda ç Ötümsüz Ötümlü t, t Yarı ötümlü Süre siz Patlayıcı Süre li patlayıcı Geniz Sonant p ŋ h ḫ v, v z, ź Ötümlü Sızıcılar Ötümsüz Aşırı patlayıcı Patlayıcılar Asıl duda Diş eti Ön Damak Diş Diş Dudak j ğ y w r, ŕ l, ĺ Köstence ağzında standart Türkiye Türkçesi konuşma diline ait (b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z) ünsüzleri vardır. İncelediğimiz bölgede normal değerdeki ünsüzlerin yanında bir takım farklı özellikler taşıyan ünsüzler (b, ġ, ▌, ǵ, ḫ, ḳ, ▄, ḱ, ĺ, , ŋ, , , ş, t, v, ź, w) 19 bulunmaktadır. İncelediğimiz ağızın konuşma dilinde varyantlarıyla birlikte 39 tane ünsüz kullanılmaktadır. Tablo 2: Ünlüler Düz Yuvarlak Geniş Geniş Dar Dar Arka Ön Arka Ön Arka Ön Arka Ön a, ā, ă e, ē, ĕ ı, ī, , i, ı, ı o, ō, ŏ ö, ȫ, ö u, ū, ŭ ü, ǖ, ǚ yarı ince á í yarı dar à è yarı yuvarlak å e yarı damak ã ó ө ı ú ӫ ı Romanya Köstence’deki Kırım Türkçesi Ağzında standart Türkiye Türkçesi’ndeki ünlülerin tamamı bulunmaktadır (a, e, ı, i, o, ö, u, ü). İncelemiş olduğumuz bölgede normal değerdeki ünlülerin yanında bir takım farklı özellikler taşıyan ünlüler de bulunmaktadır. Aynı zamanda iki ünlünün özelliklerini bulunduran ünlü türler (á, à, å, ã, è, e, í, ı, ı, ó, ө, ӫ, ú), bu ünlülerin uzun (ā, ē, ī, ı, ō, ȫ, ū, ǖ) ve kısa (ă, ĕ, , ı, ŏ, ö, ŭ, ǚ) türleri bulunmaktadır. İncelediğimiz bölgede varyantlarıyla birlikte 37 tane ünlü bulunmaktadır. KAYNAKLAR GRÖNBECH, K (1992), Kuman Lehçesi Sözlüğü. Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini, Çev., Kemal Aytaç, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. DEVELLİOĞL , Ferit (200 ), Osmanlıca –Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Baskı 25, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara. ATALAY, Besim (1986), Divanü Lûgat-it-Türk Dizini, ‘‘Endeks’’, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. 20 ECKMANN, Janos (2003), Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, 2. Baskı, Yayıma Hazırlayan: Sertkaya, O. F., Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. ERCİLAS N, Ahmet B. (1999), ‘‘Ağız Araştırmalarında Kullanılacak Transkripsiyon İşaretleri’’, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni (9 Mayıs 1997), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 43-48. GABAIN, A. Von (2007), Eski Türkçenin Grameri, 5. Baskı, Çev., Mehmet Akalın, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. CAFEROĞL , Ahmet (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, Enderun Kitabevi, İstanbul. TEKİN, Talat (200 ), Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı, Öncü Kitap, Ankara. ARAT, Reşid Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig, Cilt 3, İndeks, Yayıma Hazırlayan: Sertkaya, O. F., Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, İstanbul. GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Cilt 1, 2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara KARAMANL OĞL , Ali Fehmi (199 ), Kıpçak Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. ATA, Aysu (1998), Nehcü’l-Faradis, Cilt 3, Dizin – Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. TEKİN, Talat (200 ), Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. DEMİRAY, Kemal (19 ), Temel Türkçe Sözlük, Baskı , İnkılap Kitabevi, Ankara. TUNA, Osman Nedim (1986-87), Türk Dilbilgisi. Fonetik-Morfoloji-Yaşayan Türk Lehçeleri Ders Notları, İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyetı Eğitimi Bölümü. TURAN, Zikri (1993), Eski Anadolu Türkçesi’nde Ünlü Uzunlukları, Açıkgöz Yayınları, Malatya. TURAN, Zikri (2006), Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 21 İŞARETLER # / // () [] Ø + > ≥ K V ˊ ` ˚ ˉ ˘ : Bir sesin başında kelime başını, sonunda kelimenin sonunu gösterir. : İki kelimenin sesleri arasındaki ulanmayı gösterir. : Bir ünsüzden sonra gelirse kök hecesinden sonraki durumunu, bir ekin sesleri arasına girerse, o seslerin birbirinin yerine geçtiğini belirtir. : Kelime içindeki ses grubunu gösterir. : Bir sesin ya da şeklin ihtiyariliğini gösterir. : Bir sesin ya da şeklin ihya edildiğini gösterir. : Telaffuzdan kalkmış ancak fonksiyonu ile yer alan bir şekil gösterir. : İsme bağlanmayı gösterir. : Fiile bağlanmayı gösterir. : Değişmeyi gösteren işaret. : Bir sesin hem değiştiğini hem de korunduğunu gösteren işaret. : “Ünsüz” teriminin formüllerdeki ifadesidir. : “Ünlü” teriminin formüllerdeki ifadesidir. : Kalın ünlüler üzerinde yarı incelmeyi ifade eden işaret, ünsüzler üzerinde palatalleşmeyi gösteren işaret. : Geniş ünlüler üzerinde yarı daralmayı ifade eden işarettir. : Düz ünlüler üzerinde yarı yuvarlaklaşmayı ifade eden işarettir. : Ünlüler üzerinde yarı damaklılaşmayı gösteren işarettir. : Ünlüler üzerinde uzunluğu gösterir. : Ünlüler üzerinde kısalığı gösterir. KISALTMALAR Ar : Arapça CC : Codex Cumanicus DLT : Divanü Lûgat-it-Türk Dizini ETG : Eski Türkçenin Grameri EUTS : Eski ygur Türkçesi Sözlüğü Far : Farsça IB : rk Bitig Eski ygurca Fal Kitabı KB : Kutadgu Bilig KBS : Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken KTG NF OY TTS (2-88) Bilgisi Sözlüğü : Kıpçak Türkçesi Grameri : Nehcü’l-Feradis : Orhon Yazıtları : Temel Türkçe Sözlük : 2- derleme yapılan kişinin sayı numarası, 88- satır numarası. 22