DÜALGST BGR Ö<RETG OLARAK ORFGZM
Transkript
DÜALGST BGR Ö<RETG OLARAK ORFGZM
TARHNPENDE THEPURSUITOFHISTORY ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Yl:2010,Say:3 Sayfa:107118 Year:2010,Issue:3 Page:107118 DÜALSTBRÖRETOLARAKORFZM FatihMehmetBERK* Özet Herdin,ortayaçktcorafyannkültüründenetkilenerekortayaçkar.Dinbirhayat,felsefeisebirdüün cedir.Hayatmzdaherikisinededengelibirekildeihtiyacmzvardr.Orfizm,tarihtePlato,Pisagorgibiilk felsefecilerinöretilerindeyerbulanbirdindir.AynzamandaYunanistan’daodönemdevarolanbirçokdine meydanokuyarakyenibirsayfaaçmtr.Çünküçoktanrlpagandinleriarasndantektanrdüüncesini barndranilkpagandindir.Orfizmkurucusumitselbirfigürolan,müziiyleherkesibüyüleyenOrpheus’tur. BulunduucorafyadakarlatSt.Paul’unönderliindeekillenenHristiyanlaöretileriylekatkda bulunmutur.Ruhgöçü,ruhunölümsüzlüü,ötedünyainanc,çilekebirdünyahayatsunma,insanbeden veruholarakikiyeayrmatemelözelliklerindendir. AnahtarKelimeler Orfizm,Orpheus,Hristiyanlk,Din,RuhGöçü ORPHSM:ASADUALISTDOCTRINE Abstract Everyreligionbearssomecharacteristicsofthegeographyinwhichitwasborn.Religionisalifeand philosophyisabelief.Weneedbothofthemequallyinourlife.Orphismaffectedthethoughtsofsomeearlier philosopherssuchasPythagorasandPlato.AlsoOrphismchallangedthereligionsofthatperiodinGreece andopenedanewpage.Itisthefirstpaganreligionthatbearstheideaofmonotheisminitself.Theleaderof theOrphismisamythicalfigureofOrpheuswhofascinateseverythingsaroundhim.Itcontributedtothe Christianitywithitsideasandaffectedit.Metempsychosis,immortalityofthesoul,thebeliefofhereafter,an asceticlife,dividehumanbeingsintotwopartsasbodyandsoularethecommoncharacteristicsofOrphism. KeyWords Orphism,Orpheus,Christianity,Religion,Metempsychosis * Okt., Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Öretim Eleman. fberk@selcuk.edu.tr 108 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3 I.GR M.Ö 7. ve 6. yüzyllarda önemli sosyal, felsefi ve dini hareketler meydana gelmitir.Budeiimi tetikleyennedenlerarasnda politikveekonomiksebepler yatmaktadr. Toplumun kral ve soylularn hâkimiyeti altnda olduunu betimle yenifadelereHomerosiirlerindeskskrastlarz1.Budurumonia’daendüstrive ticaretin artmasyla birlikte yeni zengin snfn, eski soylu snfa rakip olmasna kadar devam etti. Kendini gelitiren bu yeni snfla birlikte toplumda politik ve sosyalbirbilinçolutu2.Eskipolitikyapnnçöküüyenisosyalveekonomikku rallargereklikld.Bireylerdeözbilincikazanmayabalaynca,insanlar,kendile rini,etrafndagelienolaylarveyaadklaryeridüünmeyevesorgulamayaba ladlar.Tanryla,doaylavetanrlarnkurallarileilgilikonulartartmayabala dlar.BudönemayrcaöütleriylesadeceYunanistan’dadeil,tümdünyadabili nenyedibilgeninyetitiidönemdir3.Buolaylarneticesinde,5.yüzylnsonlarn dave4.yüzylnbalarndakitlelerüzerindegüçlübiretkiyaratanOrfizm’indo uunu gözlemleyebiliyor ve Heredotos, Euripides, Pythagoras (Pisagor) ve Pla to’nuneserlerindeyansmalarnarastlayabiliyoruz4. II.ORPHEUS Aslnda Orpheus adnda birisi yoktur, fakat tarih sahnesinde gerçek ile mit arasndaki yerini alr. Aristotle’ye göre Orpheus asla var olmam bir figürdür5. Eergerçektenyaambiriyse,övülmeyihakedenbirreformcu,dinibirliderve bu uurda ölen bir kahramandr. ster gerçek, isterse mitsel bir figür olsun, Orpheus,çokuluveçlgnsayabileceimizaraptanrsDionysos’untamzttbir karakterdedir6. Orpheus, Trakya kral Oeagros ile ilham perilerinden olan Kalliope’ninoludur.Yeditellilirinustas,tümdoannonudinlemeyedoyama d, vahi hayvanlarn ayaklarnn altnda sessizce uzand ozan ve arkcdr. Efsanevimüzisyenlerinenbüyüüolmaklakalmayp,aynzamandaölümsüzlük yolunu bulan ve bunu açklayan, ilham datan bir teologdur7. Lefranc de Pompignan “dünyann ilk arkcs” olarak tanmlar8. Günahlardan arnma dü üncesini mitolojiye katan kiidir9. Yeralt dünyasnn tanrlar Hades ve Persephone’nudaetkileyipeinikurtarmaansnaeriecektir.UstasApollo’dur. Apollo’nunkorumasaltndadr.Apollo’nunbabasolduunusöyleyenlerdevar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Clifford H. Moore, Religious Thoughts of the Greeks, Kessinger Publishing, Nisan, 2003, s. 40. Moore, age, s. 41. Moore, age, s. 41–43. E.Riess, Transactions of the American Philological Association, The John Hopkins University Press, Cilt. 26, 1895, s. 40. G. R. S. Mead, Orpheus, Kessinger Publishing, 2007, s. 34. H. Rideout Willoughby, A Study of Mystery Initiations in the Graeco-Roman World, Forgotten Books, 2007, s. 65. E.Bikerman, The Orphic Blessing, Journal of the Warburg Institute, Cilt. 2, No. 4,1939, s.368. Liz Locke, Orpheus and Orphism:Cosmology and Sacrifice at the Boundary,Folklore Forum 28: 2, 1997, s. 18. Locke, age, s. 17. 2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 109 dr10. Lir çalmay Apollo’dan örenmitir11. imdiye kadar gördüümüz Yunan kahramanlarnnhiçbirisinebenzemez.Zaferdenzaferekomu,savameydanla rndaharikalaryaratm,klcndankandamlayanbirkahramandeildir.O,has saskalpli,zarifbirozan,lirininincenameleriylegönüllerifetheden,maddikuv vetin yapamayaca kahramanlklar sazyla, sözüyle yaptran sanatkâr bir kah ramandr12.Ezoterikbirdininkurucusudur.Varolandinimetinleriyorumlamakla kalmam, ayn zamanda kendi düüncelerini de ortaya koymutur. Diodoros Sicilus’a göre dini ritüellerini Msr’da örenmitir. Diodoros ve dierlerinin Orpheus’uDionysosileilikilendirmelerineramen,tümYunanezoterikdinleri ninkaynaolarakbilinir13.Proklos’agöre“tümYunanteolojisiOrfizmöretisi nineseridir.”Iamblichus’agöreisePisagorvePlato’nun“varolanhereysaysal deerlere dayanmaktadr” tezinin dayana Orpheus’tur. Platon’un “Timaeus” adl diyalog kitabnn özü Orpheus’a dayanmaktadr14. Edebiyatta Orpheus’un bahsedildiiilkmetinPersSavalarndanönceYunanlairIbycus’unbireseridir. Pindaros,Orpheus’unününüartranbirdierozandr.Orpheus’uarklarnbaba solaraknitelendirirveApolloileolanbalantsnnaltnçizer.Pindaros’unça daolanSimonides’iniirlerindeisemüziiylesakinleenvahihayvanlargörü yoruz15. Orpheus’dan söz eden en eski kaynaklardan birisi de Aeschylus’un “Lycurgia” adndaki dört oyunluk serisidir. Bu oyunun metni kayp olmasna ramen baz önemli çkarsamalar yaplr. Bunlardan birisinde Otto Kern, Aeschylus’un Orpheus’u Apollo’ya tapan birisi olarak tanttn ifade eder. Oprheus’un Apollo’ya tapt ilk kez burada zikredilir 16. Atina’da bulunan ve M.Ö.6.ve5.yüzyllaratarihlenenvazolardakolundaliriylebasamaklarçkarken resmedilir. Perikles dönemine ait talya’nn güneyinde Gela’da bulunan krmz bir kraterde17ise, Orpheus, Trakyallarn kendinden geçerek dinledikleri bir or tamdakayalklaraoturmuarksöylemektedir18.Romadönemineaitbirçokkata kompta, müziiyle tüm doay etkileyen Orpheus sk sk resmedilir. Simonides, Orpheus’ungüzelarklarn,Aeschylusikna edicisestonunu, Euripidiescezbe denkonumasn,arklarnvekitharaileçaldparçalarndilegetirir19.Sesleri 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Joscelyn Godwin, The Golden Thread: The Ageless Wisdom of the Western Mystery Traditions, Quest books, Amerika, 2007, s.20. Mead, age, s. 13. Sefik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, nklâp yaynevi, stanbul, s.225. D.P.Walker, Orpheus: The Theologian and Renaissance Platonists,Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, Cilt. 16, No.1/2, 1953, s. 100. Walker, age, s. 100. M. P. Nilsson, Early Orphism and Kindred Religion Movements, The Harvard Theological review, Cambridge University Pres, Cilt. 28, no. 3, 1935, s. 187. Ivan M.Linforth, Transactions and Proceedings of the American Philological Association, John Hopkins University Press, Cilt. 62, 1931, s. 12. Antik çada su ile arab kartrmakta kullanlan, geni azl, büyük boyutlu kap. Nilsson, age, s. 188. Nilsson, age, s. 191. 110 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3 nin güzellii nedeniyle Orpheus ve Hz.Davut’un seslerinin güzel olmasn ayn Tanr’danilhamalmasnabalayanlarvardr20. Orpheus’unbilinenenmehurhikâyesi,Eurydice’ylearalarndageçenhüzün lü bir aka dayanr. Eurydice birylan tarafndan srlrveölür. Ei Euydice’nin ölümündensonrabüyükbirçöküntüyaarveonunardndanyeraltdünyasna gitmeyekararverir.Orpheus’uneiEurydiceiçinyaktatlaryeraltdünyasn yöneten Hades ve Persephone’nin dikkatini çeker. Orpheus yeralt dünyasna çarlr ve kimseye sunulmayan bir teklif yaplr. Eurydice’nin yeryüzüne tekrar dönmesitekbirartabaldr:OrpheusveEurydiceberaberyeryüzüneçkacaklar, fakatyeryüzüneçkncayakadarOrpheuseininyüzünebakmayacaktr.Sonçk noktasnagelinceyekadarsabreden,akateiyleyanpkavrulanOrpheus,kendine hâkimolamayparkasndönünce,Eurydice’yieldeetmeansnkaçrr21.Sevgili karsbirbuhargibihavayayükselirvegözlerdenkaybolur.Arkasndankomak, yakalamakister,fakatruhlarkayklacehennemderesiStykes’dengeçirenkaykç onu bir daha kayna almaz22. O’nun hikâyesi müziin gücünün ilk örneidir. Müziiyle insanlarn ruhlarn dinlendirerek bara hizmet etmitir. Tarihçi ve devlet adam Polybios’a göre insanlar üzerinde yattrc bir etkisi vardr. Polybios,Arcadia’dayaayanKynaetheanslarnvahiliinimüziiterketmelerine balar23.Dionysoskültününiçindebulunanbirçokkanlsahnelerireformeetmeye çalmtr.Orpheus,odönemdekaçnlmazolanskntl,rüyayabenzeyenölüm kaderinden ruhlar kurtarmaya çalan bir ruh lideridir (psychopomp). Orpheus öretisineinananlarölümünkaderleriolmadnavetpkEurydicegibiHades’in cehennemindenkurtulabileceklerineinanmaktadrlar.Yunantopraklarndaölüm süzlük ilk defa dile getirilmektedir. Pisagor (Pythagoras), Sokrates ve Plato bu düünceyi ilerleyen yllarda gelitirmilerdir24. Günümüze kadar ulaan Orfizm öretilerinçounluubukiilertarafndangünümüzegelmitir. Orpheus’taDionysos,Attis,Adonis,Herakles,OsirisveHz.sagibiacçeken kurtarclararasndadr.Bunlardagörülenortakamaçbuöretilerinliderlerigibi inananlarnn da belli bir çilenin sonunda doal cennetlerine dönecek olmalar dr25. Orfik öretisinin takipçileri, öte dünyadaki kaderimizin bu dünyadaki du rumumuzabalolduudoktrininiYunandünyasnailksunankiilerdir26.sken deriyeli bir Yahudi tarafndan derlenen Orpheus’un apokrifal öretilerinde Orpheus,monoteizmarayiçindeolanveTanr’nntekolduuteziniiddiaeden ilk pagan dini öreticisidir27. Orpheus’un politeizmden monoteizme dönüünde 20 21 22 23 24 25 26 27 Walker, age, s. 101. Locke, age, s. 4. Can, age, s. 227. Bikerman, age, s. 368. Godwin, age, s. 21. Godwin, age, s. 24. Bikerman, age, s. 368. Bikerman, age, s. 368–369. 2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 111 Msr’ayaptziyaretinetkisiolduunuönesürenyazarlarlabirliktebudüünce yekatlmayanFicinogibilerdevardr28. Orpheus’unölümüdehüzünlüdür.Eurydice’yiikincikezkaybedincekendini tekrarmüzieverir.Dalardaaylarcastrabndoaylapaylar.Birrivayetegöre araptan nefret ettii ve insanlara müzikle sarho olmay örettii için nefretini kazand Dionysos’un kadn müritleri olan Bakkhalar (Mainodlar) tarafndan öldürülür29.ÖldürüldüktensonrakafasHebros(Meriçnehri)nehrineatlr.Aknt ile birlikte kesilen kafas Midilli (Lesbos) adasna kadar gelir. Apollo Orpheus’u buradan alr ve liri gökyüzünde takmyldzlar arasnda “Lyra” olarak yerini alr30.Pausanias’nrivayetinegöredeOrpheus,insanlaramusikininkutsalsrlarn duyurduuiçinZeus’unyldrmilevurularaköldürülmütür31. III.BRÖRETVEMTSELBRDNOLARAKORFZM Orphizm M.Ö. 6. yüzylda gelimeye balad ve Pisagor’un görüleriyle ta mamland. Orfizm, ruhun tanrsalln ve ölümsüzlüünü, bedenin kirliliini bildiriyor, ölümü bir kurtulu sayyordu. Orfizm’e göre içinde bulunduumuz dünya öte dünya ile karlatrld zaman önemsiz kalr. Çünkü orda her eyi eldeedebilmeansmzvardr32.Platon,bilgikuramnbugeleneinetkisialtnda gelitirdi33.Çknoktasvarolandinlerekarbirmanifestoniteliindeydi.nsan iyivekötüdenoluandüalistbiryapdanoluurdüüncesinitayordu.Gelenek sekYunandüüncesininaksine,Orfikinançta,insanruhu,bedeninevebudünya yabaldeildir.Ruh,gerçekinsandrvebedendekihaligeçicibirziyarethalidir. Platon’undabelirttiiüzereOrfikinançtabedenbirhapishanedir34yadamezardr. Ruhiseölümsüzdür35.EuripidiesmuhtemelenOrfizm’denetkilenereköyle der: “Ölümbirhayattr.”çindebulunduumuzdünya,günahlarmziçinbircezadr, insanolu ancak öte dünyada huzuru bulabilir. Manevi ve bedensel arnmayla ruh,günahlardanötedünyadaarnacakveTanr’ylabuluacaktr36.Orfizm,asln daDionistikdüünceninreformeedilmihalidir.Dionysoskültü,sade,ilkel,basit, spontaneveduygusaliken,Orfizm,gelimi,gözdengeçirilmi,ayrntlveente lektüelyanolanbiröretidir.Ortakyönlerideçokfazladr.Herikisideayntan rya,Dionysos’aodaklanmlardr.Ölümsüzlüühedeflemilerdirveayinlerlebu hedefeulamaya çalmlardr.Tüm bunlarla birlikte Orfizm’iDionysoskültün denayranenbarizfark,Orfizm’inhayatçilelibirbakaçsylayorumlamasdr37. 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Walker, age, s. 110. Can, age, s. 227. Godwin, age, s. 23. Can, age, s. 227. Moore, age, s. 57. Afar Timuçin, Düünce Tarihi, Bulut Yaynlar, stanbul, 2002, s. 223. Frederick Copleston, A History of Philosophy Greece and Rome, Continuum Publishing, New York, 1946, Cilt. I, s. 15. Locke, age, s. 12. Karsten Friis Johansen, A history of Ancient Philosophy:from the Beginnings to Augustine, Routledge Publishing, Londra, 1998, s. 15. Willoughby, age, s. 65. 112 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3 Yunanllarn ana dini olma baarsn elde edememesine ramen, Yunanllar arasndarenklifelsefitartmalarayolaçmtr.Orfizm,Yunandüüncedünyas nnkalplarnkrarak,yenibirsayfaaçmalarnanedenoldu.Odönemdezihinler debirmayavazifesigörerek,düünceleriniiçinyenibirdürtüoluturdu.M.Ö.6. yüzyldaYunanllarnönündeikiyolvard:onialfizikçilerintakipettiirasyonel düünce ve aratrma, dieri ise Orfizm’in iaret ettii mistisizm38. Bu iki akm, ayrayrmecralardanaksabile,birçokkezyenibireyoluturmakiçinbiraraya gelmilerdir. Orfizm’in nerede balad tam olarak bilinmiyor. Delphoi, Thebos ve Atina önemli merkezleridir39. Bazlar talya’nn güneyinde Sicilya’daki Kamarina,SyrakuseveKroton’uönemlimerkezleriolarakdeerlendiripKroton’u daanavatanolaraktanmlar40.YayldyeriseAtina’dr. Odönemdeyaygnolanpoliteistdüünceyekarçkarakpanteizmdüünce sini ortaya koyar. Orfizm inancnda tanr tektir ve hangi form ve ekilde olursa olsun evrenseldir. Birçok Orfik metinde Zeus tek bir tanr olarak nitelendirilir41. Bilindii üzere Dionysos, Zeus’un Semele’den doma oludur. Bir rivayete göre Dionysos’uHera’nnemrineuyarakTitanlarparçaparçaedipetleriniyemilerdir. Bu srada Athena çocuun kalbini alp Zeus’a ulatrmay baarmtr. Zeus’un baldrndasakladvetanrnnölümsüzcevherinitekiledenbukalptenikincibir Dionysos dünyaya gelmitir42. Zeus oluna yaplan bu davran cevapsz brak mam, onlar yldrmlaryla yakp kül etmitir. Dionysos’u yiyip yutmu olan TitanlarnkülleriiçerisindeDionysos’tanbircevherkalmtr.Orfiköretiyegöre, insanolu bu küllerden meydana gelmitir. Burada düalist bir düünce oluur43. nsanolunda Dionysos’tan gelen tanrsal bir öz olduu gibi, Titanlardan gelen maddeselvegünahkârbiryapdavardr.Bunagöreinsan,YerileGök’ün,Titan larlatanrlarnkarmndanmeydanagelmitir.talya’nngüneyindebulunanbir tablette buna benzer ifadeler vardr: “Ben yldzlarla kapl gökyüzü ile topran çocuuyumfakatbenimrkmcennettengelir.Kendiniziböylebilin.”44Buifade lerde insann düalist yaps ortaya çkyor. nsan bedeni topraa, ruhu ise kutsal bir kökene dayanmaktadr. Orfik öretiye göre insan, düalist yapsnn tanrsal yönünütemsiledenruhunun,Titanlaradayananbedenindenkurtulupözgürlüe kavumasnbeklemektedir.EzelisaadetiyakalayabilmekiçinDionysos’unçektii çileninbenzerleriniçekmekvebirtakmdünyevieylerdenkaçnmakgerekmek tedir.ÖlümdensonraruhHades’egitmeyemahkûmdurveburadabakabirbe denebürünerekbellibirsüremisafirkalr.Buyazg,ilediigünahlarnbirsonu cudur.BöylebiryazgylakarlamamakiçinOrfiköretininçizdiiyolharitasn 38 39 40 41 42 43 44 Eduard Zeller, Outlines of the History of Grek Philosophy, Routledge Publishing, 2001, s. 17. Moore, age, s. 53. Moore, age, s. 53. Moore, age, s. 54. Turhan Yörükhan, Yunan Mitolojisinde Ak, Türkiye Bankas Kültür Yaynlar, 2000, s. 98. Moore, age, s. 55. Moore, age, s. 55. 2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 113 takipetmekgerekir.Etyenilmemesi,kanaktlmamas,yumurtavebaklagillerden kaçnlmas,yünlüelbisegiyinilmemesivehattabunlaragömülmemesiöretiler denbazlardr45.Heredotos,ölümleilgiliolarakOrfizm’iveMsradetlerinikar latrrkenunlarnaltnçizer46: OrpheusveDioysosdinlerindedaaynyasaklararastlanrkibunlardakaynaklarn zatenMsr’danvePisagorasçlardanalmlardr.Budinlerdeolanlaryüniçindegömül mekhakknasahipdeillerdir. Butablolarailaveteninisiyeveayingibiritüellervardr.Tümyaplanbuey lemler bedende hapsolunan ruhun günahtan arndrlmasn amaçlar ve birbiri ardna yaplan inkarnasyonlarla bu ileme devam edilir. Cehennemde kal bir kefaret ve arnma sürecidir. Cehennemdeki süresi dolduktan sonra dünyadaki derecesinegöreyenibirbedendevücutbulur.Buvücutbulma,herzamaninsan eklinde olmayp, at, koyun, köpek ve ku gibi hayvanlarda olabilir47. Liz Locke “Orpheus ve Orfizm” adl eserinde Orfizm’in öne çkan özelliklerini u ekilde sralar48: Tektanrinancnayönelme eytannvarlnkabuletme. Ruhunbedendenayrlabileceiniiçerme. Ruhunölümsüzlüünüileme. Günahnkaltsalolduunuvurgulama nisiyeolanlaraödül,olmayanlaracezaverenbirötedünyaanlay. Kanaktmayreddetme. Münzevibirhayat. OrfizmvePisagorculuk(Pythagorizm)ayndüünceninerilvediilformlar olarakaddedilebilir.Birisindegörselvefantastiköelervarken,dierindeiseras yonelvebilimselöelervardr.Biri,kiiselarnmayacevapverirken,dieridevlet vetoplumungereksinimlerinecevapverir.Birisafiyet(arlk)vekirlenmekorkusu iledoluyken,dierimülkidüzenveerdemingayesinidüzenler.Birindenedamet duyanbirçilekelieyönelivarken,dierindekendinisanatüzerindeifadeeden etik bir kültürün kararl disiplini vardr. Orfizm’e inananlar arasnda üyeleri bir arayagetirenbirdinkardeliivarken,Pisagorbirlikteliiyarpolitik,övalyevari birtarzdr.Orfizm,matematikselveastronomikaratrmalarhesabakatmaziken, Pisagorculuk,kozmogoniveteogonitartmalarndanuzakdurur.Tümbusayd mzfarkllklararamen,buikiayrdüüncearasndatekbirpotadaeriyebilecek kadararalarndagüçlübiruyumvardr49.Pisagorculuu,Orfizm’inmirasçsola rak görüp, Orfizm’i felsefi bir akm olarak ta telakki edenler vardr50. Talardan 45 46 47 48 49 50 Moore, age, s. 56. Heredotos, Heredot Tarihi, çev. M.Önen, Türkiye Bankas Kültür Yaynlar, stanbul, 2004, (II–81) s. 114. Moore, age, s. 57. Locke, age, s. 12. T. Gomperz, Greek Thinkers-A history of Ancient Philosophy, translated by. L. Magnus, Gomperz Press, 2008, s. 123. Copleston, age, s. 32. 114 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3 tanrlarahereyietkileyenOrpheus’unliri,insanlarnduygularnhareketettirme adna,Pisagor’unelindebilimselbirenstrümanadönümütür.Orpheusbirozan ken,Pisagorbirentelektüelvearatrmacdr.Pisagorsadecemüziikullanmakla kalmayp,nasl ilediini aratrpüzerinedeneyler yapm vesonuçlarn mate matikselformüllerletantmtr.Hernekadarmüritleriürettiifikirleritamamen ona balasalar da, yurtdnda kald dönemlerde Memphis ve Babil’in bilge adamlarndanetkilenmitir51.Pisagor’unortayaatttezler,yurtdndaörendii bilimselöretilerleyerelolanOrfizm’inharmanlamasdr.Oluanbusentez,Av rupa’dakiilkfelsefeokulununtemelleriniatmtr.Orfizm’deolantümvarlklara sevgiyleyaklamaPisagorcularadageçmitir52. Platon’da da Orfik düüncenin izleri görülür. Kratylus adl eserinde bedeni, ruhuhapsedenbirhapishaneolarakgörürveruhungücüneolaninancnbelirtir. Dramatist sanatç Euripides, Kretans adl oyununda Orfik izler görülür. Hippolytus adl oyununda ise tipik ve tutarl bir Orfik hareketi çizer. Pindar’n iirlerindeOrfizm’inölümsüzlüktemalarnarastlanr.Orfiköretileringörüldüü birdierkiiiseantikYunankomedyasnnustaismiAristophanes’tir53. IV.ORFZMVEHRSTYANLIK Tarih,YahudiHristiyanl’nGrekHristiyanl’ndanayrr.BirincisindeHz. sa merkezli olaylar Yahudi bölgesinde cereyan ederken, ikinci aamasnda Hristiyanlk peygamberi olan Hz. sa’y terk edip, Grek bölgesinde geliir54. Hz. sa“Jesus”diyeadlandrlrken,Paul’unöretilerininyounolduuveGrekböl gesinde gelien dönemde Hz. sa “Christ” olarak adlandrlr55. St. Paul var olan dinisistematikhalegetirip,formülatörüolmutur.St.Paul,liberalvemuhafazakâr açdanolmaküzereikiçerçevedenincelenir56.St.Paul’uliberalaçdananalizeden birinci görüün düünce sahiplerinden F. C. Baur’a göre, St. Paul’un üzerindeki Helenistik etki, Platon’un öretilerinden esinlenerek bu hale gelmitir57. Liberal akmnikincidüünceokulunagöreisefelsefietkireddedilmemeklebirlikte,Grek dünyasnn gizemli dinlerinin arl vurgulanr. St. Paul’u geleneksel bir çizgi dorultusundainceleyenmuhafazakârgörüegöreise,Helenistikakmlarnetkisi darbirçerçevededir.Prof.ClemenHristiyanlklamistikdinlerarasndakibalar kendi tespit ettii kriterlere göre deerlendirmi58 ve Hristiyanl etkileyen gi zemlidinlerianalizetmiveOrfizm’ienetkinmistikdinolarakbelirtmitir.Dier mistikdinlerortayaçkyadamekânolarakHristiyanl’açokuzaktrlar.Bazla 51 52 53 54 55 56 57 58 Godwin, age, s. 32. Godwin, age, s. 32. Willoughby, age, s. 66. Vittorio Macchioro, Orphism and Paulinism, the University of Chicago Press, he Journal of Religion, Cilt. 8, No. 3, 1928, s. 337. Macchioro, age, s. 337. Macchioro, age, s. 338. Macchioro, age, s. 337. Macchioro, age, s. 340. 2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 115 rnnçknoktasHristiyanlk’tanoldukçasonradr.BuetkileriYahudibölgesinde gelienHristiyanlk’tabulmakimkânszdr. ErkendönemHristiyanlktaOrpheusveHz.saarasndakarlatrmayaplr. Her ikisi de, var olan dini yeniden düzenlemek için gönderilen yar tanrlardr. Herikiside,sevdikleriniebediölümdenkurtarmakiçinötedünyayagitmilerdir. Orpheus,Eurydice’yigetirmeyegiderken,M.S.kinciyüzyldanitibarenoluanve ncil’degeçmeyenbirdüünceyegöreHz.saEskiAhit’ineskikurucularngetir meye çalmtr59. Her iki dinin öretileri de, dünyada ki yaama bal olarak ruhunölümsüzlüüneiaretetmilerdir.Herikiside,düzenledikleridinleriuru na ac bir ekilde hayatlarn feda etmilerdir. Hristiyanlk’ta Hz. sa kurbanlk kuzu tasviriyle insanln günah için kendini kefaret kurban olarak sunarken, Orfizm’deOrpheus,Dionysosritüellerindeparçalanaraköldürülür60.Hristiyanlk veOrfizm’deinananlar^,budünyadakiheveslerindenötedünyainancbilinciyle vazgeçmilerdir61.Herikiside,erdemlibirhayattercihedip,birçokdünyevihaz dankendilerinimahrumedip,sosyalçevreleriyletersdümülerdir.Herikiöreti desadecekendirkveçevrelerinedeil,yabanc,kendirklarndanolmayanlarla da iletiim halinde olmulardr. Hristiyanlk’ta vaftiz ile günahlardan arnmann karl Orfizm’de mutluluk veren Orfik inisiyelerlerdir. Bu kutsamalar sonucu OrfizmöretisineinananlarTitanlardangelenkarakterlerindenarnp,iyiliitem sil eden Dionysos karakterine bürünürken, Hristiyanlkta ki vaftizle maddeden arnlp,manaâleminegeçiyaplr62.OrfizmveHristiyanlktagünahbireyselbir suçolmayp,bedendebakabirgünahnsonucuolarakdoutanvarolan,aa laycvekurtulmasgerekenbirdurumdur.Orfizm,muhtemelenAvrupa’dayada tümdünyada,içerisinde“Hristiyan”öretileribarndran,ötedünyavaadiylebu dünyadakipratiinidüzenlemeimkânverenilköretidir63.St.Paul’unöretile riyle, Orfik antropoloji ve soteriolojisi (Hz.sa’ya iman ederek kurtulma öretisi) arasndabenzerliklervardr.Hz.sa,Tanrtarafndanyenidendünyayagönderi lirken, Zagreus, Zeus tarafndan yeniden diriltilip, yeniden dünyaya gelir64. Orfizm’in özü Zagreus’un mitolojik hikâyesine dayanmaktadr65. Bu mitolojiye göre Zeus ve Persephone’nin olu Zagreus, Titanlar tarafndan öldürülmütür. Zeus, yldrmlaryla Titanlar yok ettikten sonra, Zagreus’un kurtulan yüreini yemi ve ikinci Dionysos’u yaratmtr. Bu mit, Hristiyanlk dönemine kadar Orfizm’in temel noktasn oluturmutur. Orfizm’i teolojik olarak incelediimiz zamanbeanaunsurönplanaçkar66. 1Zagreus,Zeus’unoludur. 59 60 61 62 63 64 65 66 Godwin, age, s. 24. Godwin, age, s. 24. Godwin, age, s. 24–25. Macchioro, age, s. 348. Godwin, age, s. 25. Macchioro, age, s. 348. Macchioro, age, s. 341. Macchioro, age, s. 341–342. 116 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3 2Zagreus’uTitanlaröldürmütür. 3Zeus,Zagreus’utekrarhayatadöndürmütür. 4Zeus,Zagreus’ugökyüzüneyükseltmitir. 5Zeus,Zagreus’abirkrallkvermitir. Bu mitsel figürler, St. Paul’ un hazrlad Hristiyanlk amentüsünde yer al mtr.OdönemdebirçokkiitarafndanDionysos(Zagreus)’unyenidendirilme sigerçekolarakaddedilmiveOrfikteolojisindeZeusveDionysos,babaveoul olarak telakki edilmitir67. Dionysos ve Hz. sa arasndaki bu tekabüliyet ilk hristiyanlar tarafndan da kefedilmi ve eytann ii olarak alglanmtr. Justin Martyr,bubenzerliiuekildetanmlar68: Hz. sa’nn gelecekte yeniden yeryüzüne gelecei peygamberler tarafndan bilindii için,antikozanlarnyorumlayclar,airlerinkinebenzeyenekildefabllardadilegetirilen KurtarcileuyumluolarakZeus’unolunuuydurdular. Hristiyan apolojistleri, Hz. sa’nn yeniden geliini, Tevrat’n ilk be kitabn oluturan Tekvin bölümünde geçen Yakup Peygamberin kehanetiyle benzerlik kurarlar69.Justin’egöreMesih’ingeliiveDionysosfigürübuayettenetkilenmi tir70veDionysos’unhayat,parçalan,yenidendiriltilmesivegökyüzüneyüksel tilmesibumetindenetkilenerekolumutur V.SONUÇ Mistik arnma, ruh göçü ve ruhun ölümsüzlüü temel noktalar olan Orfizm71her ne kadar Msr ve Hindistan’dan çktna dair söylentiler olsa bile, buralardangeldiinedairkuvvetlibirdelilyoktur72.Dionysoskültüilealakaldr ve Yunanistan’a Trakya’dan gelmitir. Hristiyanlk, Yunanistan’da yaylmadan önce karsnda büyük bir ala her tarafa yaylm olan Orfizm’i bulur. Orfikler, Yunanistan’n ilk felsefecileridir. Orfizm, Platon, Pisagor gibi Yunan dünyasnn önde gelen felsefecilerini etkilemi, Heredotos, Euripides ve Pindar gibi pek çok yazarn eserlerinde karmza çkmtr. St. Paul öretisiyle yeniden ekillenen Hristiyanlkta birçok özelliinin görülmesi tartma konusu olmutur. Orfizm, içinde birçok Hristiyan öretisiyle benzerlik kurabileceimiz özelliklere sahiptir. Tek tanrl dinlerde gördüümüz, bu dünyadaki yaaymza bal olarak öte dünyada ki konumumuzu belirleyen öreti, bu mistik dinde de görülmektedir. Düalistbiryapyasahipolmas,bugünbirçokdindegördüümüzötedünyaanla ynvepanteizmdüüncesinibarndrmas,birpagandiniolarakdikkatçekmek tedir. Mitolojik olarak karmza çkan Orpheus ve Eurydice arasndan yaanan 67 68 69 70 71 72 Macchioro, age, s. 342. Macchioro, age, s. 342. Tekvin 49.10: Sahibi (Mesih) gelene kadar Krallk asasn Yahuda’nn elinden çkmayacak. Yönetim hep O’nun soyunda kalacak. Uluslar O’nun sözünü dinleyecek. Macchioro, age, s. 343. Roy Macleod, The Library of Alexandria: a Center of Learning in the Ancient World, Taurus &Co. Ltd, London, 2005, s.145. Nilsson, age, s. 217. 2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 117 akiseunutulmazakhikâyeleriarasndakiyerinialmtr.Orpheus’unda,ta, insanlarvehattayeraltndakitanrlardahietkilemesimüziingücününtarihteki ilksahnelerindendir. 118 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3 KAYNAKÇA Bikerman,E.,TheOrphicBlessing,JournaloftheWarburgInstitute,Cilt.2,No.4,1939. Can,Sefik,KlasikYunanMitolojisi,nklâpyaynevi,stanbul. Copleston, Frederick, A History of Philosophy Greece and Rome, Continuum Publishing, Cilt. I, NewYork,1946. Godwin,Joscelyn,TheGoldenThread:TheAgelessWisdomoftheWesternMysteryTraditions,Quest books,Amerika,2007. Gomperz,T.,GreekThinkersAhistoryofAncientPhilosophy,translatedby.L.Magnus,Gomperz Press,2008. Heredotos,HeredotTarihi,çev.M.Önen,TürkiyeBankasKültürYaynlar,stanbul,2004. Johansen, Karsten Friis, A history of Ancient Philosophy:from the Beginnings to Augustine, RoutledgePublishing,Londra,1998. Linforth,IvanM.,TransactionsandProceedingsoftheAmericanPhilologicalAssociation,John HopkinsUniversityPress,Cilt.62,1931. Locke, Liz, Orpheus and Orphism:Cosmology and Sacrifice at the Boundary, Folklore Forum 28:2, 1997. Macchioro, Vittorio, Orphism and Paulinism, the University of Chicago Press, the Journal of Religion,Cilt.8,No.3,1928. Macleod,Roy,TheLibraryofAlexandria:aCenterofLearningintheAncientWorld,Taurus &Co.Ltd,London,2005. Mead,G.R.S.,Orpheus,KessingerPublishing,2007. Moore,CliffordH.,ReligiousThoughtsoftheGreeks,KessingerPublishing,Nisan,2003. Nilsson,M.P.,EarlyOrphismandKindredReligionMovements,TheHarvardTheologicalreview, CambridgeUniversityPres,Cilt.28,no.3,1935. Riess,E.,TransactionsoftheAmericanPhilologicalAssociation,TheJohnHopkinsUniversityPress, Cilt.26,1895. Timuçin,Afar,DüünceTarihi,BulutYaynlar,stanbul,2002. Walker,D. P.,Orpheus: The Theologianand RenaissancePlatonists,Journal of theWarburgand CourtauldInstitutes,Cilt16,No.1/2,1953. Willoughby, H. Rideout, A Study of Mystery Initiations in the GraecoRoman World, Forgotten Books,2007. Yörükhan,Turhan,YunanMitolojisindeAk,TürkiyeBankasKültürYaynlar,2000. Zeller,Eduard,OutlinesoftheHistoryofGrekPhilosophy,RoutledgePublishing,2001.