YÜZEYSEL SULARDA BİYOLOJİK ENDEKSLER VE EKOLOJİK
Transkript
YÜZEYSEL SULARDA BİYOLOJİK ENDEKSLER VE EKOLOJİK
• Günümüzde, tatlı suların biyolojik çeşitliliği karasal ortamlarınkinden çok daha hızlı olarak azalmaktadır. Tatlı su ekosistemleri içinde de akarsular en çok tehlike altında olanlardır. • “Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi”, Avrupa Birliği ülkeleri tarafından 2000 yılında kabul edilmiştir. Sucul ekosistemlerdeki bozulmayı önlemek için 2015’e kadar, tüm yüzey sularının ekolojik ve kimyasal olarak iyi kalite düzeyine getirilmesini ve kalitelerini korumayı amaçlamaktadır. Ayrıca, su kaynaklarının düzenlenerek sürekli kullanımını sağlamayı ve ihtiyacı karşılayacak kadar suyun, her an kullanılabilir durumda olmasını düzenlemek ise son hedeftir. • Bunun için ilk önemli temel adım olarak, izleme programları ile kapsamlı bir şekilde yüzey sularının durumları belirlenmeye çalışılmaktadır. Daha sonraki izleme programlarında kullanılmak üzere, var olan izleme yöntemleri gözden geçirilmiş ve yeni düzenlemeler yapılmıştır. Halen, yeni yöntemler üzerinde çalışılmaktadır. Uzun süreli izleme programları, tüm nehir havzasını ele alacak şekilde düzenlenmektedir. • “Referans koşullar” kavramı, bu düzenlemelerin başlangıç noktasını oluşturmaktadır. Yüzey sularının kalitesi değerlendirilirken tipleri, belirlenen kriterlere göre ortaya çıkarılıp bu tiplere uygun olan referans koşulları taşıyan, “referans habitatlar” ile karşılaştırılması gerekmektedir. • Referans habitatlar herhangi bir nedenle tahribata uğramamış veya çok az değişime uğramış ortamlardır. Referans habitatların ve tahribata uğramış sucul ekosistemlerin özellikleri şöyledir: Referans Habitat Bozulmuş Habitat Yüzeysel sular için ekolojik kalitenin genel tanımlaması (WFD, Annex V, Table 1.2’den) Yüksek kalite (High quality) İyi kalite (Good quality) Fiziko-kimyasal değişkenlerde ve hidromorfolojik kalite unsurlarında insan kaynaklı etki yoktur veya çok az dır. Bu tipteki sular, ortamın tamamen bozulmamış durumda olduğu anlamına gelir. Çevrelerinde yerleşim yeri bulunmaması, atık suların karışmaması, alabalık çiftliği, ekili alan gibi mekanların olmaması önemlidir. İyi kalitedeki su tipleri için biyolojik kalite değerleri , insan aktiviteleri nedeniyle meydana gelen bozulmalardan ötürü daha düşük seviyededir. Bozulmamış durumdaki yüksek kalitedeki su tiplerinden orta düzeyde farklılık gösteren ve orta kaliteye uygun biyolojik kalite değerlerine sahip su tipleridir. Fakat, yine de bozulmamış durumdaki yüksek kalitedeki su tiplerinden çok az düzeyde farklılık gösterirler. İnsan aktivitelerinden kaynaklanan bozulma ve kirlilik işaretlerini orta düzeyde yansıtan özelliklere sahiptir. Bu tipteki sular için biyolojik kalite değerleri, bozulmamış ortam tipini yansıtır ve kirlilik yada bozulma olmadığını yada çok alt seviyede olduğunu gösterir. Orta Kalite (Moderate quality) Yüksek ve iyi kalitedeki ortamlara kıyasla bozulmalar ve kirlilik gözle görülür düzeydedir. Bu koşullar, yüksek kaliteli ortam ve bu ortamda bulunan canlılara özeldir. Orta kalitenin altında kalan su kalitesi tipleri zayıf ve kötü olarak sınıflandırılır. Bu tipteki sular biyolojik kalite değerleri bakımından oldukça kötü durumdaki suları ifade eder . Bu tipteki sularda bulunan canlı toplulukları bozulmamış veya çok az düzeyde bozulmuş yüksek, iyi ve orta kalitedeki sularda bulunan canlı topluluklarından önemli ölçüde farklılık gösterirler. • Su kalitesi izleme programlarında, sadece fiziksel-kimyasal değişkenleri kullanmak yeterli değildir. Çünkü, içinde belli canlıları barındıramayan bir sucul ortam, insanlar için de kullanılabilir bir kaynak olamaz. Makrofit • Bu nedenle de canlıların su kalitesi çalışmalarında kullanımı, “Su Çerçeve Direktifi”nin ekolojik izleme sisteminde fiziksel, kimyasal değişkenlerden daha önde gelir. Taban Büyük Omurgasızları Diatome Fitoplankton • Canlı toplulukları, bir ekosistemin “hafızası” olarak da değerlendirilir. Çünkü , fiziksel ve kimyasal değişkenler ölçüm yapılan andaki durumu belirtirken geçmiş dönemdeki su kalitesi hakkında bilgi sağlamaz. Balık • Su Çerçeve Direktifinde de belirtildiği gibi biyolojik izlemede kullanılması gereken canlılar, başta taban büyük omurgasızları olmak üzere fitobentos, fitoplankton, makrofit ve balıklardır. Taban büyük omurgasızlarını oluşturan canlılar şunlardır. Taban büyük omurgasızları içerisinde yer alan canlı grupları Insecta (Böcekler) Insecta (Böcekler) Crustacea (Kabuklular) Crustacea (Kabuklular) Diğer gruplar Diğer Gruplar Ephemeroptera Amphipoda Amphipoda Turbellaria Turbellaria Plecoptera Plecoptera Isopoda Isopoda Bivalvia Bivalvia Trichoptera Trichoptera Decapoda Decapoda Gastropoda Gastropda Odonata Odonata Hemiptera Hemiptera Coleoptera Coleoptera Megaloptera Megaloptera Diptera Diptera Oligochaeta Oligochaeta Hirudinea Hirudinea • Sağlıklı bir ekosistemin tanımında fiziksel-kimyasal, morfolojik ve biyolojik koşulların tümünün canlıların o ortamda yaşamasına uygun olduğunu belirtmek gerekir. • Örnek olarak taban büyük omurgasızlarını bir akarsuda etkileyen koşullar şöyledir: Askıda Katılar Bulanıklık Işık Derinlik Işık Geçirimi Besleyicilerin (Nutrient) Durumu (Azot, Fosfor vb.) ** Kanal Açma Sıcaklık Çözünmüş Oksijen Akıntı Hızı pH ** Toksik Maddeler Taban Yapısı Su Kalitesi Kriteri Su Kalitesi Kriteri Değil Taban Büyük Omurgasız Topluluğu Doğrudan etki Etkileşim Suyun Sertliği ** Doğal olmayan etkenler Bir ekosistemin koşullarını belirlemek için çeşitli canlıların biyolojik veriler olarak kullanıldığı çalışmalar biyolojik izleme çalışmalarıdır. Biyolojik izleme, hassas ekosistemlerin tahribatını çok daha net bir şekilde gösterdiği için fiziksel, kimyasal ve biyolojik yönden ortaya çıkan sorunları belirlemede birleştirici bir yöntemdir. Bu yöntemde, çalışılan bölgenin faunası ve biyoindikatör (biyolojik gösterge) olarak kullanılabilecek taksonlar belirlenmelidir. Biyoindikatörler, çevresel değişikliğe karşı yaşam fonksiyonlarını değiştirerek veya toksinleri vücutlarında biriktirerek cevap veren canlılardır. Biyoindikatörler, ekosistemin fiziksel ve kimyasal değişkenlerinde oluşan değişimlere karşı oldukça hassaslardır. Bu canlıların varlığı ve komünite yapıları habitatın kalitesini yansıtır. Çok Hassas Türler Yüksek kalitedeki suların indikatör canlıları Coleoptera Coleoptera Plecoptera Plecoptera Trichoptera Trichoptera Ephemeroptera Coleoptera Coleoptera Ephemeroptera Ephemeroptera Plecoptera Plecoptera Trichoptera Trichoptera Diptera Diptera Odonata Odonata Trichoptera Trichoptera Hassas Türler Ephemeroptera İyi kalitedeki suların indikatör canlıları Odonata Odonata Diptera Diptera Coleoptera Coleoptera Diptera Diptera Ephemeroptera Coleoptera Coleoptera Odonata Odonata Bivalvia Bivalvia Trichoptera Trichoptera Toleranslı Türler Ephemeroptera Ephemeroptera Decapoda Decapoda Orta kalitedeki suların indikatör canlıları Diptera Diptera Diptera Diptera Amphipoda Amphipoda Odonata Odonata Gastropoda Gastropda Isopoda Isopoda Coleoptera Coleoptera Trichoptera Trichoptera Hemiptera Hemiptera Yüksek Toleransa Sahip Türler Zayıf ve Kötü kalitedeki suların indikatör canlıları Hemiptera Hemiptera Diptera Diptera Diptera Diptera Oligochaeta Oligochaeta Coleoptera Coleoptera Gastropoda Gastropda Hemiptera Hemiptera Hirudiniea Hirudinea Turbellaria Turbellaria Odonata Odonata Amphipoda Amphipoda Hemiptera Hemiptera Taban büyük omurgasızları • Biyolojik izleme programlarında kullanılan en elverişli ve yaygın canlılardır. Bu canlılar, biyolojik çeşitlilik ve su kalitesi çalışmalarında habitatları izlemek için gerekli verileri en kullanışlı olarak sağlayan canlılardır. Tür kompozisyonu, sayıları, hayat döngüleri, hareket şekilleri, ağız yapıları ve beslenme şekilleri gibi özellikleri, biyolojik yöntemlerde kullanılmaktadır. Taban büyük omurgasızları ile yapılacak izleme çalışması üç yıl sürmelidir. • Taban büyük omurgasızları ile hazırlanmış birçok indeks olup çok yaygın olarak kullanılmaktadır. 1980’lerden beri birçok ülkede akarsuların durum ve potansiyellerini biyolojik yöntemlerle değerlendirmeye yönelik yapılan çalışmaları yeniden ele alan araştırmaların sayısında artış vardır. Avrupa’da, özellikle taban büyük omurgasızlarının kullanımına yönelik revizyon çalışmalarına ilişkin birçok bilimsel araştırma yürütülmektedir. • Ülkemizde de bu çalışmalar, araştırmacılar tarafından uzun zamandır yürütülmesine rağmen ilgili kurumlar konuya son zamanlarda önem vermektedir. Türkiye’de, bu konuda yapılan çalışmalar ve taban büyük omurgasızlarının kullanılmasını sağlayacak bilgi birikimine katkılar son zamanlarda hızla artmaktadır. Taban büyük omurgasızlarının tercih edilmesinin başlıca nedenleri şunlardır: • Ortama karışan çeşitli kirlilik kaynaklarına karşı, değişik düzeylerde duyarlılık göstererek çabuk tepki verirler, • Geniş bir dağılım gösterirler, • Besin zincirinde önemli bir yer teşkil ederler, • Toplanmaları ve sayımları diğer canlı gruplarına göre daha kolaydır, • Tür düzeyinde teşhisleri çok daha doğru sonuç vermekle beraber zordur. Tür teşhisleri, mutlaka her canlı grubunun uzmanları tarafından yapılmalıdır. Cins ve bazen de familya düzeyindeki teşhisler de fauna bilgilerinin eksik olduğu bölgelerde çalışmalarda kullanılabilmektedir. Bu seviyelerde teşhisler de doğru sonuç vermektedir. • Komünite yapıları, su kalitesine bağlı olarak değişir. • Hareket yetenekleri oldukça kısıtlıdır. Bu nedenle, bulundukları ortamın koşullarını temsil etmede oldukça başarılıdırlar. • Sucul ekosistemlerde hayat döngülerinin uzun olması nedeni ile yılın her döneminde bulunurlar. • Taban büyük omurgasız komüniteleri çok sayıda takson içerdiğinden heterojen bir yapıdadır. Fitobentos • Taban büyük omurgasızlarından sonra en yaygın olarak kullanılan canlılardır. Dipteki taşlara, bitkilere tutunmuşlardır (perifiton). • Biyolojik izlemede kullanılan ve geliştirilmekte olan indeksler (Biyolojik Diatom İndeksi, Trofik Diatome İndeksi vd.) vardır. OMNIDIA programı ,fitobentos indekslerini toplu olarak hesaplamada kullanılan programdır. Bu indeksler bazı ülkelerde kullanılmaktadır. • Fitobentos ile yapılacak izleme çalışması üç yıl sürmelidir. Fitoplankton • Bazı ülkeler fitoplanktonları (seston olanlar suda serbest yüzenler) taban büyük omurgasızları ve fitobentos ile birlikte izleme çalışmalarında kullanmaktadırlar. • Fakat, türleri saptayarak sonuca gitmeye çalışmak çok zaman istediği için akarsularda çok kullanışlı bulunmamaktadır. • Fitoplankton ile yapılacak izleme çalışması altı ay sürmelidir. Makrofitler • Avrupa’da makrofitlerin kullanıldığı yöntemler birkaç tanedir ve bazı ülkelerde kullanılmaktadır. • Türlerin ortaya çıkışı ile vejetasyonu inceleme, türlerin dağılımı ve baskın türlerin belirlenmesi gibi unsurlar makrofitler için kullanılmaktadır. • Makrofitler ile yapılacak izleme çalışması üç yıl sürmelidir. Balıklar • Balıklar, bazı ülkelerde habitat kalitesini saptamak için kullanılmaktadır. • Tür kompozisyonu, çeşitlilik, bolluk, biyokütle, üreme özelliklerine ilişkin bilgiler biyolojik veri olarak kullanılmaktadır. • Balıklar ile yapılacak izleme çalışması üç yıl sürmelidir. Fitobentos Komünite Yapısı Bolluk Biyokütle Aşırı Çoğalma Çeşitlilik Hassas Taksa (indikatörler) Yaş Fitoplankton Makrofitler Taban Büyük Omurgasızları Balıklar Yaklaşım / Yöntem Biyotik indeksler • Taban büyük omurgasızlarının indekslerde kullanımı kolaydır ve bunlara dayalı indekslerin sayısı oldukça fazladır. • Taban büyük omurgasızlarından elde edilen faunistik bilgiler sayıya dönüştürülerek kullanılır. Bu da indekslerle yapılır. • Tabloda taban büyük omurgasızlarına dayalı indeksler ve kullanıldığı ülkeler verilmiştir. Ülke Saprobik yaklaşım Sabrobik İndeks Avusturya Almanya Saprobik İndeksi Almanya Biyotik Yaklaşım Belçika Biyotik İndeksi (BBI) Belçika, Fransa, Hollanda Bulgaristan Biyotik İndeksi (BGBI) Bulgaristan Danimarka Akarsu Biyotik İndeksi (DSFI) Danimarka BMWP, ASPT IBMWP Familya Biyotik İndeksi (FBI) Birleşik Krallık İspanya ABD, Avrupa Çeşitlilik Yaklaşımı Shannon-Weaver Çeşitlilik İndeksi Bir çok ülke Multimetrik Yaklaşım ABD, Avrupa Ekolojik Kalite Oranı Yaklaşımı ABD, Avrupa RIVPACS Birleşik Krallık AUSRIVAS Avustralya Biyotik indeksler Yaklaşım / Yöntem Ülke • Taban büyük omurgasız faunasının saptanmasından sonra, bölgesel indekslerin seçilerek veya hazırlanarak kullanılması, su kalitesi saptama çalışmalarında güvenilir bir yöntemdir. Sabrobik İndeks Avusturya Almanya Saprobik İndeksi Almanya Bulgaristan Biyotik İndeksi (BGBI) Bulgaristan • Fakat, ekolojik yapısı ve fauna yapısı benzeyen bölgelerin indeksleri seçilmelidir. Bu indeksler, değişik bölgelere uyumlu hale de getirilebilirler. Danimarka Akarsu Biyotik İndeksi (DSFI) Danimarka • İngiltere'de akarsuların biyolojik yönden kalitesini belirlemek üzere oluşturulan BMWP Skor Sistemi (Biological Monitoring Working Party Score System), bu şekilde değişik bölgelerin faunası kullanılarak uyumlu hale getirilebilen bir indekstir. Familya düzeyinde olduğu için yaygın olarak kullanılmaktadır. Çeşitlilik Yaklaşımı Saprobik yaklaşım Biyotik Yaklaşım Belçika Biyotik İndeksi (BBI) BMWP, ASPT IBMWP Familya Biyotik İndeksi (FBI) Belçika, Fransa, Hollanda Birleşik Krallık İspanya ABD, Avrupa Shannon-Weaver Çeşitlilik İndeksi Bir çok ülke Multimetrik Yaklaşım ABD, Avrupa Ekolojik Kalite Oranı Yaklaşımı ABD, Avrupa RIVPACS Birleşik Krallık AUSRIVAS Avustralya • Multimetrik sistem ise Amerika’da geliştirilmiştir. Su Çerçeve Direktifi (SÇD) uygulamalarında da taban büyük omurgasızlarına ve fitobentosa dayalı multimetrik indeks sistemi kullanılmaktadır. • Bunun için SÇD uygulamalarında kullanılmak üzere ASTERICS ve OMNIDIA yazılımları geliştirilmiştir. • Bu sistemde, birçok indeks bir arada kullanılarak habitatların kalitesinin (organik kirlilik, asidifikasyon, fiziksel tahribat gibi) hangi nedenle düştüğü belirlenebilmektedir. ASTERICS’te kullanılan indekslerden bazıları - Saprobic Index (Zelinka & Marvan) - Rheoindex - BMWP Score - Rheoindex - Average Score per Taxon - Rhithron Typie Index - DSFI - EPT-Taxa - BBI - EPT/OL - Diversity (Simpson-Index) - EPT/Diptera - Diversity (Shannon-Wiener-Index) - OD-Taxa [%] - Diversity (Margalef Index) - EPT-Taxa [%] - Evenness - OD/Total-Taxa - Acid Index (Hendrikson & Medin) - EP-Taxa - German Fauna Index - EPTCBO (Eph., Ple., Tri., Col., Bivalv., Odo.) - Lake outlet index - EPTD - Potamon Typie Index - Life Index Yeşilırmak-BMWP (Y-BMWP) • Y-BMWP, Türkiye için geliştirilen ve geniş bir alanı kapsayan ilk biyotik indekstir (Kazancı vd. 2013). • Yeşilırmak Nehri havzasında belirlenen 42 istasyondan 2008, 2009 ve 2010 yıllarında örneklemeler yapılmış ve bunun sonucunda 72 familyaya ait 45850 taban büyük omurgasız bireyi teşhis edilmiştir. Aynı zamanda fiziko-kimyasal değişkenler de ölçülerek istasyonların su kalite sınıfları belirlenmiştir. • Elde edilen biyolojik verilere uygulanan istatistiksel yöntemle birlikte, fiziksel, kimyasal ve ekolojik şartlar da göz önünde bulundurularak, orijinal BMWP indeksi Türkiye taban büyük omurgasız faunasına göre modifiye edilerek, Y-BMWP indeksi oluşturulmuştur. • BMWP indeksi, 1983 yılında İngiltere’deki akarsuların ekolojik kalitelerini değerlendirmek amacıyla geliştirilen bir indekstir. Su kalitesi izleme çalışmalarında oldukça kullanışlı olmasından dolayı İspanya, Kanada, Arjantin, İtalya, Polonya, Yunanistan ve Portekiz gibi farklı zoocoğrafik bölgelerdeki ülkelerde, ülkelerin kendi faunalarına göre yeniden düzenlenerek başarılı bir şekilde kullanılmaktadır. Yeşilırmak-BMWP (Y-BMWP) • Avrupa ülkelerindeki taban büyük omurgasız gruplarına dayalı çeşitli biyotik indeksler 1990’lardan beri Türkiye’de kullanılmaktadır. • Bu indeksler, Türkiye’deki akarsuların değerlendirilmesinde yardımcı olsa da, her zaman şu an ki su kalitesi sınıflarıyla ilgili yeterli bilgi sağlayamamaktadır. Çünkü Türkiye’deki taban büyük omurgasız faunası, Avrupa’dan farklılık göstermektedir. Bu nedenle Türkiye faunasına uygun bir biyotik indeks oluşturmak, daha net ve kesin sonuçlara ulaşılması açısından büyük önem teşkil etmekteydi. • Şu an için Türkiye’de bulunan tüm akarsulardaki taban büyük omurgasız faunası hakkındaki bilgiler yetersizdir. Ayrıca farklı coğrafik bölgeler, farklı tipteki akarsuların çokluğu, yüksek endemizm gibi etkenlerden dolayı, tüm Türkiye’yi kapsayan tek bir indeks oluşturmak olanaksız görülmektedir. • Bu nedenle, oluşturulacak bölgesel indeksler daha kullanışlı olacaktır. Yeşilırmak-BMWP (Y-BMWP) Bu indeks, Türkiye’de geniş bir alan için kullanılabilecek ilk indekstir. • Geliştirilen Y-BMWP indeksinde, orijinal BMWP’den farklı olarak, Skor 9 eklenmiştir. 23 yeni familya, Y-BMWP indeksine eklenmiştir. Çünkü indeksin oluşturulduğu yer olan İngiltere’de bu familyalar bulunmamaktadır, fakat bunlar Türkiye’deki akarsuların değerlendirilmesinde önemli biyoindikatör familyalardır. 23 familyanın ise skoru değiştirilmiştir. Yeşilırmak-BMWP (Y-BMWP) • Skor 9 yeni eklenmiştir. • Koyu yazılan familyalar, indekse yeni eklenen familyalardır. • Gri yazılan familyaların ise skorları değiştirilmiştir. • Diğer familyalar, orijinal BMWP’de bulunan ve skorları değiştirilmeyen familyalardır. Biyolojik izleme çalışmalarının aşamaları • Taban büyük omurgasız örnekleri, tekmeleme yöntemi ile dip materyali karıştırılarak uygun bütün akarsu bölgelerinden 10-20m’lik mesafelerde 3-5 dakikalık sürelerle toplanır. Dip kepçelerinin gözenek çapları en az 300 en çok 500µm olmalıdır. • Genişliği 2m’ye kadar olan akarsulardan 3, geniş nehirlerden ise 5 dakikalık toplama yapılır. Derin akarsularda 1m derinliğe kadar olan kıyı bölgelerinden toplama yapılır. Ayrıca, kepçelerle toplamanın yanı sıra elle toplama taşlarda ve su içi bitkileri üzerinden de yapılmalıdır. • Dip kepçelerinden başka yapay olarak yaratılan ortamlar veya farklı kepçe tipleri kullanılarak da ortamın fiziksel yapısına göre toplama yapılır . Her toplama istasyonunun özelliklerini belirten (akarsu genişliği, derinliği, akıntı hızı, taban yapısı yükseklik, sıcaklık, pH, çözünmüş oksijen, elektriksel iletkenlik gibi fiziksel-kimyasal değişkenler, insan etkisi vd.) bir form doldurulması gerekir. • Çalışmanın aşamaları şöyledir: ARAZİDE YAPILACAKLAR ARAZİ SONRASINDA YAPILACAKLAR Çalışılacak bölgedeki istasyonların belirlenmesi TBO örneklerinin laboratuvar ortamında ayıklanması İstasyonların habitat ve su kalitelerinin belirlenmesi Taban büyük omurgasız (TBO) örneklerinin alınması için uygun toplama yönteminin belirlenmesi ve uygulanması TBO örneklerinin teşhislerinin yapılması (Tür-Cins-Familya) İstasyonların TBO komünite yapısı ve fiziko-kimyasal değişkenleri de göz önüne alınarak referans istasyonların belirlenmesi Arazide örnekler toplanırken suyun fiziko-kimyasal değişkenlerinin ölçülmesi (Sıcaklık, çözünmüş oksijen, pH, elektriksel iletkenlik, bulanıklık) Her istasyondan su örneği alınarak, örneklerin alındığı günün sonunda kimyasal analizlerinin yapılması (PO4-P, NO3-N, NO2-N, NH4-N, SO4) Teşhis edilen TBO örneklerinin sayılarının belirlenmesi Referans istasyonlar belirlendikten sonra çalışmadaki tüm istasyonların ekolojik kalite oranlarının (EKO) belirlenmesi Çalışmaya ve bölgeye uygun indekslerin belirlenmesi EKO değerlerine göre istasyonların renk kodlarının belirlenmesi Elde edilen sayısal verilere indekslerin uygulanması Belirlenen renk kodlarına göre haritalamanın yapılması Metal analizleri ve sertlik analizi için de su örnekleri alınması ve uygun saklama koşullarında saklanarak daha sonra analizlerinin yapılması (B, Ni, Cr, Fe, Cu, Al, Zn, Mg sertliği, Ca sertliği) Çıkan sonuçların kaynaklar kullanılarak bilimsel yorumunun yapılması Taksonlar İndekslerin kullanımına örnekler Skor Siphlonuridae, Heptageniidae, Leptophlebiidae, Ephemerellidae, Potamanthidae, Ephemeridae, Taeniopterygidae, Leuctridae, Capniidae, Perlodidae, Perlidae, Chloroperlidae, Aphelocheridae, Phryganeidae, 10 Molannidae, Beraeidae, Odontoceridae, Leptoceridae, Goeridae, Lepidostomatidae, Brachycentridae, Sericostomatidae BMWP skor sistemi Astacidae, Lestidae, Agriidae, Gomphidae, Cordulegasteridae, Aeshnidae, Sınıf Değer Kalite Anlamı I > 100 İyi Çok Temiz II 71-100 Kabul Edilebilir Çok Düşük Seviyede Kirli III 41-70 Şüpheli Kirli IV 11-40 Kritik Çok Kirli V < 10 Çok Kritik Şiddetli Şekilde Kirli Corduliidae, Libelluiidae, Psychomyiidae, Philopotamidae Caenidae, Nemouridae, Rhyacophilidae, Polycentropidae, Limnephilidae Neritidae, Viviparidae, Ancylidae, Hydroptilidae, Unionidae, Corophiidae, Gammaridae, Platycnemididae, Coenagriidae 8 7 6 Mesoveliidae, Hydrometridae, Gerridae, Nepidae, Naucoridae, Notonectidae, Pleidae, Corixidae, Haliplidae, Hygrobiidae, Dytiscidae, ASPT skor sistemi Gyrinidae, Hydrophilidae, Clambidae, Helodidae, Dryopidae, Elmidae, 5 Chrysomelidae, Curculionidae, Hydropsychidae,Tipulidae, Simuliidae, Sınıf Değer Anlamı I >6 Temiz Su II 5-6 Şüpheli İyi Kalite III 4-5 Olası Orta Kirlilik IV <4 Olası Aşırı Kirlilik Planariidae, Dendrocoelidae Baetidae, Sialidae, Piscicolidae Valvatidae, Hydrobiidae, Lymnaeidae, Physidae, Planorbidae, Sphaeriidae, Glossiphoniidae, Hirudidae, Erpobdellidae, Asellidae 4 3 Chironomidae 2 Oligochaeta 1 Ekolojik Kalite Oranı, EKO (Ecological Quality Ratio, EQR) ve Hesaplanması • Su Çerçeve Direktifi, su kaynaklarının durumunu iyileştirme çalışmalarında biyoindikatörlere göre belirlenen “Ekolojik Kalite Oranı” kavramını getirmiştir. Ekolojik Kalite Oranı, ekolojik sınıflandırma için Su Çerçeve Direktifinde belirtilen üç ana gereksinimi bir araya getirir; çalışılan sucul ekosistemin tipolojisi, referans durumu ve sınıf sınırları. Biyolojik izlemelerin sonucunda, çalışılan istasyonların ekolojik durumlarını belirlemek için sayısal bir değer kullanmak gerekir. Bu değer de gözlenen değerin beklenen değere oranıdır. Burada beklenen değerden kastedilen referans istasyonun değeridir (eğer yapılan çalışmada birden çok referans istasyon varsa, belirtilen hesaplamaların ortalamaları alınarak ortalama referans değerler elde edilir). • Burada kilit nokta referans istasyonların doğru olarak belirlenmesidir. Referans istasyonu belirlemek için baş vurulacak yöntemler şöyledir: • • • Uzman bilgisi Gerçek örnekleme (SÇD'de belirtilen kriterlere göre yapılan örnekleme) Önceki veriler • Referans istasyonu belirlemek için bu yöntemlerin bir tanesini ele almak yeterli değildir. Hepsinin kombinasyonunu sağlayarak karar vermek en doğru sonucu verecektir. • Referans istasyonların belirlenmesinde, fiziko-kimyasal değişkenlerin belli değerlerde olması ve ortamda fiziksel bozulmanın olmamasının referans koşul için gerekli olduğu dikkate alınmalıdır. • Tipolojiyi doğru belirlemek için aynı tipolojiye sahip bölgelerin, aynı canlı topluluklarını barındıracağını göz önüne almak gerekir. Referans istasyonla çalışılan bölgenin canlı toplulukları karşılaştırılmalıdır. • Ekolojik Kalite Oranı olarak belirlenen değerler sıfır ve bir arasında değişmektedir. Bir olan değer toplama yapılan istasyonun referans koşullarda olduğunu (referans habitat) gösterirken sıfıra yaklaşan değerler istasyonun kötü ekolojik koşullarını gösterir. • EKO değerleri belirlenirken çok yüksek kaliteden çok düşük kaliteye kadar beş sınıf aralığı kullanılmaktadır. Bu şekilde belirlenen sayısal değer, çalışılan bölgenin yüksek kaliteye getirilebilmesi için gerekli tedbirleri almak yönünde başlangıç noktasıdır. Yüksek Gözlenen Değer Ekolojik Kalite Oranı (EKO) İyi Orta Beklenen (Referans) Değer) Biyolojik Kalite Unsurları Zayıf Kötü Ekolojik Kalite Oranı Hesaplaması Average score per taxon (Takson başına ortalama skor) Tolerans ASPT-2 Sel-EPDT Bolluk / Habitat Intercalibration common metrics (ICM) Log10 tabanında (Heptageniidae, Ephemeridae, Leptophlebiidae, Brachycentridae, Goeridae, Polycentropodidae, Limnephilidae, Odontoceridae, Dolichopodidae, Stratiomyidae, Dixidae, Empididae, Athericidae ve Nemouridae familyalarına ait birey sayılarının toplamının 1 fazlası) 1-GOLD EPT Zenginlik ve Çeşitlilik N. of Fam. Sha-Wie D. GOLD = Gastropoda, Oligochaeta ve Diptera gruplarının nisbi bolluğu Ephemeroptera, Plecoptera ve Trichoptera takımlarına ait taksa sayısı Toplam familya sayısı Shannon-Wiever Çeşitlilik İndeksi İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon 1 2 3 4 5 6 Tolerans Intercalibration Metrics (IMC) Bolluk / Habitat Zenginlik / Çeşitlilik ASPT-2 1,23 2,42 4,57 5,85 2,89 3,81 Sel-EPDT 0,150 0,570 1,600 1,830 0,950 1,320 1-GOLD -15,18 -25,57 -6,31 -5,25 -33,59 -25,706 EPT 0 0 8 9 2 3 N. of Fam. 3 4 15 18 5 4 Sha-Wie D. 0,980 1,080 2,450 2,560 1,260 1,890 Tolerans Bolluk / Habitat ICM’ler için referans değerler Zenginlik / Çeşitlilik Ref. ASPT-2 5,21 Ref. Sel-EPDT 1,715 Ref. 1-GOLD -5,78 Ref. EPT 8,5 Ref. N. of Fam. 16,5 Ref. Sha-Wie D. 2,505 İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon 1 2 3 4 5 6 Tolerans Intercalibration Metrics (IMC) Bolluk / Habitat Zenginlik / Çeşitlilik ASPT-2 1,23 2,42 4,57 5,85 2,89 3,81 Sel-EPDT 0,150 0,570 1,600 1,830 0,950 1,320 1-GOLD -15,18 -25,57 -6,31 -5,25 -33,59 -25,706 EPT 0 0 8 9 2 3 N. of Fam. 3 4 15 18 5 4 Sha-Wie D. 0,980 1,080 2,450 2,560 1,260 1,890 Tolerans ICM’ler için Ref. ASPT-2 5,21 Ref. Sel-EPDT 1,715 Ref. 1-GOLD -5,78 Ref. EPT 8,5 Ref. N. of Fam. 16,5 Ref. Sha-Wie D. 2,505 Bolluk / Habitat referans değerler Zenginlik / Çeşitlilik İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon 1 2 3 4 5 6 Tolerans ICM’ler için Ekolojik Kalite Oranları EKO ASPT - 2 0,24 0,46 0,88 1,12 0,55 0,73 EKO Sel-EPDT 0,09 0,33 0,93 1,07 0,55 0,77 EKO 1-GOLD 2,63 4,42 1,09 0,91 5,81 4,45 EKO EPT 0,00 0,00 0,94 1,06 0,24 0,35 Zenginlik / Çeşitlilik EKO N. of Fam. 0,18 0,24 0,91 1,09 0,30 0,24 EKO Sha-Wie D. 0,39 0,43 0,98 1,02 0,50 0,75 Bolluk / Habitat İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon 1 2 3 4 5 6 ICM’ler için Ekolojik Kalite Oranları Ağırlık Katsayısı EKO ASPT - 2 0,24 0,46 0,88 1,12 0,55 0,73 0,333 EKO Sel-EPDT 0,09 0,33 0,93 1,07 0,55 0,77 0,266 EKO 1-GOLD 2,63 4,42 1,09 0,91 5,81 4,45 0,067 EKO EPT 0,00 0,00 0,94 1,06 0,24 0,35 0,083 EKO N. of Fam. 0,18 0,24 0,91 1,09 0,30 0,24 0,167 EKO Sha-Wie D. 0,39 0,43 0,98 1,02 0,50 0,75 0,083 İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon 1 2 3 4 5 6 ICM i (Intercalibration metric index) Ham (raw) ICM i 0,34 0,62 0,92 1,0 0,83 0,88 Ref. ICM i 1 1 1 1 1 1 EKO ICM i 0,34 0,62 0,92 1,0 0,83 0,88 İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon 1 2 3 4 5 6 ICM i Ham (raw) ICM i 0,34 0,62 0,92 1,0 0,83 0,88 Ref. ICM i 1 1 1 1 1 1 EKO ICM i 0,34 0,62 0,92 1,0 0,83 0,88 (Intercalibration metric index) EKO ICMi Değer Aralığı WFD ekolojik durum H High status Yüksek Durum > 0,94 G Good status İyi Durum 0,72 - 0,93 M Moderate status Orta Durum 0,50 - 0,71 P Poor status Zayıf Durum 0,28 - 0,49 B Bad status Kötü Durum < 0,27 EKO ICM i İstasyon 1 İstasyon 2 İstasyon İstasyon İstasyon İstasyon 3 4 5 6 P M G H G P 0,34 0,62 0,92 1,0 0,83 0,88