Full Text - Tarım Bilimleri Dergisi
Transkript
Full Text - Tarım Bilimleri Dergisi
Tarım Bilimleri Dergisi Journal of Agricultural Sciences Tar. Bil. Der. Journal homepage: www.agri.ankara.edu.tr/journal Arazi Değerlendirme Çalışmalarında Parametrik Bir Yaklaşım Olan Doğrusal Kombinasyon Tekniği Orhan DENGİZa, Fatma Esra SARIOĞLUa a Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, 55139, Kurupelit, Samsun, TÜRKİYE ESER BİLGİSİ Araştırma Makalesi— Bitkisel Üretim Sorumlu Yazar: Orhan DENGİZ, E-posta: o_dengiz@yahoo.com, Tel: +90 (362) 312 19 19 / 1463 Geliş Tarihi: 28 Mart 2012, Düzeltmelerin Gelişi: 03 Haziran 2013, Kabul: 10 Haziran 2013 ÖZET Bu çalışmanın amacı parametrik bir model olan Doğrusal Kombinasyon Tekniği kullanılarak çalışma alanına ait arazilerin arazi uygunluk sınıflamasının belirlenmesi ve haritalanmasıdır. Çalışma alanı, Samsun İli Bafra ilçesine bağlı Dedeli ve Çetinkaya Köyleri ve yakın çevresini kapsamakta olup yaklaşık 1762.4 ha’dır. Çalışma alanına ait haritalama birimleri ve modeller için gerekli olan toprak parametrelerinin belirlenmesinde daha önce yapılmış detaylı toprak haritasından yararlanılmıştır. Ayrıca, CBS programı kullanılarak çalışma alanının arazi uygunluk haritaları oluşturulmuştur. Tarımsal yönden arazi uygunluk haritasına göre, araştırma alanının büyük bir kısmı olan 1035.7 ha’ı (% 58.8) uygun ve çok uygun sınıfları oluştururken, % 31.3’ü (552.4 ha) az uygun sınıfa girmektedir. Toplam alanın yalnız % 9.9’nu oluşturan Kz4.Ad1a, Hz1.Ed2a ve Tt1.Dd2i haritalama birimleri ise tarımsal kullanıma uygun değildirler. Son olarak, Doğrusal Kombinasyon Tekniği ile elde edilen sonuçlar Arazi Kalite İndeks modeli ile elde edilen uygunluk sınıflarıyla karşılaştırılmış ve sonuçların birbirine yakınlık gösterdiği belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Parametrik metod; Doğrusal kombinasyon tekniği; Arazi değerlendirme Parametric Approach with Linear Combination Technique in Land Evaluation Studies ARTICLE INFO Research Article —Crop Production Corresponding Author: Orhan DENGİZ, E-posta: o_dengiz@yahoo.com, Tel: +90 (362) 312 19 19 / 1463 Received: 28 March 2012, Received in Revised Form: 03 June 2013, Accepted: 10 June 2013 ABSTRACT The main aim of this study is to determine land suitability class and mapping using linear combination technique that is a parametric model. This study was carried out in Dedeli and Çetinkaya village and their near vicinity located at Bafra district of Samsun province covers about 1762.4 ha. Land mapping units and some soil parameters required for models were taken from detailed soil map prepared before. In addition, land suitability map was produced using GIS programme for the study area. The results of land suitability for agricultural use showed that while 58.8% of the study area soils TARIM BİLİMLERİ DERGİSİ — JOURNAL OF AGRICULTURAL SCIENCES 19 (2013) 101-112 Dergi web sayfası: www.agri.ankara.edu.tr/dergi Arazi Değerlendirme Çalışmalarında Parametrik Bir Yaklaşım Olan Doğrusal Kombinasyon Tekniği, Dengiz & Sarıoğlu were classified as best and good, about 31.3% were classified as moderately good lands. Only 9.9% of the study area located on Kz4.Ad1a, Hz1.Ed2a andTt1.Dd2i land mapping units was not suitable for agricultural uses. Finally, it was determined closely relation as compared results of linear combination technique with land quality index model Keywords: Parametric method; Linear combination technique; Land evaluation © Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi 1. Giriş İhtiyaçların giderek artması ve çeşitlenmesi sonucunda doğal kaynaklar üzerinde oluşan baskı, yanlış arazi kullanımını da beraberinde getirerek, arazi kaynaklarının tahrip edilmesine ve yoksulluk başta olmak üzere çok çeşitli sosyal problemlerin yaşanmasına zemin hazırlamaktadır (FAO 1976). Bu problemlerin çözülebilmesi, gerek doğal kaynakların gerekse insan kaynaklarının sürdürülebilir kullanımının sağlanmasıyla mümkündür (Hopkins 1977 & Malczewski 2004). Bu bağlamda nüfusun giderek arttığı Ülkemizde arazilerin potansiyeline uygun şekilde kullanılması zorunluluk haline gelmektedir. Çünkü mekanların sürdürülebilirliği, ancak doğal ve kültürel potansiyelin saptanması ve ekolojik yapıya uygun arazi kullanımının uygulanması ile başarılabilir (Akbulak 2010). Topraklar farklı kullanımlara dayalı olarak, kategorize edilebildiği ve kullanılabildiği takdirde sürdürülebilir tarıma varılacaktır (FAO 1983 & 1984). Üretim alanlarının sürdürülebilir kullanımı için önce mevcut sorunları belirlemek ve gidermek amacıyla topraklarının tüm karakteristik özelliklerini ortaya koymak gerekmektedir. Bu nedenle de detaylı toprak etüd ve haritalama çalışmalarının büyük önemi vardır. Toprak ve arazi kaynakları hakkında hızlı, doğru, yeterli bilgi ve verilerin, günümüz teknolojilerinden yararlanılarak akılcıl analizlerinin ve değerlendirmelerinin yapılabilmesinde arazi değerlendirmesi ve arazi kullanım planlamalarının yapılması gereklidir (FAO 1993). Arazi değerlendirme, arazilerin kullanım potansiyellerinin tahmin işlemidir. Arazi değerlendirme yöntemleri genelde, uzman bilgisine dayalı niteliksel yöntemlerle, simulasyon modellerine dayalı 102 niceliksel modeller şeklinde ayrılır. Niceliksel modeller arazi performansı için oldukça detaylı ve genellikle çok veri gerektirmektedir. Bu bağlamda; arazi uygunluk değerlendirmesi, doğal olarak çok kriterli bir problem olarak görülmelidir. Bir başka ifadeyle, arazi uygunluk çözümlemesi çalışmalarına, birden fazla kriteri içeren bir değerlendirme veya çok kriterli karar verme problemi olarak yaklaşmak uygun olacaktır. Buna göre çok kriterli arazi uygunluk değerlendirmeleri matematiksel formüllerle ifade edilmektedir. Parametrik sistemlerin tek bir kategorik düzeyleri vardır. Bu sistemle yapılan sınıflamalarda ele alınan her bir parametre matematiksel modeller içerisinde kullanılarak elde edilen indeks değerlerine göre arazi uygunluk sınıfları belirlenmektedir. Bu çalışmanın amacı, tarımın yoğun olarak gerçekleştirildiği Bafra Ovası içerisinde yer alan Çetinkaya bölgesindeki yamaç ve aluviyal araziler üzerinde oluşmuş toprakların daha önce yapılmış olan detaylı temel toprak haritasındaki veriler yardımıyla, tarımsal kullanıma uygunluk sınıflarının Doğrusal Kombinasyon Tekniği kullanılarak belirlenmesidir. Ayrıca bu teknik kapsamında seçilen niceliksel arazi ve toprak parametrelerinin ağırlık değerlerinin belirlenmesine yönelik Analitik Hiyerarşi Süreci tekniği kullanılmıştır. Böylece, toprakların niceliksel özelliklerine dayalı detaylı toprak çalışması, ilk kez Doğrusal Kombinasyon Tekniği içerisinde kullanılmış, tarımsal kullanımlar yönünden arazi uygunluk haritası oluşturulmuştur. Son olarak, modelden elde edilen sonuçların daha önce alana uygulanmış olan diğer parametrik yaklaşım modeli olan Arazi Kalite İndeks modeli ile karşılaştırması yapılmıştır. Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s 19 (2013) 101-112 Parametric Approach with Linear Combination Technique in Land Evaluation Studies, Dengiz & Sarıoğlu 2. Materyal ve Yöntem 2.1. Çalışma alanının tanımı Araştırma alanı Samsun İlinin Bafra ilçesine 5 km mesafede bulunan, Dedeli, Yağmurca, Hıdırellez, Çetinkaya Köylerini ve yakın çevresini içermektedir. Çalışma alanı yaklaşık 1762,4 ha olup 1:25.000 ölçekli haritada E35c4 paftası içerisinde, Kızılırmak nehrinin ise sol sahilinde yer almaktadır. Nispeten taban arazide deniz seviyesinden yükseklik 5-10 m arasında değişim gösterirken, kuzey ve kuzey batı yönlerindeki yükseklik artışı ile 150 m’ ye çıkmaktadır (Şekil 1). Çalışma alanının yıllık sıcaklık ortalaması 13.6 C ve yağış ortalaması ise 764.3 mm’ dir. Toprak nem ve sıcaklık rejimi olarak ustik nem ve mesic sıcaklık rejimlerine sahip olduğu belirlenmiştir (Soil Survey Staff 1999). Ayrıca, çalışma alanı Thornthwaite (1948), iklim sınıflamasına göre; C2 B2’sb4’ simgeleri ile gösterilen “yarı nemli – o nemli iklimler, mezotermal, yazın orta derecede su açığı, denizel iklim etkisine yakın” bir iklim tipine sahiptir. Araştırma alanı Kızılırmak Nehrinin farklı zamanlarda getirdiği alüvyal depozitler üzerinde yer alan taban araziler ile yamaç, etek arazilerden oluşmaktadır. Etek araziler üzerinde yer alan topraklar daha çok ince bünyeli koluviyal materyallerin üzerinde yer alırken, taban araziler Kızılırmak Nehrinin biriktirmiş olduğu eski ve yeni alüvyonlardan oluşmuştur. Sarıoğlu & Dengiz (2012) tarafından hazırlanan detaylı toprak etüd haritalama çalışmasına göre, alanda 10 farklı toprak serisi belirlenmiş ve toprakların pedogenetik özellikleri ile üst tanı horizonları (epipedon) ve bunların altında bulunan yüzey altı tanı horizonları ve özelliklerine göre Entisol, Inceptisol, ve Vertisol ordolarında sınıflandırmışlardır. Bu ordolar içerisinde % 53.5 (940.6 ha) ile Entisoller en fazla alan kaplarken bunu sırasıyla % 35.0 (640 ha) ile Inceptisoller ve % 11.5 (204. 8 ha) ile Vertisoller izlemektedir (Şekil 2). Şekil 1- Çalışma alanı yer bulduru haritası Figure 1- Location map of the study area Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s 19 (2013) 101-112 103 Arazi Değerlendirme Çalışmalarında Parametrik Bir Yaklaşım Olan Doğrusal Kombinasyon Tekniği, Dengiz & Sarıoğlu Şekil 2- Çalışma alanı detaylı toprak haritası Figure 2- Soil map of the study area Çalışma alanının taban arazileri ile taşkın düzlükleri yoğun tarımsal faaliyetlerde kullanılmakta olup genellikle suluda sebze (domates, biber, karpuz, fasulye vb) ve tahıl (buğday, mısır, 104 çeltik) üretilmektedir. Etek arazileri kuru tarımın alanlarının yanı sıra meralık alanlar oluştururken, yamaç ve çok dik alanlar bozuk ormanlık olarak kullanılmaktadır. Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s 19 (2013) 101-112 Parametric Approach with Linear Combination Technique in Land Evaluation Studies, Dengiz & Sarıoğlu 2.2. Yöntem Yürütülen bu çalışmada izlenilen yol, arazilerin tarımsal amaçlı uygunluk yönünden değerlendirilmesi sürecinde yer alan farklı arazi ve toprak parametrelerinin (kriterlerin) tanımlanan her bir haritalama ünitesi için oranlarının hesaplanmasıdır. Arazi uygunluk çözümlemesi çalışmalarına, birden fazla kriteri içeren bir değerlendirme veya çok kriterli karar verme problemi olarak yaklaşmak uygun olacaktır. Buna yönelik birçok teknikler olmasına karşın bu çalışmada çok kriterli arazi uygunluk değerlendirmesi tekniği olarak, Doğrusal Kombinasyon Tekniği kullanılmıştır (Patrono 1998). Doğrusal Kombinasyon tekniğinde, tarımsal açıdan arazi kullanım şeklini etkileyen kriterlerin her birine bir ağırlık değeri atanmaktadır. Bu ağırlık değerleri, kriterlerin göreceli önemine göre belirlenmektedir. Sonrasında bu kriterler alt kriterlere ayrılmakta ve bu alt kriterler kendi içinde ayrı bir sayısal değerlendirmeye tabi tutularak alt kriter puanları saptanmaktadır. Daha sonra bu alt kriter puanları, ait olduğu kriterin ağırlık değeri ile çarpılmaktadır. Böylece kriterler aynı ölçeğe konularak birlikte toplanabilir yani kombine edilebilir hale getirilmektedir. Bu teknikteki tarımsal amaçlı arazilerin uygunluk değerlendirmesi yaklaşımına ait matematiksel eşitlik aşağıdaki şekildedir. n S = ∑ (Wi . X i ) (1) i =1 Burada S , toplam arazi uygunluk puanı; Wi , i parametrenin ağırlık değeri; X i , i parametresine ait alt kriter puanı; n, ele alınan parametrelerin toplam sayısıdır. Her bir haritalama ünitesi için doğrusal kombinasyon tekniği ile hesaplanan değerler Çizelge 1’ e göre sınıflandırılarak alanın arazi uygunluk haritası oluşturulmuştur. Çizelge 1- Arazi uygunluk sınıfları ve sınıflara ait değerler Table 1- Land suitability classes and their values Tanımlama Sınıf Değer Çok uygun S1 > 4.000 Uygun S2 3.501 - 4.000 Az uygun S3 2.501 - 3.500 Uygun değil N 0.000 - 2.500 Arazi uygunluk çözümlemelerinde belirleyici olabilecek toplam 8 parametre dikkate alınmıştır. Bu parametreler fiziksel kriterler (eğim, derinlik, bünye ve drenaj) ve kimyasal kriterler (EC, pH, CaCO3 içeriği, verimlilik) olmak üzere iki grupta toplanmıştır. Ayrıca bu kriterler alt faktörlere ayrılarak 0 ile 4 arasında ağırlık değerleri verilmiştir. Alt faktör arazilerin tarımsal açıdan kullanımlarını imkansız kılıyorsa 0, kültür bitkilerinin yetiştirilmesine optimum imkan sağlaması durumunda 4 değerini almaktadır. 0-4 arasında kalan değerler ise toprak karakteristiğinin bitki gelişimini sınırlama derecesine göre değişmektedir (Çizelge 2). Parametrelerin (Kriterlerin) her birine ait ağırlık puanlarının belirlenmesi işleminde, değerlendirmeye alınan kriterlerin birbirlerine göre önemi dikkate alınarak ağırlık puanları Saaty (1980) tarafından geliştirilen Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) tekniği kullanılarak belirlenmiştir. Bu teknik, ele alınan parametrelerin ikili olarak karşılaştırılmasından elde edilen öncelik değerlerine dayalı bir ölçüm teorisidir ve en iyi karar alternatifinin seçilmesinde, hem kantitatif (objektif, nicel) ve hem de kalitatif (sübjektif, nitel) faktörlerin dikkate alınmasına imkan vermektedir. İkili karşılaştırmalara dayalı göreceli önceliklendirme ölçeği Çizelge 3 de verilmiştir (Saaty 1980). Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s 19 (2013) 101-112 105 Arazi Değerlendirme Çalışmalarında Parametrik Bir Yaklaşım Olan Doğrusal Kombinasyon Tekniği, Dengiz & Sarıoğlu Çizelge 2- Tarımsal arazi uygunluk sınıflamasına yönelik modelde kullanılan parametreler ve alt faktörlere ait ağırlık puanları Table 2- Weighted values for parameters and sub factors which are used in model for determination of agricultural land suitability class Fiziksel parametreler Eğim % Bünye Alt faktör Ağırlık puanı Düz 0-2 4 Hafif 2-6 3 Orta 6-12 Dik 12-20 Alt faktör 1 Derinlik (cm) Ağırlık puanı Alt faktör Ağırlık puanı 2 İyi 4 0-20 1 3 Orta 3 20-50 2 4 Yetersiz 2 50-90 3 0 Fena 1 90+ 4 Çok ince (C->%45) Orta ince (C-<%45, CL, SiL, SCL Orta (L, Si, SiL, fSL) Kaba (S, SL, LS) 2 Çok dik 20+ Drenaj Alt faktör Ağırlık puanı 0 Kimyasal parametreler pH Alt faktör EC (dS m-1) Ağırlık puanı >8.2-<5.5 5.5-6.5 6.5-7.5 7.5-8.2 1 2 4 3 CaCO3 (%) Verimlilik Alt faktör Ağırlık puanı Alt faktör Ağırlık puanı 0-2 2-4 4-8 8-10 10+ 4 4 1 0 0 0-5 5-10 10-20 20-30 30+ 2 4 3 1 0 Alt faktör Ağırlık puanı Çok düşük Düşük Orta Verimli 1 2 3 4 Çizelge 3- AHS tekniğinde tercihler için kullanılan ikili karşılaştırmalar ölçeği Table 3- The AHS scales for paired comparisons Sözel tercih hükmü Eşit tercih edilme Kısmen tercih edilme Açıklama İki faaliyet amaca eşit düzeyde katkıda bulunur Tecrübe ve yargı bir faaliyeti diğerine göre kısmen tercih ettiriyor Değer 1 3 Oldukça tercih edilme Tecrübe ve yargı bir faaliyeti diğerine göre oldukça tercih ettiriyor Kuvvetle tercih edilme Bir faaliyet değerine göre kuvvetle tercih ediliyor ve baskınlığı uygulamada rahatlıkla görünüyor Kesinlikle tercih Bir faaliyetin değerine göre tercih edilmesine ilişkin kanıtlar çok büyük bir edilme güvenirliğe sahip Orta değerler Uzlaşma gerektiğinde kullanılmak üzere iki ardışık yargı arasına düşen değerler Ters (karşıt) değerler Bir eleman başka bir elemanla karşılaştırıldığında yukarıdaki değerlerden birisi atanır. Bunlardan ikinci eleman birinci eleman ile karşılaştırıldığında ters değere sahip olur 106 Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s 5 7 9 2, 4, 6, 8 19 (2013) 101-112 Eşit tercih edilme İki faaliyet amaca eşit düzeyde katkıda bulunur 1 W i Kısmen tercih edilme Tecrübe ve yargı bir faaliyeti diğerine göre kısmen tercih ettiriyor arşılaştırma hükümleri kesin olarak tutarlı ise, yani yukarıdaki eşitlik sağlanıyor (6)3 aij ise, o takdirde A ikili aştırmalar matrisinin girdileri hata içermeyecektir ve aşağıdaki ifade diğerine edilebilecektir. W jgöre oldukça tercih ettiriyor Oldukça tercih edilme Tecrübe ve yargıeşitlik bir faaliyeti 5 Wi Kuvvetle tercih edilme Bir faaliyet değerine göre kuvvetle tercih ediliyor ve baskınlığı 7 (6) uygulamada rahatlıkla görünüyor Wj Burada Wi , A ikili karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla hesaplanmış Kesinlikle tercih edilme Bir faaliyetin değerine göre tercih edilmesine ilişkin kanıtlar çok 9 büyük bir güvenirliğe sahip W j , A ikili karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla hesaplanmış olan j Parametric Approach with Linear Combination Technique in Land Evaluation Studies, Dengiz & Sarıoğlu Ortakarşılaştırmalar değerler Uzlaşma gerektiğinde kullanılmak üzereilişkin iki ardışık yargıdeğeri; arasına 2, 4, 6, 8 a Wi , A ikili matrisi vasıtasıyla hesaplanmış olan i elemanına öncelik etmektedir. Yukarıdaki eşitlikten faydalanılarak aşağıdaki eşitlik yazıla düşen değerler A ikili karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla hesaplanmış başka olan bir j elemanına ilişkin öncelik değeri ifade Ters (karşıt) değerler elemanla karşılaştırıldığında yukarıdaki değerlerden birisi atanır. Çalışmada değerlendirmeyeBir eleman alınan kriterlerin W W W i karşılaştırıldığında k i Bunlardan eleman birinci eleman ile tedir. Yukarıdaki eşitlikten faydalanılarak aşağıdaki eşitlikikinci yazılabilir. a a a ters değere sahip olur(7) (parametrelerin) ağırlık puanları AHS tekniği ile ik kj ij Wk W j W j (7) belirlenirken; Wi Wk Wi j , k 1puanları ,2,..., n) AHS tekniği ile belirlenirken; a) İlkaijdeğerlendirmeye Çalışmada (parametrelerin) adımda kriterlerinalınan etki kriterlerin durumu göz önünde (i, ağırlık kj Wk W j W (7) j a) İlk adımda kriterlerin etki durumu göz önünde bulundurularak ikili karşılaştırmaların yapıldığıbulundurularak ikili karşılaştırmaların yapıldığı matrisler İkili karşılaştırmalar karşılaştırmalar köşegen İkili matrisininmatrisinin köşegen elemanları 1 değerini almaktad matrisler oluşturulur, k 1,2,..., noluşturulur, ) elemanları 1 değerini almaktadır. Yani, b) A matrisi oluşturulması sonrasında karşılaştırılan parametrelerin a12 elemanları . . . 1adeğerini a11köşegen arşılaştırmalar matrisinin almaktadır. Yani, büyük 1n aii 1özdeğer (i, j, k vektörü 1,2,...,veya n) öncelik vektörü veya kriterlerin ağırlık değ Adım 1: İkili karşılaştırmalar matrisinin her bir sütunundaki değerle ) A matrisi oluşturulması sonrasında karşılaştırılan parametrelerin her birinin önceliğinin hesaplanmasısonrasında (en A matrisi oluşturulması karşılaştırılan 2: İkili karşılaştırmalar matrisindeki her bir eleman, bulundu öncelik avektörü . veya . . kriterlerin a2 n ağırlık değerleri): b) Adım k özdeğer vektörü veya a 21 22 işlem sonucunda elde edilen matrise normalize edilmiş ikili karşılaştırm parametrelerin her birinin önceliğinin dım 1: İkili karşılaştırmalar matrisinin değerler toplanır. . . . her. bir. sütunundaki . Adım 3: Normalize edilmiş ikili karşılaştırmalar matrisinin he (2) (2) hesaplanması büyük A . . matrisindeki dım 2: İkili karşılaştırmalar her bir eleman, bulunduğu sütunun toplam değerine (en bölünür. Bu özdeğer vektörü ortalaması hesap edilir. Bu aritmetik ortalama değerleri, veya öncelik vektörü veya kriterlerin ağırlık karşılaştırılan sonucunda elde edilen .matrise denir. . . normalize . . . edilmiş . . ikili karşılaştırmalar matrisi bir tahmin sağlar. değerleri): dım 3: Normalize edilmiş ikili karşılaştırmalar matrisinin her bir satırındaki elemanların aritmetik c) Yöntemin son aşamasında ise elde edilen özvektörün tu . . . ortalama . . . değerleri, . . karşılaştırılan elemanların göreceli ması hesap edilir. Bu aritmetik ile ilgili Adım 1: öncelikleri İkili karşılaştırmalar bir vektörü (W) il karşılaştırmalar matrisi (A), sonuçtamatrisinin elde edilenher öncelik hmin sağlar. a a . . . a edilir. Bu yenideğerler vektörün her bir elemanını öncelik vektöründe buna ka n2 nn sütunundaki toplanır. n1 c) Yöntemin son aşamasında ise elde edilen özvektörün tutarlılık kontrolünün yapılmasıdır. İkili ulaşılır. Bu son vektörün aritmetik Adım 2:yeni İkili matrisindeki her ortalaması alı A, elde ikili edilen karşılaştırmalar aij, vektöre aştırmalar matrisiBurada (A), sonuçta öncelik vektörümatrisi; (W) ile çarpılmak suretiyle birkarşılaştırmalar vektör elde değerlerinin Bu yeni vektörün her bir elemanını öncelik bunaelemana karşılık gelen bölerek ikinci birsütunun yeni birdeğere eleman, hiyerarşinin birkarşılaştırmalar üst vektöründe düzeyindeki edilmiş matrisinin eleman sayısına (n) bulunduğu Burada matrisi; birolur. üst düzeyindeki elemanatoplam göre, ideğerine elemanının j A,, ikili max , ikili karşılaştırmalar a ij ,, hiyerarşinin Burada ikili karşılaştırmalar matrisi; hiyerarşinin bir özdeğer üst düzeyindeki elemana göre, i matrise elemanının j aalınarak bölünür. Bu işlem sonucunda elde edilen göre, i AA elemanının j aritmetik elemanına göre a önemidir ij, hiyerarşinin tahmin re ulaşılır. Bu son vektörün değerlerinin ortalaması maksimum Burada karşılaştırmalar matrisi; bir üst düzeyindeki elemana göre, i elemanının j , ikili kadar tutarlı olacaktırmax(Kumar & Ganesh 1996). ij elemanına göre ((ii,, jj 1 ,,2 ,..., n )) ’dir. edilmiş ikili karşılaştırmalar matrisi 5 ’dir. (i, karşılaştırmalar j = 1,2,..., n)önemidir elemanına göre önemidir ’dir.ne kadar normalize 1 2 ,..., n iş olur. max , ikili matrisinin eleman sayısına (n) yakın bir değer olur ise, sonuç o elemanına göre önemidir (i, j 1,2,..., n) ’dir. denir. O halde A ikili karşılaştırmalar matrisinin tam tutarlı olmaması İkili karşılaştırma matrisinin özellikleri şöyle tutarlı olacaktır (Kumar &AGanesh 1996). İkili karşılaştırma matrisinin özellikleri şöyle Burada matrisi; bir üst düzeyindeki elemana göre, i elemanının j , ikili karşılaştırmalar aijsıralanabilir. , hiyerarşinin Adım 3:deNormalize edilmiş ikili Bu karşılaştırmalar sıralanabilir. İkili karşılaştırma matrisinin özellikleri şöyle sıralanabilir. özdeğerler sıfırdan sapacaklardır. sapmalar aşağıda formülü ve İkili karşılaştırma matrisinin özellikleri şöyle sıralanabilir. matrisinin her bir satırındaki elemanların aritmetik belirlenmektedir. elemanına göre önemidir ’dir. ( i , j 1 , 2 ,..., n ) O halde A ikili karşılaştırmalar matrisinin tam tutarlı olmaması durumunda max değeri n’den ve diğer (3)(3) ortalaması hesap edilir. Bu aritmetik ortalama a 1 // a ji ij (3) a 1 a ji ij erler de sıfırdanasapacaklardır. Bu sapmalar aşağıda formülü verilen (3) “Tutarlılık İndeksi (Tİ)” yardımı ile ji 1 / aij n karşılaştırılan değerleri, elemanların göreceli (4) a 0 ( i , j 1 , 2 ,..., n ) İkili karşılaştırma matrisinin özellikleri şöyle sıralanabilir. enmektedir. ij (4) Tİ max (8) (4) ,...,nn)) öncelikleri ile ilgili bir tahmin sağlar. (4) aaijij 00 ((ii,, jj11,,22,..., n 1 İkili karşılaştırmalar matrisinin tam tutarlı c) Yöntemin son aşamasında ise elde edilen max n (3) aİkili 1 / aij matrisinin tutarlı olabilmesi aşağıdaki özelliği sağlaması gerekir. ji karşılaştırmalar (8) özelliğitam olabilmesi için aşağıdaki sağlaması gerekir. için İkili karşılaştırmalar matrisinin tam tutarlı olabilmesi için Öte aşağıdaki özelliği sağlaması gerekir. yandan tutarlılık oranını (TO) yapılmasıdır. hesaplayabilmek için “Rastge özvektörün tutarlılık kontrolünün İkili karşılaştırmalar matrisinin tam tutarlı olabilmesi için aşağıdaki özelliği sağlaması gerekir. n 1 (5) a ii,, 1jj,,2kk,..., 1 ,,2 ,..., n )) (4) bilinmelidir. Bu değerler 1-15 boyutlu matrislerin her bir boyutun ji (a jk j( aa 0 i , n ) (5) a a a ( 1 2 ,..., n ijik İkili karşılaştırmalar matrisi (A), sonuçta elde (5)(5) aikik a jiji a jkjk(i, j, k 1,2,..., n) doldurulması ve yukarıdaki göre hesaplanan Tutarlılık İnd öncelik (W)formüle e yandan tutarlılık oranını (TO) hesaplayabilmek için “Rastgele (Tesadüfi)edilen İndeks (Rİ)”vektörü değerleri deile çarpılmak suretiyle oluşturulmuştur (Çizelge 4). İkili karşılaştırma hükümleri kesin olarak tutarlı ise, yani yukarıdaki eşitlik sağlanıyor ise, o takdirde A ikili İkilikarşılaştırma karşılaştırmalar matrisinin tambir tutarlı olabilmesi içinyukarıdaki aşağıdaki özelliği sağlaması gerekir. İkili karşılaştırma hükümleri kesin olarak tutarlı yenimatrisin bir vektör elde edilir. yeni vektörün her melidir. Bu değerler 1-15 boyutlu hükümleri matrislerin her boyutunda 100’er adet rastgele olarakBu İkili kesin olarak tutarlı ise, yani eşitlik sağlanıyor ise, o takdirde A ikili İkili karşılaştırma hükümleri kesin olarak tutarlı ise, yani yukarıdaki eşitlik sağlanıyor ise, o takdirde A ikili karşılaştırmalar matrisinin girdileri hata içermeyecektir ve aşağıdaki eşitlik ifade edilebilecektir. ise, yukarıdaki eşitlik sağlanıyor ise, o rulması ve yukarıdaki göre hesaplanan Tutarlılık İndekslerinin ortalamasını almak suretiyle (5) aik yani aformüle a ( i , j , k 1 , 2 ,..., n ) bir elemanını öncelik vektöründe buna karşılık karşılaştırmalar matrisinin girdileri hata içermeyecektir ve aşağıdaki eşitlik ifade edilebilecektir. ji jk matrisinin girdileri hata içermeyecektir ve aşağıdaki eşitlik ifade edilebilecektir. karşılaştırmalar rulmuştur (Çizelge 4). W takdirde iA ikili karşılaştırmalar matrisinin girdileri gelen değere bölerek ikinci bir yeni vektöre W (6) a i ij Wi (6) a hata içermeyecektir ve aşağıdaki eşitlik ifade ij ulaşılır. Bu son vektörün aritmetik W (6) aİkili hükümleri kesin olarak tutarlı ise, yani yukarıdaki eşitlik sağlanıyordeğerlerinin ise, o takdirde A ikili ij karşılaştırma W jj edilebilecektir. W ortalaması alınarak maksimum özdeğer λmax j karşılaştırmalar matrisinin girdileri hata içermeyecektir ve aşağıdaki eşitlik ifade edilebilecektir. 6 ikili karşılaştırmalar tahmin edilmiş olur. λ , max BuradaWW i i , A ikili karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla hesaplanmış olan i elemanına ilişkin öncelik değeri; (6)(6) Burada A ikili karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla hesaplanmış olan i sayısına elemanına ilişkin öncelik değeri; W aij W matrisinin eleman (n)ilişkin ne kadar yakın i,,A Burada ikili karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla hesaplanmış olan i elemanına öncelik değeri; i W A ikili karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla hesaplanmış olan j elemanına ilişkin öncelik değeri ifade W , j bir değer olur ise, sonuç o kadar tutarlı olacaktır ikili karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla hesaplanmış olan j elemanına ilişkin öncelik değeri ifade W jj,,AA ikili karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla hesaplanmış olan& jGanesh elemanına ilişkin öncelik değeri ifade W (Kumar 1996). j etmektedir. faydalanılarak aşağıdaki eşitlik yazılabilir. A ikilieşitlikten karşılaştırmalar matrisi Burada WYukarıdaki i, etmektedir. eşitlikten faydalanılarak aşağıdaki eşitlik yazılabilir. etmektedir. eşitlikten aşağıdaki eşitlik yazılabilir. Burada A ikili karşılaştırmalar matrisi ilişkin vasıtasıyla hesaplanmış olankarşılaştırmalar i elemanına ilişkin öncelik WiYukarıdaki ,Yukarıdaki vasıtasıyla hesaplanmış olan i faydalanılarak elemanına O halde A ikili matrisinin tamdeğeri; W W W A ikili karşılaştırmalar öncelik değeri; değeri n’den tutarlı olmaması durumunda λ W , öncelik değeri ifade W , Akj ikili j ii a matrisi vasıtasıyla hesaplanmış olan j elemanına ilişkinmax Wii karşılaştırmalar Wkk W W a W aikikjaa akj vasıtasıyla i W k hesaplanmış i aij matrisi olan j elemanına ve diğer özdeğerler de sıfırdan sapacaklardır. Bu ij W W W (7) aetmektedir. a k Wj j eşitlikten faydalanılarak eşitlik yazılabilir. ik kj ij WYukarıdaki Wifade (7)aşağıdaki k değeri j j ilişkin öncelik etmektedir. Yukarıdaki sapmalar aşağıda formülü verilen “Tutarlılık İndeksi W W (7) k Wj j ((ii,, jj ,, kk 1 eşitlikten aşağıdaki eşitlik yazılabilir. (Tİ)” yardımı ile belirlenmektedir. faydalanılarak 1,,2 2,..., ,..., n n)) Wkn) Wi (ai, ja, k 1W ,2i,..., aij ik kj Wk W j matrisinin Wj (7) 1 değerini almaktadır. Yani, aii 1 (i, j, k 1,2,..., n) İkili karşılaştırmalar köşegen elemanları İkili karşılaştırmalar köşegen elemanları değerini Yani, 11((ii,, jj,,kk 11,,22,..., ,..., Ta r ıkarşılaştırmalar m B i l i m l e r i D ematrisinin rmatrisinin g i s i – J o uköşegen rnal of A g r i c u l t u r1 a1ldeğerini S c i e n c ealmaktadır. salmaktadır. 19 (2013) 101-112 107 İkili elemanları Yani, aaiiii nn)) (en Amatrisi oluşturulması sonrasında karşılaştırılan parametrelerin her birinin önceliğinin hesaplanması (i, jb) , k 1 , 2 ,..., n ) b) A matrisi oluşturulması sonrasında karşılaştırılan parametrelerin her birinin önceliğinin hesaplanması (en b) Aözdeğer matrisivektörü oluşturulması sonrasında karşılaştırılan parametrelerin her birinin önceliğinin hesaplanması (en büyük veya öncelik vektörü veya kriterlerin ağırlık değerleri): büyük özdeğer vektörü veya öncelik vektörü veya kriterlerin ağırlık değerleri): büyük özdeğer vektörü veya öncelik vektörü her veya ağırlık değerleri): Adım 1: İkili karşılaştırmalar matrisinin birkriterlerin sütunundaki değerler toplanır. Adım 1: İkili karşılaştırmalar matrisinin her bir sütunundaki değerler toplanır. İkili karşılaştırmalar matrisinin köşegen elemanları 1 değerini almaktadır. Yani, aii 1 (i, j, k 1,2,..., n) Adım her bir toplanır. Adım1:2:İkili İkilikarşılaştırmalar karşılaştırmalarmatrisinin matrisindeki hersütunundaki bir eleman, değerler bulunduğu sütunun toplam değerine bölünür. Bu Adım 2: İkili karşılaştırmalar matrisindeki her bir eleman, bulunduğu sütunun toplam değerine bölünür. (en Bu b)sonucunda A 2: matrisi oluşturulması sonrasında karşılaştırılan parametrelerin birinin önceliğinin hesaplanması Adım İkili karşılaştırmalar matrisindeki her bir eleman, bulunduğuher sütunun bölünür. Bu işlem elde edilen matrise normalize edilmiş ikili karşılaştırmalar matrisitoplam denir. değerine işlem sonucunda elde edilen matrise normalize edilmiş ikili karşılaştırmalar matrisi denir. büyük özdeğer vektörü veya öncelikikili vektörü veya kriterlerin ağırlık değerleri): işlem sonucunda elde edilen matrise normalize edilmiş ikilimatrisinin karşılaştırmalar matrisi denir. elemanların aritmetik Adım 3: Normalize edilmiş karşılaştırmalar her bir satırındaki Adım 3: Normalize edilmiş ikili karşılaştırmalar matrisinin her bir satırındaki elemanların aritmetik vektöre ulaşılır. Bu son vektörün değerlerinin aritmetik ortalaması alınarak maksimum özdeğer edilmiş olur. max tahmin max , ikili karşılaştırmalar matrisinin eleman sayısına (n) ne kadar yakın bir değer olur ise, sonuç o kadar tutarlı olacaktır (Kumar & Ganesh 1996). O halde A ikili karşılaştırmalar matrisinin tam tutarlı olmaması durumunda max değeri n’den ve diğer Arazi Değerlendirme Çalışmalarında ParametrikBu Bir Yaklaşım Olan Doğrusalformülü Kombinasyon Tekniği, Dengiz & Sarıoğlu özdeğerler de sıfırdan sapacaklardır. sapmalar aşağıda verilen “Tutarlılık İndeksi (Tİ)” yardımı ile belirlenmektedir. Tİ max n n 1 (8) (8) TO Tİ Rİ (9) (9) ÖteÖte yandan tutarlılık oranını (TO) hesaplayabilmek kontrolü, yargıların mantıksal Tutarlılık kontrolü, yargıların mantıksal tutarsızlığını yandan tutarlılık oranını (TO) hesaplayabilmek Tutarlılık için “Rastgele (Tesadüfi) İndeks (Rİ)” değerleri de ölçer ve yargı için “Rastgele (Tesadüfi) İndeks (Rİ)” değerleri de tutarsızlığını ölçer ve yargılarda olabilecek sağlar. Yöntemin geçerli olması rastgele için tutarlılık bilinmelidir. Bu değerler 1-15 boyutlu matrislerin her olanak bir boyutunda 100’er adet matrisin olarakoranı 0.10 (%10) bilinmelidir. Bu değerler 1-15 boyutlu hatalarınbüyük tanımlanmasına olanak sağlar. doldurulması ve yukarıdaki formüle görematrislerin hesaplanan Tutarlılık İndekslerinin ortalamasını almakYöntemin suretiyle 0.10’dan ise ikili karşılaştırma matrislerinin yeniden oluşturulma her bir boyutunda 100’er oluşturulmuştur (Çizelge 4). adet matrisin rastgele geçerli olması için tutarlılık oranı 0.10 (% 10) 4- Tutarlılık oranınınEğer hesaplanmasında kullanılan ve matris olarak doldurulması ve yukarıdaki formüle göre Çizelge veya daha küçük olmalıdır. bu oran 0.10’dan 1980) hesaplanan Tutarlılık İndekslerinin ortalamasını değerleri büyük ise(Saaty ikili karşılaştırma matrislerinin yeniden Table 4- Random index values that change matrix size and 6 use for calculati oluşturulması gerekir (Saaty 1980). almak suretiyle oluşturulmuştur (Çizelge 4). n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Çizelge 4- Tutarlılık oranının hesaplanmasında kullanılan matris0.58 boyutlarına Rİ 0.00 ve0.00 0.90 göre 1.12 değişen 1.24 rastgele 1.32 1.41 1.45 indeks değerleri (Saaty 1980) 3. Bulgular Tartışma Table 4- Random index values used for calculation of consistency ratiove which change according to matrix size (Saaty 1980) Araştırma alanına ait detaylı temel toprak haritası kullanıl n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 tarımsal 12 yönden 13 14 15 belirlenmiştir. Arazilerin uygunluklarının belirlenmesi (eğim, derinlik, bünye ve drenaj) ve kimyasal kriterler (EC, pH, Ca Rİ 0.00 0.00 0.58 0.90 1.12 1.24 1.32 1.41 1.45 1.49 1.51 1.48 1.56 1.57 1.59 karşılaştırmalara dayalı olarak elde edilen ağırlık değerleri Çizelge 5’ d 3. Bulgular ve Tartışma Araştırma alanına ait detaylı temel toprak haritası kullanılarak 14 tane haritalama birimi (HB) belirlenmiştir. Arazilerin tarımsal yönden uygunluklarının belirlenmesine yönelik olarak seçilen fiziksel kriterler (eğim, derinlik, bünye ve drenaj) ve kimyasal kriterler (EC, pH, CaCO3 içeriği, verimlilik) için yapılan ikili karşılaştırmalara dayalı olarak elde edilen ağırlık değerleri Çizelge 5’ de sunulmuştur. faaliyetlerinin doğru yapılması, de toprak Çizelge 5- Parametrelere ait ağırlıkgerekse değerlerinin belirlenmesine yönelik Table 5- TO determination weightingrol values of parameters for calculation erozyonu açısından önemli oynamaktadır (Dengiz 2007). Ele alınan kriterlere yönelik İkili Karşılaştırmalar Matrisi hiyerarşik ilişki içerisinde ikinci ve üçüncü sırada Eğim Bünye Drenaj Derinlik pH E ise drenaj ve bünye Toprakta yeterince Eğim 1.000 gelmektedir. 3.000 9.000 5.000 2.000 2 su ve bitki besin maddesi tutulmasında, Bünye 0.333 1.000 9.000 toprakların 3.000 2.000 4 Drenaj 0.111 0.111 2.000 4 strüktürel gelişimlerin sağlanması1.000 dolaysıyla4.000 bitki Derinlik 0.200 0.333 0.250 1.000 2.000 2 kök gelişiminde, hava-su ve ısı sirkülasyonunda, pH 0.500 0.500 0.500 0.500 1.000 3 mikroorganizma birçok 0.500 toprak EC 0.500faaliyetleri 0.250 gibi0.250 0.333 1 kalite3 özellikleriyle bulunmaktadır. CaCO 0.500 yakından 0.250 ilişki 0.500 0.500 0.200 0 Verimlilik 0.333 0.333 yaptıkları 0.333 çalışmada, 0.250 0.200 0 Gülser & Candemir (2006) 3.477sahip 5.777 14.750 9.733 1 Çizelge 5’den görüleceği üzere, 0.233 ağırlık Toplam farklı bünyelere topraklara20.833 sahip alanlarda Normalize Edilmiş İkili Karşılaştırmalar Matrisi değeri ile bu uygunluk kriterlerinden eğim kriteri, en toprak işleme tav zamanlarına göre farklılıklar Eğim Bünye Drenaj Derinlik pH E yüksek ağırlığa sahip kriter olarak ortaya çıkmıştır. Eğim gösterdiğini belirtmişlerdir. toprakların 0.287 0.519 Killi0.036 0.338bu 0.205 0 Bu kriteri sırasıyla drenaj kriteri (0.162), toprak Bünye zamandan önce işlenmesi 0.095 0.173durumunda 0.036 toprakların 0.203 0.205 0 0.031 önemli 0.019 bozulmalar 0.327 0.271 0.205 0 bünye kriteri (0.157), pH kriteri (0.141), derinlik Drenaj fiziksel yapılarında olurken, 0.057 0.057 0.067ise 0.205 0 kriteri (0.103), EC kriteri (0.100), verimlilik (0.044) Derinlik fazla nemli koşullarda işlenmeleri0.081 durumunda pH 0.143 0.086 0.163 0.033 0.102 0 ve kireç kriteri (0.008) izlemektedir. Bu kriterlerin EC fazla çeki gücü istemesinin topraklarda 0.143 0.043yanı sıra 0.081 0.033iri 0.034 0 ikili karşılaştırmalarına ait ortalama Tutarlılık Oranı CaCO kesekler meydana da topraklarda 0.143 gelmektedir 0.043 ki bu 0.163 0.033 0.020 0 3 0.095 neden 0.057 0.109Son sıralarda 0.016 0.020 0 ise 0.07 olarak belirlenmiştir. Toprak-su muhafazası Verimlilik yapısal bozulmalara olmaktadır. Vektör tedbirleri almadan veya çok az tedbirler alınarak Öncelik yer alan kireç çalışma alanı içerisinde bitkilerin Normalize Edilmiş Satırlar Toplamı işlemeli tarımın yapılabilmesi için eğim % 10-12’ gelişmelerine olumsuzluk yaratacak sınırlarda Normalize Edilm 1.704 1 geçmemesi gerekmektedir (Sönmez 1994). Bu Eğim olmaması ve verimlilik kriteri ise düşük görülen 1.256 1 nedenle eğim işlemeli tarım gerçekleştirilmesinde Bünye alanlarda gübreleme faaiyetleri 1.296 gibi unsurlarla 1 0.824 değerleri düşük 0 kriterler içerisinde en önde gelenidir. Çünkü, eğim Drenaj giderilebilmesi nedeniyle ağırlık 1.128 1 bulunmuştur. gerek tarla içi mekanizasyon veya tarla trafiği gibi Derinlik pH 0.800 0 EC 0.071 0 CaCO3 0.352 0 108 Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o uVerimlilik rnal of Agricultural Sciences 19 (2013) 101-112 max 8.730; Tİ 0.104; TO 0.074 Parametric Approach with Linear Combination Technique in Land Evaluation Studies, Dengiz & Sarıoğlu Çizelge 5- Parametrelere ait ağırlık değerlerinin belirlenmesine yönelik AHS tekniği hesaplamaları Table 5- Calculations of AHS technique to determine weighted values for parameters İkili karşılaştırmalar matrisi Eğim Bünye Drenaj Derinlik pH EC CaCO3 Verimlilik Eğim 1.000 3.000 9.000 5.000 2.000 2.000 2.000 3.000 Bünye 0.333 1.000 9.000 3.000 2.000 4.000 4.000 3.000 Drenaj 0.111 0.111 1.000 4.000 2.000 4.000 2.000 3.000 Derinlik 0.200 0.333 0.250 1.000 2.000 2.000 2.000 4.000 pH 0.500 0.500 0.500 0.500 1.000 3.000 5.000 5.000 EC 0.500 0.250 0.250 0.500 0.333 1.000 4.000 6.000 CaCO3 0.500 0.250 0.500 0.500 0.200 0.250 1.000 3.000 Verimlilik 0.333 0.333 0.333 0.250 0.200 0.160 0.333 1.000 Toplam 3.477 5.777 20.833 14.750 9.733 16.410 20.333 28.000 Normalize edilmiş ikili karşılaştırmalar matrisi Eğim Bünye Drenaj Derinlik pH EC CaCO3 Verimlilik Eğim 0.287 0.519 0.036 0.338 0.205 0.121 0.098 0.107 Bünye 0.095 0.173 0.036 0.203 0.205 0.243 0.196 0.107 Drenaj 0.031 0.019 0.327 0.271 0.205 0.243 0.098 0.107 Derinlik 0.057 0.057 0.081 0.067 0.205 0.121 0.098 0.142 pH 0.143 0.086 0.163 0.033 0.102 0.182 0.245 0.178 EC 0.143 0.043 0.081 0.033 0.034 0.060 0.196 0.214 CaCO3 0.143 0.043 0.163 0.033 0.020 0.015 0.049 0.107 Verimlilik 0.095 0.057 0.109 0.016 0.020 0.010 0.016 0.035 Öncelik vektör Normalize edilmiş satırlar toplamı Normalize edilmiş satırlar ortalaması Öncelik vektörü Eğim 1.704 1.704/8 0.213 Bünye 1.256 1.256/8 0.157 Drenaj 1.296 1.296/8 0.162 Derinlik 0.824 0.824/8 0.103 pH 1.128 1.128/8 0.141 EC 0.800 0.800/8 0.100 CaCO3 0.071 0.071/8 0.008 Verimlilik 0.352 0.352/8 0.044 λmax = 8.730; Tİ = 0.104; TO = 0.074 Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s 19 (2013) 101-112 109 Arazi Değerlendirme Çalışmalarında Parametrik Bir Yaklaşım Olan Doğrusal Kombinasyon Tekniği, Dengiz & Sarıoğlu Doğrusal Kombinasyon tekniği dikkate alınarak arazi değerlendirme çalışması sonucu oluşturulan tarımsal uygunluk haritası Şekil 3’ de ve her bir HB’ne ait uygunluk sınıfları, alansal ve oransal dağılımları Çizelge 6 da verilmiştir. Doğrusal Kombinasyon Tekniği modeline göre çalışma alanı topraklarının büyük bir kısmı olan 1035.7 ha’ ı (% 58.8) tarımsal yönden arazi uygunluk sınıflamasında uygun ve çok uygun sınıfları oluştururken, % 31.3’ü (552.4 ha) az uygun sınıfa girmektedir. Toplam alanın yalnız % 9.9’nu oluşturan Kz4.Ad1a, Hz1.Ed2a ve Tt1. Dd2i haritalama birimleri ise tarımsal kullanıma uygun değildirler. Bu alanların tarımsal kullanıma uygunsuzluklarının başlıca nedeni, tarımsal kullanımlardaki sınırlandırıcı faktörleri olan eğimin çok fazla olması, sığ toprak derinliği, çok kaba bünyeli ve düşük verimlilik özellikleri göstermeleridir Sarıoğlu & Dengiz (2012). Ayrıca daha önce Sarıoğlu & Dengiz (2012) tarafından aynı alana Arazi Kalite İndeks (AKI) modeli uygulanmışlar, elde edilen sonuçlara göre çalışma alanının % 42.5’i (748.2 ha) tarımsal yönden ve kalite özellikleri bakımından çok uygun ve uygun (S1 ve S2) sınıfına dahil edilirken, alanın % 9.9’unun tarımsal yönden uygun olmadığı belirlenmiştir. Modellerden elde edilen bu sonuçların AKI modeli ile bire bir aynısı olmamasına karşın, her iki modelde de arazilerin tarımsal yönden uygun ve çok uygun sınıflara ait değerlerin yüksek, tarımsal kullanıma elverişli olmayan alanların ise çok düşük ve aynı değeri vermesi nedeniyle modeller arasında uyumluluk olduğundan söz edilebilinir. 4. Sonuçlar Analitik Hiyerarşik Süreç tekniği, karmaşık alternatif seçimi problemlerinin çözülmesi yönünde güçlü bir araçtır. Bu teknik yardımıyla sadece biyofizik kriterler değil sosyal, ekonomik, çevresel, kültürel, yönetsel ve politik kriterler de çözümlemelere dahil edilebilmektedir. Bu özelliği, AHS tekniğinin en önemli avantajlarından birisidir. Böylece daha gerçekçi bir planlama ve karar verme süreci gerçekleşmektedir. Çizelge 6- Doğrusal kombinasyon tekniğine göre HB’lerine ait arazi uygunluk sınıfları dağılımı Table 6- Distribution of land suitability classes of HB’s based on linear combination technique Değer Sınıf Alan (ha) Oran (%) Kz4.Ad1a Haritalama Birimleri 2.285 N 93.1 5.3 Kz3.Ad1a 3.441 S3 221.9 12.6 De1.Ad2i 3.860 S2 121.2 6.9 Gk1.Ad4i 3.752 S2 253.0 14.4 Tt1.Dd2i 2.490 N 36.7 2.1 Ya3.Ad1a 3.585 S2 184.8 10.5 Çf2.Ad4y 3.627 S2 71.9 4.1 Hz1.Dd3i 2.939 S3 201.1 11.4 Hz1.Ed2a 2.137 N 44.5 2.5 Cy1.Ad4i 3.909 S2 118.5 6.6 Ay1.Ad4i 3.735 S2 114.4 6.5 Ay1.Ad4y 3.411 S3 18.5 1.0 Çt3.Ad3i 4.348 S1 171.9 9.8 Tt1.Cd3i 3.221 S3 110.9 6.3 110 Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s 19 (2013) 101-112 Parametric Approach with Linear Combination Technique in Land Evaluation Studies, Dengiz & Sarıoğlu Şekil 3- Doğrusal kombinasyon tekniğine göre arazi uygunluk haritası Figure 3- Land suitability map according to linear combination technique Ayrıca günümüzün ileri teknolojilerinden sayılan CBS tekniklerinin kullanılması çalışma alanına ait çok geniş hacimli veri ve bilgilerin kısa süre içerisinde elde edilmesi, sorgulanması ve/veya analiz edilmesi, depolanması ve farklı haritaların üretilmesine imkan tanımıştır. Bu tekniklerin kullanımlarının yaygın hale getirilmesi planlamacıların ve karar vericilerin daha hızlı ve doğru olarak sonuçlara ulaşmasına ve doğal kaynakların (toprak ve arazi) sürdürülebilir bir şekilde kullanılmasına imkân sağlayacaktır. Teşekkür Bu çalışma, Ondokuz Mayıs Üniversitesi tarafından desteklenen PYO.ZRT.1901.11.011 no’lu proje kapsamında gerçekleştirilmiştir. Katkılarından dolayı teşekkür ederiz. Kaynaklar Akbulak C (2010). Analitik hiyerarşi süreci ve coğrafi bilgi sistemleri ile Yukarı Kara Menderes Havzası’nın arazi kullanımı uygunluk analizi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi 7(2): 557-576 Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s 19 (2013) 101-112 111 Arazi Değerlendirme Çalışmalarında Parametrik Bir Yaklaşım Olan Doğrusal Kombinasyon Tekniği, Dengiz & Sarıoğlu Dengiz O (2007). Assessment of Soil Productivity and Erosion Status for the Ankara-Sogulca Catchment Using GIS. International Journal of Soil Science 2 (1); 15-28. FAO (1976). A Framework for land evaluation: Soils Bulletin 32, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome, Italy FAO (1983). Guidelines. Land evaluation for rainfed agriculture: Soils Bulletin 52, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome, Italy: pp. 233 FAO (1984). Land evaluation for forestry, forestry paper 48: Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome, Italy FAO (1993). An international framework for evaluating sustainable land management. Rome, Italy Gülser C & Candemir F (2006). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Kurupelit Kampus Topraklarının Bazı Mekaniksel Özellikleri ve İşlenebilirlikleri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 21(2): 213-217 Hopkins L D (1977). Methods of generating land suitability maps: A comparative evaluation. Journal of American Institute of Planners 43(4): 386-400 Kumar N V & Ganesh L S (1996). A Simulation-Based Evaluation of the Approximate and Exact Eigenvector Methods Employed in AHP, European Journal of Operational Research 95: 656-662 Malczewski J (2004). GIS-based land-use suitability analysis: a critical overview. Progress in Planning 62; 3–65 112 Patrono A (1998). Multi-Criteria Analysis and Geographic Information Systems: Analysis of Natural Areas and Ecological Distributions. Multicriteria Analysis for Land-Use Management, Edited by Euro Beinat and Peter Nijkamp, Kluwer Academic Publishers, Environment and Management-Volume: 9, pp: 271292, AA Dordrecht, The Netherlands Saaty T L (1980). The Analytic Hierarchy Process. McGraw-Hill, New York Sarıoğlu F E & Dengiz O (2012). Soil Survey and Mapping of Soils Formed on Two Different Physiographic Units and Their Classification. The International Soil Science Congress on “Land Degradation and Challenges in Sustainable Soil Management, 15-17 May, Çeşme, İzmir, Turkey Sarıoğlu F E & Dengiz O (2012). Arazi Değerlendirme Çalışmalarında Farklı Parametrik Yaklaşımların Değerlendirilmesi. Toprak Su Dergisi 1(2): 82-87 Soil Survey Staff (1999). Soil Taxonomy. A Basic of Soil Classification for Making and Interpreting Soil Survey. USDA Handbook No: 436, Washington D.C. USA Sönmez K (1994). Toprak Koruma. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 169, Erzurum Thorntwaite C W (1948). An Approach to a Rational Classification of Climate. Geographic Review, 38: 55-94 Yılmaz E (1999). Analitik Hiyerarşi Süreci Kullanılarak Çok Kriterli Karar Verme Problemlerinin Çözümü (Solving Multiple Criteria Decision Making Problems Using the Analytic Hierarchy Process), Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayını, DOA Dergisi 5: 95–122 Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s 19 (2013) 101-112