SiNA KABAAGAÇ`1
Transkript
SiNA KABAAGAÇ`1
NAVISALVIA SiNA KABAAGAÇ'1 ANMA TOPLANTISI r i PEKER,H. 2009 "Eski M ısır Mitolojisi ' nden Örnekler (Yarad ılış Mitoslan ve Tanrıl ar) ", O. F. Akyol (ed.), NAVlSALVlA 2006, Istanbu l: 22-28 . NAVISAlVIA SiNA KABAAGAÇ'1 ANMA TOPLANTISI 2006 mythos Bilim Editörü: O. FARUK AKYOl ARKEOLOJİ VE SANAT YAYıNLARı ARKEOLOJI VE SANAT YAYJNLARI N Avı SALVlA SİNA KABAACAÇ'I ANMA TOPLANTISI 2006 mythos Yayımlayan Nt:Zih Düzenleme: Siruln BAŞGEIEN ŞANUER - Serdar KlRAN Baskı-Cilt: Net Kırtas iye Tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd . Şti Taksim Cad. YoAurtçufaik 5ok. No: 3 Beyoğlu-İstanbul Tel: (0212) 249 40 60 ISS N: 978-605-396-049-2 Sl:rtifika No: 104 59 C2009 Arkeolaj i vf: Sanat Yayınla n i All ıights ~rved. H~ türl(l yayın hakkı saklıdır Yayınt'Vinin ~ yazann yazılı izni olmaksızın elektronik mekanık. fo tokopi 'le' !>enur! araçlarla ya da di~~ Iı.a:;dcdid cihazlarla kopyalanamu. aktanlamaz 'le' çogaltılamaz. klta~/Satı ş Ma!13zası : arkeo pera www.ark~pera. com Yeniça~ı Cad. No: 16fA. Galatasaray, Istanbul TeL.: O ıq 249 92 26 Fax: O ı12 244 )1 64 www.arkrolojlsanat.com/ info@arkrolojisanat.com ESKI MISIR MITOLOılsl'NOEN ÖRNEKLER (YARAOlLlŞMITOSLAR I VE TANRıLAR) Hasan PEKERIl- Bu çalış mamızm temel izleği, yaklaş ık üç bin yıl Nil Vadisilnde varlık göstermiş eski Mısır uygarlığının belli başlı tannlanru ve bu tannlarla ilişkili bazı mitleri, tarihsel ve coğrafi olarak ele aLmak olacakttr. Mısırbilimciler genelolarak Mısır Tarihini Eski, Orta, Yeni ve Geç Krallık olarak 4 Ana Döneme ve bu dönemler arasında yer alan 3 AIa döneme bölerler: 1-2. Hanedan __ ıı.ır.n; 3-6. Hanedan ESkI Krallık Khufu (Koops), Khafre (Ketren). .. 1-lQ.Hanedan t lıJa 00nem 11-12. Hanedan OrtaKrallık 13-11. Hanedan 2.AfaOCnem 18-20 Hanedan Yenı I<JaIhk Halşepsul, 315()-2686 2866-2181 (Piramitler Oör'ıemi] 2181-2040 2Q4O-1782 1782-1570 IHyksosIaI Dönemil 1570-1070 III. mutmosis, Akhenaton (IV. Amenhotepj, 21-26. Harıedan 3. Na 00nem Twnkfıamon, I. Se/hi, II. Ramses ... 1069-525 L Pers Islilası-Iskender'in M ıs ı(ı Fethi Geç DOOırn 525-332 Tablo: Eski Mısır kronolojisi ve baz ı firavunlar Muhtemelen Erken Hanedan Döneminin sonlanna doğru Aşağı Mısır'da (Deıta'da) , küıt merkezi modem Kahire'nin kuzeyinde H eliopolis (lwnw)'de Güneş Tannsı Ra / Re önemli bir tann haline gelmişti. 2. H anedanın firavunlanndan Raneb, "Ra efendidir' anlamındaki ismiyle bu durumun alhnı çizmektedir. Eski Kral~ 22 Araş. Gör. MA, İs tanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, EskiçaA: Dilleri ve Kültürleri Bölümü, Hititoloji Anabilim Dalı. lık'ta 4. Hanedan firavunlanndan Kefren'den (Kluı-f-re= Ra gibi beliren) itibaren, firav~nlar kendilerine "Ra'nın oğlu " ünvanı vermişler ve Heliopolis'te güneş tapınaklan yaptırmaya başla mışlardır. Piramitlerin inşa edildiği bu dönemin dinsel merkezi Heliopolis'tir. Dönemin yazılı belgeleri bu piramitlerin içinde yer alan "Piramit Metinleri" olarak adlandırılan yazı tl a rdır. Heliopolis Enneadı (9Iu) Heliopolis Ennead'ında yaratıcı baş tarın olan güneş tanrıs ıdır. Güneş Tanrısı mit ine göre, yolculuğuna Kayığı'nda her sabah Khepri (skarabe) olarak başlamakta , öğle vakti güneş diski Ra olarak görünmekte, ve batmak üzereyken yaşlı Atum olarak karşınuza çıkmaktadır. Yeralhna indiğinde kayığını değiştir mekte, çeşitli tehlikelerle karşılaşmakta ve her gün doğudan yeniden doğmaktadır. Bu tehlikelerden biri kayığı devirmek İste yen yılan Apophistir. Heliopolis Ennead ' ımn oluşumu piramit metinleri ve "Ölüıer Kitabı" nda anlatılmaktadır. Öteki dünyada ölünün karşılaşaca ğı tehlikelere karşı büyüler içeren metinler corpusu olan Öıüıer IGtabl'ın 39. bölümünde Apophis yılanını püskürtrnek için büyü içerisinde şöyle geçmektedir: Başlangıçta ilk okyanus Nun vardır. Ra-Atum-Khepri bu sularda beliren ilk tepenin üzerinde yükselir. Kendinden, masturbasyonla ya da tükürerek diğer tannlan yaratır: Ben, kaosun su la rından yükselen kadim tepecikte tek başına görünen Atum'um. Ben görUndüğüm zaman ne gökyüzü ne yeryüzü, ve ne de yeryüzünün yaratıkları vardı. Ben, su içinden yiikseldim ve üzerinde duracağım bir yer yaptım . Sonra her biçimi, ağzımdan çı/am larla yaptım. Önce, Şu ve Tefnut'u kusarak çıkardım. Onlar benimle birlikte tanrı oldular... Ben ağ1adım ve benim gözyaşlarımdan insanlar yaratıldı. Bitkiler arasında yUkseldim ve sürüngenleri ve sürünen bütün şeyleri ve Tefnut , Geb ve Nut'u , Geb ve Nut dtı Osiris, Horus , yaptım . Şu 23 İMs, Seth ve Neftis'i doğ urdu. Onlardan da, dünyadaki insan ları çoğaltmak için pek çok çocuk doğdu. Bu tan rıla r, benim baş d üşman/m Apophis'i ortadan kılldı rmala rı için gönderildi. Apophis artık yok. Ben onu ve bütün çocuklarını büyü feyerek fa netledim. Rtı'nın düşmanı ortadan kafdırıldı. RP. artık gökyüzünde barış içinde dolaşncak ... Bu mitosta geçen Heliopolis'in 9 tanns ı : Nu n: İlk okya nus YarahCl tann Şu: Nefes, soluk, hava, atmosferin kişileştirilmiş hali Tefnut: Nem, s ıcaklığın kişil eş tirilmiş hali. Geb: Yeryüzünün kiş ileş tirilmiş hali. Şu, Geb'i yerde buakmış, kızı Nut'u göğe yüks eltmiştir. Nut: Gökyüzünün kişileştirilmiş hali. Üzeri yıldızlarla kaplı kadm bedeni şe klinde betimlenir. Üzerindeki üç güneş diski, güneş tannsmın üç formudur. Osiris ve İsis Seth ve Neftis Rtı -Atum-Khepri: Haraeris: Geb ve Nut'un oğlu, "Büyük Horus", Seth ile sava ş mış ve gözünü kaybetmiştir, bu sa vaşta 5eth ise testislerini kaybetmiştir. Seth daha sonra Büyük Horus' u ö ldürm üştür, piramit metinlerine göre Horus, Osiris ya da "Osiris içindeki HonlS" olmuştur. Daha sonra Osiris ve İsis'ten yeni bir Horus doğmuştur. Bu Horus daha sonra 5eth tara fından öldürülen babası Osiris'in tahtını talep etmek üzere Seth ile kavgaya tutuş muştur. Horus Osiris ve İsis'in oğlu olan Horus ise Mısır uygarlığının başlangı cınd an itibaren firavunların isimlerinden biri olmuştur : Horus "Büyük Tann, Göğün Efendisilidir. Firavun ise Horus'un bedenlenmi ş halidir. Heliopolis mitolojisinde insan türünün yok edilmesi ile ilgili bir mit vardır. RP. kendisine saygısızlık eden, aldatan insanla" ceza24 Iandırmak ister, tanrıları gizlice biraraya toplar, ilk okyanus Nun Ra'ya günahkarları parlak alevleriyle cezalandırmasını öğü tler. Ra bunu yaptığında kurbanları gazabından saklanmak için dağlara kaçarlar. Ra tekrar tannlan biraraya toplar. Tekrar Nun'un tavsiyesiyle, Ra gözünü kan dökücü Hathor biçiminde dünyaya yollar. Ra rum insanlığın yok olmasını istemez ve Hatharun kana açlığını bashrmak için muhtemelen kırmızı bir b0ya olan didi ile birayı Elefantin adasındakilere karıştırtır ve yere döktürür. Hathor insan kanı sandığı bu karışımı içer, sarhoş olur ve asıl amacını unurur. Böylelikle tüm insanlık yok olmaktan kurtulur. Memfis Triadı (3IÜ) Pfah-Sekhmet Nefertum I Aşağı Mısırda, Memfis'in yerel tannsı Plah üzerine kurulu, HeHopolis yarad ılış mitinden farklı olan bir Memfis kozmogonisi vardır. Muhtemelen Eski Krallığın sonlarına ait olan bir belgenin kopyası olan bir yazıta göre Ptah yaratıcı tanndır. Ptah insanları ve tanrıları "kalbinin isteğine göre" sözle yaratmıştır. Burada, Eski Mısırda d üşünmenin / düşüncenin merkezinin beyin değil, mumyalama sırasında bedende bırakılan kalp olduğunu hatırlamakta fayda vardır. Ptah kozmik düzeni şu şekilde kurmuştur: "Ptah 'ın kalbinde ve dilinde Aturn formu{nda bir şey) vardı". Atum sözle varoldu. Daha Sonra Ennead'ın diğer tannları varoldular ve tapınaklarında yerlerini aldılar. "Insanlar, hayvanlar, hareket eden ve yaşayan herşey" Ptah'ın düşünmesi ve sözü ile yaratıldı . Tanrıla r doğdular, insanların yiyecek ihtiyacı karşı ! andı, doğru ve yanlış arasındaki aynm tespit edildi, tüm insan sanat ve zanaatları yaratıldı. 1. Lotus başlıklı tann Neferium: Hermepolis yaratılış mitosunun bir versiyonunda güneşin üurinde doğduğu ilk okytInustan önce bir büyiik lotus çılımştır. 25 İnsanın yaradılışı ile ilgili Yukarı Mısır' da yarahcı tann olarak ka rşımıza Khnum çıkar: Yukan Mısır' da Elefantin ve Philae adala nnın yerel ta nrısı koçbaşlı Khnum ise dünyayı ve insanları Nil kilinden çömlekçi çarkında ya pmı ş ve içine hayat üflemi ş tir. Khnum, "göğün ve yerin ve yera lhnın, suyun ve dağlann yapıruı" dır. Su tannsı kökenli Khnum'un daha sonra koçbaşı " Ra ' nın yaşa yan ruhu"na d önüş ür ve şahinb aşıyla temsil edilmeye başlayıp Horus ile bir tutulur. Teb'd e, Ha tşepsut ve III. Amenhotep devrine aİt rölyeflerde, Khnum'un çömlekçi çarkında insan yaratmas ı, Yeni Krallık d öneminin bazı Firavun1ann yöneticiliklerini legalize etmelerine yardıma olmuştur. KJın u m bir sonraki kral ve ka 'sını {yaşamsal güç] çöm- t:==~:::~==:!::::==~====j 26 lekçi ÇIIrhnda bi- çimlendiriyar. Hermopolis Ogdoadt (Sli) (Baş tann) (ilk okyanus) Heh ~Hehet (kurbağa, uzun zaman, sıru.rsızlık) Kek~Keket (yılan, karanlığın bedenlenmiş hali) Niau ~Njaut (kurbağa, boşluk, hava) Aman~Amanet (Yeni Krallıkta) That Nun ~Nımet Yukan Mısır Hermopolis kozmogonisine göre, Hermopolis, ilk okyanusun ortasında, ilk tepenin bir alevler adası olarak belir· diği, yerlerden biridir. Bu kozmogomnin kendine has bir yara~ dı1lş miti vardu. Bu mitosta, ibis kuşu başlı ya da babun may~ munu tann That, 4 çiftten oluşan ve biçimsiz ilk kaosu temsil eden tann~tanrıçalar ogdoadırun başındadır. That, bu kaos elemanlanrun içinden kendini yarahr, Alum ve Ptah'ın kalbi ve di~ li haline gelir. That bu ogdoadın başı olarak, Nun sulanrun ÜS~ tüne bir yumurta koyduğu sırada yarattiğı 8 tanndan ayn dur~ maktadıro Mite göre bu yumurtanın içinde hava veya güneş tan· nsını temsilen bU- kuş bulunmaktaydı. That ilk tann olarak, kendiliğinden olan, tannsal zekanın ve bil~ hali, herşeyi bilen, herşeye kadir, yaratıcı1ığı~ nı ilahi telaffuz, ile yapandır. That aynı zamanda "tannlann söz· leri" olan, hiyeroglif yazısının, mucididir. geliğin kişileşmiş Teb Triadı (31ü) Amon~Mut Khonsu Aman, 11. hanedanda Heliopolis' te Ra ile birleştirilmiş, ve Hermopolis kozmogonisinde ise dişi eşi Amonet ile birlikte yer almışhr. Orta Krallıkta 12. Hanedan döneminde Amon Teb'de baş tann haline gelmiştir. 12. Hanedamn Amonemhet adını taşıyan firavunlan önem kazanan tannyı vurgular: "Amon başta alandır". Teb, Karnak'taki Amon tapına~ ğıyla Mısırın en büyük dini merkezlerinden biri haline gelir. Amon ~ Ra adını almış, 27 Amon, Yeni Krallık döneminde Teb' de baş tann olarak karşımı za çıkar. Yeni Kr~llığın başında savaş tanrısı olan Am.on, yarad ı1ış mitinin baş tannsına dönüşür. Teb yaradılış mit.i şimdiye kadar ele aldığımız diğer ekollerden izler taşır. Amon kendi kendini diğer tannlan yaratandır, ilk tepenin üzerindeki kozmik yumurta içerisindedir. Amon tüm diğer tannlann üstünde "Tannlar'ın Kralı"dır. Atan Kültü Teb'in Amon'unun yükselişini takiben, III. Amenhotep devrinde tann Aton kültü öne çıkmaya başlar. Diğer tannlann isimleri anıtların üzerlerinden silinmeye başlar. Atan, Aetna'da tapını lan önemsiz bir tannyken LV. Amenhotep ile baş tann haline getirilir. Bu kült devrimi, ad ım Akhenaton olarak değiştiren firavun IV. Amenhatep dönemi ile sınırlı kalmışbr. Atan kültüne göre: bütün yaşamsa l enerji sadece güneş diski ve ışıntanrun uçlan ellere dönüşen Aton'dan gelmektedir. KAYNAKÇA CLAYTON, P. A.: 2001 Chronic1e of the Pharaohs, London. DE BELER, A. G.: 1998 Lı Mythologie egyptienne, Paris. FAULKNER, R. O .: 1985 The Andent f.gyptian Book of Dead, London. FRANKFORT, H.: 1955 Kingship and the Gods, Chicago. JAMES, E. O.: 1958 Myth and Ritual in the Andenl NeJlr East, New York. MCDERMOTI, B.: 2002 Dechiffrer les hieroglyphes, Paris. VERCOUTfER, J.: 2005 Eski Mısır, İstanbul . WILSON, J.A. : 1956 The Culture of Andent Egypt, Chicago. 28