PDF - yenifikirdergisi.com
Transkript
PDF - yenifikirdergisi.com
venifikir v yıl / ye a r/ ja h r : 6 sayı / num ber / nr:15 Tem m uz-A ralık 2015 / Ju ly - D ecem ber 2015 issn:1308-9412 w w w .yenifikirdergisi.coi Arap Yönetim Tarzı ve Türk Yönetim Tarzı Üzerindeki Etkisi A ra bic M anagem ent Style and Its Effect on Turkish M anagem ent Stı/le Feyzullah EROĞLU Devlet Yönetimi ve Entelektüel Akıl State M anagem ent and Intellectual M in d M esut MEZKİT Televizyona Yansıyan "Kadınlık" -"Erkeklik" İdeali ve Yeniden Üretilen Roller The id ea l O f " M an h oo d " -" W om an h oo d " R eflectin g Ö ver T he Television A n d The R ep ro d u ced R oles Hüsamettin İNAÇ Emel ÇOKOĞULLAR Nükleer Enerji: Türkiye ve Dünya Ölçeğinde Bir Değerlendirme N uclear Energy: An Evaluation ofT u rkey and W orld Scale İsa Ç E L İK A li Ç E K E R R auf BELG E Orhan Pamuk'un 'Kafamda Bir Tuhaflık' Romanı'nda Yerellik ve Geleneksellik E ocalism A n d T raditionalism in O rh a n P a m u k 's 'A S tra n g en ess in M y M i n d ' Ali BUDAK A dvantages of Sym biotic O rganization Form s: A R esearch on C om panies O perating in a Shopping C entre in Ç anakkale Sim biyotik O rganizasyon B içim lerin in Avantajları: Ç anakkale'de B ulun an Bir A lışveriş M erkezinde Faaliyet Gösteren İşletmeler Üzerine Yapılan Bir Araştırma Ozan KAYA Serhat HARMAN Ebru KANYILMAZ POLAT Y ön etici ve İşgören lerin Ö rgü tsel A d alet A lgıları Ü zerine B ir A raştırm a A Study on the Administrators and Employees' Organizational Justice Perceptions Öncü Yanmaz ARPACI 15 Mutlu ARMAN y e n i fi ki r S .A JV I Y en i F ik ir Strateji A ra ştırm a M e rk ezi "A y d ın 'm İlk Strateji A raştırm a M e rk e z i" yeniTikır A Y D IN ^ 1 ^ \ 1 ^ H A B F .R g o n ç vo g e n i ş d u ş u n o n lo r için w w w .y e n ifik irh a b e r.c o m venifikir w w w .y e n ifik ir d e r g is i.c o m yenifikir d e r g is i y a y in l a r i (YFD) yenifikir h a b e r a ja n si ' (YHA) İ l e t i ş i m I A d n a n M e n d e re s B u lv a rı,G ü z e lh is a r M a h a lle s i 3 7 . S o k a k N o : 5 K a t : lA Y D IN e-posta: yenif.k.r@hotmail.com 0256 214 48 21/0541 214 48 21 ULUSLARARASI fikir H A K E M L İ A K A D E M İ K FİKİR A R A Ş T I R M A DERGİSİ in t e r n a t io n a l jo u r n a l of a c a d e m ic r e s e a r c h a n d s tu d ie s / in t e r n a t io n a ! a k a d e m is c h id ee fo rs c h u n g s z e it s c h r if t ULUSLARARASI HAKEMLİ AKADEMİK FIKIR ARAŞTIRMA DERGİSİ International Journal of Academic Research and Studies Yıl/Year: 6 Sayı/ Issue: 15 Temmuz - Aralık 2015 / July - December 2015 ISSN:1308-9412 KURULUŞ TARİHİ THE DATE of FOUNDATION www.yenifikirdergisi.com : 26 NİSAN 2009 : 26 APRIL 2009 Yılda İki defa; 28 Aralık -28 Temmuz aylarında yayınlanır. Publishing twice a year : 28th December-28th July SAHİBİ/OWNER Gönül ŞAHİN MEZKİT YAYIN KURULU /EDITORIAL BOARD Mesut MEZKİT Gönül ŞAHİN MEZKİT GENEL YAYIN YONETMENİ/EXECUTIVE EDITOR Mesut MEZKİT Doç. Dr. Celaleddin SERİNKAN Yrd. Doç. Dr. İsa ÇELİK EDİTÖR/ASSOCIATE /EDITOR Süleyman Faruk GÖNCÜOĞLU Süleyman Faruk GÖNCÜOĞLU Mükerrem KÜRÜM YAYIN KOORDİNATÖRÜ/YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ Rabia ÇAKI Rabia ÇAKI Cengiz ALTINTAŞ Davut TÜRKSEVER YAYIN KURULU BAŞKANI/ HEAD OF EDITORIAL BOARD Mesut MEZKİT GRAFİK-TASARIM/GRAPH DESIGN BY: Rabia ÇAKI AKADEMİK DANIŞMAN/ ADVISORY OF ACADEMIC Doç. Dr. Celaleddin SERİNKAN BASKI/PRESSED BY: Detay Fotokopi Zafer Mahallesi 127 Sokak No:2/B AYDIN TLF.: 0 256 215 37 30 REKLAM VE İLETİŞİM ADRESİ/COM M UNICATION AYDIN: Adnan Menderes Bulvarı. Güzelhisar Mahallesi 37. Sokak N o:5 Kat:1 AYDIN TLF.: 0256 214 48 21 İSTANBUL: Otağtepe Caddesi Timuçin Sokak Ekmekçioğlu Recidence No:1D: Anadoluhisarı/BEYKOZ/İSTANBUL w w w .yenifikirdergisi.com www .kulturtarihi.org El-mek(e-Mail): yenifikir@hotmail.com i n f o @ y e n i f i k i r d e r g i s i. c o m ISSN:1308-9412 n ifik ir y il 6 saye ıs ı D ER G İ H A K E M V E D A N IŞ M A K U R U L U BOARD OF RIVIEWERS Prof. Dr. Abdullah İLG A Zİ................................................. Dumlupınar Üniversitesi/ Unıversity Prof. Dr. A hm et N A H M ED O V ......................................... Adnan Menderes Üniversitesi/University Prof. Dr. Ayşe Ü ST Ü N .......................................................... Uşak Ünviversitesi /Unıversity Prof. Dr. Akif FA RZALİYEV................................................ St.Petersburg Devlet Üniversitesi/ Unıversity Prof. Dr. Bekir D E N İZ .......................................................... Akdeniz Ünviversitesi/Unıversity Prof. Dr.Cemal YURGA ........................................................ İnönü Üniversitesi/ Unıversity Prof. Dr. Duran N E M U T L U ............................................... Emekli Öğretim Görevlisi/ Retired Lecturer Prof. Dr. Fatim a MATOS ................................................... Faculdade De Letras Da Universidade Do Porto /Unıversity Prof. Dr. Fatim a OUTEIRINHO ...................................... Faculdade De Letras Da Universidade Do Porto/ Unıverstıy Prof. Dr. Feyzullah EROĞLU ............................................ Pamukkale Üniversitesi/Unıversity Prof. Dr. Hakkı Ö N A L .......................................................... Dokuz Eylül Ünviversitesi /Unıversity Prof. Dr . Hüsamettin İNAÇ ............................................. Dumlupınar Üniversitesi/University Prof. Dr. İsmet BA RA N ......................................................... İstanbul Üniversitesi//Unıversity Prof. Dr. Maria DE FATIMA MORINHO ..................... Faculdade De Letras Da Universidade Do Porto/Unıversity Prof. Dr.Maria DO NOSCİMENTO ............................... Faculdade De Letras Da Universidade Do Porto /Unıversity Prof. Dr .Mehmet MARANGOZ ..................................... Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi/University Prof. Dr . Mesiağa Mehemmedi Ahm ed ....................... Azerbaycan Bilimler Akademisi/ Academ y Prof. Dr.Orhan OKAY ......................................................... Emekli Öğretim Görevlisi/ Retired Lecturer Prof. Dr.Salih TUĞ ................................................................ Emekli Öğretim Görevlisi/ Retired Lecturer Prof. Dr. Yusuf DEVRAN .................................................. Yeditepe Ünviversitesi /Unıversity Prof. Dr.Yücel OĞURLU ..................................................... Beykent Üniversitesi /Unıversity Prof. Dr. Zulmira SAUTOS ............................................... Faculdade De Letras Da Universidade Do Porto/ Unıversity Doç. Dr. Assoc. Prof. Dr..Ali ELEREN .......................... Türkiye Kırgızistan Manas Üniversitesi/University Doç. Dr. Assoc. Prof. Dr.Bahri ERSOY ......................... Afyon Kocatepe Ünviversitesi/University Doç. Dr. Assoc. Prof. Dr Celaleddin SERİNKAN ..... Türkiye Kırgızistan Manas Üniversitesi/University Doç. Dr. Assoc.Prof. Dr.Dilşen İNCE ERDOĞAN .... Adnan Menderes Üniversitesi/University Doç. Dr. Assoc. Prof. Dr .Doğan KUTUKIZ ............... Muğla Üniversitesi/University Doç. Dr.Assoc. Prof. Dr.Esin BARUTÇU Pamukkale Üniversitesi/University ..................... Doç. D r./ Assoc.Prof. Dr.Hüseyin ÜRETEN ............... Adnan Menderes Üniversitesi/University Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Mehmet ÖNAL .................. İnönü Üniversitesi/University Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .M uammer ZEREN LER ... Selçuk Üniversitesi/University Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .M uham met ERAT ............. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi/University Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Mustafa Erkan ÜYÜM EZ Anadolu Üniversitesi/University Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Mustafa GÜLER ................ Afyon Kocatepe Üniversitesi/University Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Sadık KARTAL .................. Mehmet Akif Üniversitesi/University Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Süleyman İNAN ................ Pamukkale Üniversitesi/University Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Süleyman UYAR ............... Akdeniz Üniversitesi/University Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Süleyman KIZILTOPRAK M imar Sinan Güzel Sanatlar Ünv./University 2 yenifîkir yil 6 sayi: 15 D E R G İ H A K E M V E D A N IŞ M A K U R U L U / BOARD OF RIVIEWERS Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Şaban O RTA K .................................................. A fyon K ocatepe Üniversitesi/University Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Talip K A RA K A YA ......................................... D um lupınar Üniversitesi/University Doç. Dr. /Assoc. Prof. Dr .Turgay UZU N ................................................. Muğla Ünviversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.A li SATAN ................................................. M arm ara Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.A bdülkadir Y A L D IR .................................Pam ukkale Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.A dil Adnan Ö ZTÜ RK ......... A dnan M enderes Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.A li TAŞ ..................................... M ehm et A kif Ersoy Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.A rzu C A K İN BER K .............. Tunceli Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.A rzu G ÜRD OĞ AN ................ Muğla Üniversitesi/ U niversity Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.A ydın SARI ............................. Pam ukkale Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. Dr. Bekir SA VA Ş ..........................Kocaeli Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.Erdinç YÜ C EL ........................ Selçuk Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.G ünver GÜNEŞ ..................... A dnan M enderes Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. Dr. Halil M U T İO Ğ L U ................. A dnan M enderes Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. Dr. Halil İbrahim H A K SEV ER ....... U şak Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.H ans W ERN ER SC H M D D T ..... G oethe Enstitüsü/Institute Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.H ilm i D EM İRK A YA ............ M ehm et A kif Ersoy Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.H ülya Y A LD IR ...................... Pam ukkale Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. Dr.İsa Ç E LİK .................................M uğla Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. Dr.İsm ail TOSUN Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. Dr.Kazım Ç E LIK .......................... Pam ukkale Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. Dr. M ustafa BA Y H A N ................. Pam ukkale Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.M ustafa BIYIK LI ................... D um lupınar Üniversitesi/Unıversity Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. Dr. N eslıhan COŞKU N K A RADAĞ ................ Çukurova Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.O zan KAYA ............................. Muğla Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.Selahattin AVŞA RO Ğ LU ... Selçuk Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.U ğur K ILIN Ç .......................... M ehm et A kif Ersoy Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.Yasin BİLİM ............................ N ecm ettin Erbakan Üniversitesi/University Yard. Doç. Dr./ Asst. Prof. D r.. Zubeyir BA Ğ C I .................... Pam ukkale Üniversitesi/University ........................Süleym an Dem irel Üniversitesi/University (ünvan ve isim sırasına göre yazılmıştır./ by academic title the names listed and alphabetically) 15.Sayımızda Katkıda Bulunan Hakemler Prof. Dr. Birol A K GÜ N ...................................................................................... N ecm ettin Erbakan Üniversitesi/University Prof. Dr. Ergün Y IL D IR IM ............................................................................ Marm ara Üniversitesi/Unıversity Prof. Dr. Oğuz C E B E C İ................................................................................. Yeditepe Üniversitesi/Unıversity Doç. Dr. Kadir G Ü L E R ................................................................................. Dum lupınar Üniversitesi/Unıversity /jetArşivleri SİS o s ^ A k a d e m i k D iz in V Akademik Türk Dergileri İndeksi tarafından taranmaktadır. yenifîkir YIL: 6 SAYI: 15 3 MAKALE YAYIM VE YAZIM KURALLARI INFORMATION FOR AUTHORS/and EDITORIAL RULES FOR SUBMITTING MANUSCRIPTS *Yeni Fikir dergisi iki dilde yayın yapan uluslararası sosyal bilimler bir dergidir. *Yeni Fikir dergisinin akadem ik yazıları hakem lidir. *Akadem ik tarzda yazılan araştırm a ve incelem e yazıları ilgili hey'etlerin tetkikinden sonra yayım lanabilir. *Hakem Kurulu yayım düzeni w w w .yenifikirdergisi.com adresinden incelenebilir. *Yeni Fikir dergisi gizli hakem lilik prensibini esas alm ıştır. *Hakem heyetine gönderilen yazının yazarının ismi gönderilm ez. *Hakem ler, birbirinden bağım sız olarak yazıyı inceler ve raporlarını ona göre verirler. *Dergiye gönderilen m akalelerin m etni Palatino Linotype 10 punto, te k aralıklı olarak, iki yana yaslı, paragraf öncesi ve sonrası 6 nk boşluk bırakılm alı ve m akale başlığı ilk harfleri büyü k ve ortalanm alıdır. *Yazar/yazarların isim ve soy isim leri,e-posta adresleri başlığın altında ortalanm ış olarak yazılm alıdır. Unvan, kurum ve e-posta adresleri için özel dipn ot için yıldız " * " işareti eklenm eli ve sayfanın altına bilgiler yazılm alıdır. *Öz , Abstract ve Kaynakça kısmı (ilk harfler büyük) Palatino Linotype 11 punto ve te k aralıklı olm alıdır. Türkçe B aşlık ( İlk harfler büyük diğerleri küçük harf-italik) Palatino Linotype 18, İngilizce B aşlık (İlk harfler büyük diğerleri küçük harf-italik) Palatino Linotype 16, Şekiller ve tablolar, 10 punto ve te k aralıklı olm alıdır. Bunlarda 6 n k boşluk bırakılm ayacaktır. Bölüm ve A lt Bölüm ler, norm al rakam larla num aralandırılır. Bu düzenlem ede, bölüm ler sırasıyla 1, 2, 3, .. (Kalın yazı tipi, B ü yük harflerle, 13 punto). şeklinde num aralandırılırken, alt bölüm ler ve onların da altındakiler için norm al rakam lar 1 .1 ., 1 .2 ., 1 .3 (Kalın yazı tipi, ilk harfler büyük, 12 punto ) , . ..., 1.1.1., 1.1.2., 1.1.3 (Kalın yazı tipi ,ilk harfler büyük, 11 punto ) , . . . . 1.1.1.1, 1.1.1.2, 1.1.1.3, (Kalın yazı tipi , ilk harfler büyük, 10 punto ), ... gibi birden ço k haneli olacak şekilde verilir. *Kaynak gösterim i metin içinde olm alıdır. Eğer dipnotta kaynak verilecekse Palatino Linotype 9 punto ve te k aralıklı, boşluk bırakıl m adan verilm elidir. Kaynakçada makaleler: soyisim (büyük haflerle), isim , (yıl), başlık şeklinde devam etm elidir. * G önderilecek yazılarda sosyal bilim lerde yaygın ve kabul edilebilir kaynak gösterm e usullerinde (M FL, Harward , Chicago, APA gibi) herhangi biri, kendi içinde tutarlı olm ak şartıyla kullanılabilir * Yeni fikir Dergisine gönderilecek yazılar , A 4 boyutunda 15 sayfayı geçm eyecek şekilde düzenlenm elidir. *Yayım lanm ak üzere gönderilen yazının aynısı veya benzerinin başka bir yerde yayın lanm am ış olm ası gerekir. Ö zgün çalışm alarda yazarların, yazının uluslararası bir y erd e (Türkiye dahil) y ayın lan m adığına dair im zalı beyanını içeren bir belge başvuruya eklenm eli dir. *Yazılar belirlenen yazı ölçülerinde 80 gram lık A 4 boyutunda beyaz kâğıda çıktısı dergi adresine, ayrıca e-posta adresine de gönderil m elidir. *Dergi, Türkçe-İngilizce olm ak üzere iki dilde yayın yapacaktır *Akadem ik yazılar, kom isyonlarım ız tarafım ızdan tercüm e edile cek tir. *Çeviri ve incelem e yüküm lülükleri ile hakem heyetine gönderilecek yazıların yüküm lülükleri yazara aittir.. *Çeviri, incelem e ve hakem heyetine gönderilecek yazıların kargo yüküm lülükleri yazara aittir. *Yazarın talebi doğrultusunda ayrıca farklı dillerde de yayım lanabilecektir.(Rusça-Fransızca-Arapça-İspanyolca-İtalyanca gibi) *Akadem ik yazıların dışında seviyeli yorum , görüş, tartışm alara da yer verilecektir. *Yazıların sorum luluğu yazarlarına, reklam ların sorum luluğu da reklam verenlere aittir. *Gönderilen yazılar yayım lansın yayım lanm asın iade edilm ez. *Derginin ve yazarın ism i kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. * Yeni Fikir dergisinde yayınlanacak çalışm aların imlâ ve noktala m asında yazarın tercihi geçerli olm akla birlikte gerekli görüldüğü taktirde T D K 'nın kurallarına göre düzeltm eler yapılacaktır. * Yeni Fikir dergisine gönderilen çalışm aların cevaplanm a süresi 30 gündür. Bu zam an içersinde cevap verilm eyen çalışm alar ulaşm a mış dem ektir. A kad em ik çalışm alarla ilgili, hakem lerin verdiği olum lu ya da olum suz görüş, çalışm anın yazarına bildirilir; gerekli düzeltm eler istenebilir. * Yeni Fikir dergisinde yayım lanacak polem ik konusu olan çalışm a larda en fazla 2 kez cevap yazm a hakkı tanınır. *Yeni Fikir dergisinin bütün yayın hakları Gönül Şahin MEZKİT'e aittir.Yenifikir Dergisi, w w w .yenifikirdergisi.com adresinde de yayınlanm aktadır. *Yeni fikir is an international bilingual social science journal. *Academ ical W ritings in the Yeni Fikir are refereed. *The A cadem ical research w ritings only can be published after the com m ittee accepts the writings to be published. *The C om m itee Issue Regulation Can be Learned at: w w w .yenifikirdergisi.com *Yeni Fikir dergisi is based on the secret arbitration principal. *The W riting th a t sen t to the arbitration board does not include its w riter's name. *The arbitrators evalute the w ritings independent from each other. *Articles sen t to the jo u rn a l m ust be in Palatino Linotype 10 with single spaced. Both before and after the paragraph m ust be 6 nk spaced. A nd the first letter of the article's title m u st be upper case letter. Author's/authors' nam es and surnam es, e-m ail addresses should be w ritten centered under the title. For titles, organizations, and em ail addresses, the special footnote ” * " should be added and the inform ations should be w ritten under the page. *Abstract, and Reference parts (first letters uppercase) m ust be in Palatino Linotype 11 punto and m u st be single spaced. Th e T itle in Turkish (First letters uppercase others lower case and italic) m ust be in Palatino Linotype 18. T h e T itle in English (First letters upper case others low er case and italic) m u st be in Palatino Linotype 16 and Shapes and Tables m ust be in 10 punto and single spaced. T h ese w on 't include 6 n k spaces. Sections and sub sections m u st be num bered with norm al num bers. In this editing, w hile the sections are num bered in the order 1,2,3... (in italics upper case and 13 punto) for the sub sections and under them , norm al num bers such as 1.1,1.2,1.3 (bold font, initial letters uppercase, 12 pu n t o ) ! . ! . ! . , 1.1.2,1.1 .3 (bold font, initial letters uppercase, 11 pun to) 1.1.1.1., 1.1.1.2., 1.1.1.3. (bold font, initial letters uppercase, 10 punto) m ust be provided as m ultiple digit. *Referencing m ust be in the articles them selves. If the w riter w an ts to reference in footnote, it m u st be in palatino linotype 9 punto single spaced and w ith ou t spaces. Th e articles in the refe rence m u st follow this order: Surnam e (uppercase) Nam e (year) Title. *The w ritings to be se n t to the jo u rn a l may include one of the referencing m ethods (MFL, Harvard, Chicago) provided th a t it is co nsisten t w ith itself. *The w ritings to be sen t to Yenifikir jo u rn a l should be in A 4 size and m ust not be m ore than 15 pages. *The w ritings se n t to be published m u st not have been written or published in a n y other source. In individiual w ritings, authors should include a paper with th eir sign on it proving th a t the writing w a s not published in any other journal. *W ritings typed on A 4 paper w ith 80g, its hard copy should be posted both to the address of the journal, and to the e-m ail address. *The jou rn a l is published in English-T urkish. (Bilingual) *The academ ical w ritings will be transladed by our com m issions. *The shipm en t responsibilities belong to the w riter itself. *If the author desires, the w ritings can be published in another language. (such as Russian, French, Arabic, Spanish, Italian) *Besides the academ ical w ritings, com m ents, argum ents w ill be included in the jou rn a l as well. *The responsibilities o f articles belong to its authors, and the responsibilities of advertisem en t belong to the ad givers. *The w ritings se n t w ill not be given back to its author even if it's published or not. Th e nam e o f the jou rn al and author can be quoted if referenced. *The spelling and the punctuation of the w ritings w ill be dependent on the w riter but if it's required, certain editions can be done. *The writings th a t sent to the Yeni Fikir jou rn al w ill be answ ered in 30 days. If not, it m eans you r w o rk did not reach us. T h e positive or negative answ ers w ill be given to its author's. Som e changes m ay be necessary. *The polem ical w ritings published on the jo u rn a l can be answ ered tw ice a t most. *All rights o f the Yeni Fikir belong to G önül Şahin Mezkit. The jo u rn a l is also published on w w w .yen ifikirdergisi.com . 4 yenifikir yil 6 s a y l 15 İÇİNDEKİLER / CONTENTS ( 7 - 33 ) Arap Yönetim Tarzı ve Türk Yönetim Tarzı Üzerindeki Etkisi Arabic Management Style and Its Effect on Turkish Management Style Feyzullah EROĞLU ( 34 - 45 ) Devlet Yönetimi ve Entelektüel A kıl State Management and Intellectual M ind Mesut MEZKİT ( 46 - 54 ) Televizyona Yansıyan "Kadınlık" -"Erkeklik" İdeali ve Yeniden Üretilen Roller The ideal O f “M anhood"-“ Womanhood" Reflecting Over The Television A n d The Reproduced Roles Hüsamettin İNAÇ ( 55 - 68 ) Emel ÇOKOĞULLAR Nükleer Enerji: Türkiye ve Dünya Ölçeğinde Bir Değerlendirme Nuclear Energy: A n Evaluation o f Turkey and World Scale İsa ÇELİK ( 69 - 90 ) Ali ÇEKER Rauf BELGE Orhan Pamuk'un 'Kafamda Bir Tuhaflık' Romanı'nda Yerellik ve Geleneksellik Localism A n d Traditionalism in Orhan Pamuk's 'A Strangeness in M y M ın d ' Ali BUDAK ( 91-100 ) Sim biyotik Organizasyon Biçimlerinin Avantajları: Çanakkale'de Bulunan Bir Alışveriş Merkezinde Faaliyet Gösteren İşletmeler Üzerine Yapılan Bir Araştırma Advantages o f Symbiotic Organization Forms: A Research on Companies Operating in a Shopping Centre in Canakkale Ozan KAYA (101-122) Serhat HARMAN Ebru KANYILMAZ POLAT Yönetici ve İşgörenlerin Örgütsel Adalet Algıları Üzerine Bir Araştırma A Study on the Administrators and Employees' Organizational Justice Perceptions Öncü Yanmaz ARPACI (124-127) Mutlu ARMAN YeniFikir SAM yenîfikir YIL:6 SAYI: 15 5 Editörden Editors's Note Sosyal Bilimler alanında bir çok konuyu içeren, gelecek nesillere kaynak gösterilmesi adına çabaladığımız dergimizin 15.sayısıyla hazırlarken karşınızdayız. Birinci sayıyı duyduğumuz heyecanımızı, yeni sayılarda da yaşıyor, ayrıca dergimizin yurt dışındaki indekslerde taranması için gerekli çalışmaları sürdürüyoruz. Akademik ve fikrî bir araştırma dergi sini birlikte yürütmenin zorluğu ortadadır. Bu manada, bir taraftan hakemli yazıların sürece bağlı olması ve akademik kurallara uymayan makalelerin reddi, zam an zam an sıkıntılara sebep olmaktadır. Belli bir emekle kaleme alınan makalelerin red edilmesi yazarı açısından zorluklar durum, hakemli olmazlarındandır. içermektedir. dergilerin Am a bu olmazsa Araştırma-inceleme yazılarında m aka le sahiplerinin akademik isim lerle yayım lan ması talebi, bizi zorlayan konulardandır. Bu tarz yazılar, hakeme gönderilmeden, yayın kurulunun oybirliği veya oy çokluğu ile kabu lünden sonra yayımlanması, akademik sıfatları gereksiz kılmaktadır. Ancak biz, yine de bu vasıfları yayımlamaktayız. Dergimize gönderilen yazıların daha önce herhangi bir yerde yayınlanmamış olması ve bize yollandığı sırada diğer dergilerin değerlendirme surecine alınmamış olmasının gerektiğini hatırlatırız. Yenifikir Dergisi'nin yayına hazırlanmasında emeği gecen Yayın Kurulu Üyelerimize, bizden manevi desteğini ayırmayan fedakar hakemlerimize, yabancı dil komisyonumuza, yazılarını gönderen değerli araştırmacılarımıza, dergimizin basımını ger çekleştiren teknik sorumlumuza teşekkürleri mizi sunuyoruz. 16. Sayımızda tekrar buluş mak d ileğiyle... M esut MEZKİT 15.sayı Editörü 6 yenifik ir YIL: 6 SAYI: 15 W e are here with 15th issue of our journal which contains lots of topic about social sciences and in which we strive to make an important heritage for next generations. We experience the same enthusiasm in our every new issue just as it is our first issue and we also work hard to place our journal among the abroad indexes. The difficulty of publishing an academic and intellectual journal is obvious. In this sense, both refereed essays should be a part of the process, and the rejection of the essays that do not abide by the rules are the main difficulties for the publisher. But this situation is a must for refereed journal. The desire to be published with academic names of essay owners in researchinvestigating writings is the topic urging us. That kind of writings, before being sent to referees, its publishing after the consensus of the Edıtorıal Board or by large majority, make meaningless. However, we , nonetheless, publish these features. W e want to rem ind that articles we publish in our journal have not been published in anywhere before and these articles are evaluated according to arrival order to our center. W e give our special thanks to; Our Publishing Committee members, altruistic referees who always support us morally, our members of board of foreign languages, dear researchers who send their articles, and technical staff who publish our journal. Hope to meet in our 16th issue again. Mesut MEZKİT Editor of the 15th Issue Arap Yönetim Tarzı ve Türk Yönetim Tarzı Üzerindeki Etkisi Feyzullah EROĞLU feroglu@pau.edu.tr Öz Toplumsal hayatın devamlılığı, güven, huzur ve refah içerisinde yaşanıyor olmasına bağlıdır. Toplumdaki güven, huzur ve refahın sağlanması ise birbirinden farklı amaçlara, taleplere, beklenti ve değerlere sahip olan çok sayıdaki kişi ve grupların, belirli bir bütünlük içerisinde yönetilmesi ile mümkündür. Her toplumun, tarihsel süreç içerisinde sahip olduğu sosyal yapı özellikleri ve kültür sistemi, o toplumun nasıl yönetileceğinin de önemli göstergesi sayılır. Başka bir deyişle, her toplumun yönetim sisteminin gerçek arka planını, o toplumun yönetim ilişkilerine dair kültür kodları tayin eder. Yönetim ilişkilerinin temel ekseninde, toplumsal sınıf konumlandırması ile güçlü-zayıf kesimler arasındaki iktidar ilişkileri belirleyici olmaktadır. Bu çalışmada, onuncu yüzyıldan sonra, büyük ölçüde ortak bir inanç ve kültür sistemleri oluşturan Arap yönetim tarzı ile Türk yönetim tarzının etkileşimleri, çeşitli tarihi veriler ve olgular ışığı altında incelenmiştir. Anahtar Kavramlar: Yönetim düşüncesi, Arap yönetim tarzı, Türk yönetim tarzı A rabic M anagem ent Style and Its Effect on Turkish M anagem ent Style Abstract The continuity of social life is allied with living in confidence, comfort and welfare. Providing confidence, comfort and welfare is possible by managing numerous people and groups that have different aims, demands, expectations and values in a monolithic manner. Any society's social structure and cultural system that have been in historical process is a sign of how that society will be governed. In other words, the real background of societies' management system is designated by cultural codes about management relations.Stratification and power relations between strong and weak classes are decisive in the main axis of management relations. In this study, the interaction between Arabic management style and Turkish management style that substantially have common religion and cultural systems after tenth century were examined in the light of various historical data and phenomenon. K eyw ords: Managem ent thinking, Arabic management style, Turkish management style *Prof. Dr. Pamukkale Üniversitesi, İİBF, İşletme, Yönetim ve Organizasyon Anabilim Dalı, feroglu@pau.edu.tr yen ifik ir yil 6 sayi: 15 7 1. GİRİŞ: TOPLUMSAL YAPININ öğrenildiği kültürel alan olan aile ve eğitim YÖNETİM SÜREÇLERİNE OLAN süreçlerinin aynı zihniyet ve evren tasavvuru kapsamında ETKİSİ şılamak, amaçlarına ulaşmak, sorunlarını çöz mek ve varlıklarını etkili bir şekilde sürdüre bilm ek için farklı boyutlarda ve düzlemlerde çok sayıda işbölümü ve işbirliği sistemlerine gerek vardır. İşbölümü ve işbirliği sistemleri, çok farklı yetenek, bilgi ve kişilik özelliklerine sahip olan birçok insanın, konum ve statüleri ne göre belirli bir dikey ve yatay ilişkiye da Aslında, dikey ilişki "otorite" esaslı bir tür üst-ast ilişkisidir ve yöneticiyönetilen ilişkisi olarak da bilinir. Yatay ilişki ise "denklik" esaslı olup çoğunlukla konum ve şartları birbirine benzeyen kişilerin kendi ara larındaki ilişkidir. Her toplumun kültür doku su, çeşitli işbölümü ve işbirliği sistemlerinin yapılanmasını ve yönetimini, kendi tarihsel ve geleneksel güç ve mülkiyet ilişkilerine göre şekillendirmektedir. Bu bağlamda, genel sis tem teorisinin mantığı gereğince, kimi kültür lerde dikey ilişkiler çok baskındır ve her tür yönetim biçiminde son derece sosyal mesafesi yönetim kültürlerinde de, çoğunlukla karşılıklı güvene dayanan ve yatay ilişkilerin kullanıldı ğı nispeten demokratik bir evrim geçirdiler. Buna karşılık, yeryüzündeki toplumların bü yük bir kısmı, gelişmiş Batı toplumlarının ge çirdiği modernizm kaynaklı değişimi, her ne kadar öykünme ve taklit etme çabası içerisinde yakalam aya çalışmış olsalar bile, bu konuda ciddi bir mesafe aldıkları söylenemez. Bu bağ lamda, insanlık ve kültür tarihi bize göster mektedir ki, birkaç istisnasının dışında, toplumların büyük bir kısmının yönetim ve örgüt kültürü, kendi tarihsel ve kültürel şartlarının (özellikle otoriter aile ve tekelci mülkiyet ilişki lerinin) kaçınılmaz bir sonucu olarak yönetim ilişkilerinde ağır bir dikey ilişkiye yani "otori ter" tutumlara sahiptir. H atta bazı toplumlar vardır ki, sınıf çelişkileri, insan hakları, m ülki yet ilişkileri, genel ahlaki kurallar ve değer yargıları dur. Buna karşılık, kimi kültürlerde yatay iliş kiler çok baskındır ve hayatın birçok yönünde nispeten eşitlikçi ve demokratik esaslar geçerlidir. itibarıyla tarihsel konumlarında, olumlu anlamda herhangi bir gelişme mevcut değildir. yüksek olan bir otorite kullanımı söz konusu Yönetim ve organizasyon süreçlerine dair tarihsel verilerin ve bulguların çok büyük bir önemi vardır. Bu anlamda, yönetim ve örgüt sistemleri, her toplumun evren tasavvu ru ile genel zihniyet kalıplarının şekillendirdi Tarihsel süreç içerisinde, genel olarak bugünün gelişmiş Batı toplumlarının bir kısmı, ekonomik ve sosyo-kültürel anlamda Röne sans, Reform, Aydınlanma, M odernizm, Sana yileşme v.b. tarzında çok büyük bir hamleler yapmayı başardılar. Böyle bir değişim ve dö nüşüm hareketlerinin, yalnızca ekonomik ve siyasi hayatlarında değil aynı zam anda toplu mun bütün kültürel dokularında da etkili ol ması sayesinde, bu toplum ların zihniyet te mellerinde ve dünya görüşlerinde de kalıcı değişimler yaşanm ış oldu. Batılı toplumlar, sosyal dokunun insan ve eşya ilişkilerinin ilk 8 sonucunda, daha sonraki iş ve işbirliği sistemlerindeki Her toplumun, temel ihtiyaçlarını kar yanmaktadır. kurumsallaşması y e n if i k ir YIL: 6 SAYI: 15 ği bir sosyal ilişkiler ağıdır. Geçmişten bu ya na, toplumların temel yönetim ve örgüt kültür lerinin en etkili etkenleri, o topluma dair her türlü yaşam tarzına yön veren evren tasavvur ları ile insanların davranış biçimlerini etkile yen zihniyet alt yapılarıdır. Toplum ların ve kültürlerin evren tasavvurları ile zihniyet te melleri, o toplumun bütün kurum ve değer yargıları yanında, yönetim ve örgüt süreçle rindeki dikey ve yatay ilişkilerini de tayin eder. Her toplumun ve kültür sisteminin evren tasavvuru ile zihniyet yapısı, ilgili olduğu top lumun temel düşünce yapısını, dünya görüşünü, kurumlarını, değerlerini ve gelenek temel varsayımlarında (yani temel ilke ve ku lerini yansıtır (Bıçak, 2009, 33). Bu anlamda, rallarında) fiilî bir devrime yol açabilmektedir. evren tasavvuru ve zihniyet arka planı, insan "Otoritenin ve mülkiyetin paylaşımı zihniye ların ve toplumların, tabiatla ve çevreyle uyum tinde", kalıcı ve sürekli bir değişim ve dönü çabaları kapsamında her türlü varlıkla olan şümü gerçekleştirebilmek için kesinlikle önceki ilişkilerinin algılanması ve kavrayışı ile kendi ve alttaki tek yanlı "otoriter ve mülkiyetçi zih dışındaki insanlarla olan ilişkilerin düzenlen niyeti" işlevsiz kılacak derecede, ama ondan mesi anlamında bireysel ve toplumsal davra daha güçlü ve daha etkili yeni bir paylaşımcı nış kalıplarını temsil eder. ve katılımcı yönetim sistemi kurmak şarttır. Böyle bir zihniyet değişiminin, toplumsal kat Her toplumun, evren tasavvuru ile manlara ve bütün sosyal dokuya nüfuz etm e zihniyet dünyasının en anlamlı dışa vurum sinin en somut ve hakiki göstergesi ise aile sahaları, insanın diğer insanlarla, insanın diğer ilişkileri kapsamındaki dikey ve yatay ilişkile eşyalarla olan ilişkilerinde kendini gösterir. Bu rin yeni değerler sistemi doğrultusunda ger bağlamda, yönetim ve örgütsel süreçlerdeki çekleştirilme eğilimine girmiş olmasıdır. Aksi dikey ilişki düzlemindeki yönetici-yönetilen halde, sonradan üste gelen yönetim yaklaşım ilişkisi ile yatay ilişki bağlam ındaki denkler ve modelleri, ne kadar mükemmel olursa ol veya aynı kademede bulunanlar arasındaki sun, alttaki bir süre sonra tekrar su yüzüne ilişkinin çıkarak tekrar dönebilmektedir. şekillenmesini büyük ölçüde, aile veya grup içindeki "insanın insanla ilişkisi" ile "insanın eşyayla ilişkisi" çok belirleyici olgu 2. İSLÂMİYET'İN DOĞUŞUN DAN lardır. ÖNCEKİ ARAP KÜLTÜRÜ Hem "insanın insanla ilişkisi", hem de "insanın eşyayla ilişkisi", en küçük sosyal ilişki birimi olarak aileden, en büyük sosyal yapı Tarihsel süreç içerisinde, İslâmiyet'ten olan devlete kadar, bütün sosyal dokudaki önceki dönemlerde, Arap kültür coğrafyasın yönetim ve örgüt kültürünün asıl belirleyicisi da, dikkat çeker ve kayda değer, dir. Bu anlamda, her toplum ve kültür siste yönetim tarzı mevcut değildir. İslâmiyet'ten mindeki aile yönetimi ile devlet yönetim inin önce Araplar, büyük ölçüde kabile boyutların "otorite ilişkileri" ile "otorite dereceleri" ara da örgütlenmiş olup, klan ve ailelere bölün sındaki etkileşimin altında, toplumun evren müş bir halk görünümündedirler. Aslında, tasavvuru ile zihniyet dünyasının kurumsal ve fiziki olarak çöl ve vaha ortamları şeklindeki kolektif bilinçaltı yargıları yatmaktadır. A n bir coğrafi konum gereği Araplar, aile, klan ve cak, çok kuvvetli bir bilgi sistemi aracılığıyla kabile düzeyinden daha büyük ve gelişmiş bir toplum ların ve kültürlerin yaşam tarzında, çok sosyal yapı ortaya koyamamışlardır (Bıçak, yönlü ve kapsamlı bir toplumsal devrim veya 2009, 222). Bu yüzden, İslâm iyet'ten önceki dönüşüm olduğu zaman, ancak temel toplum Arap kültürü, bir aile, klan ve kabile kültürü sal zihniyet davranışlarında hissedilir bir de olarak, daha üst düzeylerde ve derecelerde ğişme ve gelişme olabilir. Böyle bir değişim ve yönetim tarzı ortaya koyamamış; bütün yöne dönüşüme, belirli bir entelektüel kesimin ön tim, tecrübe ve gelenekleri, doğrudan doğruya cülük etmesi ve ayrıca bütün bunları seçkin bir aile, klan ve kabile kültürlerinin dar ve katı grubun yaşaması yeterli değildir. kuralları içerisinde şekillenmiştir. Toplumsal belirli bir sistemin bütün alt kültür katmanları ile doğ rudan doğruya temasa geçen ve bütün halkın İslâm iyet'ten önceki Arapların sosyo hayat tarzına nüfuz eden değişim ve dönü ekonomik ve kültürel yapıları, yaygın şümler ancak yönetim ve örgüt sistemlerinin alışılmış adıyla "Cahiliye n ifik ir YIL: 6 devri" SAYI: 15 ve olarak j 9 adlandırılır. "C ehl" kökünden türetilmiş olan "bütünleşm em iş olan" ayrı ayrı kompartıman bu kelimeye, ilmin zıddı olarak genellikle "b il lardan oluşmaktaydı. Bundan ötürü, İslâm i gisizlik" anlamı verilir. Fakat "Cahiliye Devri" yet'ten önceki Arap kültürüne mensup kişile kavramı sadece "bilgisizliği" içermekle sınırlı rin ve grupların bireysel bilinç ve algılama olmayıp, Arapların İslâm 'dan önceki bütün biçimleri, aslında doğuştan herkeste mevcut tutum ve davranışlarını temsil etm ek üzere, olan birlik ve bütünlük fıtratının (Doğal Eğili daha geniş anlamda kullanılmaktadır. Hz. minin), yaşanılan bölünmüş kültürel çevre M uham m ed'in ashabı, "Cahiliye" kavramı ile tarafından bir anlamda zorla parçalanmış ol İslâm öncesini yani miladi 610 yılında vahyin duğu yersel bir dağınıklığı temsil ediyordu. Bu inmeye başlam asından önce yaşadıkları devri yüzden, Arapların bölünmüş ve parçalanmış kastediyorlardı. bilinç ve algılarını, belirli bir birlik ve bütünlük Genel olarak, Arapların İslâm 'dan önceki tarihlerinin cahiliye kelime çerçevesinde ve ortak temelinde birleştirecek siyle ifade edilmesinde çok sayıda etken ol bazı ilke ve kurallara dair değer yargıları bu m akla birlikte, gerçekte bu konuda en dikkate lunmamaktaydı (Bilgiseven, 1985,385). değer sebepleri şu şekilde özetlemek müm kündür. İslâm öncesi Araplar, egemen yaşam Davranış bilim lerinin verilerine göre, biçim lerinin bedevilik olması nedeniyle çevre her insan, dış dünyayı kendi zihinsel tasavvu lerinde yaşayan diğer kültürlere göre medeni runa ve algılama çerçevesine göre algılar ve yet bakım ından oldukça geri kalmışlardı. Ay davranışlarını çoğunlukla bu doğrultuda ayar rıca, kayda değer önemli bir tarihi geçmiş ve lar. Aslında, yine her insanın kendi zihinsel tecrübelerinin tasavvuru olmaması, kötülük yapmayı ve algılama çerçevesinin oluşu önleyen ve iyi insanlar olmalarını salık veren munda, birinci derecede içinde doğup büyü belirli bir inanç ve ahlak düzenine sahip ol düğü başta aile kurumu olmak üzere sosyo mamaları, onların yaşadıkları o çağa "bilgisiz kültürel ve fiziki çevre belirleyici olmaktadır. lik Bu yüzdendir ki, "Cahiliye Devri" Araplarının, çağı" denilmesine ortam hazırlamış- "insanın Tanrıyı algılama biçim i", "insanın tır(Fayda,1993, 17). insanla ilişkisi" ve "insanın eşyayla ilişkisi" "Cahiliye D evri", yönetim kültürü ve ekseninde şekillenen evren tasavvurları ile insan ilişkileri bakım ından iki önemli özellik yönetsel ilişkiler üzerinde gerçekleşen "dikey" taşımaktaydı. Birinci olarak, bir "m illet olma" ve "yatay" ilişkiler arasında çok büyük bir bilincinin olmamasından dolayı bölünmüş ve özdeşlik vardır. Bu bakımdan, Arap yönetim parçalanmış sosyal yapının, bir sosyal birlik ve kültürünün "otorite" ve "güç" karşısındaki bütünlüğe işaret edecek değer yargıları ile bu tutum ve davranışlarını anlamanın en etkili doğrultuda ilke ve kuralları da mevcut değildi. yolu, İslâmiyet öncesi "evren tasavvurları" ile Arap kültür değerlerinin anlamlı ve kapsamlı "ailevi" ve "sınıfsal" konumlarını ortaya koy- bir birlik ve bütün oluşturamamış olması ne m aktır."Cahiliye D evri" evren tasavvuru ve deniyle aynı toplum içinde birbiriyle bağdaş inanç sisteminin merkezinde, "yeryüzü ilahı m ayan ve çok sayıda çelişkiler taşıyan kültürel gibi olan güçlü insan" ile "gökyüzü insanı gibi zıtlıklar oldukça fazlaydı. Her bir ailenin, kla olan güçlü Tanrı " arasında geçişken bir Allah nın ve kabilenin, gelişmiş bir lisan (dil) dışında algılaması ve zihniyeti bulunmaktadır. Buna neredeyse ortak ulusal bir değeri yoktu. İkinci göre, bu kültür sisteminin kişi ve toplulukları, olarak, aynı yerde yaşayan ve aynı dili kulla kendi kabile ve topluluklarının reis ve liderle nan Arapların, sahip oldukları kültürün tezatlı rini, her şeye kadir ve hakim yeryüzünün ve ilahları çelişkili bireylerin ıo değer kendi yenifikir yargılarından algılama etkilenen çerçeveleri yil:6 sayi: is dahi konumunda görürken; inandıkları Tanrı'yı ise gökyüzünde bulunup kendilerinin insan olarak düşleyip de bir türlü yapam adık Bedevî bir kültüre sahip olan bu dö ları her şeyi yapan üstün bir varlık gibi tasav nem insanları, kabileler halinde yaşadıkları vur etmektedirler. Aslında, bu kültürün m en için varlıklarını sürdürebilme ve geleceklerini subu olan kişiler, lâfzen ve söylem olarak Al teminat altına alma konusunda, adeta kabile lah kavramını bilmekteydiler. Ancak, Mekkeli reislerine, şeyhlerine, seyitlerine ve efendileri müşrikler, Allah'ı çok uzakta, çok yüce ve aş ne karşı kendilerini son derece bağım lı hisset kın bir varlık olarak tasavvur ettikleri için O 'na mişlerdir. Çöl ve kurak ortamların bedevî kül doğrudan doğruya yaklaşm anın ve ulaşmanın, türlerinin ast-üst yani dikey ilişkileri, ancak çeşitli varlıkların aracılığıyla mümkün kültürlerinde bir şekilde yaygın olan "otoriter- olabileceğine inanmaktaydılar. (Hâlbuki daha liğe" göre çok daha fazla ve katı bir sertlik sonra gelen Kuran'da, "A llah size şah dam a göstermektedir. O devirdeki insanlar, yine rınızdan daha yakın ve dua ettiğiniz zaman kabile size icabet eden çok yakın yegâne İlah olarak efendilerine, sadece çok güçlü ve egemen ol tanımlanacaktır). dukları için körü körüne itaat ederler ve kendi reislerine, şeyhlerine, bozkır seyitlerine ve lerinin hiçbir değeri olmadığı için "doğru"Cahiliye devri" insanları, soyut dü yanlış" ve "iyi-kötü" gibi değerleri efendilerine şünce ve metafizik olguları tasavvur etme ko göre ayarlarlardı. Mesela, zengin ve güçlü nusunda gelişmemiş bir kültürün mensupları "iktidar" sahibi olan "efendilerin" doğru kabul olarak, doğrudan görmedikleri, işitmedikleri ettikleri yoksul ve zayıf insanlar tarafından ve dokunmadıkları her şeyin varlığını algıla doğru sayılır; yine "efendilerin" reddettikleri mak ve kavram ak konusunda, maddeten çok ise onlarca yanlış olarak görülürdü. iyi gördükleri, işittikleri ve bildikleri varlıklar başka, efendilerinden çok çekinir ve her fırsat ve olgular üzerinden ancak bunları tanımlaya ta bir avanta elde etme beklentisi içerisinde biliyorlardı. Bu yüzden, inandıklarını iddia onların hoşuna gidecek bağlamlar yaratmaya ettikleri A llah'ın nasıl biri olduğuna dair ta çalışırlardı. "Cahiliye devri" insanlarının zih savvurlarındaki en önemli esin kaynağı, içinde ninde, güçlü ve egemen olmanın yarattığı bu bulundukları kültür ortamındaki güçlü yöneti "otorite" bilinci, bütün soyut ve metafizik ol ci ve reislerinin yaşam biçimlerindeki imtiyazlı gular hakkında da, benzer mukayeseler yap durumları olmuştur. Aslında, insanlık tarihi malarına yol açmıştır. Bu nedenle olmalı ki, boyunca birçok kültür sistemleri, kimsesiz Allah'ı da bir kral, bir hükümdar, bir efendi ve kadın ve çocuklar ile yoksul ve zayıf erkekler bir yönetici gibi tasavvur ederlerdi. Hâl böyle başta olmak üzere, insanların çoğunluğunu az olunca da, O 'na yaklaşm ak için aracı varlıkla sayıda ama azgın bir azınlık yönetici sınıfına ra, kurumlara, kişilere, putlara ve eşyalara "kul" eylemiştir. ihtiyaç duyarlardı. Orta-Doğu İnsanoğlunun, en fazla da yönetim kültürlerinde Bundan görülen "kula kulluk" davranışları yüzünden, çoğun "Cahiliye D evri" insanları, kabile reis lukla yaratılışındaki özgür ve özerk şahsiye lerinin, hem mülkiyet olarak çok zengin ve her tinden uzaklaşarak "doğru yoldan" ayrılmıştır. istediklerini yapabilir olmaları, hem de istedik Bu bağlamda, ya aşırı sevgiden dolayı pey leri kadar hanımlarının bulunmasını özlemle gamberlerini, şeyhleri izleyerek, A llah'ın da böyle bir şey olduğunu veya liderlerini ilahlaştırmışlar; ya da korkula zannetme gibi fantastik düşüncelere kapılm ış rından dolayı yeryüzü otoritelerini yani siyasi lardır. Mesela, "m elekler", Mekkeli m üşrikle ve idari yöneticilerini ilahlaştırmışlardır (M er rin, (hâşâ) A llah'ın kızları ya da Allah'ın din, 2012, 303). haremi olarak kabul etmişlerdir. Bu anlamda, sahihleri ve velileri, meleklerin gönüllerini n if ik ir yaparlarsa, yilö saypis onlarda i ıı babalarının/ kocalarının gönlünü yapar anlayı kurumu içindeki yatay ilişkiler bağlamında, şıyla öncelikle "karı-koca" ilişkileri, daha sonrada meleklerin şefaatlerini ummuşlardır (Merdin, 2012, 267-285). ailedeki kardeşler arasında "kız-erkek" ayrımı konusundaki tercihler ve işlemler, aileden İslâmiyet öncesi Arap kültürünün ve başlayarak toplumsal yapının bütün sosyal ya diğer adıyla "Cahiliye Devrinin" temel özel hücrelerine sirayet eden bir kolektif davranış liği, her türlü eşitsizliğin ve ahlaksızlığın haya biçimidir. İslâm 'dan önceki Arap kültüründe, tın her alanına yayılm ış olmasıdır. İslâmiyet kız çocukları ve kadınlar, her şeyden önce öncesi dönem için "Cahiliye D evri" tanım la doğru dürüst bir yaşama hakkına bile sahip ması, o zam anlarda Araplarda doğru dürüst değillerdi. Çöl şartlarında doğmuş ve oluşmuş bir toplumsal değerin, hak ve hukuk ile ahlaki bir bedevi kültür olarak Araplarda, kız ve ka ilkenin bulunmadığını anlatmak üzere kulla dınların, tamamen fiziki kuvvet ile zenginliğe nılmıştır. "Cahiliye Devrinin" Arapları, belirli dayalı bir mücadele gücünden ve yaşam biçi bir sosyal bütünlüğe ve toplum olma aşam ası minden beslenen sosyal hayata, yeterince gir na ulaşamayan, aile ve kabile boyutlarında, meleri mümkün değildi (Bilgiseven, 1990, 47). son derece parça- bölük ve dağınık birçok alt Bunun dışında, özellikle yoksul ailelerin kız ve topluluklardan meydana gelmekteydi. Arap kadınlarının, güçlü aile ve kabilelerin erkekleri aile ve kabileleri, sadece lisan (Arapça) konu tarafından zorla fuhuş yapmaya zorlanması ve sunda bir gelişme ve bütünlük göstermiş olup, fuhuş üzerinden kendilerine ekonomik ve sosyo-ekonomik ve kültürel anlamda her biri ticari bir servet kazanma tutkuları yüzünden ayrı yerel imkân ve araçlara sahiplerdi. Bölge büyük bir ahlaki yozlaşma söz konusuydu. Bu de, coğrafi ve iklim itibarıyla yerleşmiş bir çerçevede, yoksul ailelerde, ileride kız çocukla tarım üretimine elverişli olmamasından dolayı, rının başına gelme ihtimali yüksek olan kaçı ekonomik kazanç sınırlı ölçüde ve meşru bir rılma, tecavüze uğrama, kapatma yapılma ve etkinlik olarak ticarete dayanırken, büyük fuhuş malzemesi yapılm a gibi onur kırıcı du ölçüde gayri meşru bir kazanç yolu olarak rumlara maruz kalmamak için çok sık olarak yaygın bir ganimetçilik ve vurgun ekonomisi kız çocuklarını diri diri toprağa gömme olayla egemendi. Emir galip gelene ve mülk de ona rı mevcuttu. Ayrıca, kendi aralarındaki sürekli el koyana aitti Gayri meşru kazanç ve ekono sürtüşmelerin, çatışmaların, savaşların, saldırı mik vurgunun egemen olduğu yerlerde, hu ların ve yağm aların çok sık görülmesi nedeniy kuki ve ahlaki ilkelerin ortaya çıkamaması ve le adam öldürme olayları oldukça çoğalmak her şeyin büyük ölçüde fiziki ve mali güce taydı. Bu yüzden, yetim çocuklar ile özellikle göre şekillenmesi yüzünden, çok keskin bir yetim kızlar ve dul kadınlar problemleri ile sınıfçı yapı m eydana gelmişti. karşılaşmak Araplarda çok yaygın bir sosyal yara idi (www.islamkutuphanesi.com). "Cahiliye Devrinin" adeta alâmetifarikası ise aile kurumunun son derece bozuk ve Kız çocuklarını öldürme âdeti, doğum çarpık ilişkilere sahip olması halidir. İslâm 'dan lardaki kız/erkek çocuğu oranını ve dengesini önceki Arapların aile kurumu, diğer sosyal büyük ölçüde bozmaktaydı. Zengin erkekler kurumların çoğu gibi genel ahlak ilkeleri ba de, çok sayıda kadınlarla evlenme alışkanlı kımından son derece bozuk durumdaydı. Her ğından dolayı toplumdaki yoksul bekâr erkek toplumsal yapının aile kurumunun oluşumu lere nazaran bekâr hanımların sayısı oldukça nu tayin eden en belirgin faktör, toplumun az kalmaktaydı. "Cahiliyet D evrinde", kadın- kültüründe ve bütün sosyal dokularında yer erkek eşitsizliğinin tetiklediği her türlü aşırı etmiş olan eşitsizliğin yol açtığı genel ahlak bozukluğu ve 12 "kadın-erkek ilişkileridir". Aile yenifikir yil:6sayi:is sapkınlığı öyle bir noktaya gelmişti ki, ticari inanç dünyalarında da çok sayıda tutarsız, amaçlarla fuhuş yapm aya zorlanan veya geçi çelişkili ve hatta şizofrenik bilinç yarılmalarına mini sağlamak için bu yollara başvuranların neden olmuştur. Mesela, her türlü eşitsizliğin ikametgâhlarının olduğu, egemen olduğu Arap topluluklarında, en fazla mekânlarının önüne diktikleri özel bayraklarla bir fuhuş hane eşitsizliğin "kadın-erkek" eşitsizliği olması ve bilinir hale getirilirdi. Sınıfçı ve yoksul-zengin kız çocuklarının diri diri toprağa gömülüp ayrımının çok keskin olduğu İslâmiyet öncesi kadınlar üzerinde büyük bir aşağılama bu Araplarda bazı kişiler sırf daha fazla para ka lunmasına rağmen, tapınm ak üzere yaptıkları zanmak ve zenginliklerini artırmak için "elle putlara "kadın adları" vermiş olmaları çok ilgi rinin altında hizm etli" olarak tuttukları cariye- çekici bir durumdur. Araplar, A llah'a inandık lerini fuhuş yapm aya zorlarlardı (Bilgiseven, larını söylemiş olsalar bile, hemen hemen her 1995, 388-389). Ayrıca, kadın olm anın en bü evin ve kabilenin putu vardı. Bu tür topluluk yük aşağılandıkları durumlardan birisi de, ların birleşik ve bütünlük arz eden bir düşün kadınların hiçbir irade ve rızası söz konusu me biçim inin gelişmemiş olması nedeniyle olmaksızın, yapm ak zorunda oldukları evlilik "soyut düşünceden" yoksun olmaları, leri, gerekirse kendilerinin de sonlandırma görülmeyen, duyulmayan ve dokunulmayan hakkının bulunmamasıdır. Bu yönüyle kadın bir Allah tasavvurunun yerine, görülen, duyu lar için evlilik, tamamen erkeğin egemenliğine lan ve dokunulan bir put imgesine yönlendir ve hoşnutluğuna indirgenmiş bir tür zorunlu mekteydi. Güneşe taparlar, güneşi bir kadın ikamet şekli sayılırdı. Hatta kadının hangi gibi dişi düşünürlerdi; yıldızlara tapar, yıldız şartlarda olursa olsun, evlilik adı altında her ları da bir kadın gibi dişi düşünürlerdi; melek hangi bir erkeğin koruması ve kollaması altın lere tapar, Allah ile aralarında bir ünsiyet da olması, onun için çok büyük bir şans de kurmak için onlara A llah'ın kızları derlerdi. mekti. Çünkü güçlü ve zengin bir kabileye Kadına tapınm a "ruhlarına öylesine sinmiş" mensup bir "kocanın" kaçıncı "karısı" olunur olmalıydı ki, neye muhabbet edip saygı göster sa olunsun, bu durum dahi "kara toprakta" seler, onu bir "kadın" ve "dişi" olarak algılar olmaktan veya bir "batakhane m alzemesi" lardı. O dönemin ünlü aile ve kabilelerinin olmaktan daha "güvenlikli" olmak anlamına yine ünlü putları olan "L ât", "U zza" ve "M e- gelirdi. nat" gibi kabile putlarının neredeyse tam am ı onları na "dişil" özellikler yüklenmişti. İslâm öncesi İslâmiyet öncesi Arap kültüründe, Araplar, kendilerinden başka "özne" görmek sosyal hayatı örgütleyen temel belirleyici etken istememeleri nedeniyle bütün putları, arzu olarak parçalanmış aile ve kabile yapısının ettikleri her şeyi yapan ve itiraz etmeyen yu merkez alınması, ekonomiden inanç sistemine muşak tabiatlı kadınlar olarak tasavvur ediyor kadar, hayatın her alanında bir bölünmüşlük lardı. "Cahiliye" Araplarının her şeyleri kadın ve çözülme durumu ortaya çıkarmıştır. Bu üzerine odaklanmıştı: Ruhunun tapınma ama bağlamda, toplumsal varlığı etkili bir şekilde cı kadındı ve bütün hazların kaynağı yine ka devam ettirme imkânını yaratacak olan ve dındı. Arapların hayatında, kadın ve dişi ile toplumsal bütünlüğü temsil etme kabiliyeti ilgili hazlar, en büyük lezzet olurdu. Bu an bulunan herhangi bir kurum, değer ve gelene lamda, oldukça güzel olan veya hayali olarak ğin mevcut olmaması, son derece dikkat çeki güzellik atfedilen güzel kadınların resimleri, cidir. Sosyal ve ekonom ik dokunun düzensiz her yerde yüceltilmiş, onlar örnek alındığı için liği ve parçalanması, aynı zamanda Araplarda bu ölçülere uymayan kadınlar sürekli bölünmüş bir zihin yapısına yol açmış olmalı lanmış ve lanetlenmiştir. Hayali ve sanal bir ki, Cahiliye dönemi insanlarının düşünce ve güzellik olarak tasvir edilm iş olan güzel bir n if ik ir YIL: 6 SAYI: 15 aşağı j 13 kadın put, güzel olarak algılanmayan veya değer yaratarak kendi emek ve çabası ile görünmeyen bir kadından bile, daha değerli meşru bir kazanç elde ediyorlardı. Bu gibi bulunmuştur. Davâya bakarsanız kadın çok nedenler ise bu toplumu bedevi kültürlerin değerli gibi gözükse de, aslında gerçek hayatta temel geçinme yöntemleri olan "ganim etçi" bir kadın bir eğlence ve keyif oyuncağı konumuna yapıya alıştırmıştı. indirgenmiştir (Yazır, 1979, 1469-1470). Ne Araplarda, yazıktır ki, bu kadar muhabbetini ilahlaştırdık- zenginliğin ve servetin ları ve putlaştırdıkları kız ve kadınlara da, kaynağı, kesinlikle meşru yollardan emek ve doğru dürüst bir hak vermez, saygı göstermez rerek ve üreterek gelir elde etm ek değil, vur ve onlara birer cinsel ve ticari emtia gibi m ua gun, yağma, talan ve kaba kuvvet kullanmak mele yaparlardı. Bu çerçevede, İslâmiyet önce yoluyla başkalarının kazançlarına el koymaktı. si Arapların kültür yapısında "kadın" öğesi, Böyle bir ekonominin kaçınılmaz sonucu ola tamamen bir tüketim nesnesi ve keyif m alze rak ortaya çıkan başka bir özelliği ise başkala mesi olarak görülmektedir. Asırlar sonrasında, rından zorla gasp edilmiş paralar üzerinden Arap kültürünün önemli etkisi altında bir tür tefecilik ve faizcilik yoluyla daha yoksul ve kültür kirliliğini temsil eden yerli "Arabesk zayıf kesimin sömürülmesidir. Tarihsel süreç Kültür" bağlamında, Türkiye'de kadın öğesi içerisinde, üretim tabanlı olmayan ve doğru üzerinden sloganlaşan "Y a benimsin, ya da dan katma değer yaratm ayan her ekonomik kara toprağın" zihin kodunun gerçek kaynağı faaliyet, toplumsal ihtiyacın karşılanmasında nın hangi kültür adresi olduğunu bize açık ve ve refahın sağlanmasında çok fazla bir varlık seçik olarak göstermektedir. göstermemiştir. Ancak, başka ekonomik aktör lerin ve kesim lerin yarattığı üretime ve gelire İslâmiyet'in, içerisinde doğduğu M ek abanan asalak ya da parazit topluluklar, hem ke şehrinin yakın çevresinin çoğunlukla tarım kendi içlerinde hem de çevrelerindeki ekono yapm aya uygun olmayan sahalardan meydana mileri, meşru ya da gayri meşru yollardan gelmesi ve çok az m iktardaki vahalarda tarıma yaralanmaya odaklanmışlardır. Bu durumdaki elverişli toprakların da büyük ölçüde toprak üretim yapm a ve kendi temel ihtiyaçlarını ağalarının mülkiyetinde olması sonucunu ya karşılayacak bağımsız gelir yaratma kapasitesi ratmıştır. Bu durum ise fiziki bakımından güç düşük olan ganimetçi ve rantçı toplulukların, lü ve kalabalık olan aile ve kabilelerin, aynı sınıfsal çelişki ve eşitsizlikleri de son derece özelliklere sahip olmayan aile ve kabilelere yüksek olmaktadır. Yine, tarihsel olarak gö mensup insanları çok haksız bir şekilde köle rülmüştür ki, ganimetçi ve rantçı toplulukların olarak hazırlamıştır. ortaya çıkardığı sömürü düzeni, yabancılardan Mekke şehrindeki "K âbenin", tarih boyunca çalıştırm alarına ortam ve çevreden çok, kendi sistemlerindeki dâhili çevre topluluklarınca kutsal bir mekân olarak talan ve vurguna çok daha fazla imkân ver bilinmesi bu şehri bir ticari ve dini ziyaret mektedir. Cahiliye devri Arapların ekonomik merkezi haline getirmiştir. "K âbe" faktörü, dış düzeni, aynı sosyal ve kültürel hayatlarındaki çevredeki gelirlerin buraya akışı konusunda gibi, tamamen karmaşa, kuralsızlıklar ve kar ciddi bir vesile olurken, şehrin zengin sakinle gaşayla temsil edilen bir yapıdan oluşmakta rine de çok büyük rantlar elde etme fırsatı dır. Üretim tabanlı bir ekonomide, ister tarım doğurmuştur. Araplarında, toplumu ister endüstri ve hizmetler toplumu ekonomik ve ticari varlığın belirli bir üretim olsun, etkinlik ve verimliliği farklı derecelerde yapısı varlığı olsa dahi, kişilerin çoğu bir şekilde üretim büyük ölçüde yağm a ve talana yaslanmakta faaliyetlerine doğrudan katılımlarından dolayı dır. Sadece nüfusun çok az bir kısmı katma birer 14 Cahiliye olmayıp,ekonomik devri ve ticari yenifikir yil:6sayi:is üretim aktörü durumundadır. Oysa rantçı veya yağmacı topluluklarda kişi ve "şigâr" (iki erkeğin mehr -n ikah ücreti- ver gruplar, üretmeden tüketmeye alışmış ya da meden karşılıklı olarak birbirlerinin kızlarıyla alıştırılmış olmaları nedeniyle büyük ölçüde evlenmeleri şeklindeki nikah) ; "m akt" (bir adaletsiz ve haksız kazanç yolları ile geçim le kimse öldüğü zaman en büyük oğlanın üvey rini kazanmaya çalışmaktadırlar. Sonuç olarak anası ile mehirsiz evlenebildiği nikah); "m ut'a" adalet ve hakkaniyet ölçülerinden kopuk bir (hiç kimseye haber vermeden bir erkeğin bir ekonomi, başka hiçbir etken söz konusu olma kadınla belli bir süreliğine geçici olarak nikah- sa bile, son derece keskin ve radikal bir sınıf lanması şeklindeki nikah) tarzında çok çeşitli laşmayı kaçınılmaz kılar. nikah şekilleri vardır. Cahiliye devri Araplarda, ailenin sonlandırılması anlamındaki "b o 3. ARAP YÖNETİM KÜLTÜRÜ VE şanm a" olayları da, aynı nikahta olduğu gibi ahlaki bir değer taşımayan çok çeşitli işlemler İSLÂMİYET le gerçekleştirilmekteydi. Buna göre, başlıca İster kamu yönetimi ve özel yönetim hanım boşam a yolları şunlardır: "talak" (erke sistemleri gibi biçimsel olsun, ister aile ve b e ğin hanımını tek taraflı bir irade ile reddetme lirli grup yönetimleri gibi biçimsel olmayan si); "h u l" (erkeğin hanımını belirli bir mal kar yönetim pratikleri olsun, her kapsamdaki ve şılığında boşamasıdır); "ilâ" (erkeğin hanımına türdeki yönetim uygulam alarının temel belir yaklaşm am ak üzere yem in etmesi ve böylece leyici öğesi, o toplumsal varlığın içerisinde yer hanımının boş olmasıdır); "zıhar" (erkek ha alan insanların kendi aralarındaki insan ilişki nımına ' sen bana anamın sırtı gibisin' demek lerini tayin eden kültür ve medeniyet ortamı suretiyle onu boşam ış olmasıdır) (Uğur,1979, dır. İnsan ilişkilerinin ilk şekillendiği ve ya 20-22; Aktaran: Bilgiseven, 1985, 390-391). şandığı yer ise çoğunlukla "dikey" ve "yatay" ilişkilerin öğrenildiği aile kültürüdür. Aile H em evlenme aşamasında, hem de b o kültürü ise büyük ölçüde ebeveyn ve çocuklar şanma sırasında, kadının tümden itibarsızlaş arasındaki "dikey" ilişkiler ile eşler ve kardeş tığı ve aşağılandığı bir kültür ortamında, aile ler arasındaki "yatay" ilişkilere göre şekillen kültürünün kurumsallaşması mektedir. Aslında, bu ilişkilerin tamamının medeniyete evrilmesi mümkün olmazdı. Yay hangi istikamette gelişeceğine ve nasıl bir key gın aile tiplerinden biri olarak, alt tabakadan fiyet taşıyacağının temel etkeni ise o kültür olan herhangi bir erkeğin, asil sayılan üst taba ortamındaki "kadının" yeri ve konumudur. Bu kaya mensup başka bir erkekten bir evlat edi bağlamda, İslâm öncesi topluluklarda ve aile nebilmek için kendi karısını ona yollayarak ortamında, daha işin başında ailedeki "kız cinsel ilişkide bulunmasını sağlamaya çalışm a çocuklarına" yapılan son derece vahşi ve ilkel sı, ahlaki yozlaşm anın ne boyutlarda olduğu uygulam alarla "kadının" toplumsal yapıdaki nu göstermektedir (Bilgiseven, 1985,390). Ba yeri ve konumuna işaret edilm iş olmaktadır. şından sonuna kadar aile içi ilişkilerin tümü Aile kültürünü ve meşruiyetini meydana geti nün tek belirleyicisinin erkek olması, sosyal ren en önemli bağlaç, hiç şüphe yoktur ki eşler ilişkiler ağının bütün aşamalarının da, ahlaki arasındaki "nikah akdinin" kurulması (ailenin çürümüşlüğe doğru yönelm esinin temel etken başlaması) ve bozulm ası süreçleridir. İslâm lerinden biri haline getirmiştir. Aslına bakılır ve belirli bir öncesi Araplarda, "bedel" (iki erkeğin hanım sa, bu denli aile kültürünün dağınık ve bozuk larını değiştirmelerine im kân veren nikah); olduğu bir kültür ortamında, biçimsel veya "haden" zina biçimsel olmayan tarzda hiçbir yönetim tecrü yapamayan bir kadının zengin bir erkekle besi ortaya çıkmaz. Bir şeklide toplumsal sü metres hayatı yaşam asına im kan veren nikah); reçlerde (hür olduğu için açıktan varlığı n if ik ir kaçınılmaz yilö olacak saypis olan i 15 yönetim uygulam alarının ise "yönetim " kav ilişkilerindeki ramına uygun bir tarafı olmaz. Sadece, gücü ve sonucu, doğru düzgün bir yönetim tarzından iktidarı, bir şekilde ele geçirenler, yönetme yoksun olma ve kargaşa içerisinde yaşamak perdesi arkasında, kaba güç gösterilerinde zorunda kalmaktı. aşırı eşitsizliğinin toplumsal bulunarak, kendi "em irleri altındaki" insanlara İslâm iyet'in içine doğduğu toplumun şiddet kullanır ve zulüm yaparlar. kültür yapısının önceki hali, hemen hemen her İslâm iyet'ten önce Arapların yaşadık açıdan İslâmî öğreti ve ilkelere göre tamamen ları coğrafi mekânının, çöl ve vaha ortamları aykırı bir toplumsal yapıyı temsil etmekteydi. olmasından dolayı büyük ölçüde aile, klan ve İslâm iyet'in getirdiği yeni ilke ve kurallar, kabile boyutlarında örgütlenmişlerdir. Ayrıca, "Cahiliye D evri" Araplarının mevcut bilgi ve İslâm öncesi Arap toplumunun, tutkulu bir görgüleri ile her türlü eylem ve davranışlarını kabilecilik ve keskin bir sınıfçı yapıya sahip kökten değiştirmelerini gerektiren esaslı bir olmaları ile sosyo-ekonomik ve kültürel alan devrim niteliğindeydi. İslâm iyet'in öncelikle, lardaki aşırı parçalanmış hali, belirli ve tutarlı bu kadar derin eşitsizlikler, ilkellikler, barbar bir yönetim geleneğinin doğuşuna engel ol lıklar, ahlaksızlıklar ve tutarsızlıklar anlamın muştur. Aile, klan ve kabile boyutlarında şe da bir "cahil topluma" gelmiş olması, son de killenen sosyo-ekonomik ve kültür zemini, rece manidar bir ilahi mesaj olmalıdır. Bu bağ daha büyük ve bütüncül bir yönetim tarzının lamda, İslâmiyet, dinler tarihi içerisinde sadece ya da devlet yönetim inin ortaya çıkmasına bir semavi inanç olmaktan öte, her çağdaki her imkân vermemiştir. Mesela, İslâm iyet'in doğ türlü "cehaletlere ve karanlıklara" karşı da, duğu kentte (Mekke'de), İslâm iyet'ten önce başlı başına bir medeniyet ve aydınlanma pr o yaşamış ne belirli bir devlet, ne bir krallık, ne jesidir. de bir sultanlık vardı. İslâmiyet, bedevi bir kültür içerisinde doğdu (Kutup, 1971, 16) ve İslâmiyet, insanlık tarihinin en ilkel ve orada uygulanm akta olan sistematik bir hukuk cahil toplumu olma özelliğine sahip olan "Ca- ve ahlak düzeni mevcut değildi. hiliye D evri" Arap kültürü üzerinden, birçok konuda olduğu gibi yönetim faaliyetleri hak Toplumsal düzeni sağlayacak belirli kında da, çok büyük bir devrim gerçekleştirir bir hukuk düzeni ve ahlak sisteminin bulun ken; aynı zamanda bütün insanlığa her daim maması, insan- insan ilişkileri ile insan- eşya birer evrensel mesaj olacak nitelikte çok kap ilişkilerindeki kaba kuvvet ve fiziki şiddet, samlı yenilikler getirmiştir. İslâmiyet'in getir hayatın her alanında büyük bir kargaşa ve diği son derece evrensel ilke ve kurallar, önce düzensizliğe yol açıyordu. Toplumsal düz likle önceki zamanların cehalet ve ilkelliğini lemde, belirli bir "m illet" ve "devlet" olma ortadan kaldıracak bir devrimci arınma yara tabakasına tacak, sonrada İslâmî değerler sistemi ile hem yükselem em iş olmanın, elbette birçok sebebi vardır. Fakat her aşamadaki sos insanların, hem de toplumun yeniden ülkücü yal yapılanm anın özünü teşkil eden sosyal bir inşasını mümkün kılacaktı. Bu bağlamda, ilişkilerin yani "dikey ve yatay ilişkilerin", İslâm iyet'in temel öğretisini ve ilkelerini temsil büyük ölçüde derin bir eşitsizlik ve dengesiz eden Kur'an, sadece belirli bir zamana hitap lik taşıması, buradan kazanılan bozuk iktidar eden belirli bir yönetim tarzı ortaya koymak ilişkilerinin, diğer sosyal birim ve ortamlara yerine, bütün zamanlarda her türlü yönetim yaygın alışkanlıklar olarak taşınmasına ortam tarzında kullanılması öngörülen temel yönetim hazırlamaktaydı. ilke ve kurallarını, birer evrensel mesaj olarak Bu yüzden, İslâm öncesi A rap kültüründeki kadın- erkek ve mülkiyet 16 yenifikir yil:6sayi:15 tespit etmiştir. Kur'an'da, yönetim ilke ve kuralları yönetilenlerini ilgilendiren bir kriterdir. Eğer, itibarıyla özellikle dört âyet dikkat çekmekte yöneticiler, bulundukları yerin veya görevin dir. Bunlardan iki tanesi, Nisa Suresi 58 ve 59. taşıması gereken vasıfları taşımıyor ve işlerini ayetler iken, diğeri Şûra 38. ve 39. âyetlerdir. iyi yapamıyorlarsa, o zaman astların, yöneti "A llah, size emanetleri ehline vermenizi ve lenlerin veya halkın, yöneticilerine direnme insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adalet hakkı doğar. Direnme hakkı, yöneticilik ko le hükmetmenizi emrediyor. Gerçekten Allah, numunda adaletsizlik yapan, liyakat ve ehliyet size ne güzel öğüt veriyor. Allah, her şeyi işiti şartlarına uymayan, yor, her şeyi biliyor" (Nisa, 58); "E y iman işlerini danışma ve katılımla yürütm eyen ve edenler! A llah'a itaat edin, peygambere itaat bütün edin, sizden olan (kendi ellerinizle iş başına sorunları çözemeyen yöneticiler için en etkili bunlardan emanete hıyanet eden, dolayıçözmeleri gereken getirdiğiniz) yöneticilere de; sonra bir şeyde denetim mekanizmasıdır. Aslında, başarılı ve anlaşmazlığa düşerseniz, onu A llah'a ve Pey iyi yöneticilere sahip olmanın garantisi, yöneti gamberine götürün, eğer A llah'a ve ahiret len insanların her birinin, nasıl yönetilmeleri gününe gerçekten im an ediyorsanız; bu hem gerektiği konusunda bilinçli olmaları ve bu daha hayırlı, hem de sonuç alma bakımından anlamda daha güzeldir" (Nisa,59). " Onlar Rablerinin başlam alarıyla birlikte, şikayet ve memnuni davetini kabul ederler ve canı gönülden destek yetsizliklerini meşru yollardan yöneticilerine verir ve dayanışma içinde bulunurlar; işlerini ulaştırmayı becerebilmeleridir. iyi yönetilmediklerini algılamaya aralarında danışarak yürütürler; kendilerine verdiğimiz rızıklardan infak ederler" (Şûra 38); "Bir olup zorbalıkla karşılaştıklarında kendilerini yekvücut savunurlar"(Şûra 39). 4. İSLÂMİYET'İN ARAP YÖNETİM KÜLTÜRÜ ÜZERİNDEKİ ETKİ VE YANSIM ALARI K ur'an'a göre, bu dört âyet içerisinde ortaya konan bu somut yönetim değerleri, bütün zamanlardaki ve kültürlerdeki yönetim faali yetlerinin düzenli bir şekilde uygulanmasına katkıda bulunacak olan asgari yönetim ilkele ridir. Bütün inanç sistemleri ve öğretiler, başlangıç itibarıyla çok sayıda ilke ve kuraldan meydana gelmektedirler. Bu ilke ve kurallar, çoğunlukla insanlar için birer davranış rehberi olarak, neyin, ne zaman, nasıl, niçin yapılması A llah'ın Kur'an'da, çeşitli tarihi dö nemlere ait "örnekler ve kıssalar" üzerinden de ayrıca birer "örnek olay" gibi açıkladığı ve beyan ettiği bu temel yönetim referansını şu dört temel başlık altında ifade etm ek m üm kündür. 1-Yönetimde adalet; 2-Yöneticilerin atama ve seçimlerinde liyakat ve ehliyet; 3İşlerin görülmesinde veya yönetim de şûra (danışma ve katılım); 4-Gayri meşru (yani hu kuka ve ahlaka aykırı) yönetim lere direnme hakkı. Bu yönetim ilke ve kurallarının ilk üç kriteri, herhangi bir yönetim birim inde yer almış olan yöneticilerin doğrudan kendilerinin taşıması gereken vasıflardır. Dördüncü ilke ise daha çok yönetim sistemlerinin ast veya gerektiği ile ilgili davranış kılavuzlarıdır. Kap samı ve boyutu ne kadar olursa olsun her sos yal birimde, birlikte yaşamayı mümkün kılma adına m uhakkak birtakım ilke ve kurallar ol mak zorundadır. Her sosyal yapı, kendi bün yesindeki insanları barış ve güven içerisinde yaşatmak üzere, hangi durum ve şartlarda, nasıl davranılacağı hakkında, daha önceki tecrübelere dayalı olarak bazı sosyal normlar tespit eder. Böylece, herhangi bir durum ve şartta, her defasında farklı davranmak şeklinde bir genel kargaşa yaşanması yerine, benzer durum ve şartlarda aynı yönde hareket etmek yönünde tutarlı bir sosyal davranış bir liği oluşur. Şu halde, toplumsal davranışları n if ik ir yilö saypis i 17 düzenleyen ilke ve kurallar, o toplumun men geçerken ışınların bir kısmının yansıyarak geldiği suplarını, belirli durum ve şartlarda nasıl dav ortama dönerken bir kısmının da ikinci ortama, ranmaları gerektiği konusunda ifa etmeleri doğrultusu ve hızı değişerek geçmesidir". Mesela, gereken rol davranışlarını tayin etmektedir. Bu çay bardağındaki kaşığı bardak içindeyken kırık gibi toplumsal rol davranışları, o toplum içerisinde görürüz. Işığın yansıması yasasına göre, "ışık ışın- yaşayan insanlar için onlardan beklenen ve ları,içerisine geldiği ortama 90 derecelik sınır açı göstermeleri arzu edilen davranışlar şeklinde sından daha büyük açıyla gelirse ikinci ortama karşımıza çıkar. Sosyal yapıyı meydana getiren geçemez ve geldiği ortama normalle eşit açı yaparak bütün bireylerin veya alt grupların, belirli du geri rum ve şartlardahep bu rol davranışlarına yasaları ile hiçbir mitolojik ve ideolojik sapma görehareket iste- ya maruz kalmamış olan ve bilimsel araştırma etmeleri beklenir ve döner"(w ww.frmtr.com/). Gerçekte, fizik nir(Eroğlu, 2013, 99-100). Fakat, gerçek hayatta, yöntemlerinin kullanımıyla elde edilen sosyal başta A llah'ın çeşitli elçileri aracılığıyla indir yasalar arasında çok büyük bir özdeşlik m ev diği vahye dayalı ilke ve kurallar olmak üzere, cuttur. Bu çerçevede, Allah tarafından, 610 insanlık tarihi boyunca, çeşitli insan topluluk tarihinden itibaren Hz. M uhamm ed'in elçiliği ları, ile indirilen en son Hak din olan İslâmiyet'in hemen hemen bütünsosyal normların beklentilerine uymayan sapma davranışlar evren tasavvuru ile insanlık tarihinin en ilkel içerisinde bulunmuşlardır. Toplumsal düzen ve vahşi kültür ortamı olarak bilinen "Cahiliye lemeye esas teşkil eden bütün ilke ve kurallar, devri Arap kültürünün" zihniyet alt yapısı sadece uyulması gereken idealist normları arasında çok büyük bir farklılık vardır. Bu oluştururlar. Buna karşılık, tarihin her döne farklılık minde ve her topluluğunda, mutlaka toplum olduğu devrim niteliğindeki yeni hakikat ışık sal ilke ve kurallara aykırı davranan ve bekle larının bir kısmı, mevcut kültür ortamında ve nen rol davranışlarına uymayan insanlar ola yerleşik kültürün katı alışkanlıkları içerisinde, gelmiştir. Yasalar, ilke ve kurallar, dini ve ah önemli kırılmalara ve bozulmalara yol açm ış laki öğretiler veya her türlü olması gereken tır. ideal durum ve çeşitli referanslar birer üst yapı larının bir kısmının da sahip olduğu yaklaşım, kurumudur. İnsanların ve toplulukların zihni "Cahiliye devri Arap kültürünün" önceki yer yet alt yapısında, eğer bütün bu sosyal norm la leşik bakış açısıyla neredeyse taban tabana zıt ra dair uygun bir terbiye sistemi yoksa, ortaya veya çok aykırıdır. Bundan dolayı, en önemli bunlar üzerinden bir medeniyet çıkmaz. ve hayati olan İslâmî ilke ve kurallar, özellikle bağlamında, İslâm iyet'in getirmiş İslâm iyet'in getirmiş olduğu hakikat ışık Hz. M uhamm ed'in vefatının hemen sonrasın Toplumsal yapıların mevcut anlayış ve da, büyük ölçüde "Cahiliye devri Arap kültü algılarının üzerine sonradan gelen ilke ve ku rü" taşıyıcısı Müslümanların hayatından adeta ralların, onlar üzerinde bir değişme etkeni buharlaşmış ve herhangi bir karşılığı olmamış olup olamayacağını tayin eden en önemli et tır. Mesela, kadın-erkek ve mülkiyet ilişkile kenlerden biri de, yeni ilke ve kuralların bakış rindeki eşitlikçi değerler ile yönetim ve iktidar açıları ile önceki yaşam biçim inin sahip olduğu ilişkilerindeki danışmacı-katılımcı yaklaşım la bakış açılarının farklılık dereceleridir. Bu du rın, yerleşik Arap kültürünün geleneksel katı rum, aslında evrendeki fizik yasalarına da lığından uygun düşen bir etkileşim modelidir. Söz yaşanılan hayata katılamadığı gözlenmiştir. gelimi, tabiattaki "ışık kırılm ası" ve "ışık yan sım aları" benzer İslâmiyet'in, özellikle hiçbir hukuki ve ahlaki değere sahip olmayan, tamamen parça sahiptir. Şöyle ki, "ışığın kırılması, ışık ışınları lanmış ve bölünmüş bir topluluk üzerinden nın, saydam bir ortamdan başka bir saydam ortama bütün insanlığa gelmiş bir evrensel inanç yenifikir da, anlaşılmadığı ve etkileşimlere ıs yasaları dolayı yeterince y ilö sa y p is sistemi olması, son derece manidar bir olgu davranış kalıplarından yeterince kurtulam a dur. Buradan çıkarılacak olan evrensel mesaj, mışlardır. İslâmî öğretiler, eğer "Cahiliye devri" Arapla- Arap kültür ortamında doğan İslâm i rının aile yapılarına, adil üretim ve tüketim yet'in yayılabilmesi ve kendi değerlerine daya ilişkilerine, birlik ve bütünlük içerisinde bir lı bir toplum düzeni ve uygarlığı yaratabilmesi "m illet" olma kimliği oluşturmalarınabelirli için aşması gereken en önemli sorunlardan biri ölçüde sosyo de yeni bir yönetim ve devlet sistemini oluş ekonomik sisteme ve kültür sistemine tesir turmak olmuştur (Bıçak, 2009, 222). Hz. Mu- etmesi muhtemeldir. Bu yönüyle İslâmiyet, ham m ed'in getirdiği İslâmiyet, doğduğu top başlı başına bir ahlak düzeni ve bir medeniyet raklar ve kültür üzerinde, sonu gelmez gibi projesidir. Ancak, İslâm iyet'in getirdiği ahlaki görünen bir kavim ve kabile davası, parçalan düzenin, yerleşmesi ve kurumsallaşması, "Ca- mış ve bölünmüş aileler dramı ile hukuki ve hiliye devri" Araplarının eski alışkanlıklarının ahlaki değerlerin bulunmadığı anarşik bir yö çok kuvvetli olması nedeniyle pek kolay ol netim çevresi ve koyu bir cahiliyet ile karşı mamıştır. Bu çerçevede, K ur'an'ın vahiy yo laşmıştır. İslâmiyet'in bir din olarak kendini luyla inmeye devam ettiği süre içerisinde, özel tanıtması ve toplum içerisine nüfuz edebilmesi likle "Cahiliye devri" ile ilgili doğrudan "Cahi- için toplumun acilen otorite ve düzen ihtiyacı liye" kelimesinin geçtiği dört önemli ikaz gel nı miştir. Birincisinde, "Cahiliye zannı" şeklinde (Kurtkan, ifade katkı sağlarsa, her türlü edilerek İslâm öncesinin çarpık temin etmeye koyulmasını 1977,208). Çünkü, gerekmiştir Hz. Muham- ve m ed'in çağında Arabistan, kimi tarım vahala tutarsız inanma biçim ine dikkat çekilmektedir rına ve ticaret kasabalarına yerleşmiş olan, (Âl-i İmran, 154). İkincisi, bizzat Peygamberin kimileri de göçebe toplulukları şeklinde hayat eşleri üzerinden M üslüman hanımlar, "Cahili- sürdüren, hemen tamamı savaşçı ve çatışmacı ye devri geleneğindeki gibi açılıp saçılmayın" kabileler arasında bölüşülmüş otoritelerden şeklindedir. devri meydana gelmekteydi. İslâm iyet'in tutuştur taassubu" şeklindeki, İslâm öncesinin hak ve duğu yeni inanç sisteminin temel işlevi, çoğu hakikate karşı olan egemen katı zihniyetine kez birbiriyle uyumlu olmayan çok çeşitli ve işaret edilmektedir (Fetih, 26). Dördüncüsün aykırı kabileleri, belirli bir ahlak anlayışı etra Üçüncüsünde,"Cahiliye de, "Cahiliye devri idaresi" söylemiyle İslâm fında öncekilerden farklı yeni bir uygarlık öncesi haksız ve zalim yönetim ilişkilerine yaratacak gönderme yapılm aktadır (Maide,50). Hz. Mu- yepyeni hammed, kendi içerisinde yetiştiği İslâm önce (McNeill, 2006, 293-294). biçimde bir sosyal birleştirilmesi yönünde bütünleşme projesiydi si "Cahiliye devrini", her şeyi ile geçmişte ka İslâm iyet'in evren tasavvuru ve yöne lan bir dönem olarak görmemiş, aksine bunun her fırsatta tekrar ortaya çıkabileceğini dü tim zihniyeti, büyük ölçüde Kur'an'daki şünmüş ve bu yönde çok uyarılarda bulun "Â dem ve yaratılış kıssasında" ortaya konul muştur. Ayrıca, Hz. Muhammed, Veda hac- muş ve insanın iktidar ilişkilerindeki konumu cındaki meşhur hutbesinde, "Cahiliye devri ile ilgili evrensel mesajlar çeşitli metaforlar nin" tefeciliğini, kan davasını ve benzer kötü üzerinden açıklanmaya çalışılmıştır. Ancak, alışkanlıklarını yasaklama ihtiyacı hissetmiştir K ur'an'da devlete ve yönetim tarzlarına dair (Fayda, 1993, 17). Bütün bunlar, K ur'an'ın çok açık ve somut veriler olmayıp, sadece çeşitli hükümleri ile yasaklanmış olsa bile, öyle iktidar ve yönetim ilişkilerinde uyulması gere anlaşılıyor ki bir kısım Müslümanlar, henüz ken temel ilke ve kurallar belirlenmiş, zamanın Peygamberin ruhuna göre nasıl bir devlet ve yönetim sistemi zamanda kendi dahi, eski aralarında bulunduğu alışkanlıklarından ve n if ik ir YIL: 6 SAYI: 15 j 19 oluşturulacağı büyük ölçüde Müslümanların şartsız teslimiyeti, zamanla ruhanî reislerin akıl ve bilgi birikimlerine bırakılmıştır. tasallut ve tahakkümünü getirmiştir. Batılı bilginler ile onlardan etkilenen diğer toplumla- Arapların, diğer milletlere ve topluluk rın düşünce ve aydınlarının büyük bir kısmı, lara göre daha fazla bedevi kültüre sahip ol İslâm iyet'in de Hıristiyanlık gibi teokratik bir maları, onların oturmuş bir yönetim sistemi düzen getirdiğini kabul etmişlerdir. Halbuki, kurmalarına engel olmuştur. Bu durumdan İslâm iyet'te dinî ilke ve kurallar ile kutsal kita dolayı Arapların devlet idare edecek ve belirli bın içerdiği bilgileri okumak, anlamak, öğren bir yönetim sistemi kurmalarını sağlayacak en mek ve öğretmek, sadece din adamlarına has önemli sosyal mekanizma, karizm atik bir pey bir özellik olmayıp, bütün Müslümanların gamber önderliğindeki büyük bir dinî yöneliş sorumluluğunu gerektirir bir mecburiyettir. olmalıydı. Çünkü, karizm atik bir peygamberin Hz. M uhamm ed'in tebliğ ettiği Kur'an'daki yaratacağı büyük bir sinerji ve güç patlaması, İslâmiyet'in ancak onlarınasırlık kötü alışkanlıklarından nihai bireyler ve hiçbir araç olmaksızın bütün arındırmak haksızlık insanlardır. Teokratik düzende, kilise ve papa yapmayacakları bir yönetim sistemi oluştur lar kutsaldır, dokunulmazdır ve yanılmazdır. maya Bu yüzden, papalar Tanrı adına karar alır, suretiyle zemin birbirlerine hazırlayabilirdi (İbn-i Hal- dun,2004, 207-209). muhatabı, doğrudan doğruya kanun yapar ve yine onun adına değiştirir ve yönetir (Niyazi, 2013, 141). Oysa, Hz. Mu- Hz. M uham m ed'in peygamberliği baş ladığı zaman, ne müşrik Araplarda, ne de hammed, yönetim otoritesini ve gücünü, Al lah'ın resulü olması sıfatından dolayı kendine Müslümanlarda, belirli bir yönetim m ekaniz inanan ve son derece bağlı olma ihtiyacı hisse ması mevcut değildi. Bu bağlamda, Hz. Mu- den M üslüm anlar üzerindeki çekim gücünden hammed Müslümanlar üzerindeki otoritesini almaktadır. belirli bir hukuk düzeninden değil, doğrudan Allah'tan alıyordu. Ancak, Hz. M uhamm ed'in Hz. M uhamm ed'in yönetim konusun temsil ettiği yönetim otoritesi, teokratik bir daki pratiği, "Cahiliye devri" Arap kültürünün temsil değildi. Çünkü, teokratik düzende, yö kurumsallaşmış bir yönetim tarzının bulun neticiler egemenlik hakkını Tanrı'dan alırlar ve maması ve var olan yönetim alışkanlıklarının güya Tanrı adına kendi kişisel arzularının ise yeni gelmiş olan vahyin genel ilkelerine biçimlendirdiği bir irade ile yönetirler (Kösoğ- uymaması yüzünden, vahyin genel ilkelerine lu,2013, 55). Esas kaynağını H ıristiyanlık'ta uymak kaydıyla büyük ölçüde yakın arkadaş bulan teokratik düzen, papa, papaz ve kilise larıyla istişare yapm ak egemenliğine dayanmaktadır. Gerçekte, Hz. Mesela, Bedir'de EbûSufyan'la savaşılıp sava- İsa'nın tebliğ ettiği vahiy inancında teokrasi şılmaması konusunda Hz. Peygamber sahabe yoktur. Bu bağlamda, teokratik düzen, Hıristi lerle istişâre etmiştir. Bedir'de Mekkeli müşrik yanlığın çok sayıdaki kültürel etkileşim in ya lerle savaş kararından sonra, önce ordunun nında, özellikle Pavlus'un çabalarına bağlı mevzilenmesinin Bedir'in su kuyularının arka olarak kendi doğal vahiy halinden uzaklaşm a taraflarına konuşlandırılmasına karar verilmiş sıyla birlikte, Hıristiyan ahalinin papazlara ve iken, bölgeyi iyi tanıyan sahabelerden Hubâb gösterdiği aşrı bağlılık ve saygıdan dolayı kili b. el-M ünzirbin el-Cemûhbu kararı, " bu şekil se ve din adamlarının, her türlü iktidar ilişki deki bir mevzilenme, vahiyle gerçekleşen bir lerini ellerinde tutma tutkularının bir sonucu uygulama mıdır, yoksa sizin tercih ve kararı dur. Hıristiyan ahalinin, dinin kendi esasların nız m ı?" demek suretiyle eleştirmiştir. dan çok, kiliseye ve din adam larına kayıtsız sonucunda yeni bir mevzilenme kararıyla ile 20 y e n if i k ir y il: 6 s a y i:is şeklinde olmuştur. İstişare Hubâb b. el-M ünzir bin el-Cem ûh'un görüşü içerisinde İslâm iyet'in temel ilke ve kuralları ne göre hareket edilmiştir. Bu görüşün kabulü nın, gerektiği kadar yaşanılan hayata yansım a ile Müslümanların kullanacağı suyun ayrılm a sı konusunda bir tavır ve tutum birliği sağla- sından sonra bütün su kuyuları im ha edilmek yamıyordu. Ayrıca, M edine'de yaklaşık Arap suretiyle savaşın kazanılm asında çok büyük nüfus kadar M usevî Araplar ve bir miktar da bir katkı sağlanmıştır (Aslan,2014, 223-241). Hıristiyan Araplar yaşamaktaydı. M edine'deki Hz. Peygamber, Uhud savaşında da, yaklaşan Müslüman ve M usevî kabileler ile diğer nüfus üç binlik müşrik ordusunu, M edine'nin içinde unsurları, büyük ölçüde kabile dayanışmaları karşılayarak savunma savaşı yapmayı düşü içinde yaşıyorlar ve kendi kabile reislerinin nürken, çoğunluğunun etkisi altında başka bir otoriteye ihtiyaç duy şehir dışında bir meydan savaşıyla karşı koy muyorlardı. Hz. Peygamber, m ü'm inlerin ileri mayı istemeleri üzerine kendi düşüncesini gelenleri ve kabile reislerini, M edine'nin yerlisi değil, başkalarının düşüncesini uygulamıştır Enes Bin M alik'in evinde toplantıya çağırarak, (Niyazi, 2013.125). bu konularda nasıl davranılması gerektiğine özellikle gençlerin dair temel prensiplerin ortaya konması öneri Hz. Peygamber, yönetim sorunlarını çözüm konusunda, sinde bulundu. M edine Müslümanları ile Müs karar vermesi gereken lüman olmayan kabileler arasında, ortak bir konularla doğrudan veya dolaylı olarak ilgili iman ve dinî ilkeler birliği olmadığına göre, olan vahiy bilgilerini kullanmıştır. Yine,bu ancak ortak çıkarlar ve ahdî ilkeler üzerinden, konularda bilgi ve tecrübesi bulunan yakın birlikte yaşamaya dair "M edine Beyannam esi" arkadaşlarından bir "şura" düzeneğinde yarar olarak anılan bir toplumsal belge ortaya koydu lanmaya çalışmıştır. Hz. Peygamber, karar (Kösoğlu, 2013,46-49).Bu konuyla en çok meş verme ve sorun çözme eylemlerinde, bilindiği gul olan Prof. M uhammed Hamidullah, bu kadarıyla bunların dışında herhangi başka bir belgeye "vesika" tabirini kullanarak "M edine yola pek başvurm am ıştır. H iç kuşkusuz, Hz. Vesikası" demiştir. Hz. Peygam ber'in önderli Muhammed, bugünkü anlam da bir seçim me ğinde kanizması sonucunda M üslüm anların lideri ve nameye bakıldığı zaman, görülür ki farklı yöneticisi olmuş değildir. Ancak, bugünkü inanç topluluklarının temsilcilerince oturulup ortaya konulan47 maddelik bu beyan seçimle işbaşına gelmiş olan yöneticilerin dahi, anlaşma yapılarak ortaya konsaydı, ancak bu karar alma aşamasında bir türlü yürütem edik kadar güzel olurdu. Belki de bundan dolayı leri "danışm a ve katılım " yöntemini hiç ihmal sözleşme denişi, alışkanlık haline gelmiştir. etmediği anlaşılmaktadır. H erkesin ve her kesimin, kim olduğuna bakıl m aksızın hak ve hukuku gözetilerek yönetile Hz. M uham m ed'in ve diğer M üslü ceği ve bilhassa sorumlulukları da belirtilmek manların M edine'ye geldikleri zaman vahiy suretiyle bütün bireylerin ve sosyal aktörlerin henüz tam am lanm ış değildi ve güçlü bir "C a- bu beyanname çerçevesinde hareket etmesi hiliye devri" kültür ve geleneğinin alışkanlık gereği ilan edilmişti. Bu ilkelerden birkaç tane ları da halen devam ediyordu. K ur'an'ın ifa si şu şekilde anılabilir: "Devlet bir hukuk dev desi ile insanlar, "m üslim " (teslim olmuş) ola letidir"; "H aklar âdil şartlarda ele alınm ıştır"; cak ama "m ü'm in" (iman etmiş) olmakta zor "M üslüm an olmayanlara, din ve vicdan hürri luk çekeceklerdi; başka bir ifade ile iman esas yeti esas olarak hakları verilm iştir"; "Barış larını kalp ve esastır"; "Sosyal devlet anlayışı ağırlıklıdır"; zihinlerine tam olarak içselleştirememiş olma "Zulm e uğrayana yardım edilecektir"; "H er sından dolayı davranışlarına dönüştürememiş şey adalet ölçülerine göre icra edilecektir"; lerdi. "Kast sistemi (değişmez katı sınıf sistemi) red dil ile Bu söyleme durum, dökse de M üslüman topluluk n ifik ir YIL: 6 SAYI: 15 j 21 dedilmiştir (Md.15); "Anarşi yoktur (Md. 13), Ancak, Hz. Peygamber, bu ilkeler karşısında "Karışıklık çıkaranlara karşı herkes birlik ola Yahudiler sözlerinde durmayıp, Müslümanlar, caktır"; "Bir ihtilaf olursa, A llah'a (Kur'an'a) Mekkeli müşriklerin tehdidi altında iken isyan ve Resûlüne başvurulacaktır yani toplumun ederken, Hıristiyanlar da rahat durmayıp fırsat merkezi otoritesi ve referansı Allah ve Resûlü- buldukça Müslümanlara saldırmaları üzerine, dür". Öyle anlaşılmaktadır ki, bu beyannam e bütün Yahudi kabilelerini birbiri ardınca M e de hukuk esasları esas alınmış ve yönetim dine'den uzaklaştırır ve Hıristiyanların üzerine otoritesi paylaşılmamıştır; sadece farklı inanç de asker gönderir (Kösoğlu, 2013, 56). Böylece, ların serbestçe yaşanm asına dair bir çoğulcu "M edine luk hakkı tanınmıştır. M edine'ye hicretin ilk önderliğinde diğer din mensuplarına karşı bir yıllarında yayınlanan bu "M edine Beyanname- iyi niyet göstergesi olmakla birlikte, fiili ve Beyannam esi", Hz. Peygam ber'in si"ne, çok yaygın bir şekilde "M edine Sözleş kalıcı bir barış ortamı sağlamakta yeterli ol mesi" denilmesi doğru değildir. Burada, taraf mamıştır. Buradan çıkarılacak en önemli sonuç larca (ki taraflar diye bir şey yoktur) üzerinde ise Müslümanlar için her çağ ve dönemde da maddeler halinde müzakere edilm iş ve anlaş ima uyulması gereken temel ilke ve kurallar ma sağlanmış bir sözleşme söz konusu değil dışında, aklın ve bilimin öncülüğünde her dir. Bu belgeyi, günüm üzün egemen bakış durum ve şartta esnek bir yönetim sistemi açısıyla olsa olsa bir "m anifesto" olarak değer oluşturmak gerekmektedir. Ayrıca, çok dinli lendirmek gerekir (Sezen, 2015). ve çok kültürlü bir ortamda barış ve huzur içerisinde yaşamanın kalıcı ve sürekli bir sonuç Medine Beyannamesi, bir yönetim sis vermesi için Müslümanların sosyo-ekonomik temi veya devlet kurma çabası olarak görül ve siyasi hâkimiyetlerinin bulunması şarttır. memektedir. Bu bağlamda, ilk anayasa olma Aksi takdirde, başka inanç ve kültürlerin ege konusunda da iddialı bir metin sayılmamakta menliği altında Hak ve adalete dayalı kalıcı bir dır. Bu beyannameyi, düzen oluşturma imkânı, son derece kısıtlı Müslümanların, Mu- sevîlerin ve Hıristiyanların kendi dindaşları görülmektedir. arasındaki ihtilaflar ile birlikte yaşam a iradesi gösteren farklı inanç gruplarının kendi arala İslâm iyet'in bütün zamanlarda ve du rındaki ilişkilerinden kaynaklanan anlaşmaz rumlarda geçerliliği olan temel yönetim zihni lıkları yönetmeye dair bir "prensipler belgesi" yeti ile her daim uyulması gereken temel yöne veya "stratejik ittifak" mantığı ile yapılmış bir tim ilke ve kuralları, Kur'an'daki "Â dem ve belge olarak görmek daha doğrudur. Çünkü yaratılış kıssası" çerçevesindeki evrensel me bu beyannam enin maddelerinin tamamı göz sajlarla bağlantılı olan ve çeşitli konular üzeri önüne alındığı vakit, belirli bir yönetim tarzı ne indirilen âyetler şeklinde ortaya konulm uş veya devlet yapısı oluşturma yönünde bir ni tur. yet veya çabaya rastlanmaz. "M edine Beyan dair kararlarını alırken veya çözmesi gereken nam esi" ile bir barış ve esenlik dini olan sorunlara çare ararken, öncelikle hakkında açık İslâm iyet'in tebliğ edicisi Hz. Peygam ber'in hüküm olan K ur'an âyetlerine göre hareket inisiyatifi ile başlatılmış ve ağırlıklı bir şekilde etmiştir. Mesela, Kur'an'daki İslâm iyet'in yö farklı inançları temsil eden Musevî ve Hıristi netim faaliyetlerine dair temel ilkelerinden yan insanların can, mal ve din güvenliğini birisi olarak "em aneti ehline veriniz" (Nisa, 58) sağlayan, onların ibadet özgürlüğünü tanıyan, emri gereğince, M ekke'nin fethinden sonra kutsal değerlerinin tahrip edilmeyeceğini ve Kâbe'nin anahtarını, amcası Abbas ile Hz. onlardan a'şar vergisi ile asker alınmayacağını A li'nin istemelerine rağm en onlara verm eye temin eden bir ferm an verilmiş olmaktadır. rek, 22 y e n if i k ir Y IL:6 SA Y I:1 5 Hz. Muhammed, yönetim faaliyetlerine önceki bakıcı Osman bin Talha'ya vermiştir (Ünal, 2001, 19). Karar verme veya bir liderlik tarzıdır. Çünkü, karizmatik liderlik sorun konularda ve yöneticilik, izleyiciler ve yakın çevre bakı K ur'an'da açık bir hüküm olmadığı zaman ise mından fiilen çok çekici ve etkili bir yönetim çözme bakımından, bu konuya dair düşünce ve görüşleri olduğunu mekanizması olsa da, karizmatik lider sonrası bildiği yakın arkadaşlarına, neredeyse onlara yönetim danışmadan herhangi bir iş yapmamıştır. Hz. vurması nedeniyle kurumsallaşmaya pek im Muhammed, peygamberliği süresince önderi kan vermemektedir. Böyle bir liderliğin çekim olduğu topluluğa yönetim görevlileri ve ko gücüne ve alanına dahil olan kişiler ve toplu mutanlar tayin etmiş, cizye ve zekât toplatmış, luklar, karizmatik liderin taşıdığı ilke ve kural bir takım yargılam alarda bulunm uş ve ege lar ile sahip olduğu misyon ve vermeye çalıştı menliğin en yüksek derecesi olan savaş karar ğı mesajların kendilerinden çok, liderin bede ları vermiştir. Bütün bunlar ve benzeri faaliyet nine, lerdeki tavır ve üslubu, asla bir "hüküm dar" şahsiyetinin çekim gücüne odaklanm aktadır veya bir "egem en" gibi olmamış, mükemmel lar. "Karizm atik yönetim tarzı", "kişi merkez bir insan/Peygamber olarak, sadece Müslü- li" bir yönetim anlayışının yüceltilmesine da manlara değil, başkalarının acıların anlamak yandığı için yönetimin kurumsallaşmasının ve onlara iyilik yapma özlemini duyan her temel parametreleri olarak, yönetim ve organi insana harika bir rol model olmuştur. İslâm zasyon olay ve olgularına dair etkinliklerin, tarihçileri anlatırlar ki, bir gün bir bedevî ken belirli ilke ve kurallar ile birtakım usuller (yani sisteminin gelenekselleşmesine ket mizacına, karakterine, daha doğrusu di işi için Peygam ber'in yanına girmeye çekinir hukuki ve ahlaki)çerçevesinde gerçekleştiril ve tir tir titrer; o zaman şöyle konuşur: " Ben mesi sürecini gölgelemektedir. Aslında, kariz- ne bir hükümdar, ne de bir zorbayım, Ben matik yönetim ve liderlik, "yönetici-yönetilen" Kureyş'e mensup, M ekke'de kuru ekmek y i kesimler arasında, yetenek, bilgi ve her türlü yen bir kadının oğluyum " (Kösoğlu, 2013, 57 kişisel birikim bakımından çok büyük bir den 58). gesizliğin olduğu toplum ve gruplarda daha yaygındır. Böyle bir sosyo-kültürel ve sosyo- 5. HZ. PEYGAMBER'İN VEFATI psikolojik ortam da ortaya çıkan karizmatik SONRASI YÖNETİM KRİZİ lider veya önder, bir şekilde sahneden ayrılın ca, bu tür toplumlar ve gruplar, bir anlamda Hz. M uham m ed'in peygamberliği baş "sudan çıkmış balığa" dönüyorlar. ladığı zaman, Arap kabilelerinde belirli bir devlet ve yönetim tarzı geleneği olmadığından Hz. Peygam ber'in vefatı sonrasında dolayı Peygamber tarafından ilk İslâmî yöne Müslümanlar, her konuda olduğu gibi yöne tim tecrübesi "karizm atik liderlik" temeline tim konusunda da, çok büyük bir boşluk ve oturtulmak zorunluluğu ortaya çıkmıştır (Bı şaşkınlık yaşamışlardır. Peygamberin varlı çak, 2009, 222). Karizmatik liderliğe hayat ve ğında, birçok sorunu onun önderliğinde ve ren ve geçerlilik yaratan temel öğe, önderin rehberliğinde, büyük bir güven duygusu içeri çok çekici bir şahsiyet sahibi olmasıyla paralel sinde çözmeye alışmış olan ve en küçük pü olarak çok çarpıcı ve iddialı bir davanın savu rüzleri bile Peygambere danışarak aşmaya nucusu ve savaşçısı olmasıdır. Ne yazıktır ki, çalışan sahabe, birden bire kendilerini kimsesiz tarihi liderlik ve sahipsiz hissetmenin şokunu yaşamışlardır. olgusu, bir kişi üzerinden kısa süreli devam Peygamberin sağlığında, sorunların çözümün edebilen ve karizm atik şahsiyetin ömrü ile de ve yönetim ilişkilerine dair kararların alın sınırlı kalan, böyle olduğu için uzun süreli ması sırasında öncelikle konuyla ilgili vahiy kurumsallaşmaya fazla bir katkı sağlayamayan bilgisine, süreç içerisinde karizmatik bu konuda n ifik ir açık hüküm YIL: 6 SAYI: 15 yoksa j 23 K ur'an'ın temel düzenlemelerine ve anlam gövdesini temsil eden Kureyşliler'in ise Arap bütünlüğüne aykırı olmamak kaydıyla akıl ve kabileleri arasında en şerefli kendilerinin ol bilim merkezli bir istişareye dayanılması tec duklarına dair İslâmiyet öncesinden kalma - çoğunluğunda çok seçkin sahabeler ve zatlar hariç olmak İslâm öncesi eski kültürel alışkınlıklar depreş üzere- kolektif bilinçaltı duygu ve düşünceleri meye başlamıştır. vardı. Hz. Peygam ber'in vefatı ile İslâmiyet rübesine rağmen, sahabenin öncesinin geleneksel kültürün "kabileci" anla birlikte yışı onlarda da nüksediyordu (Kösoğlu, 2013, Müslümanlar büyük bir sarsıntı geçirmiş ol Hz. Peygam ber'in vefatıyla 60). Hz. Peygamber sonrasında "M üslümanları malarına rağmen, İslâm toplumunun yönetim kim yönetecek?" toplantıları ve tartışmaları birliğinin devamı konusunda yeni bir lider ve sırasında, Hazrec kabilesinin reisi Sa'd İbni yöneticiye ihtiyaçları olduğunun da farkın Ubâde daha baskın geldi ve kendisine "biat" daydılar. Hz. Peygam ber'in naaşı, henüz orta edilmek üzere iken, bu şiddetli tartışmaları da iken Ensar'dan bazı kim seler Benî Sâide'nin haber alan Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer ve Ebu sofasında toplanırlar. Orada M edine'nin yerli Ubeyde bin Cerrâh, cenaze evini bırakarak, si, Hazrec kabilesinin reisi olup, güzel konuşan Benî Sâide'nin sofasında yapılan bundan sonra ve savaşçı bir kişilik yapısına sahip Sa'd İbni "M üslüm anları kim yönetecek?" toplantılarına Ubâde, ateşli bir konuşma yaparak, "em irlik ve yetiştiler. Böylece, olayın seyri değişti ve yapı başkanlığın" Ensar'ın hakkı olduğunu savu lan tartışmalardan sonra, Hz. Ebu Bekir'in nur. Çünkü, Hz. Peygam ber'in M ekke'den yöneticiliğine "biat" edildi. Sa'd İbni Ubâde, çıkıp M edine'ye gelmesinde kendilerinin yar Hz. Ebu Bekir'e ömür boyu "biat" etmedi ve dımcı olduğunu ve İslâm iyet'in yayılışında, onun yöneticiliğini hiç tanımadı. Benî Sâi- diğer bütün gruplardan daha fazla katkıda de'nin sofasındaki şiddetli tartışmalardan son bulunduklarını ileri sürer (Cevdet, 1966, 241; ra Hz. Ebu Bekir'in yöneticiliği ile ilgili "biat" Aktaran: Kösoğlu, 2013, 60). Bunun üzerine, işlemleri sürerken, Hz. Muhammed henüz Hazrec kabilesinin m ensupları "biz de seni defnedilmemişti ve Hz. Ali ile birlikte birkaç emîrliğe seçtik" diyerek, Sa'd İbni Ubâde'ye sahabe bu tartışmaların dışında kalmışlardı. açık bir destek verirler. Bu durum, M edine'nin Hz. Ali'nin, Hz. Ebu Bekir'e olan "biatı", Pey diğer bir yerli kabilesini temsil eden ve M üs gamberin vefatından altı ay sonra vuku bulan lüman olm adan önce -kardeş oğulları bulun Hz. masına rağmen- Hazrec kabilesi ile aralarında 1998, 540-541). Aslında, "biat" kavramı ve çok büyük bir rekabet bulunan Evs kabilesi olgusu, Fatım a'nın vefatından Peygamber sonradır (Avcı, sonrası Müslümanların mensuplarında çok büyük bir huzursuzluğa kendi aralarında başlayacak olan o bitmez ve yol açmıştır. Hz. Peygam ber'in vefatıyla Haz- tükenmez yönetim rec kabilesi reisinin, Peygamber sonrası yeni tetikleyici etkenlerinden biri olmuştur. İbni "em îr ve başkan olm a" ihtim ali belirince, bu H aldun'a göre, "biat", her türlü şart ve durum iki akraba kabile arasında M üslüman olmadan larda itaat etmeye dair söz ve ahit vermeyi önce düşmanlığa kadar ulaşan ancak M üslü temsil eder. Bu anlamda, "biat eden" kişi, "biat man olunduktan sonra uykuya yatm ış olduğu ettiği" yöneticiye karşı, Müslümanların yöne anlaşılan bu şiddetli rekabetin yeniden can timine ait işlerin görülmesini ona teslim ettiği- landığı anlaşılmaktadır. Evs kabilesi reis ve ni,bu konularda onunla asla çekişmeyeceğini taraftarları da kendi aralarında toplantı yapa ve hoşlansa da hoşlanmasa da onun emirlerine rak, yeni duruma dair vaziyet alışlarını tayin tam olarak itaat edeceğini çok açık bir şekilde etme çabası içerisine girmişlerdir. Öte yandan, beyan etmekte ve adeta söz vermektedir (İbni Mekke Haldun, 2004,293). Peygamber sonrası yönetim 24 kökenli y e n if i k ir olup M uhacirlerin Y IL:6 SA Y I:1 5 ana sorunlarının en önemli ilişkilerinin son derece karm aşık ve düzensiz özellikle Hz. Ali taraftarlarınca çok manidar lik içerisinde gerçekleşeceği, daha ilk günden bulunm uş ve M üslümanların yöneticiliğe esas Peygam ber'in naaşı defnedilmeden başlayan itibarıyla Hz. A li'nin hakkı olduğuna dair algı bu uzun ve sert tartışmalardan belli olmuştur. ve beklentilerini sürekli canlı tutmuştur. Hz. Burada dikkat çeken en önemli olay, kendi Ebu Bekir'in yöneticiliğe getirilmesinde, onun tezlerini taraflardan hiçbirinin, ilk Müslüman ve Peygamberin yakın arkadaşı çok sağlam kanıt ve gerekçelere sahip olm a olmasının yanında, Peygamber sonrası yöneti masıdır. Taraflar, bu tartışmalar ve karşılıklı cinin kim olacağına dair sert tartışm aların çok iddialaşmalar sırasında, ne bir âyet ne de Pey büyük bir çatışmaya dönüşmesini önlemek gamberden sağlam bir söz nakletmişlerdir. Hz. maksadıyla geçici bir çözüm olarak görülmüş Ömer, birkaç defa Peygam ber'in hastalık du olmasının da büyük bir payı vardır. Hz. Ebu rumunda namaz kıldırm ada im am lık yapmak Bekir, Peygamber sonrası ilk yönetici olması üzere, Hz. Ebu Bekir'in görevlendirildiğini, bu sebebiyle kendisine "biat" eden sahabilerin yüzden de bundan sonraki dönemde yönetici "A llah'ın H alifesi" diye hitap etmelerine karşı lik için onun uygun olduğunu söyler. Ancak, çıkarak, sadece "Peygam ber H alifesi" denil sadece bu gerekçe, "M üslüm anları kim yöne mesinin daha uygun olacağını söylemiştir. Hz. tecek?" sorusuna sağlam bir kanıt sayılmaz. Ebu Bekir, Peygamberin en yakın arkadaşla Sonunda, Hz. Ebu Bekir için biat sağlanır. A n rından biri olarak, iki ayrı "halifelik" kavram cak, bu biatın çoğu sahabe için gönülsüz oldu ve algısının ne denli birbirinden farklı olduğu ğu ve bir kısm ının küstüğü, bir kısm ının ise na işaret etmiştir (Bıçak, 2009,233). savunurken gelecek zam anlarda kendi iktidar mücadelele rinin önünü açacak fitneye vesile olduğu anla Hz. Ebu Bekir'in yöneticiliği, yaklaşık şılır. Hz. A li'nin arkadaşı Zübeyr öfkesini, iki yıl sürmüştür. Hz. Ebu Bekir, son günlerin "A li'ye biat olunmadıkça, kılıcımı kınına sok de doğru Ensar ve M uhacirlerin ileri gelenleri m am " diyerek belli ederken, Hz Ömer ise Zü- bazı sahabilere danışarak onların da düşünce beyr'i kastederek "O nun kılıcını alın taşa çalın" lerini de alarak, kendisinden sonraki yönetici diyerek karşı çıkm aktadır (Kösoğlu, 2013, 61 nin Hz. Ömer olması yönünde bir vasiyette 62). Emevî kolunun reisi olan Ebu Süfyan, bu bulunmuştur. Peygamberin bile kendisinden toplantıda Hz. A li'nin bulunm am ış olmasını sonraki yöneticinin kim olması gerektiğine da vesile göstererek, "Ey Ali ve Abbas! Nasıl dair açık ve somut bir vasiyeti olmazken, Hz. oldu da halifelik Kureyş'in bu değeri düşük ve Ebu Bekir'in böyle bir vasiyette bulunması, nüfusu en az olan kabilesinin eline geçti. İkiniz daha sonraki dönemlerde istism ar edilerek de isterseniz M edine'yi sizi destekleyen ordu "saltanat tipi yöneticilik" uygulamalarına ve ile doldururum" demek suretiyle Hz. A li'yi ve veliaht tayinlerine dayanak ve gerekçe olarak Abbas'ı kışkırtm ak istemiştir. Hz. Ali, "Vallahi gösterilmiştir. Hz. Öm er'in yöneticiliğe gelme asla ben buna izin verm em " diyerek, Ebu Süf- sinin başlangıcında, önceki yönetici Hz. Ebu yan'ın yakm aya çalıştığı fitneyi o vakit içinde Bekir'in vasiyeti vesile olmakla beraber, bu durdurmuş olmaktadır(Özbay-Reca, 2009, 34). tercihin sahabilerin çoğunluğu tarafından be Hz. Ebu Bekir'in Peygam ber sonrası nimsenmiş olması, böyle bir seçimin daha son üstlenmesinde raki saltanatçı uygulamalardan oldukça farklı ne derece hakkı olup olmadığı hususu, sürekli bir mahiyet arz ettiğini gösterir (Avcı, 1998, olarak Sünniler ile Şiiler arasında tartışma 541). Hz. Ömer, Hz. Ebu Bekir'in yönetimi konusu olmuştur. Hz. A li'nin doğrudan bir sırasında ona müşavirlik yapmış ve zaman talebi bulunm am akla beraber, Hz. Ebu Bekir'in zaman vekalet etmiştir. Hz. yöneticiliğine altı ay sonra "biat" etmiş olması, kadılık görevini üstlenerek adalet dağıtma Müslümanların yöneticiliğini n ifik ir YIL: 6 Ömer, SAYI: 15 ayrıca j 25 tecrübesine sahip olan bir kişidir. Hz. Ebu ve ehliyet şartlarına aşırı duyarlılık göster miş- Bekir'in, Hz. Ömer'i kendinden sonrası için lerdir. önermiş olmasında, mevcut yöneticilik liyakat İslâm iyet'in hızla yayılması ve yeni ve ehliyeti çok önemli bir gerekçeyi oluştur maktadır. Hz. Ömer, kendisine herhangi bir kültür şekilde istemeyerek, manların daha önceki dönemlere göre, mal ve "em îrü-l-m ü'm inin" denilmesini tercih etm iş mülk ile mali durumları ve maddi yaşantıla tir. Ancak, "em iri" olduğu m ü'm inlere karşı, rında dikkate değer ilerlemeler ve artışlar kaba ve sert bir şekilde davranmak yerine, meydana gelmiştir. Buna karşılık, Hz. Ebube- toplumun genelini ilgilendiren konular olduğu kir giderek yoksullaşır, Hz. Ömer eski gömleği vakit, onları Mescid-i N ebevi'ye çağırır, halka içinde vefat eder, Hz. A li'nin ise eline ne geçi konu hakkında bilgi verdikten sonra, halkın yorsa onu hemen paylaştığı ve dağıttığı görü soru sormasını, haklarını aramalarını ve kendi lür. Oysa, Hz. O sm an'ın hayatında ve yakınla sini eleştirmelerini teşvik ederdi. Hz. Ömer'in rının mal varlıklarında çok büyük değişiklikler yöneticiliğinde, mescit veya camiler, sadece bir ve artışlar meydana gelir. Bir kısım tarihçiler tapınak ya da nam azgâh olarak değil, aynı tarafından Hz. O sm an'ın öldürülmesi sırasın zamanda toplumsal bir eğitim ve öğretim da, hazinedarının yüz elli bin dinara ve bir merkezi olmanın yanında, önemli kararların milyon dirheme sahip olduğu, yine aynı kişiye istişare edilerek alındığı karargâhlar olarak ait V âdi'l- Kura ve Huneyn'de bulunan köyün görülürdü. Bundan başka, Hz. Öm er'in görev ise yüz bin dinar değerinde olduğu ileri sü yerlerine giden valiler ile diğer kamu görevli rülmüştür. Hz. Osman, yakınlarına ve kendi lerine gitmeden önce valilerin bütün servetle kabilesi olan Üm eyyeoğullarına büyük bir rini kaydettirir, servetlerinde aşırı artışlar ol zafiyet gösterir ve devlet memurluklarını, özel "halife" denilmesini coğrafyalarının fethedilmesi, M üslü duğu vakit bunları araştırır, gerekirse izah likle akçeli işleri, herhangi bir liyakat ve ehli edilemeyen servetlerinin bir kısmına kamu yet kaygısı adına el koyardı 2007, 45-49).Hz. Kuzey A frika'nın fethinin tamamlanmasından Ömer, Hristiyan bir köle tarafından M escid-i dolayı merkeze gönderilen ganimetin beşte N ebevi'de ağır bir şekilde yaralanması sonu birlik kısmının tamamını, yakın akrabası ve cunda, Hz. Ali, Hz. Osman, Sa'd İbni Vakkas, kâtibi olan M ervan'a verir (Akt: Kösoğlu, 2013, Zübeyr, Talha ve Abdurrahm an İbni A vf'ın da 75). (Fayda, olmaksızın bölüşürler. Meselâ, içinde bulunduğu altı kişilik bir sahabe gru Hz. Öm er'den sonra Müslümanların bundan birisinin Müslüm anların kendinden yöneticiliğini yapmaya çalışan Hz. Osman'da, sonraki yöneticisi olarak belirlenm esini talep kendinden etti (Yiğit, 2007, 438). Aslında, bu kurulda ye nitelikleri yoktu. Kendi kabilesinden ve yakın dinci bir kişi olarak Hz. Ö m er'in oğlu Abdul akrabalarından kişileri, liyakat ve ehliyet şart lah da bulunmaktaydı. Abdullah, böyle bir larını aramaksızın, kişisel menfaat sağlayıcı üst göreve layık ve ehil olm asına rağmen, babası düzey Hz. Ömer tarafından yöneticiliğe seçilmemek m ü'm inlerin çoğunda büyük bir hayal kırıklığı kaydıyla sadece seçilecek kişiye oy verme dav ve hoşnutsuzluk yaratmıştır. Hz. Osman'ın ranışıyla kısıtlı olarak heyete dahil edilmiş- yöneticiliğinin altıncı yılından itibaren, ensar tir(Akt: Kösoğlu, 2013,74). Hz. Peygamberden ve muhacir ile taşradaki insanların yönetime itibaren Hz.Ebu Bekir ve Hz. Ömer, üst düzey karşı kamu görevliliği ile akçeli işlerde kesinlikle karışıklıklar giderek şiddetlenmiştir. Hz. Os kendi yakınlarına görev vermemeye ve liyakat man'ın, kendi yönetim ine karşı yükselen top önceki kamu sert yöneticilerin görevlerine muhalefetleri karizmatik getirmiş yükselmiş olması, ve iç lumsal muhalefeti anlamaya çalışm ak yerine, 26 y e n if i k ir Y IL:6 SA Y I:1 5 bastırm aya ve susturmaya çalışarak, yönetim memnun olmayan taşralı M üslümanlarla bir de kalm aya ısrar etmesi ve yönetim anlayışın likte M edine'nin yerlileri de isyan etmişlerdir. da toplumsal beklentileri karşılayacak nitelikte Hz. Ali, isyancıların taşkınlıklarını durdurma tedbirler krizini daha ya çalışmış olmasına rağmen bir şekilde yakı fazla derinleştirmiş ve sonuçta kendisi de öl alamaması, yönetim lan fitne ateşinin yangınını durduramamıştır. dürülmüştür (Avcı, 1998, 541). Hz. O sm an'ın öldürülmesi üzerine, yakın ak rabaları olan Ümeyyesoyuna mensup kişiler Hz. Osm an'ın vefatında rol oynayan M edine'yi terk etmişlerdir. Hz. Ali, kendisine direnmenin en önemli taraflarını temsil eden yapılan yöneticilik teklifini, M üslümanların Medine Halkı ile birlikte Mısır ve Kûfe kökenli dağınıklığını ve parçalanma eğilimlerini kont direnişçiler, Müslümanların yöneticiliğini Hz. rol altına alabilme ümidiyle kabul etmek mec A li'nin üstlenmesi gerektiği konusunda yaygın buriyetinde kalmıştır. Hz. A li'yi yönetimde istek ve talepleri doğrultusunda, ama genel bir zorlayan en önemli sorun, Hz. O sm an'ın katil kargaşa içerisinde Hz. A li'ye "biat" etmişler lerini bulmak ve yargıya teslim etmekti. Bu dir. Hz. Ali, Hz. Peygam ber'e kâtiplik ve vahiy cinayete binlerce kişi katılmış olup, belirli bir kâtipliği yapmış olmakla birlikte, Peygamber şüpheli kişi ve grup söz konusu değildi. Hatta, sonrasındaki ilk üç yöneticilerin döneminde çok sayıda kişi, cinayeti kendilerinin işlediğini herhangi bir idari görev almadığı gibi bu za seslendirecek kadar pervasız ve kızgın katil man içinde yapılan savaşlara da katılmamış, lerdi. Şam valisi M uaviye ise "A li'nin suç orta kendisini daha çok bilim sel faaliyetlere adamış ğı olduğu" gibi ağır bir ithamda bulunmak bir sahabe olarak dikkat çekmektedir. Sadece, suretiyle yeni yönetimi tanımadığını ilan etti Hz. Ö m er'in Filistin ve Suriye gezileri sırasın (Fığlalı, 1989, 372-373). da M edine'de askeri bir vali olarak görev yapmıştır. Hz. O sm an'ın yöneticiliğe seçimin Hz. Ali, Hz. O sm an'a isyan eden ve deki heyette yer alan Hz. Ali, Hz. Osman'ın çok aşırı taşkınlık yapan Kufeli ve Mısırlı as zamanında cereyan eden bazı karışıklıklara kerlerin M edine'den uzaklaşmalarını isteyerek herhangi bir destek vermemekle beraber, onun onları dağıtmak istemiştir. Ancak bu sıralarda, bir kısım yönetim uygulamalarını da yine aynı M uaviye yakınlığı nedeniyle katillerin bir an heyetin diğer önemli sahabileri olan Zübeyr ve önce tespit edilip kısas uygulanması için acele Talha ile birlikte eleştirme görevini yerine ge ediyordu. Yine, başlangıçta Hz. O sm an'a mu tirmiştir. Hz. Ali, Hz. Osm an'ın, özellikle İslâm halefet etmede Hz. A li'nin yanında yer alan hukuku ile ilgili bazı hükümlerinin tatbik Hz. Ayşe , Zübeyr ve Talha gibi etkili sahabe edilmemesi ve insanlar arasında bir takım ler de, Hz. O sm an'ın katillerinin hâlâ cezalan sübjektif ayrımların yapılm asına karşı çıkmış dırılmamış olmasından dolayı Hz. Ali'ye karşı tır. Yine, Hz. Ali, Hz. Osm an'ın yakın akrabası m uhalefet ederek, katilleri cezalandırmak üze olan Şam Valisi M uaviye'yi eleştirdi diye re Medine üzerine yürüdüler. Öyle anlaşılıyor İslâm iyet'in yüz akı ve samimiyet timsali bir ki, Hz. M uhamm ed'in sağlığında yeni dinin sahabe olan Ebu Zer'i, Rebeze gibi son derece kardeşlik heyecanı ile bastırılm ış gibi olunan mahrumiyetli bir yere sürmüş olm asına ise Emevi-Hâşimi rekabeti ve çekişmesi, Hz. Os oldukça tepki göstermiştir (Fığlalı, 1989, 371 m an'ın öldürülmesi ile birlikte yeniden can 372). lanmaya başlamıştır. Ayrıca, İslâm iyet'in yeni Hz. Osm an'ın yönetim tarzı ve yakla doğuşu sırasındaki o ağır sorumluluk gerekti şımı, zaten Peygamber sonrası bozulan kardeş ren yüklerin ve cefaların zamanı geçmişti. lik hakkı ve hukukunu, daha fazla bir kargaşa Şimdi, büyük zenginlikler ve servet ile önemli ve fitne mevkii ortamına sürüklemiş, yönetimden ve makamların n ifik ir YIL: 6 paylaşılması SAYI: 15 j 27 zamanıydı. Hz. Üm eyyeoğulları'nın Peygamber reisi zamanında, Ebu Süfyan, M ekke'nin fethinden sonra M üslüman olma teşebbüsünde bulunmuştu. Bu yüzden, Mekke 6. İSLÂMÎ YÖNETİM TARZINDAN BİR SAPM A OLARAK EMEVİ YÖNETİM TARZI ve civarında çok eskiden beri bilinen servet sahipliğine ve yüksek statüsüne rağmen, Pey gamber zamanında M üslüm anların yönetim i ne katılması ve danışm a meclislerine dahil olması söz konusu değildi (Kösoğlu, 2013, 76). Hz. Osm an'ın öldürülmesi sonrasında başlayan karışıklık ve fitne, Hz. A li'nin iş başı na gelmesine rağmen durmamış ve bütün hı zıyla devam etmiştir. M uaviye'nin Hz. Os m an'ın kanını bahane ederek başlattığı iktidar mücadelesi ile sahabenin bir kısım ileri gelen lerinin katıldığı iç çatışmalar ve savaşlar sonu cunda, binlerce Müslüman birbirleri tarafından öldürülmüştür. Hz. Ali de, Müslümanların içinde bulunduğu kanlı fitnenin sonucunda elim bir suikasta kurban gitmiştir. ölüm döşeğinde iken kendisinden Hz. Ali, sonraki gelecek olan yöneticiyi tayin etmesi istenmişse de "Hayır! Sizi Resullah'ın bıraktığı gibi bıra kıyorum " demek suretiyle herhangi bir isme işaret etmemiştir. Çevresindeki kişilerin, ken disinden sonra oğlu H asan'a biat edilmesi gerektiği şeklindeki önerilerine ise "Bunu size ne emrederim, ne de yasaklarım; siz daha bilir siniz" demek suretiyle kendinden sonra kimin yönetici olması gerektiği konusunu doğrudan toplumsal belirleme ve seçime bırakmıştır. Hz Ali'den sonra Kufeli önde gelen kişilerin giri şimi ve M edinelilerin desteği ile H asan'a biat edilmiş ise de, Hasan yönetim den çekilerek, görevi M uaviye'ye devretmiştir (Avcı, 1998, 541). H asan'ın yönetimi M uaviye'ye devret mesinde, şimdiye kadar ortaya konmuş çok açık ve somut bir etken grubu bulunmamakla beraber, tahmin edilen en önemli neden ise M uaviye'nin Müslümanlar üzerindeki aşırı kutuplaştırıcı ve yıkıcı iktidar oyunları karşı sında H asan'ın, bu şiddetli iktidar oyunlarının bir parçası olmak istemeyişidir. Hz. Muhammed'in, kendinden sonraki zamanlarda Müslüm anların karşılaşacağı yeni durum ve şartlara dair yönetim uygulam aları na, daha serbest ve gerçekçi yeni yönetim çö zümleri bulmalarına vesile olması bakımından belirli bir yönetim tarzını dayatmadığı anla şılmaktadır. Kendinin sağlığında sadece dinî bir önder olmayıp, aynı zamanda M üslüman ların en üst düzeydeki yöneticisi olma vasfına dayanarak, M ekke'deki ve M edine'deki pey gamberlik hayatı üzerinden, vahiy, akıl, bilim ve tecrübe ile bunları referans alan kişilerin danışmanlıkları çerçevesinde son derece "danışmalı ve katılımcı" bir yönetim tarzı sergile miştir. Peygamberin, M ekke'deki, kendinin tebliğ ettiği dine çok az sayıda inanan insanlar ve çok güçlü müşriklerle olan ilişkileri düzen leyen yönetim ilişkileri, tamamen vahye dayalı bilgiler ve kararlar tarafından şekillenmektey di. Peygamberin, M edine'deki hayatı, M edi ne'de mevcut olan çok farklı inanç ve kültürler ile çok farklı olay ve sorunların yaşadığı bir kültür ortamı olarak, M ekke'deki yalın ve tek tip hayata göre, çok değişken ve çeşitlilik gös teren bir yönetim tarzını zorunlu kılmıştır. Belki de, Allah, Hz. M uhamm ed'in elçiliği ile insanlığa gönderdiği en son din olarak İslâmi yet'in yönetim tarzının nasıl olması gerektiğini bizzat Peygam ber'in hayatı üzerinden tatbiki olarak göstermek üzere, M ekke'ye göre çok dinli, çok kültürlü ve çok değişken sorunlu bir yer olarak Medine hayatını bir tür yönetim laboratuarı gibi kullanmak için "hicret" olgu sunu yaşatmış olmalıdır. Bu durumu, M ek ke'de ve M edine'de inen âyetler üzerinden de izlemek mümkündür. M ekke'de inen âyetler, mevcut m üşrik inancını yıkm ak ve Cahiliye toplumunun "atalardan gelen" yanlışlıklarını ve çarpıklıklarını düzeltmek amaçlı âyetlerdir. Buna karşılık, M edine'de inen âyetler ise insan 28 y e n if i k ir Y IL:6 SA Y I:1 5 ve toplum hayatında her daim karşılaşma ih ye'ye terk etmesiyle birlikte Müslümanların timali olan çok çeşitli ve farklı olay ve sorunla tarihinde yeni bir dönem başlam ış bulunm ak rın nasıl çözüleceği ve yönetileceği hakkında tadır. Yönetim tarihi ve bilimi açısından Mua- bir yönetim tarzı ve kültürü oluşturacak nite viye döneminin en dikkat çekici yönü, toplu likteki düzenlemelerden ibarettir. ma yönetici olmanın, en İslâm î ve doğal şekli olan seçim veya danışmaya dayalı bir yöntem Ne yazık ki, Peygam ber'in vefatı son yerine, çok yoğun ve şiddete dayalı siyasi ve rasındaki sorunların çözülmesi ve olayların askeri bir mücadele sonucunda elde edilmesi yönetilmesi konusunda ortaya konan düşük dir. Bugünkü demokratik düzen içerisindeki performans ile Peygamber sonrasındaki dö bu yöntemin adı, meşru yönetim lerin gayri nemde rol alan yöneticiler ve yönetilenlerin meşru yollarla el değiştirmesi anlamında "ih yönetim ilişkilerine dair tutumları, Peygambe tilal" ve "darbedir".M uaviye, Müslümanların rin kendi hayatında tatbik ettiği ve ölümünden ilk beş üst düzey yöneticilerinin tamamının, sonra miras bıraktığı yönetim kültüründen Hasan da dahil olmak üzere, sınırlı imkanlarla giderek uzaklaşıldığını göstermektedir. Pey olsa bile belirli bir danışmaya dayalı bir seçil gamber sonrasındaki Müslüm anların yönetim me yöntemine göre belirlenmesine karşılık, ilişkileri, çok hızlı bir şekilde İslâmiyet öncesi Hz. Osm an'ın kanını dava etmek suretiyle yönetim kültürlerine gerilemiş ve Müslüman- hiçbir danışma ve katılım olmaksızın tamamen lar, atalarından gördükleri eski sınıfçı ve kabi- kılıç gücüyle kendini "A llah'ın halifesi" ilan leci yönetim alışkanlıklarına yönelmişlerdir. etmiştir. Ayrıca, normal şartlarda kendisini "A llah'ın halifesi" ilan etmekle Hz. Osman'ın Peygamberin hayatını kaybetmesinden kanını dava etm ek arasında hiçbir ilişki olmasa sonraki dört büyük sahabenin yönetim dönem da, sırf bu motifi kullanma kurnazlığını ve leri toplam 29 yıl sürmüştür. Genel olarak fırsatçılığını yapan Muaviye, kendinden son Sünni kaynaklar ve geleneksel bakış açısı tara raki "A llah'ın halifesi" olarak oğlu Yezid'i fında, bu 29 yıllık dönem aslına uygun olma veliaht tayin etmek suretiyle K ur'an'daki teo yacak şekilde aşırı yüceltilmiş ve Peygam berin rik İslâm ile Peygam ber'in şahsında ve haya hayatında çok iyi dost olan Müslüm anların tında yaşanmış olan pratik İslâm ile hiçbir iktidar mücadelesi sırasında ne denli gerilimler ilişkisi olmayan yönetimde "saltanat" olgusu ve iç çatışmalar yaşadıkları göz ardı edilmeye nu da geri getirmiş olmaktadır (Yiğit, 1995, 88). çalışılmıştır. Hz. Ebu Bekir ile Hz. Ömer dö Emevilerin, Cahiliye dönemi Arap kültürünü nemleri, İslâm Peygamberi Hz. M uhamm ed'in hortlatmalarıyla baş gösteren kabileci, monar- karizmatik liderlik etkisinin gölgesinde geçmiş şik, siyasi hilafetçilik ve saltanatçı yönetim olmalı ki, kontrol edilemeyecek şekilde çok tarzı, çok sayıda M üslümanın katledil mesiyle büyük karışıklıklar meydana gelmemiştir. Bu gerçekleştirilen tarihin kaydettiği en zalim ve bağlamda, henüz Peygam berin hatırası çok sömürücü bir zorbalık rejimine dönüşmüştür. taze olduğu için onun düşünce ve uygulamala Böylece, Hz. Peygam ber'in kurduğu vahiy rı esas alınmak suretiyle yönetim faaliyetleri merkezli, danışma ve katılıma dayalı, kesinlik sürdürülmeye çalışılmıştır. Oysa, Hz. Osman le adalet, direnme hakkı, liyakat ve ehliyeti ile Hz.Ali dönemleri, İslâm tarihinin en sorun esas alan İslâmî yönetim tarzı, toplumsal ve lu ve çatışmalı yılları olarak hatırlanmaktadır kültürel zeminini kaybederek, (Bıçak, 2009, 234). Peygamber torunu Hasan'ın, manların hayatından buharlaşmaya başlam ış M uaviye'nin aşırı ısrarı üzerine Müslümanlar tır. Emevi yöneticilerinin bu yönetim anlayış arasında kanlı bir iç savaşın çıkmaması için larına yöneticilikten feragat etmesi ve görevi Muavi- İslâm coğrafyasındaki özellikle tarihi ulaşmalarında, n ifik ir M üslü fetihlerle YIL: 6 genişleyen SAYI: 15 Mezo j 29 potamya, Roma, Irak, İran, Yemen, Şam ve bir siyaset merkezi haline getirmiş olmaları da, Mısır bölgelerindeki Asur, Babür, bu yöndeki çarpıklığın uzun süre devem etme Hind, Sabiilik, Zerdüştlük, Manihizm, Yahudi sine neden olmuştur. Bu bağlamda, Emevi lik, Hristiyanlık, Eski Yunan, Yeni Eflatuncu propaganda merkezleri, sürekli olarak "şiî- luk gibi) eski dinlerin ve kadim kültürlerin sünnî" yönetim yapılarını şekillendiren "Tanrı-kral", özellikle "ehl-i sünnet vel-cem aat" "Tanrının oğlu kral" ve "yarı Tanrı kral" şek geniş halk yığınlarının saflığından yararlana lindeki motiflerin çok sıklıkla kullanılmasının rak, onlar üzerinden kendi haksız ve hukuksuz etkili olduğu anlaşılmaktadır. Peygam ber'in yönetimlerine çok büyük bir destek sağlamayı hayatta olduğu ve onun karizm asının etkileri da başarmışlardır. (Sümer, çatışmalarını körüklemek suretiyle, denilen nin yer yer devam ettiği beş üst düzey yönetici (Hasan da dahil) zamanında da pek görülme 7. İSLÂMÎ YÖNETİM TARZINDAN yen yeryüzü Tanrısı gibi "halife-yönetici" tipi SAPM ANIN DEVAM I OLARAK nin temeli, Emeviler zamanında ortaya atılm ış ABBASİ YÖNETİM TARZI tır. Emevilerin, K ur'an'daki İslâm iyet'e uym a yan böyle bir sapkın yönetim anlayışını top luma dayatmasında yararlandığı iki önemli yöntem dikkat çekmektedir. Bunlardan birinci si, yakın çevresine hak edilm em iş birtakım lütuf ve zenginlikler bağışlam ak suretiyle ken dilerine tufeyli bir asalak sınıf yaratmış olm a larıdır. İkincisi ise geniş bir Müslüman kitlesi üzerinde de yaygın bir korku kültürü oluştu rarak kendi propagandalarını başarıyla uygu lamış olmalardır. Mesela, Emeviler karısını aldatarak H asan'ı zehirlettiler; Hüseyin'i Kerbela'da çok vahşi bir şekilde şehit ettiler; Peygam ber'in ölümünden 53 yıl sonra M ekke'ye giderek, Kâbe'yi m ancınıklarla taşa tutup yan gın çıkardılar; Mekke ve M edine'deki Müslü manların canına, m alına ve ırzına tasallutta bulundular (Kösoğlu, 2013, 78-79). Emeviyöneticilerinin, Allah'ın buyruk larına ve Peygam berin emaneti yönetim tarzı na aykırı icraatlarını,başlangıçta benim sem e yen ve kendini İslâm davasına adamış olan kişi ve bir kısım küçük gruplar ise sonradan askeri Emevilerin İslâmla ilişkileri, büyük öl çüde bir şirk ve şekil dini tarzındadır. Aslında, özellikle Muaviye ve Yezid'in başlattığı, daha sonradan başta M ervan bin Hakem ve Abdülmelik bin Mervan olm ak üzere diğer Mervani kolundan gelen "halifelerin" egemenlik sür dürdüğü Emeviler (Yiğit, 1995, 95), Kur'an'daki İslâmiyetin ve Peygam ber'in ha yatındaki İslâm 'ın içini boşaltarak, bu kavram ve değerlerin içini, tamamen kendi soylarının hükümranlığı üzerine kurulu olan Arap Cahiliye dönemindeki kendi kabile kültürlerinin malzemeleriyle doldurmuşlardır. Emeviler, Kur'an'daki İslâm iyet'in yönetim faaliyetlerine dair "em irleri" ile Hz. Peygamber'in bilfiil yönetim uygulamalarının "adalet-liyakat ve ehliyet-itaat-direnme hakkı" şeklindeki temel eksenini ortadan kaldırarak, "Em evi asabiyetiyakın akraba tasallutu-kayıtsız şartsız biatH alife'nin kararı aslında A llah'ın takdiri" gibi, son derece despotik ve yöneticiyi ilahlaştıran bir yönetim anlayışına dönüştürmüşlerdir. başarıların arka arkaya gelmesi karşısında, bu istikametteki kendi görüş ve düşüncelerine İslâmiyet öncesi Arap toplumunun en herhangi bir etkinlik kazandıramamışlardır belirgin özelliği olan kabileler arası şiddetli (McNeill, 2006, 298). Emevi yönetici sınıfının, o çatışmalar, Peygamber zamanında büyük öl çağ ve dönem itibarıyla şaşılacak derecede ileri çüde üzeri örtülmüş ya da uykuya yatmış, düzeyde propaganda gücünün olması, cami ve ancak onun hemen ölümüyle beraber su üstü mescit gibi M üslüm anların toplanm a m erkez ne çıkmış, Emevilerin yaklaşık bir asır kadar lerini, birer mabet olm anın çok ötesinde tam süren iktidarları boyunca da, çok büyük iç 30 y e n if i k ir y il: 6 s a y i:is savaş ve zulümlere konu olacak şekilde yeni yandaşlardan den dönmüştür. Emevi yöneticileri, İslâm'ın kayırmacılık alışkanlığını devam ettirdiler. meydana gelen yönetimdeki öngördüğü adil, liyakatlı, ehil, danışmacı ve katılımcı yönetici modeli yerine, Arap ve kabi- Abbasiler, Emevi iktidarına ve ege leci bir despotik yönetim yapısı getirdiler. menliğine karşı çıkarken, sürekli olarak onla Emeviler zamanında, giderek imtiyazlı bir sınıf rın devlet yönetimindeki "m ülk-devlet" anla haline gelen Araplar, arazi vergisinden muaf yışlarına karşı çıkmışlar; böylece, Müslüman oldukları gibi, devletin önemli kademelerinde ahalinin büyük bir kısmında, Hz. Peygam- sadece onlara kamu görevi veriliyor ve savaş ber'in yönetim anlayışına geri dönme beklenti lardan elde edilen ganim etlerin aslan payı lerinin doğmasına ümit olmuşlardı. Abbasi Araplara aktarılıyordu. Bu bağlamda, genişle yöneticileri de, "halife" sıfatına sıkı sıkıya bağlı yen M üslüman coğrafyasında, özellikle Arap olup, hatta cuma namazlarında Hz. Peygam olmayanlar karşısında Arapların, Arap olanlar ber'in hırkasını giymek suretiyle toplumun arasında da iktidar soyluların öncelikli ve im gözü önünde ne kadar dindar olduklarını gös tiyazlı olması, Emevi yönetim inden memnun termeye çalışıyorlardı. Bundan başka, Abbasi olmayan çok büyük bir kesim in doğmasına "halife-yöneticiler",Em evi "halife-yöneticilere" vesile olmuştur. Emevi yönetim inden hoşnut göre, yanlarında ve sarayda daha "âlim "(!), suzluk duyan kesim lerin önde gelen grupların "fâkih"(!) ve "din adam ı"(!) bulundurmayı lider kadrolarının temsil ettiği ve öncülüğünü ihmal etmiyorlardı. Aslında, Abbasiler, yerle yaptığı büyük bir iktidar karşıtı propaganda, rini aldıkları Emevi "halife-yöneticiler" gibi özellikle Abbasiler tarafından etkili bir örgüt dünyevi zihniyet ve eğilimlere sahip oldukları lenmeye taşınarak, Müslüman coğrafyadaki halde, çevreye ve M üslüm anlara karşı daha Emevi yönetim ine son verildi. Böylece, Emevi- fazla "dindar" ve "zahid" gibi görünme konu ler M iladi 750'de yıkılarak yerlerine Abbasiler sunda son derece becerikli kişilerdi. iktidarı ve egemenliği başlamış oldu (Yıldız, 1988, 31). Abbasiler, soy olarak Hz. Peygam Bu bağlamda Abbasiler, etkili bir pro ber'in akrabaları olma övüncüne sahip olan bir paganda gücüyle üst düzeydeki yöneticilikler kabiledir. Çok geniş bir kesimin önceki Emevi için yeni unvanlar icat ettiler. Bunlar içinde en egemenliğinin zulmüne olan karşılık, eğilimle dikkat çeken yeni unvanlar, halkın diline ve rini temsil etme iddiasına dayanarak alternatif söylemine özellikle çeşitli tarikat ve dini cema bir yönetim vaadi ile işbaşına gelmelerine atler üzerinden yerleştirilmiş olan, "H aliful- rağmen, Müslüman coğrafyasında başka bir lah" hayal kırıklığına neden oldular. Abbasiler, fi-l-Arz" (Allah'ın yeryüzündeki gölgesi) un yönetim anlayışları itibarıyla kendilerini des vanlarıdır (Avcı, 1998, 543). Bu tanımlamalar tekleyen çok farklı kesimlerin beklentilerine ve sıfatlar, Kur'an'daki İslâmiyet ile Peygam uygun bir tarz ortaya koymak yerine, önceki berin tebliğ edip yaşadığı İslâma Em evilerin adeta devamları gibi bir yönetim uygulaması sergilediler. Hz. Peygam ber'e soy (Allah'ın halifesi) unvanı ile "Zillullah-ı göre, tam anlamıyla bir şirk ve sapkınlıktır. Bu tür yöne tici tanımlamasının zihniyet temeli de, Cahili- olarak yakınlıklarını, Müslüman kitle üzerinde ye Dönemi Arap kültürü ile bölgedeki kadim yönetim anlayışlarının temel gerekçesi olarak çevre kültür sistemlerinin, kendi yönetici ve kullandılar.Bu bağlamda, sistemini şeflerinin, Tanrı'nın tüm ya da bir kısım sıfat korudular (Avcı, 1998, 542). Ayrıca, liyakat ve larını taşıdıklarına dair algılarıdır. Ancak, bu ehliyetlerine bakm aksızın sadece kendi ikti tür şirk unvanları, K ur'an'daki İslâmiyet ile darlarını devam ettirmeye yarayacak yakın ve sonlandırılmak istense de, Abbasi yöneticileri saltanat nin ve onlara destek olan besleme aydınlar ile nifikir yilö saypis i 31 sözde menfaatperest din adamlarının sayesin işlerinin birbirinden ayrılması" anlamındaki de, tarih sahnesine yeniden çıkmış olmaktadır. yönetim sisteminin en önemli tarihsel uygula ma örneklerinden biridir. Yönetimde, 750-1258 yılları arasında siyasi varlık sürdürmüş olan Abbasilerin "hali- 1258'de Hulagu yönetim inde M oğolla fe-yöneticilerinin" toplam sayısı 37'dir (Yıldız, rın Bağdat'ı ele geçirmeleri ile birlikte dönemin 1988, 34). Bunlardan ilk yedi tanesi, bilinen "halifesi" M üstasım öldürülmüştür. M ısır'da Arap kültürü kapsamında yalın ad ve unvan egemenliğini sürdüren Türk kökenli Memluk- lardan meydana gelmektedir. Oysa, daha son lülerin Sultanı Baybars, M oğolların öldürdüğü raki otuz tanesinin isim lerinin önüne "Billah", son halifenin amcası M ustansır Billah'ı Mısıra "A lellah", "L illah", "Biem rillah", "Liem rillah" getirterek zaten içi boşaltılmış olan "halifeliği" ve "Lidinillah" gibi ek unvanlar eklemişlerdir. M ısır'a taşımıştır. Mem luklülerin döneminde, Abbasiler, daha önceden "halife-yöneticiler" "hilafet makamı" tamamen sembolik bir anla için "H alifullah" (Allah'ın halifesi) ile "Zillul- ma sahip olup, hiçbir şekilde ne bilginler ne de lah-ı fi-l-Arz" (Allah'ın yeryüzündeki gölgesi) halk tarafından fazla bir ciddiyete alınmamış gibi, tamamen şirk ve sapkınlık taşıyan yöneti tır. 1517'de Osmanlı padişahı Yavuz Sultan ci unvanları yetmemiş olmalı ki, bir saltanat Selim, kutsal emanetlerle birlikte o zamanın hastalığı olarak özel isimlerine ek olarak, ger son "halifesi" El-M ütevekkil'i İstanbul'a geti çekte A llah'ın vahyettiği ve Hz. M uhamm ed'in rerek "hilafeti" ondan devralır ve kendini "H a- tebliğ ettiği Kur'an'daki İslâm iyet'e göre ta lifey-i ruyi zemin" Yani "yeryüzünün halifesi" mamen şirk ve sapkınlık olan sıfatlar almak diye tanımlar (Kösoğlu, 2013, 81). Yavuz Sul suretiyle Müslümanları "A llah" ile aldatma tan Selim 'in Mısır seferi sonrasında, içi tama eylemini yıllarca sürdürmüşlerdir. men boşaltılmış ve simgesel bir değerden öte bir anlam ifade etmeyen "halifeliği" kendi Abbasilerin İslâm dinin içi boşaltılmış üzerine almasının en önemli nedeni, Doğu'da kavram ve simgelerinin kullanım ıyla üzeri çatışma ve çekişme içerisinde bulunduğu ken örtülmüş tipik bir Orta-Doğu despotizmini di gibi Türk kökenli Şah İsm ail'in (yani Şah çağrıştıran yönetim anlayışları, 1056 yılında H atayi'nin) Anadolu'daki Türk boylarını kül Asyalı bir Türk olan Selçuklu hükümdarı Tuğ türel olarak etkileme gücünü kırm ak için olma rul Bey'in Bağdat'ı siyasi denetimi altına alma lıdır. Yavuz Sultan Selim, askeri ve fiziki ola sıyla birlikte, başka bir yönetim formatına rak Şah İsm ail'i büyük ölçüde etkisiz bir hâle dönüşmüştür. Tuğrul Bey, "halife- getirmiştir. Ancak, Türk kültürünü temsil etme yöneticinin" siyasi ve idari yetkilerini kendi bakımından kozmopolit Osmanlı yönetimine üzerine alırken, "halifelik" sıfatını onun üze göre, Şah İsm ail'in Türk halkına daha yakın rinde bırakarak, sadece dini işler ve işlevler gelmesi nedeniyle kültür ve psikolojik olarak görmesini sağlayan bir yönetim tarzı belirle egemenliğini kıramamıştır. Yavuz Sultan Se miştir. "H alife-yöneticinin", Abbasi siyasi ve idari lim, Şah İsm ail'in Doğu'daki Türkler üzerin işlerden ve işlevlerden uzaklaştırılması, onu deki kültürel etkisini hafifletmek ve yönetim iyice zayıflatmış ve etkisiz bir hale getirmiştir deki (Bıçak, 2009, 234).Aslında, Tuğrul Bey'in bu iki "hilafet" zırhına bürünme ihtiyacı ayrı işlevi tek bir yöneticiden alarak iki ayrı olmalıdır. kuruma dönüştürmesi olgusu, Göktürklerden beri bilinen ancak tarih sahnesine daha sonra dan Batı Avrupa'da ortaya çıkan ve "laiklik" olarak adlandırılacak olan "d in işleri ile devlet 32 y e n if i k ir Y IL:6 SA Y I:1 5 manevi gücünü artırmak maksadıyla hissetmiş Kaynakça : A SLAN, Recep (2014), "İstişarenin Önemi ve H z.Peygam ber'in Uygulamalarından Örnekler", Anemon, Muş Alparslan ÜniversitesiSosyal Bilim ler Dergisi, Cilt:2 Sayı:1 Haziran: 2014, ss.223-241 A V C I, C asim (1998), "H ilâfet" maddesi, Tür kiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi si, Cilt:17, ss. 539-546, İstanbul BIÇ A K , A yhan (2009), Türk Düşüncesi I, Kö kenler, Dergah Yayınları:429, İstanbul BİLG İSE V E N , A m iran K urtkan (1985), Din Sosyolojisi, Filiz Kitabevi, İstanbul B İL G İSE V EN ,A m iranKurtkan(1990),Türkiye'd e Sosyal Çözülme Tehlikeleri, Filiz Ki tabevi, İstanbul Cevdet Paşa, A hm et (1966), Kısas-ı Enbiya ve Tevarih-i Hulefa, C.1, İstanbul ERO ĞLU , Feyzullah (2013), Davranış Bilim le ri, 13. Basım, Beta Yayınları :2998, İs tanbul FAYDA, M ustafa (1993), "Cahiliye" maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm A nsiklo pedisi, Cilt:7, ss.17-19,İstanbul FAYDA, M ustafa (2007), "Ö m er" maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm A nsiklo pedisi, Cilt:34, ss,44-51 FIĞ LA LI, Ethem R uhi (1989), "A li" maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm A nsiklo pedisi, Cilt:2, ss.370-373 İB N -İ H ALDUN (2004), M ukaddime (Çev. Halil Kendir) Birinci Cilt, Yeni Şafak Kültür Armağanı, İstanbul K Ö SO Ğ L U , N evzat (2013), Hukuka Bağlılık Açısından Eski Türkler'de- İslâm 'da ve Osmanlıda Devlet, 3.Basım, ÖtükenNeşriyat Yayın Nu:361, İstanbul K U TU P,SEYYID ( 1971), İslâm 'da Sosyal Ada let, Çev. Yaşar Tunagör- Adnan M ansur, 4.Baskı , Cağaloğlu Yayınları No:11, İstanbul, s.16) M CN EILL, W illiam H. (2006), Dünya Tarihi (Çev. Alâeddin Şenel), 11.Baskı, İmge Kitabevi Yayınları, İstanbul M ERD İN , Sadettin (2012), Ahiretin İmkânı ve İsbatı Başlangıçtan Sonsuza, Ozan Y a yıncılık, İstanbul Ö ZBAY, Adem; Reca, Ö.Faruk (2009), Hz. A li'nin Liderlik Sırları ve Hitabet Sana tı, Tutku Yayınevi, Ankara SEZEN, Yüm ni (2015), "M edine Sözleşmesi mi MedineBeyannamesim i?"http://www.yenicaggazetesi.com.t r/konuk-kalem-prof-dr-yumni-sezen98210h.html ; Erişim Tarihi: 02.04.2015 UĞ U R, M ücteba (1979), Hicri 1. Asırda İslâm Toplumu, Çağrı Yayınları, Özlem K ar deşler M atbaası,İstanbul ÜNAL, Sadettin (2001), "K âbe" maddesi, Tür kiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi si, Cilt:24, s.19, İstanbul TA BA TA BA İ,M uham m ed H üseyin, "Eski CahiliyeDönemiveİsl âmhttp://www.i slamkutuphane si.com /turkcekitap/online/eski%20cahiliye%2 0donemi%20ve%20islam/ (erişim tarihi:18.03.2015). YA ZIR, M uham m ed H am di (1979),Hak Dini Kur'an Dili, Türkçe Tefsir, Cilt:3, Eser Neşriyat ve Dağıtım. YILD IZ , H akkı D ursun (1988), "A bbasiler" maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt:1,ss.31-48, İstanbul Y İĞ İT , İsm ail (2007), "O sm an" maddesi, Tür kiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi si, Cilt:33, ss.438-443 KU RTK A N , A m iran (1977), Sosyolojik >Açı- Y İĞ İT , İsm ail (1995), "Em eviler" maddesi, dan Tasavvuf ve Laiklik, Kutsun Yayı Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo pedisi, Cilt:11, ss.87-104 nevi, İstanbul N İYA Zİ, M ehm et (2013), İslâm Devlet Felsefe si, 9. Basım, Ötüken Neşriyat, Yayın Nu:210, İstanbul http://www.frmtr.com/fizik/5474872-isikkirilmasi-nedir-ne-demek-tanimianlami.html; erişim tarihi:13.03.2015 yenifikir YIL: 6 SAYI: 15 33 http://www.fizikbilimi.gen.tr/isigin-kirilmasi/ erişim tarihi:13.03.2015 Devlet Yönetimi ve Entelektüel Akıl -İstişareden kaçıp safahata dalmak!- Mesut MEZKİT* mesutmezkit@gmail.com Öz Yönetim, yöneten ile yönetileni birbirine yaklaştıran, bu iki tabakanın yakınlığını tesis eden adil bir sistemi esas alır. Alt ve üst tabaka arasındaki geçişkenlik nitelik yönünden orta tabakanın "şişm anlığına" bağlıdır. O b ez ite bir şişmanlık olarak da tanımlanan bu husus, orta kesim in çokluğunu ifade içindir. Üst ile alt tabaka arasındaki şişmanlık zayıflarsa hatta a n o r o k c ia 'y a dönüşürse, bu cemiyettin yönetilemezliği şöyle dursun; artık burada adil bir idareden bahsedilemez. Alttakiler aleyhine dönüşen şişmanlama, üst tabakaların milletten koptuğunu gösterir. Böylesi bir durum yönetimin aleyhine bir hareketin oluşmasına zemin hazırlayacağı muhakkaktır. İşçi ve benzeri hareketlerin hak arama mücadelelerinden öte fakir zengin uçurumundaki aşırı açılma, halk hareketlerinin başka ideolojilere kayma tehlikesini de beraberinde getirecektir. Zadegan sınıfın hakimiyeti marabalaşmayı kökleştireceğinden idare edenlerin keskin bir muhalefetle karşılaşacağı tabii bir sonuçtur. Bu makalede bahsedilen yönetim sistemine karşılık gelecek olan entelektüel akıl ve kaliteli bir yönetimin varlığını teşkil eden istişare mekanizmasının öneminden bahsedilecektir. Anahtar Kelimler: Yönetim, adalet, adil, entelektüel, istişare, işçi hareketi, yönetim geleneği, filozof, Nuşirevan, State M anagem ent and Intellectual M in d -Ig n o rın g con su ltation an d en joy in g d ebau ch ery !- Abstract Government makes lower and higher layers of society closer to each other and provides close relationship between these layers in a fair approach. This transition between lower and higher layers depend on the " fatn ess" of middle layer. This term also defined as obesity is used to clarify the muchness of middle layer. If this layers between lower and higher layer loses weight or even turns into a n o r a k c ia , these society can not be managed and no one can m ention about a fair management here. If this fatness goes towards to lower layer, this means that higher layers of society are distincted from other parts of society. This kind if situation cleary leads to anti govermental movements. Besides labour class' seeking for fair treatment, this increased gap between lower and higher layers leads society to look for different ideologic movements. If noble class rule, slavery will become more common and due to this situa tion, governors will face certain rebellious acts. In this article, importance of consultation mechanism will be taken into hand which also proves the existence of intellectual mind and high quality management. Keywords: Management, justice, fair, intellectual, consultation, labour movement, management tra- dition, philosophy, Nuşirevan. 34 y e n if i k ir Y IL:6 SA Y I:1 5 * Ziraat Yük. Müh./Yazar/Çal Tapu Müdür Yardım cısı mesutmezkit@gmail.com 1.GİRİŞ: YÖNETİMDE ALT VE ÜST TA BA K A ARASIN DAKİ GEÇİŞGENLİK / SEYYALİYET olması; gayret etmesi, ehil görenlere karşı azim ve cehdinin zirvede olması demektir. Nitekim Kur'an-ı Kerim 'de, yönetim ehline tevdi edil mesine matuf birçok ayet-i kerime mevcuttur. Yönetim geleneği devlet tecrübesini deruhte etmiş milletin kılcal damarlarındaki İşte emanetin yani yönetimin ehil kimseye verilmesi ile ilgili ayeti kerimeler: adalet duygusudur. Adil devlet m ekanizması Ehil yönetici için: "....eğer bazınız nın çarklarını nitelikli birliğe dönüştüren zihni alt yapıyı teşkil eden entelektüel bir akıl, medeniyet inşasında asıldır. bazısına emanet bırakırsa, kendisine emanet bırakı lan kimse emaneti sahibine versin ve Rabbi olan Allah'a saygılı olsun...." (Bakara, 283), "Yine Yönetim yöneten ile yönetileni birbiri onlar (Mü'minler) ki, emanetlerine ve ahitlerine ne yaklaştıran, bu iki tabakanın yakınlığını riayet ederler" (Mü'minûn, 8) "Allah, size ema tesis eden adil bir sistemi esas alır. Alt ve üst netleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hük tabaka arasındaki geçişkenlik nitelik yönünden mettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi em redi orta tabakanın "şişm anlığına" bağlıdır. O b ez i- yor. Gerçekten Allah, size ne güzel öğüt veriyor. te bir şişmanlık olarak da tanımlanan bu hu Allah, her şeyi işitiyor, her şeyi biliyor" (Nisa, 58). sus, orta kesimin çokluğunu ifade içindir. Üst " (M ü'minler) emanetlerine ve ahitlerine riayet ile alt tabaka arasındaki şişmanlık zayıflarsa edenlerdir" (Meâric, 32) hatta a n o r o k cia 'y a dönüşürse, bu cemiyettin yönetilemezliği şöyle dursun; artık burada adil bir yönetimden bahsedilemez. Alttakiler aley hine dönüşen şişmanlama, üst tabakaların milletten koptuğunu gösterir. Böylesi bir du rum yönetim in aleyhine bir hareketin oluşma sına zemin hazırlayacağı muhakkaktır. Bahsi geçen yönetilememezlik, işçi ve benzeri hare Y önetilenler için: "Ey iman edenler! Allah'a itaat edin, peygambere itaat edin, sizden olan yöneticilere de; sonra bir şeyde anlaşmazlığa düşerseniz, onu Allah'a ve Peygamberine götürün, eğer Allah'a ve ahiret gününe gerçekten iman edi yorsanız; bu hem daha hayırlı, hem de sonuç alma bakımından daha güzeldir" (Nisa,59). ketlerin hak arama mücadelelerinden öte fakir Ehil yöneticin n asıl olm ası gerektiği zengin uçurumundaki aşırı açılm aya sebep em rediliyor: " Onlar Rablerinin davetini kabul olacak; bu da halk hareketlerinin başka ideolo ederler ve canı gönülden destek verir ve dayanışma jilere kayma tehlikesini de beraberinde getire içinde bulunurlar; işlerini aralarında danışarak cektir. Zadegan sınıfın hakimiyeti m arabalaş- yürütürler; kendilerine verdiğimiz rızıklardan infak mayı kökleştireceğinden idare edenlerin kes ederler" (Şûra, 38). Ne olmaması gerektiğini, kin bir muhalefetle karşılaşacağı tabii bir so eğer yönetilenlerin idaresini hakkaniyetle ye nuçtur. rine getiremediğinde nasıl muamele göreceği hususu belirtilmektedir: "Bir zorbalıkla karşılaş 1.1.Emanetin Ehline Verilmesi: Yönetim işine talip olanların ehil olm a tıklarında yekvücut olup kendilerini savunurlar"(Şûra 39). sı, yönetilenin mukadderatına yön verme açı sından önem arz etmektedir. Ehil yönetici, Devlet yönetiminin temeli olan yöne yani emanete ehil şahsiyet, "hizm et m uvaffak tim ve organizasyonda rehberimiz Peygamber olsunda varsın bizim yerimiz caminin pabuç Efendimiz (sav)'dir. Peygamber Efendimiz luğu olsun" serlevhasına müdrik demektir. (sav), "H içbir gölgenin olmadığı kıyamet günü Daha özü, himmet isteyenin hizmete talip Allah-u Teâlâ yedi sınıf kimseyi arşın gölge n if ik ir YIL: 6 SAYI: 15 j 35 sinde barındıracaktır" (Buhari, Ezan: 660) sahibi", "şahsiyetli" "entelektüel" (Eroğlu, buyurmuş ve bu yedi sınıftan birincisini Adil /www. devlet başkanını zikretmiştir. Ve yine Pey şahsiyetlerde bulunur. İlhan Ayverdi, Misalli gamber Efendimiz (sav), şu hadis-i şerifleriyle Büyük Türkçe Sözlük 'ünde (Nakl.: Eroğlu, nasıl bir mesuliyet dahilinde hareket edilece 2005,861), bütün alanlarda zihin hâkimiyetini ğini beyan etmişlerdir: "H epiniz çobansınız. ileri süren, bilgide gerçeğin, ahlakta doğrulu Hepiniz yönetim iniz altında olanlardan so ğun ancak nitelikli bilgi ile belirlenebileceğini rumlusunuz. Yönetici, emri altında olanların savunan, fikrî meselelerle uğraşan ve yüksek çobanıdır. Erkek ailesinin çobanıdır. Kadın, kültür sahibi şahsiyet olarak tarif eder Entelek- kocasının evinin ve çocuklarının çobanıdır. tüel'i. Hepiniz çobansınız ve hepiniz yönetiminiz sahibi olmak esastır. Bu çerçevede, güçlü ve altında etkili bir entelektüel grubunun varlığı, bu top- olanlardan sorum lusunuz"(Buhari, Cuma: 893; Müslim, Adil İmam: 4828). eskisehirturkocagi. Entelektüel org, şahsiyette, 2015) nitelikli bilgi lumlarda, başta siyasi ve iktisadi iktidarlar olmak üzere, her tür yönetim ilişkilerinin, nis 2.ENTELEKTÜEL AKIL VE İŞTİŞA- peten bilime, akla, adalete, eşitlik ve doğruluğa RE uygun bir şekilde yürütülmesinde, çok önemli bir referans çerçevesi teşkil etmiştir (Eroğlu, Yönetim felsefesinin esasını teşkil eden www.eskisehirturkocagi.org, 2015). husus, yönetici mevkiidekilerin sorumluk sa hibi olmasıdır. "Sorumluluk, kendiliğinden oluşa indirgenemeyen sebeplilik bağı sayesin de ancak anlaşılabilir ve gerçek bir değer ka zanır" ( Topçu; 2012, 97). Mesuliyet, fert ile sıkı sıkıya bağlantılıdır. Bunu ortadan kaldırmak veya azaltmak, kişilik sahibi ferdin de sona ermesi anlamına gelir (Topçu, 2012, 101). Ente lektüel bir sorumluluk, değişime katkı sağlar; ivme kazandırır. Dolayısıyla geçmişi muhafaza Entelektüel şahsiyetli kişilerin yokluğu ya da kıtlığı o şahsiyetleri neşv-ü nema bula cağı vasatın ve iklimin olmaması, kaht-ı rical diye nitelenebilecek bir yönetimin peydahlan masına sebeptir. Haksızlığa kaşı durabilen vakur, diklenmeyen, ama dik durmayı adaleti gereği gören; bunu da şahsiyetli bir müşavir kadrosunun neticesinde meydana çıkaran ki şinin varlığı ile söz konusudur. ettirmeye yönelik bir sebeplilik rabıtasıdır. Sorumluluk yükleneceklerin ise vasıflı daha 2.1.Şahsiyet doğrusu âkil ve akıllı olması elzemdir. Bundan Şahsiyetli insanı Cenab-ı Hakk, kastettiğimiz şey, yöneticilerin ve istişari me "Eşref-i mahluk" olarak nitelemiştir. Beşeri, kanizmayı meydana getiren mütefekkir, mü "şahsiyet" olmaya hazırlayan 'bilm e ve öğ meyyiz, münevver, mütebahhir bir entelektüel renme' safhaları, aynı zamanda hür ve bağım üst aklın mevcudiyetinin icbarıdır. sız bir kişilik yapısıyla bütünleşmek suretiyle A llah'a "kul olm anın" da, en önemli zihniyet Devlet yönetiminde, üstün vasıflı in alt yapısını oluşturur. Allah, yeryüzünde po sanların yani entelektüellerin ya da Eflatun'un tansiyel "halife" olarak yaratmış olduğu her Devlet'in de ifade ettiği gibi filozofların yöne insanın, kendinden başka kimseye "kulluk" tim kademesinde olmadıkları müddetçe devle etmeden, sadece kendine "kul" olan irade-i tin istikrarı mümkün değildir. Analiz hakim i cüziyye ile hareket eden bir şahsiyet olmasını yeti olmayan bir yöneticinin yönettiği insanla murat etmektedir. rın adalet hissine hitap etmesi düşünülemez. kabiliyeti nispetinde, içtimai ve tabii çevreye İstikrarın temel unsuru entelektü el akıl, nite yarar likli bilgiyi esas alan "âlim ", "yüksek kültür katılması arzu edilir ve arzunun uygulanabilir 36 y e n if i k ir Y IL:6 SA Y I:1 5 sağlayacak Şahsiyetli kişinin kendi tarzda yaşanılan hayata liği ölçüsünde bir anlam ifade eder. İnsanlar bağlanan eskiye ait ruhi unsurlardır. Maziden için A llah'ın yeryüzündeki "halifesi" olmak gelerek halimizi vasfının gerçekleşmesi, büyük ölçüde insanın kuvvetleri, gelmiş oldukları hızla orantılı ola "aklını kullanmasına, tefekkür etmesine, aynı rak istikbâlin hayatını meydana getirirler." harekete geçiren bu ruh zamanda münferit hareket kabiliyetiyle sahip üretici ve müteşebbis ruhlu bir şahsiyet yapı hemhâlleştiği tarih ne kadar genişse, onun sından geçm ektedir (Eroğlu, 2015, 13). Şahsiyet, yönetim vazifesini üstlenen kişinin en belirgin özelliğidir. İstişari organla rın ana zemini olan şahsiyet, tutarlı bir tavır ve davranış ile bir anlam ifade eder. Bu da nitelik li insanın varlığı ile mümkündür. Şahsiyet sahibi insanın ilk vasfı, hayatını kurallara bağ lamış, naslara (dogme) sahip demektir. Ken dinde ve hareketlerinde bazı temel değişmez leri olmayan ve bunu hayatında tatbik etm e yen kişioğluna karakter Kişinin içinde yok olduğu, onunla adamı denilemez. Ancak bize, benliğinin dışında bir takım naslar şahsiyeti o kadar büyüktür, o nispette kuvvet lidir. Kendine referans kabul ettiği tarih ne kadar darsa, red anlayışını hayatın merkezine almışsa şahsiyeti de o kadar küçüktür, o derece zayıftır. Geçmiş zamana ait hâtıralara bağlılığı bulunmayan hayvanlarda, daima hali yaşayan çocuklarda bu yüzden şahsiyet aranmaz (Topçu, 2011, 214-215). Kendi medeniyetimizde aradığımız şahsiyet te, tarihimiz saklı olmalı, onunla yoğrulmalı, red politikasına inat kişiliğinde, seciyesinde veren insana da inanmıyoruz. Hak ve hakikat onu yok etmelidir. Yani varlığını tarihine mal adamı, bize etmeli, irtibatsızlığı kabul etmemeli. Tarih ile kendi dışında birçok hareket imkânlarını gösterecek, kendi varlığında ise bir varlığını aynileştirmelidir. Şahsiyet, milletlerin tek hareket kaidesi takip ettiğini yaşanmış bir mâzisini teşkil eden hareketlerdir. Tarihi eser nas halinde yine kendi hareketleriyle (Topçu, ler ve mütefekkirler, onun temel taşlarıdır. 2011, 230) ispat edecektir. Kendi dışında çok Geçmiş, ataya, o da Kosova'nın kahramanına olan yaşayışların ilmi ile amel etmeyi öğütle yecek, kendi nefsinde uyguladığı bir hayat kaidesinin telkini edecek kişiyi vasıflı şahsiyet diye tanımlayabiliriz. Bu usul ve esasları haya tına mal eden kişi rehber şahsiyettir. İkinci olarak şahsiyetli insan, "kendi benliğinin farkında olması ve ona bağlı bütün hareketler üzerinde hürriyete sahip bulunm a sıdır" der Nurettin Topçu (2011, 214). Ve de vamla şu hususları ifade eder: " Benliğimizin bağlandığı hareketler, merkezi o benliğe gö mülü olduğu halde onu, gittikçe genişleyen daireler halinde kuşatan aileye, millete, insan lığa ve sonsuzluğa doğru dal budak salmıştır. Benliğimizin asıl yapısını teşkil eden bu ruhi unsurlar, halde yaşadıklarım ızdan ibaret de ğildir. Bizi tastam am karakterlendiren ve ben liğimizi meydana getiren, halde yaşadığımız ruhi yapıdan ziyade, mâzimizi teşkil eden ve her taraftan gelerek bizim şahsi tarihimize ve Yıldırım Han'a, bağlanır. Bunların ruhu ise Yunus'larla Alpaslan'lardan geçerek Hazreti Muhammed (sav)'e kadar uzanan zincirin, bize daha yakın bulunan alakalarını teşkil ederler. Bizim bu atalarımızın varlığı, geçm iş ten ibaret bir bütün teşkil ederek bizim ruhu muz, bizim dimağımız olmuştur. Millet, bu büyük dimağın, böyle büyük bir ruhun adıdır. Ve biz, millet hayatında her yeni ihtiyaca ce vap ararken bütün eski bilgiler yeni ihtiyaçlara cevap olurlar. Tebrizli Şemsettin olmasaydı M evlana olmazdı. Gazali, olgunluk devresinde Fârem idli'nin meyvası oldu. Büyük Ömer (ra) Hazreti Muhammed (SAV)'in aşkıyle bulun duğu zirveye ulaşmıştı. Nihayet Kur'an-ı Kerim 'in ilahi hikmeti, İslam cemaatinin ruhuna Peygamber Efendimizin örnek hayatıyla tesir ediyor (Topçu, 2011, 215- 216). Şahsiyet bozukluğuna mazisizliğin numunesi olan hasta şair Tevfik Fikret'in "âti n ifik ir YIL: 6 SAYI: 15 j 37 çıkınca ortaya mâzi silinm eli" safsatası, oğlunu tüel şahsiyetli seçkinci yönetici sınıf, kişisel İslam 'dan Am erikalı papaz kılıklı şahsiyete çıkar gözetmeden, savuruverdi. Bu hâli, şahsiyetsizlik, mazi ile âti değerlerinin etkisiyle zayıfları savunan, her arasındaki irtibatsızlığın neticesidir. türlü haksızlığa ve ahlaksızlığa karşı çıkan; hak, hakikat ve adalet ayrıca, hiçbir otoriteye boyun eğmeyen ve 3. DEVLETİ SEÇKİNLER VE FİLOZOFLAR YÖNETMELİ hatta meydan okuyan kimselerdir (Nakl.: Eroğlu, Said, 1995, 23). Sıradan bir kişilikten farklı olarak, "şahsiyet", yetenek ve bilgi gibi İnsanların nasıl bir hayat yaşayacakla rı, yani nerede, ne durumda, hangi konum ve şartlarda bulunacaklarını tayin eden temel süreç, onların nerede, ne durumda, hangi ko numda ve şartlarda bulunmayı hak etmeleri ve layık olm alarıyla ilgilidir (Eroğlu, 2015,14). Beşer fıtratı, kolaydan tarafa evrilme temayülündedir. Hak etmeden, layık olduğu nu gösterm eden hedeflere varmak düşüncesi ne sahiptir. Bu sebepten insanlar, varlığına herhangi bir katma değer katm adıkları yer ve konumda oldukları vakit, emeksiz kazanç ve imkânlardan dolayı şımarmak suretiyle olma ları gerektiği çizgiden sapmakta ve yoldan çıkmaktadırlar. Hz. Âdem (as)'ın cennetten çıkarılma metaforu aslında, bunu remz içindir. H iç kuşkusuz, Allah, insanların ilk vatanı olan cennette, zaaf göstererek yasak ağaca yaklaşa caklarını biliyordu. A llah'ın böyle bir deneme cennetinden muradı, em ek vermeden ve hak etmeden hazır nimetlerden dolayı insanların hak ve doğru yoldan ayrılacaklarını bizzat kendi davranışları üzerinden onların algılama larına bırakmaktı. Bu yüzden, insanların, her ne sıfatla ve hangi gerekçeyle olursa olsun, içinde yer aldıkları her türlü yer ve konumu hak etm iş olmaları beklenir. Ayrıca, insanlar içerisinde bir şekilde yer aldıkları yönetim ilişkilerine, "adalet", "yetenek", "bilgi ve bece ri", " danışma ve katılım ", "hukuk ve ahlak", "itaat", "yapıcı eleştiri ve itiraz etme hakkı", "m üzakere ve müşavere" gibi temel yönetim ilke ve kuralları ekseninde, katkı ve destek sağlamalıdırlar (Eroğlu, 2015: 15). kişilerin diğer niteliklerinin yanında, yüksek ahlak değerlerine de sahip olduğu için, içinde yaşadığı toplumun temel yapısına ve değerle rine duyarlı, fakat aynı zamanda toplumundaki kötü eğilimlere ve bozulm alara karşı direnç li olan kimsedir. Büyük şahsiyetin, temel ka rakteri, toplumuna kişisel hesap ve çıkarlarının üzerinde faydalı olmakla birlikte, hiçbir zaman fedakârlık ve ülkücülük tavrından vazgeçm e miş olması halidir. İşte, toplumları kötü eği limlerden ve bozulmalardan koruyacak, onları doğruluk ve iyilik üzerine yükseltecek olanlar, varlıklarıyla büyük bir şahsiyet olmayı başar mış olan entelektüel kimselerdir (Nakl.: Eroğ lu, Özakpınar, 1997, 28-31). Seçkinci yönetici sınıfın vasfı, entelektüel olmaya dair nitelik lerdir. Düşünce yönünden seçkin ve filozofça yönetim sergilemek anlamındaki bir sevk ve idareci şahsiyet, yaşadığı hayattaki davranış ve tutumların çoğunu, biyo-sosyolojik kökenli davranışlar veya sıradan alışkanlıklar yerine, kendi zihin süreçleri üzerinden ortaya koydu ğu duygu ve düşünce eksenli bir hareket tarzı oluşturur. Halbuki, sıradan ve ortalama bir insanın davranış ve tutumlarının kaynağı, çoğunlukla kendi bedeni ve içerisinde yaşadığı sosyal çevrenin harici etkileridir. Buna karşılık, seçkinci ve filozofça hareket kabiliyetine sahip kimseler ise tavır ve hareketlerinin ilham kay nağı olarak, kendi değer yargılarını ve zihni donanımını ilmek ilmek işleyen hareketi esas alırlar (Eroğlu, w ww.eskisehirturkocagi.org, 2015). Fikri ve zihni hareketinde, toplumun, tabiatın ve insanlığın temel meseleleri ve Hak ve hakikat adamı yönetici sınıfın değerleri ile sürekli olarak meşgul olmak, belli seçkinler ve filozoflardan olması demek, nite başlı ekonomik, sosyal, siyasi, askeri ve ekolo lik ve liyakat esas alınması demektir. Entelek jik meseleler karşısında, eleştirici bir tavır takı 38 y e n if i k ir Y IL:6 SA Y I:1 5 nabilmek ve duruş sergileyebilmektir (Dereli, onlara karşı kendini savunmaz ve saldırıların 1974, 29). Dolayısıyla bahsedilen seçilmiş ve dan kurtulamazsan, çekmek zorunda olacağın hikmeti arayan adam, hak ve hakikate iman ceza, hor görülmek ve alay edilmek olacak eden ve düşünen insandır. İm an eden ve dü gerçekten. -(...) şünen insan, yaşadığı hayatın mana ve gayesi -Mademki böyle güçlü bir bağlaşıklık öneri ne yönelir; o m ana ve gaye çerçevesinde tasar yorsun, bunu denemeliyim. Ve sanırım bu lar ve düşünür; bu tasarım lar ve düşünceler zorunlu. Eğer sözünü ettiğin saldırganlardan ölçüsüyle kendi tavır ve hareketlerini tayin kurtulmak zorundaysak, "filozoflar" demekle eder (Topçu, 2005, 56). Hak ve hakikat ada kimleri kastettiğimizi, kim ler için "yönetici mında ilmi zihniyet yeterlidir ve aç gözlü bir olmaları gerekir" demeye cüret ettiğimizi, o davranış sergilemez. Eğer seçkinci ve hikmet saldırganlara açıklamalıyız. Bunlar açıkça ayırt adamından m ahrum ülkeler olursa, gerek yö edildiğinde, netim ilişkilerinde ve gerekse karar alma m er doğalarının, felsefe öğrenime ve siyasi liderliğe kezlerinde, yapıcı ve üretici bir zihni faaliyetler uygun olduğunu; buna karşılık diğer kişilere ile beslenmezler ve desteklenmezler. Bu da de felsefeyi rahat bırakıp liderine bağlı olma telafisi mümkün olmayan çok büyük hataların nın yakıştığını göstererek, kendimizi savun ortaya çıkmasına sebep olur. mamız mümkün olacaktır" ( Eflatun, 2014, 3.1. Filozof Kral ve Felsefi Akıl sözünü ettiğimiz kişilerin asıl 188-189). Mevcut yönetimin felsefi alt yapısı Eflatun'un Devlet isimli eserinde mev- nın olmadığını ifade etmek, entelektüel üst zuumuza ışık tutabilecek bir konuşm a geç akıldan mahrum olduğunu beyan etmek, hak mektedir. kı teslim etmemek anlam ına gelebilecek bir Bu konuşma şöyledir: haldir ki; bu da kul hakkına girer. -Devletimizde filozoflar kral olmadıkça ya da şimdi 'yöneticilerimiz, krallarım ız" dediğimiz kişiler felsefe işini ciddiyetle ve layıkıyla üst lenmedikçe; siyasi güçle felsefi akıl birleşmedikçe sevgili Glaucon, ne devletimiz için ne de 4. İŞTİŞÂRE VE BAL: İKİSİ AR SASIN D A NASIL BİR İLİŞKİ VAR? sanırım insan soyu için dertlere bir durak ola Yeni bir Türkiye için, yeni bir Dünya bilir. Yine bu olana dek, kuramda açıkladığı ve Kainat ideali için bilgi ve hikmeti kendine mız bu yapı, olabilirliğin sınırları içinde asla dert edinenler için; küçük beyinleri değil "kızıl uygulamaya konamayacak ve gün ışığı göre meyecektir. Benim o kadar uzun süredir açıkça elm ayı" kucaklayan bir topluluk için istişare, gelecek inşasında; asıldır.. söylemekten çekindiğim şey, buydu. Çünkü çok çelişkili bir söz olacağını görmüştüm. Özel hayat için de kamusal hayat için de başka bir mutluluk yolu olmadığını görmek, kolay değil. Bu sözlerim üzerine Glaucon dedi ki: -Ortaya böyle bir söz attıktan sonra, sonra, aydınlarımızın arasından -deyim yerinde isehemen giysilerini üzerlerinden çıkarıp soyuna cak ki ellerine gelen ilk silahı kapıp olanca güçleriyle sana saldıracak, korkunç davranış larda bulunm aya hazır büyük bir toplulukça Şu ayeti kerimeler, müşaverenin öne mine temas etmektedir: " ..İ ş le r i n i aralarında danışarak y ü r ü tü r le r ." (Şûra, 38) ve " O va kit Allah'tan bir rahmet ile onlara yumuşak davrandın! Şayet, sen kaba, katı yürekli olsay dın, hiç şüphesiz etrafından dağılıp giderlerdi. Şu halde, onları affet, bağışlanmaları için dua et, iş hakkında onlara danış. Kararını verdiğin zaman da artık A llah'a dayanıp güven. Çünkü, Allah kendisine dayanıp güvenenleri se- ver"(Â l-i İmran, 159) buyrulmaktadır. saldırıya uğramaya hazırlıklı olmalısın. Bir de n if ik ir YIL: 6 SAYI: 15 j 39 Arı, bal nimetini biz insanlara şifa vermesi için çiçek özlerinden damıtarak muhteşem bir gıda olarak soframıza girme hakikattir. Bunun için İslam M edeniyeti'nin temelini oluşturan istişareye çok önem atfedilmiştir. Peygamberimiz (sav) bütün işle vasıtadır. Bal özü için hangi çiçeklere konula rini bu usul üzere hayata geçirmiştir. Aleyhe cağı kendisine belletilmiştir, arıya. Ahenk için bile olsa. Neticede mes'uliyet, o topluluğa ait de bütün çiçeklerden öz toplayarak şifa kay olacaktır. İstişarenin olmadığı yerde enaniyet nağı balın dönüşümü nasıl bir mucize olduğu hakimdir. Tek adamlık var demektir. Her şeyi izahtan varestedir. M uhteşem bal gıdasının ondan beklemek hastalık belirtisidir. "Küçük seyrine müdahale edilmediği sürece safiyetini olsun benim olsun" fikri meşveret meclisleri koruyarak şifa dağıtmaya, insanlığın maddi nin olmadığını ya da keyfiyetini yitirmiş cem i gıdasını almasına im kân sağlayacaktır. Maddi yet ve cemaatin varlığına delâlettir. Medeniyet gıdasını alan insanın m aneviyatı da kavi ola telâkkimiz, bunu caktır. cek yanlışlıkları en aza indirmiştir. M üşavere İstişare, bir mesele hakkında doğruya daima red ederek; olabile nin "ene"ye dönüşmesi sefahat alâmetidir. ulaşmak, meşveret ederek hedefe varmaktır. Mütefekkir, mütehassıs, mütebahhir, mümey yiz, münevver, ehil istişare kurulunun fikirle rinden doğruya vuslattır; müşavere. Yani "çe şitli görüşlere başvurm ak suretiyle doğruyu elde etmek veya ona yaklaşm alarının çeşitli çiçeklerden gerekli malzemeyi alıp işledikten sonra ortaya çıkardığı balın kovanda olması gibi" (Şamil İslam Ansiklopedisi, 2000, 183) 4.1.Uhud Şavaşı ve İstişarenin Sonucuna Katlanma Uhud savaşında Peygamberimiz, savaş taktiği için müşavere etti ve M üslümanlardan savaş hususundaki görüşlerini kendilerine bildirmelerini istedi. Hz Hamza (ra) başta ol mak üzere bir takım ileri gelen sahabelerle gençler, Medine dışında düşmanı karşılama sonu, tad verici bir yoldur. Lezizdir, m üşave yönündeki fikir beyan ettiler: " Y a Rasûlullah! Bizi düşmanlarımızın renin neticesi. Tabii, "ö z"ü n safiyeti muhafaza karşısına çıkar! Bizim onlardan korktuğumuzu edilmiş ise. ve zayıf olduğumuzu anlam asınlar"(Köksal, Yüce Kitabımız "İş hususunda onlarla müşavere et" (Al-i İmran, 3/159); "O n ların işleri aralarında istişare iledir" (Şûra, 42/38) kati emriyle 2005, 120) dediler. Ve devam ettiler: "Yüce Allah bizi "em r-i bi'l mâ'ruf nehy-i Bedir günü üç yüz küsur kişilik bir cemaatle anil m ünker" umdesiyle inananların yolu çi onlara muzaffer kıldı. Bu gün ise daha çok zilmiştir. saydı kişileriz"(Köksal, 2005, 120). Hatta Hz. Hamza (ra); "Sana Kitabı M üşavereden kastın bir medeniyet in şasına zemin hazırlamaktır. Temeli sağlam atmaktır, meşveretin aslı. Hadiselere daha geniş açıdan bakabilmektir. Cihan şümul vazi feye müdrik olabilmektir, istişare. Yerli (top rak) ve millî (dinî) duruşu muhkemleştirip; beyaz doru atın hızını alarak ileriye fırlaması gibi bütün insanlığa H akikat'i götürmektir, istişare. cımla Medine dışında Kureyş müşrikleriyle çarpışmadıkça bir şey yem eyeceğim " dedi (Köksal, 2005, 121). Ancak peygamberimiz ve önde gelen sahabiler Medine de müdafaa ya pılmasını; yani şehir savaşından yanaydılar. Buna karşılık meşveret meclisindeki çoğunluk savaşın Medine dışında yapılmasına karar verince Peygamberimiz buna uydu. Her ne İstişare meclisinin ehl-i havas olması (ilmî, tecrübe anlamında), işin ehline verilm e sinde indirmiş olan A llah'a yemin ederim ki, şu kılı çok mühim amil (faktör) olduğu kadar sonradan genç sahabeler ikazlar netice sinde hata ettiklerinin farkına vardılarsa da Peygamberimiz (sav) istişarenin neticesinden dönülemeyeceğini ve sonucun ne olursa olsun 40 y e n if i k ir y il: 6 s a y i:is ekser görüşe katılm ak gerekliliğini beyan ede ve asabiyetlerini korumak için yapılması gerekli rek şöyle buyurmuşlardır: "B ir peygamber işlerle ilgilenmezler. Öyle ki bu onlarda artık yeni zırhını giydikten sonra, müşriklerle karşılaş bir tür ahlak ve tabiat haline gelir. Birbirini takip madıkça, savaşmadıkça ve Allah onunla düş eden kuşaklarla birlikte asabiyetleri, cesaret ve yi manları arasındaki hükmü vermedikçe, zırhını ğitlikleri daha da zayıflar ve nihayet, içinde daldık sırtından çıkartıp yere koyması layık olmaz" ları lüks ve sefahatin derecesine göre hükümdar- (Köksal, 2005, 121). İstişarenin hükmünü uygu lık(devlet olma) emelleriyle birlikte bu özelliklerinin lamadaki kararlılığın tezahürüdür, bu dik du de yok olup gitmesine seyirci kalırlar. Evet, lüks ve ruş. Gelecekteki olacakları bile bile. Korkulan, sefahat içinde yaşamak üstünlük ve galibiyeti sağ her an olabilecek bir menfi sonucun önceden layacak olan asabiyeti ortadan kaldırır. Asabiyet ifade edilmesidir. yok olunca da, bir kabile, ulaşmak istediği hedeflere ulaşmamasın bir yana, kendisini korumaktan da Ancak, Peygamberimiz (sav), karşı gö rüşte olmasına rağmen çoğunluğun aciz kalır ve başkaları onu kendisine tabi kılar."( aldığı Haldun, 2004, 191)İstişareden kaçan, müşavere kararın neticesini Müslümanların lehine çe etmeyi zul kabul eden bir zihniyet; artık, kapa virmenin stratejisi yapm aktan da geri durmadı lı kapılar arkasında ve stratejik bir karar ile Uhud savaşında 50 sağlayarak liyakatı "es" geçmeye başlayacak kişilik piyade okçuların üzerine Abdullah b. tır. "yeni duruma" uyum Cübeyrr'i kumandan tayin ederek onlara şu kesin talimatı verdi: "Şu yerinizden sakın ay Büyük devlet adamı N izam ülm ülk'ün rılmayınız. Bizi kuşların kapıştığını görseniz 922 sene evvelki şu endişeleri ve tespitleri dik de, bizim düşmanları bozup hezimete uğrattı kat çekicidir: "Veziri kifayetsiz olduğu zaman ğımız görseniz de, size haber göndermedikçe padişah gafil davranıp divandan bir amil yerine iki sakın yerinizden ayrılm ayınız."( Köksal, 2005, , üç, beş, yedi ve hatta otuz amil (eken: iş yapan) 159) Savaşın, Müslüm anların lehine döndüğü tayin etmemelidir. Bugün, hiçbir yeteneği olmayan nü gören 50 kişilik sahabe savaşçılar, yedi kişi adamın üzerinde on iş birden mevcuttur. Başka bir nin dışındakiler dünyalık kaygısına düştüler işi gözüne kestirirse onu da almak ister; kendisine ve netice kaybedilen savaş ve şehitler.. 'Gümüşü başka bir maden cevherine çevirmek gere kiyor' deseler, 'Çeviririm' der ve işi ona verirler. Bu 4.2. Sefih Hayata Rücû.. adamın işin ehli olup olmadığını, kifayetli mi değil Esas itibariyle burada Peygam berim i mi, bilgisi, muameleyi tecrübesi ile yürütüp yürü zin (sav) korktuğu dünyaya meyil ve cahiliye temeyeceğini, üzerine aldığı bu kadar çeşitli işi devri adetleri. Yani sefih hayata rücû.. Sefahatin göstergesi dünya başarıp başaramayacağını düşünmezler. Buna mu nimeti kabil kifayetli, güçlü, lâyık, mutemet be mütehassıs değildir.. Dünyaya dalıp asıl vazifeye bigane elemanları işten mahrum ederek, evlerinde boş kalmaktır.. oturmaya mecbur bırakırlar. Dirayetsiz, meçhul ve Sefahat, sefih, görüş ve düşüncede ne idüğü belirsiz bir kişinin üzerine bu kadar işin heva ve hevese uymak, akıl ile değil zevk ile neden verildiğini, buna karşılık herkes tarafından hareket etmektedir. başarısı bilinen, soylu ve mutemet kişinin boş do İbn-i H aldun'un M ukaddime isimli kitabında "Kabilelerin Devlet laşmasını kimse anlayamaz. Özellikle hizmetleriyle Olmalarının devlette hak sahibi olmuş, yaptıkları beğenilmiş, Önündeki Engelin Lükse ve Safahata Dalm ala liyakati görülmüş kişiler, muattal ve mahrum bıra rı Olduğu Hakkında" başlıklı on sekizinci fas kılmışlardır" (Nizamülmülk, 2011, 18) lında safahat girdabını şöyle tanımlar: "Onların çocukları ve torunları da bu bolluk içinde yaşarlar n if ik ir YIL: 6 SAYI: 15 j 41 yolunda gazadan daha iyidir" (Müslim /2564) 5. ADALET VE SORUMLULUK sorumluluğun icabıdır. Devlet ise, her konumda idare eden, temsil vazifesini ifa ile İstişare zincirinin kopması sefahat gir dabına sürüklenmek demektir. Sefahat mad deci zihniyeti hâkim kılar. Maddeci zihniyet, kapitalist fikrin her safhada egem en olması anlamına gelmektedir. Kapitalist fikrin hü kümran olduğu yerde zayıfın ezilmesi kaçı nılmazdır. Bezirgânlığın adaleti olmaz. Güçlünün zayıfı köleleştirmesi ana gaye haline gelir. Bunun neticesinde adalet duygusu zayıflar ya da yok olur. Artık her "yerin" bir hâkimi var dır. O yerin hâkimi mevcut konumunu koru mak uğruna istişareyi terk edip safahata dalma pahasına küçük hesapların peşinde canhıraş koşacaktır, artık. görevli kişidir. Sorumluluğu esas alan bir asırda b il ginin gücü daha da önem kazanmaktadır (Mezkit, 2005: 77). Dolayısıyla, bilgi toplumu, kesinlikle sorumluluğa dayalı bir düzen ola caktır (Drucker, 1994: 141). İnisiyatif, sorumlu luk almak ile mümkündür. Adaletin temeli de yöneticilerin, mesuliyet sahibi olmasından geçer. Sorumluluk, sorumluluk almakla3 yani âdil olma niyetini açığa vurma ile mümkün dür. Adil idareci, eşitlikçi bir yönetim ve orga nizasyonu değil; âdil bir idareyi esas alır. Adil idare, tesânüdü ana eksen yaparak, dayanışma ruhunu temsil eder. Adil idarede gücü nispe "Hukukta eşitliği gözetmek, zulmü bırak mak ve hakkı sahibine vermek"( Esen, 1993,119) tinde bir sorumluluk asıldır. Karşılıklılık prensibince adil bir yönetimden adalet beklenebilir. anlamında kullanılan Adl veya adalet; kartopu Adalet, eşitlik ve karşılıklılık esasına dayanır. gibi adâletsizliğin zulme dönüşmesi karşısın Bu ilke de dayanışmadan doğar. Dayanışmayı da: "De ki; Rabb'ım adaleti emretti" (7/29) emri meydana getiren sözleşmeye göre, şartlar bü ilâhisi hükümsüz kalırsa başta kim olursa ol tün fertler için aynıdır. Böyle olunca adalet, sun zulme ortaktır. sadece sosyal nizamı güvenlik altına alma Halbuki K ur'an-ı Ke- rim 'de "Ey iman edenler, A llah için adaleti ayakta tutup, gözetilen şahitler olun. Bir topluluğa olan endişesi taşıyan ve üzerinde uzlaşma sağlan mış bu sözleşmeye uymayı ifade etmektedir. öfkeniz, sizi adaletsizliğe götürm esin. Adaletli olun. Adaletin kendisinde icra yeteneği yoktur. İyi Bu takvaya daha yakındır" (5/8). Bu anlamda, kurulmuş bir dayanışm anın şartı olması sebe ahlaki açıdan yönetim adaleti, yönetim siste biyle eşitlik, kendi varlığını sağlamak için ada minin içinde yer alan her bir insanı, doğuştan lete başvurur. Burada adalet, gerçek bir hare insan olm ak bakım ından birbirlerine karşı ket değil, fakat bütün fertlerin menfaatini gö ilkece "eşit" saymak ve özellikle hakların kul zeten bir hesaptır. Adaleti kanun teminat altı lanımı açısından herkese iyilik yapmak ve hiç na alır. Lakin şekli bir adalet ve saf, sade bir kimseye hak etmediği bir zararı vermemektir eşitlik, insanın vicdanına karşıdır. Kanun, ah (Eroğlu, 2015, 17). Kıstas bellidir. Makamın laka ve 'adalete aykırı" olabilir. Bu "adalete küçüğü büyüğü yoktur. Bulunulan her m a aykırı" sözünün üzerinde duralım: Bu demek kam, sorumluluğu icap ettirir. Hangi makam tir ki, şekli adalet, gerçek adalet değildir. Zayı sahibi zulüm ederse zalimdir. Zulmün en bü fın kuvvetliden dilediği adaletin ötesinde, yani yüğü "adâletsiz" tutumdur. Liyakatı esas al dağıtılıp verilen adaletin ötesinde onu tesis mayan "ben yaptım oldu" anlayışıdır. Bunla eden, hatta sade ve basit bir eşitliğin sınırlarını rın tedavisi ve telafisi yoktur. Onun için Pey da aşan bir hareket vardır. Zira adalet, kanun gamberimiz (sav) bir hadis-i şeriflerinde şöyle tarafından tesis edilmez. Kanun, adaleti fertle buyurmaktadır: " Devlet başkanının adaletle ve re dağıtır. Aslında en güçlülerin elinde bir araç hak gözeterek bir gün hükmetmesi, bir sene Allah olan kanun, adaletsiz ve despot olabilir, hatta 42 y e n if i k ir Y IL:6 SA Y I:1 5 böyle olmayı isteyebilir de. Eğer adalet diye bir ne gaddar ve insafsızca bir yöntem göstermiş şey var ise insanlık bunu, evrensel sorumluluk ki, halkı adeta canından bezdirmiş. Üstelik iradesine sahip olanlarla birlikte kendi nefisle zevk-ü sefasına düşkün olup, korkunç harca rinin esiri olarak diğer fertleri istismar etmeye malar ve aşırı israf içinde sürdürdüğü saltanat çalışan hükümdar ve zorbalara bıkıp usanm a la halkından tam am en kopmuş, en ufak bir ses dan karşı çıkanlara borçludur. (Topçu, 2012, çıkaran olursa cezalandırırmış. 102-103). Saltanatın ilk yıllarında böyle halkına Unutulmaması icap eden şey şudur: zulmeden ve onları adeta inim inim inleten Devletin gerçek varoluş sebebi sadece adaleti Nuşirevan, maiyeti ile beraber bir gün ava yerine getirmek değildir. Devletin, merhameti çıkmıştı. Yanında gayet zeki ve halkın duru ve en geniş şekliyle mesuliyeti meydan getir muna içten içe üzülen veziri de vardı. Bir süre mesi gerekmektedir. Bu işleri en iyi şekilde avlandıktan sonra bir ara veziri ile beraber yerine getirebilen, getirebilecek devlet sistem diğer adamlarını yanından ayrılarak bir suyun leri ise m u tla k iy e t v e o lig a rşid ir (Topçu, 2012, başına vardı. Atından indi. Orada bir müddet 104). istirahata çekildi. Onlar orada istirahat eder 5.1. Nûşirevan Adaleti yere konarak ötmeye başladılar. Öylesine ötü lerken iki tane baykuş gelip yakınlarına bir Peygamber Efendim izin (SAV) dünya ya geldiği yıllarda İran Sasani İmparatorlu- yorlardı ki ister istemez N uşirevan'ın dikkatini çekti. Baykuşların bu nağmeleri hoşuna gidin ğu'nun başında hükümdar olarak Nuşirevan ce vezirine seslendi. vardır. Asıl ismi "H üsrev"dir. Bu zat adaletiyle - Ey vezirim! Şu kuşların dilinden anlıyor ün yapmıştır. Nuşirevan M üslüman değildi. olsaydık da konuştuklarını bilseydik. Kim bilir Peygamber Efendimiz neler (SAV)'in, M üslüman konuşuyorlardır. Zeki vezire halkın olmadan ölmesine üzüldüğü bir kimseydi. içinde bulunduğu durumu anlatabilmek için Sadece İranlılar değil komşu ülke insanları bir fırsat doğmuştu. N uşirevan'a dedi ki: dahi onun adaletine hayran kalmışlardır. Kırk - Sultanım! dokuz sene hüküm darlık yapmıştır... biliyorum. Eğer müsaadeniz olursa ve beni Ben kuşların ne dediklerini bağışlar iseniz bu kuşların neler konuştuklarını Nuşirevan, o yıllarda hayli güçlü olan anladığım kadarıyla size bildireyim. Göktürk H akanı'nın kızıyla evlenmiştir. Bu Nuşirevan hayretle: evlilikten peş peşe üç kız dünyaya gelir ki, - Pekiyi, İslam tarihinin en önemli şahsiyetlerinden olabilirsin. olurlar. Hazreti Ömer (ra) döneminde yıkılan Bunun üzerine vezir: Sasani İm paratorluğu'na mensup önemli kişi - Bu kuşlar bir tanesi diğerinin kızını oğluna ler esir olarak M edine'ye getirilir. Aralarında istiyor. Öbürü ise işi biraz naza çekerek, senin N uşirevan'ın kızları da vardır. Anneleri Türk oğluna kızımı veririm fakat başlık parası ola H akanı'nın kızı, babaları da İran hükümdarı rak bir harabe isterim diyor. Bu böyle deyince olan bu narin kızlara Hazreti Ömer kıyamaz. kızı oğluna isteyen gayet memnun bir şekilde Eshab-ı Kiram 'dan üç ünlü zatın çocuklarıyla başımızda evlendirir. varken ben sana bir değil on tane bile harabe Adaletiyle şöhret bulmuş ve tarihe adil hükümdar olarak geçmiş olan İranlı Nuşirevan, tahta çıktığı ilk yıllarda halkına karşı son anlat bakalım, Nuşirevan gazabımdan gibi bir emin hükümdar veririm. Yeter ki sen kızını oğluma ver diyor. İşte sultanım kuşların konuştuklarından benim anlayabildiğim bundan ibaret. derece zalimane bir tutum içindeymiş. Öylesi nifikir YIL: 6 SAYI: 15 j 43 Vezirin böyle söylemesi üzerine Nuşi- Peygamber efendimiz; Ben, âdil sultan revan hiçbir şey demedi. Am a vezirin ne de zamânında dünyâya geldim buyurarak onun mek istediğini çok iyi anladı. Memleketin ve adâletini övmüştür. Fakat ne yazık ki, Resûlul- halkın şu anda içinde bulunduğu durumu lah Efendimizin İslâmiyeti tebliğinden önce veziri ince bir uslup ile anlatmıştı. Saraya dön öldüğünden, adaletiyle meşhur bu hüküm dara düklerinde bu durumu inceden inceye bütün iman nasip olmamıştır. Resûlullah Efendimiz detaylarıyla düşündü. Gerçekten veziri doğru imansız gittiklerine üzüldüğü isim ler arasında söylüyordu. O andan itibaren ahvalini değiş N uşirevan'ı da saymışlardır...(Bursevi, 2014, tirdi. Halkını gözeten, onlara destek olan son 49-50). derece adil bir hükümdar oldu. Ölünceye dek halkını adaletle yönetti. Hükümdar Nuşirevan, 6. SONUÇ hastalanmış, ölüm döşeğine yatmıştı. Evlâtla rını toplayıp onlara vasiyetlerini söylemeye başladığında, içlerinden biri: -Baba, senin derdine hiçbir çare bulunmaz mı? Nuşirevan: -Olmaz olur mu? Her derdin bir çaresi vardır. Benim derdimin devası ise, viranede öten bay kuşun etidir. Eğer ülkemde bir harabede öten baykuş bulur, bana getirirseniz derdimin çare si bulunmuştur, diye esrarlı bir cevap verdi. B ir v iran e bu lam azlar!.. Hüküm darın oğulları bu işe sevindiler. Dört yoldan İran'ın her yanında virane aramaya başladılar. Fakat ne kadar aradılarsa bulamadı lar. Çünkü hükümdar m illetine o kadar hizmet etmişti ki, ülkenin hiçbir yerinde, kendi haline terk edilmiş bir virane bulm ak imkânsız hale gelmişti. Hüküm darın Sonuç olarak, idareye talip olanlar, hikmet sahibi olmalıdırlar. Hak ve hakikati arayan idareci mefkuresine müdrik olm alıdır lar. M üşavir kadrosunun neticeyi "b al"a dö nüştürecek bilgiye ve bilgeliğe hükmetmesi icap eder. Dilsiz şeytan hükm ünde olmaması için dik duruş sergilemelidirler. İdaresi altındakilerini ne pahasına olursa olsun adaletle yönetmelidir. Bunu, felsefi arka planı olan bir şahsiyetçilikle ele almalıdır. Adil yönetici, her alanda, haksız ve yersiz zorbalıklara meydan vermemelidir. Adil olmasına adaletsizlikle yol açabilecek tavırlara karşı bir direnme ahlakı koymalı; ne pahasına olursa olsun derin güç ve iktidar sahiplerine karşı hiç "eyvallah etmeyen ülkücü" bir duruşu temsil etmeli "hiçbir kınayıcının kınamasından korkmadan" ve çekin meden im an ettiği gibi yaşam alı; her zaman çocukları, babalarına "H akkı ve sabrı tavsiye eden" bir önder olmalı; üzülerek bir virane bulamadıklarını söylediler. dünyanın neresinde zulme uğrayan Türk, Nuşirevan, zaten bulamayacaklarını daha ön Müslüman, başka insanlar ve diğer canlılar ceden biliyordu. Onların haline gülümseyerek varsa onların derdiyle hemhâl olmalı; 579 senesinde son nefesini verdi... türlü şartlarda "Hak, Hakikat ve Adalet " sev her dası ile iletişimde bulunduğu bütün insanlara Nuşirevan öldüğünde tabutu bütün "iyiliği emretmeli ve kötülükten sakındırmalı- memleketi dolaştırılarak kimin hakkı varsa dır" alsın diye tellal bağırtılmış olmasına rağmen, 10.05.2015). (Eroğlu, www.eskisehirturkocagi.org/ bir kimse çıkıp da benim ondan şöyle bir ala cağım vardı dememiştir. Bir memleketin idare Devleti yönetmeye talip olanlar "İs cisi müşrik bile olsa, şayet adil ise o memleket yan" etmelidir. Adaletsizliğe İsyan... Hukuk ayakta kalır. Fakat idareci M üslüman da olsa suzluğa İsyan ... şayet adil değilse, halkına zulm ediyorsa ayak Entelektüel duruş sergilememeye İ s y a n . M u ta kalamaz. hafazakâr Adil olamamaya İ s y a n . Değişim'i hayata geçirememeye İ s y a n . " İsyan bir değişimdir, ferdin önüne 44 yenifikir YIL:6SAYI:15 kendi kurtuluşuyla aynıymışçasına âlemin HALDUN, İbn-i, (2004) : Mukaddime, Cilt: 1, kurtuluşunu koyarak ondan evrensel bir so Yeni Şafak Yayınları, İstanbul, rumluluğun ağır yükünü taşım ak ve bundan K Ö K SA L, M ustafa Asım (2005) : İslam Tarihi, zorunlu olarak doğan sosyal inkılabı kendi Cilt:4 Gerçek Hayat Dergisi Kültür içinde harlamak üzere alemin tarihi ve bugün Yayınları, İstanbul, kü sonsuzluğuna iştirak etmesini ister. Kendi sinin ve herkesin selameti için kendini kurban M EZ K İT, Mesut (2005) : Muhafazakar Deği etmiş olarak ölm ek ihtirasıyla yanıp tutuşm ak şim, Yeni Fikir Dergisi Yayınları tır" (Topçu, 2012, 208). (YFD), Aydın Kaynakça A Y V ERD İ, İlhan(2005) : Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul B U R SE V İ, İsmail Hakkı (2014) : Rûhu'l - Be- N İZAM ÜLM ÜLK (2011) : Siyasetname, D er gah Yayınları, İstanbul Ö ZA KPIN A R, Yılmaz (1997): Batılılaşm a M e selesi ve Mümtaz Turhan, 2. Baskı, yan'dan Kıssalar ve Hisseler, Muallim, Kubbealtı Yayınları, İstanbul Neşriyat :50, İstanbul D ERELİ, Toker (1974) : Aydınlar, Sendika SA İD , Edward (1995) : Entelektüel, Sürgün, hareketi ve Endüstriyel İlişkiler Siste M arjinal, Yabancı, (Çev. Tuncay Bir- mi, İstanbul Üniversitesi:1923, İstanbul kan), Ayrıntı Yayınları:119, İstanbul DR U C K ER, Peter F. (1995) : (Terc.: Fikret Üç- ŞA M İL İslam A nsiklopedisi (2000) : İstişare can), Gelecek İçin Yönetim, Türkiye İş Maddesi, Cilt: 4, Akit Yayınları, Bankası Yayınları, İstanbul İstanbul EFLATUN (2014) : Devlet, Akvaryum Yayın ları, İstanbul TO PÇU , Nurettin (2002): İslam ve İnsan, Mevlana ve Tasavvuf, Dergâh Yayınları:173, İstanbul ERO ĞLU , Feyzullah (2015) : "Entelektüel Ta vır ve Y önetim İlişkileri" http://www. eskisehirturkocagi.org/koseyazisi/entelektuel-tavir-ve-yonetimiliskileri/10.05.2015:15.00 TO PÇU , Nurettin, Yarınki Türkiye, Dergah yayınları, İstanbul, 2011 TO PÇU, Nurettin, İsyan Ahlakı, Dergah Ya yınları, İstanbul, 2012 ERO Ğ LU , Feyzullah (2015) : "K ur'an'daki İslamiyetin Yönetim Düşüncesi", Yeni Fikir Dergisi, Aydın ERO Ğ LU , Feyzullah (2009) : Davranış Bilim leri, Genişletilmiş 9. Bası, Beta Yayın ları: 2048 ESEN , Adem (1993) : Sosyal Siyaset Açısından İslâm 'da Ücret Kavramı, Türkiye D i yanet Vakfı Yayınları, Ankara nifikir YIL: 6 SAYI: 15 j 45 Televizyondaki "Kadınlık"-"Erkeklik" • •• _ ideali ve Yeniden Üretilen Roller Hüsamettin İNAÇ* husamettininac@yahoo.com Emel ÇOKOĞULLAR** emelcokogullar@hotmail.com Öz Gündelik yaşamda kitle iletişim araçlarının, toplumsal cinsiyet rollerinin aktarımında etkili olduğu bilinmektedir. Kitle iletişim araçları arasında yer alan televizyon ise bu aktarım sürecinde oldukça etkin bir rol üstlenmektedir. Türkiye'deki televizyon programlarına özelde gündüz kuşağı programlarına bakıldığı zaman en çok izlenen programlar arasında yer alan evlilik programları, programa katılan adaylar ve adaylara gelen talipler aracılığıyla toplumsal cinsiyet rollerinin yeniden üretilmesine neden olmaktadır. Bu tür programlarda "kadınlık", ev ve ev ile ilgili rollerle tanımlanırken; "erkeklik", özellikle "güç" ile ilişkilendirilmekte, erke klerden duygularını gizlemeleri ve koşullar ne kadar kötü olursa olsun "zayıf" olarak kodlanan kadını korumaları beklenmektedir. Anahtar kelimeler: Evlilik Programları, Frankfurt Okulu, Gündüz Kuşağı, Kitle İletişim Araçları, Kültür Endüstrisi. The ideal O f "Manhood"-"W omanhood" On Television A n d The Reproduced Roles Abstract The mass media in daily life is effective in transporting the roles of social gender. As a part of this mass media television has a capacity to shape this process of transporting. In Turkey for the TV programs telecasting during the day zone in particular, the wedding, marriage and matchmaking programs are most popular ones which led to reproduce the social gender identity by means of both candidates and the aspirant meeting with the candidate. In such a kind of programs, while "womanhood" is identified with home and the roles of home, "manhood" is restricted especially with the 'strength' and expected to hide their feelings and protect the woman attributed as 'weak' anyhow. Keywords: Marriage Programs, Frankfurt School, Day Zone, Mass Media, Cultural Industry. *Prof. Dr., Dumlupınar Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü, husamettininac@yahoo.com 46 YIL: 6 SAYI: 15 **Arş. Grv., Dumlupınar Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü, emelcokogullar@hotmail.com 1.GİRİŞ "Adı size ne kadar tanıdık gelirse gelsin, hikaye anlatıcısının hayatımızda hiçbir hükmü yok. Çoktan uzaklaştı bizden, gittikçe de uzaklaşıyor... Bir şeyi layıkıyla hikaye edebilen insanlara gittikçe daha az rastlıyoruz artık. Birisi hikaye dinlemek istediğini söyledi ğinde utanıp sıkılanlara ise gittikçe daha çok. Sanki kesinlikle bizim olan, kaybetmeyeceğimizden emin olduğumuz melekelerimizden biri, deneyimlerimizi paylaşma yeteneğimiz elimizden alınmış gibi. Bunun nedenlerinden biri apaçık ortada: Deneyim değer kaybetti. Üstelik, daha da kaybedeceğe, dipsiz bir uçuruma düşeceğe benziyor."(Benjamin, 2001: 77). Kitle iletişim araçlarının, bireysel ve toplumsal yaşam ın her anını şekillendirdiği ve her geçen gün ile birlikte bu şekillendirme ça basının belirginlik kazandığı bilinmektedir. Yirminci yüzyılın getirdiği hızlı ve yoğun tek nolojik gelişmelerin de kitle iletişim araçlarının gündelik yaşam ım ızdaki yerini genişlettiği bilinen bir diğer gerçeklik olarak karşımıza çıkmaktadır. Televizyon, bu kitle iletişim araç ları arasında belki de en yaygın etkiye sahip olan olarak her evin en özel köşesindeki yerini almış görünmektedir. "Eğlendirici", "ağrı kesi ci", "israf diyarı", "yalnızların yoldaşı", "aptal kutusu", "beyaz gürültü", "zam an hırsızı", "dünyaya açılan pencere" gibi (Mutlu, 1999: 11) pek çok şekilde adlandırılan televizyon, Türki ye'de de özellikle kullanımının kolaylığı ve m aliyetinin nispeten düşük olması nedeniyle toplumun farklı kesimlerinin yaşam ının en azından herhangi bir evresinde mutlaka tanış mak zorunda kaldığı bir icat olarak kabul edil mektedir. Türkiye'de özellikle 1990'lı yıllarda âdeta büyüsü altında kalınan televizyon, gü nümüzde de sahip olduğu ya da kitleler tara fından kendisine bahşedilen bu büyüyü koru maya devam etm ektedir.1 Nitekim televizyon, 1 Pierre Bourdieu, Pratik Nedenler adlı çalışmasında televizyonun 1990’lı yıllarda geniş bir izleyici kitlesine ulaşabilmek için izlediği stratejilerden bahsetmiştir. Bkz. Pierre Bourdieu, Pratik Nedenler, Çev. Hülya Uğur Tanrıöver, Hil Yayınları, İstanbul, 2000. Ayrıca yine bkz. Roger Silverstone, The Message o f Television: Myth and Narrative in Contemporary Culture, Heinemann, London, 1981; Roger Silverstone, Television and Everyday Life, Routledge, London, 1994; Neil Postman, Televizyon pek çok insanın hayatında oldukça önemli bir yere sahiptir. Televizyona verilen bu önem, televizyonu kendi başına sorunlu bir alana hapsetmemekle birlikte ticari kaygıların ön planda tutulması nedeniyle birbirinin oldukça benzeri olan program türleri ile bakış açısının sınırlanması ve gerçekliğin aktarıldığı iddiası televizyonu bu manada sorunlu bir araca dönüştürebilmektedir (Şimşek, 2006: 51). Geniş kitleleri, ekranından gönderdiği m esajlar aracı lığıyla etkileyebilmekte ve izleyici, belirli tek rarlarla gönderilen mesaja gösterdiği itaat nis petinde kendisini bu mesajla uyumlu hale ge tirme çabası içerisine girmektedir. Bu mesaj bazen herhangi bir konuya dair "püf noktası" veya "yararlı bilgi" ile ilgili olurken; bazen de mevcut sorunun çözüme kavuşturulabilmesi için zorunlu olarak sahip olunması/satın alın ması/tüketilmesi gereken nesne ile ilgili olmak tadır. İzleyici, yaşamını kolaylaştırabilme ya da "doğru" olanı yapabilme adına bahsi geçen bu "püf noktaları"na göre yaşamını düzenlemek tedir. Televizyon ekranı karşısında geçirilen zaman ile orantılı olarak da M organ'ın (1986) belirttiği "hom ojenleşm e" adı verilen süreç de başlamaktadır. "H om ojenleşm e", özellikle belirli rolle rin aktarılması ile hedef kitlelerde arzu edilen değişimin gerçekleşmesinin ardından görünür hale gelmektedir. Yaşamdan hikâyeler, canlı örneklerin mağduriyetleri ve mutlulukları üze rinden ele alınarak "cinsiyete uygun rol tem sil leri" ve "sorum luluk alanları" tanımlamaları yapılmaktadır. Hedef kitleler, aktarılan kodları çoğunlukla bir gerçeklik algısı içerisinde kendi yaşamına uyarlamakta ve ekrandan gönderilen mesajların gerçekliğini çoğunlukla sorgulama dan kabul etmektedir. Takip eden süreç, koşulsuz kabullenmeyi de beraberinde getir mekte ve bu kabullenme, toplumsal yapının yer yer katılaşmış, kemikleşmiş dokuları tarafından desteklenmektedir. Ataerkinin öngördüğü doğrultuda, bi reylere nasıl birer kadın ve erkek olmaları ge rektiğine dair rol modellerini sunarak bu rol modellerin içselleştirilme ve yeniden üretilme Öldüren Eğlence Gösteri Çağında Kamusal Söylem, Çev. Osman Akınhay, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1994. nifikir YIL: 6 SAYI: 15 j 47 sürecinde rol alan televizyon programları, izle yenlere kendi gündelik yaşam ında pek de ya bancı olmadıkları davranış kalıpları sunmakta dır. Örneğin toplum da var olan kadınlık- dolayısıyla da kendisine hazır olarak sunulanı koşulsuz kabullenmemesini salık vermektedir. Başlıca amaçları ise bireyin toplumsal ku rumlar, öğretiler, tutumlar, fikirler ve tavır erkeklik rolleri, toplumsal yapının değişime ve dönüşüme elverişli olmayan algı dünyasına işaret etmektedir. Her ne kadar zaman içerisin de kadın ve erkeğe ait olan geleneksel roller ve alışlar karşısındaki mutlak bağlılığını törpüle mek ve yok etmektir. Yine bireyi pasifize eden, bağımlılığını arttıran ve tahakküm ilişkilerini güçlendiren öğelere yönelik sorgulama süreci mekanlar değişime uğruyor gibi görünse de öz itibariyle bu rol ve mekanlarda radikal bir dö nüşüme rastlanmamaktadır. Bu bağlam da evli başlatabilmektir. Kitle iletişim araçları, Frankfurt Okulu'nun ele aldığı önemli m evzulardan biridir. lik programlarının söylemi daha da önem ka zanmaktadır. Bu süreç, bir yandan da ataerkil iktidar ve tahakküm ilişkileriyle uzlaşmaya sokulan "id eal" bir "kadınlık" ve "erkeklik" Zira Frankfurt Okulu düşünürlerine göre, kitle iletişim araçları ile izleyiciler etkisizleştirilmekte ve izleyicilerin kendilerine sunulan dışında farklı düşünmelerine izin verilmemektedir. biçim inin inşasına hizm et etmektedir. Duygula rın gizlendiği erkeklik rolleri, "güç" ekseninde bir araya getirilmekte ve erkekten beklenen güç talebi genellikle gelir düzeyi ile eşitlenmekte ve Nitekim Adorno ve Horkheimer, 20. yüzyılda kitle iletişim araçlarının bir metalaşma süreci kadının toplumda kadın olmaktan kaynaklanan problemlerini aşmasına yardımcı olması erkek liğin en makul olan davranış şekli olarak ele alınmaktadır. Kadın, öncelikle evin hanımı; yayınladıkları Aydınlanmanın Diyalektiği'nde de "kültür endüstrisi" kavramını ilk kez kullanmışlardır.4 Adorno ve Horkheimer, A ydınlan erkek de evin reisi olarak kodlanmakta, diğer roller ikincilleşmekte ve yaşam a dair en önemli misyon, "reis"lik ve "hanım "lık arasına sıkıştırılm aktadır.2 2. FRANKFURT OKULU VE KÜLTÜR ENDÜSTRİSİ 2.1.Televizyon'da Ne Var? Frankfurt Okulu, 1923'te Frankfurt Üniversitesi'ndeki bir grup entelek tüel/akademisyen tarafından kurulmuştur. "Eleştiri" kavramına yükledikleri anlamdan ötürü okul, "Eleştirel Teori" olarak da bilinmektedir.3 Diyalektik yöntemle eleştiri kavra mına yaklaşan Frankfurt Okulu teorisyenleri, aydınlanmanın ve modernitenin getirdiklerine yönelik eleştirel bir perspektif geliştirmeye çalışmışlardır. Okul, bireyin yaşam ına dair sorgulama yapabilmesini, egemen öğretilerin aksine özgürlük arayışını kaybetmemesini, 2 Evlilik programlarının toplumsal cinsiyet rollerini ve evlilik pratiklerini nasıl dönüştürdüğünü sorgulayan bir diğer çalışma için bkz. Gözde Aytemur Nüfusçu & Ayça Yılmaz, “Evlilik Pratiklerinin Dönüşüm/Yeniden Üretim Sürecinde Evlendirme Programları”, Galatasaray Üniver sitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Sayı 16, 2012. 3 “Eleştiri” kavramına yüklenen anlam için bkz. Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 1999, s. 291. 48 | yenifikir y i l 6 sayi: 15 başlattığından ve bu metalaşmaya dayanan endüstrileşmeden bahsetmişlerdir. 1947'de manın Diyalektiği'nde kültür endüstrisinin birey üzerindeki etkilerini ele almışlar ve kültür en düstrisinin homojen, baskıcı, düzenli ve sürekli tekrarlarla yabancılaşma ve uyuşturma özelli ğini eleştirmişlerdir.5 Adorno'ya (2009) göre, başlangıçta yalnızca üflenen bir ruh/ses vardır, ancak daha sonra bu ruh/ses öylesine güçlenmektedir ki yaşamın her anını kuşatmaktadır. Bireyler artık farklı düşünebilme, yorumlama, değerlendirme yetilerini ve değişim tahayyülle rini yitirmişlerdir. Bireyler üzerinde etkili olan kültür endüstrisi, bu yetileri köreltmekle kal mamış, bireyin uyumlaştırm a sürecini de baş latmıştır. Bu uyumlaştırma sürecinde, aykırı düşen duruş ve tavır alışlar "kötü" olarak gös 4 “Kültür endüstrisi” kavramsallaştırmasından önce, ça lışmanın taslağında “kitle kültürü” kavramının kullanıldığı görülmüştür. Adorno yaptıkları bu değişikliğin, kitle kültürü kavramının kültürün kitlelerden kaynaklandığını çağrıştırdığını, oysaki kültürün egemen güçler tarafından yönlendirilen bir şey olduğunu anlatma çabasıyla ilgili olduğunu belirtmiştir. Bkz. Theodor W. Adorno, “Kültür Endüstrisini Yeniden Düşünürken”, Cogito, Sayı 36, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2003; Theodor W. Adorno, Kültür Endüstrisi-Kültür Yönetimi, Çev. Elçin Gen, Nihat Ülner, Mustafa Tüzel, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009. 5 Bkz. Max Horkheimer & Theodor W. Adorno, Aydın lanmanın Diyalektiği I, Çev. Oğuz Özügül, Kabalcı Ya yınevi, İstanbul, 1995; Max Horkheimer & Theodor W. Adorno, Aydınlanmanın Diyalektiği II, Çev. Oğuz Özü gül, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1995. terilmiş ve bu "kötü"lerin de "kötülük"lerinden vazgeçmeleri sağlanmaya çalışılmıştır (Swingewood, 1996: 118). Marcuse (1975), Tek Boyutlu İnsan adlı çalışmasında bu sürecin zam an içeri sinde bireyin kaybına-bireysel yıkıma neden olduğunu ileri sürmüştür. Kitle iletişim araçları arasında öne çıkan ve nüfuz alanı günümüzde de yaygınlığını koru yan televizyon ise bu "uyum laştırm a" işlevini etkin bir şekilde yerine getirmektedir. İzleyici sini farklı program form atlarıyla oyalamakta, eğlendirmekte, kayıplarını bulmakta, izleyicisi nin sağlık ile ilgili sorularına yanıt vermekte, dertlerine çare bulmakta; dolayısıyla kendisine bağımlı kılmaktadır. Bu "büyü"sünü de ortaya çıktığı ilk andan itibaren sürdürmeye devam etmektedir. Evlerin hemen hemen her odasında yerini aldığı görülen televizyon, ürettiği farklı program form atlarıyla evin tüm üyelerine hitap etmeye çalışmakta ve onlara uygun görülen mesajları göndermeye çalışmaktadır. Evinizi nasıl doğru bir şekilde dekore etmeniz gerekti ğinden kimlerle evlenilmesi gerektiğine kadar çok çeşitli konularda vaaz vermektedir. Böylece hem doğru olanın bilgisine sahip olduğu izle nimini davetli konuklar aracılığıyla vermekte hem de bu sayede denetleme sürecini başlat maktadır. Neyin nasıl tüketileceği uzman ko nuklar tarafından aktarılırken; bunun aksi dav ranış şekillerinde karşılaşılacak olumsuzluklar detaylı bir şekilde sıralanmaktadır. Ekrandaki uzmanın söylediklerinin dışına çıkmak bu sü reçten sonra artık hem mümkün olmamakta hem de aklın kıyısından köşesinden geçen fark lı bir eğilim ürkütür hale gelmektedir. 2000'li yılların başından itibaren yaygınlık kazanmaya başlayan evlilik programları da ekranlardan izleyicisine bir evliliğin tüm aşamaları ile nasıl yapılması gerektiği bilgisini sunmaktadır. Evli liğin özendirildiği programlarda, kadın ve er keğin cins kim likleri tanımlanmakta ve arzu edilen bir dönüşüm ve kabullenme sağlanmaya çalışılmaktadır. Program ların formatı, ilişkilerin meşruiyeti konusunda bilgi vermekte, heteroseksizmi yüceltmekte; aksini kınamakta ve ayıplamaktadır. Böylece "d oğal", "doğal olma yan", "norm al" ve "anorm al" olan yeniden üretilmektedir.6 Heteroseksist aşk, tutku ve 6 Bu konuda bkz. Judith Butler, Cinsiyet Belası Feminizm ve Kimliğin Altüst Edilmesi, Çev. Başak Ertür, Metis Yayınları, İstanbul, 2008; Judith Butler, Bela Bedenler, arzular düzenli ve sürekli tekrarlarla "norm al" olan olarak gösterilmekte, heteroseksist aile, mutluluğun ve huzurun kaynağı olarak ele alınmaktadır. "N orm al" olmanın dayanılmaz cazibesine kapılan birey, ekrandan gönderilen mesajı onaylamakta ve "anorm al"den uzak durmanın toplumsal açıdan kutsallığını keş fetmektedir. 2.2. Büyülü Dünyanın "Format"ı Format, Sholle'nin (1994: 291-292) ta nımıyla "çeşitli olay örüntülerinin, öykülerin ve haberlerin yerleştirilebilmesine olanak sağlayan sabit bir yapı" olarak iş görmektedir, ancak yine Sholle'ye göre formatın düzenleme m antı ğı, belli söylem tarzlarını dışlayan bir gelenek ten köklerini almaktadır. Sholle'nin "çökelm e" olarak tarif ettiği süreç, televizyon formatları ile işlemekte ve her şey belirli bir biçimde algılanır hale gelmektedir. Ryan ve Kellner (1997) ise televizyon formatlarının, "herhangi bir durumu yansıtmaktan çok, o durumun tasarlanan belli biçimlerini oluşturmak üzere seçilmiş ve birleş tirilmiş temsili öğeler yoluyla birtakım tezler" öne sürdüklerinden bahsetmektedirler. Bu yolla Ryan ve Kellner'a göre, herhangi bir konuda belli-sabit bir yaklaşım benimsetilmeye çalışılmaktadır.7 Her eve giren, daha fazla tüketerek var olmanın ve evlilik yoluyla kendini gerçek leştirme ve sınıf atlama başarısının sürekli özendirildiği bir aygıt olmasının yanı sıra tele vizyon, cins kimliklerinin temsilinde sıklıkla statükoyu kayıran ve ataerkil tahakkümü çeşitli şekillerde meşrulaştıran bir ortam sağlamakta dır (Şimşek, 2006: 51). Balcı'ya (2009: 48) göre, birer kültürel ürün oldukları halde birbirinden çok farklı kültürel coğrafyalarda geniş izleyici kitleleriyle buluşma başarısı gösteren bu prog ramların en dikkat çekici yönlerinden biri, belli "form atlar" çerçevesinde üretilmiş olmalarıdır.8 "Gündüz kuşağı" olarak adlandırılan ve çoğun Çev. Cüneyt Çakırlar & Zeynep Talay, Pinhan Yayıncılık, İstanbul, 2014. 7 Bkz. Michael Ryan ve Douglas Kellner, Politik Kamera: Çağdaş Hollywood Sinemasının İdeolojisi ve Politikası, Çev. E. Özsayar, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1997; Ayrıca formatlar ile ilgili kapsamlı bir çalışma için bkz. Albert Moran, Copycat TV: Globalisation, Program Formats and Cultural Identity, University of Luthon Press, Luthon, 1998. 8 Bu konuda yine bkz. John Fiske, İletişim Çalışmalarına Giriş, Çev. Süleyman İrvan, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1990. YIL: 6 SAYI: 15 i 49 lukla "ideal kadınlık-erkeklik" tipolojisi sunan televizyon programları, kurgunun kodlarını izleyiciye aktarmaktadır. İnşa ve anlam verme sürecinin ortaklı özellikleri düzenli aralıklarla tekrarlamakta ve "kriter" olarak sıraladıkları bu özellikleri de evliliği gerçekleştirebilmek için bir ön şart ola rak sunmaktadırlar. Adayların öne sürdükleri ğı, aynılığı da beraberinde getirmektedir. Tür kiye'de özellikle gündüz kuşağı programları incelendiğinde Yiğit'in (2013) de belirttiği gibi bu program larda belirgin bir tek tipleşme görülmektedir.9 Yemek, dekorasyon, moda ve evlilik programları birbirinden farklı formatlara sahip olsalar da verdikleri mesajlar itibariyle bu özellik-kriter ya da ön şartlar, genel olarak da benzerlik göstermektedir. Benzerlik gösteren bu kriterler, aynı zamanda kadın ve erkeğin rol tanımları ile ilgili bilgi de vermek tedir. Erkeğin düzenli bir işinin olması, barın ma sorunu yaşanmaması için evinin olması ve hatta arabasının olması, gelirinin yeterli olması, programların birbirleriyle oldukça uyumlu bir içeriğe sahip oldukları gözlenmektedir. Yoğun mesaj gönderiminin yaşandığı programlarda izleyici, öğütler-tavsiyeler silsilesi ile karşılaş kadının ve çocuğunun ya da çocuklarının talep lerine ve ihtiyaçlarına yanıt verebilmesi -ya da programdaki ifade şekliyle "taşım a şartı"nı yerine getirmesi- gerekmektedir. Bu nedenle makta; âdeta baskı altına alınmakta ve mutlak bir otorite karşısında olduğu hissine kapılm ak tadır. İçerikleri farklı; ama benzer m esajlarla yüklü olan gündüz kuşağı programlarında kadınlar, kendilerine talip olan erkeklere "Evin var m ı?", "N e kadar maaş alıyorsun?", "Araban yönlendirilen ve oyalanırken uyuşturulan izle yici kalıp yargılarla kuşatılmaktadır. Tüketim özendirilmekte, merak ve ilgi uyandırılarak izleyicinin ekran karşısından fiziki ve ruhsal olarak ayrılmaması sağlanmaktadır. Farklı tem sillere yer verilse de popüler televizyon anlatı ları, en nihayetinde hegem onik örüntüleri onaylamakta, bu örüntülere uymayanları ceza landırmakta, onları m utsuzluğa mahkum et mektedir (Şimşek, 2006: 51). 3. EVLİLİK PROGRAM LARINDA TANIM LANAN "KAD IN LIK" VE "ERKEKLİK" 3.1.Evlilik ve Aile Odaklı Yaşam Kurgusu Evlilik programlarının formatı, genel olarak kadın ya da erkeğin birbirlerini ekranda görüp birbirlerine talip oldukları ve daha sonra birbirlerini tanıma kararının ardından evlilik ile ilgili kararlarını ekranda açıklamaları temelinde şekillenmektedir. "A day" olarak nitelenen ve program süresince "loca" olarak adlandırılan yerde oturan bireyler, yine format gereği "talip"lerini beklemektedirler. Programda kaldık ları süre boyunca da "talip"lerinde aradıkları 9 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Zehra Yiğit, “Kapita list Sistemin Biçimlendirdiği Gündüz Kuşağı Programları nın Tek Tipleşen Kadını ve Sunumu”, Sanat Tasarım ve Manipülasyon, Sakarya Üniversitesi Güzel Sanatlar Fa kültesi 1. Uluslararası Sanat Sempozyumu 21-23 Kasım 2013. 50 | y e n if i k ir y i l 6 s a y l 15 var m ı?" şeklinde üç temel soru yöneltm ekte dirler. Sorulan bu üç temel soruya olumlu yanıt verilmesi, hem evliliğin gerçekleşmesi için ge rekli olan zeminin hazır olduğunu kanıtlam ak ta hem de tüm bunlara sahip olmayan erkeklere evin, arabanın ve yüksek gelir seviyesinin bir erkek için oldukça önemli olduğunu anlatmak tadır. Dolayısıyla eğer bir erkek yaşı kaç olursa olsun bunlara sahip olamamışsa muhtemelen kendisinden kaynaklanan bir tembelliğin ya da yeteneksizliğin söz konusu olduğu izleyiciye hissettirilmektedir. Locadaki erkek adayların ise gelen ta liplerine yönelttikleri sorular genellikle daha önce evlilik yapılıp yapılmadığı, evlilik yapıl mışsa çocuğun olup olmadığı ve eğer çocuk ya da çocukları varsa eski eş ile çocuk ya da çocuk lar nedeniyle bu görüşmenin nasıl düzenlene ceği başlıklarında toplanmaktadır. Tüm bu başlıklar, aslında başlı başına bir mesele olarak ele alınmaktadır. Bu aşamada kadınlara sorulan sorular da "D aha önce kaç defa evlendin?", "N eden boşandın?", "Çocuğun var m ı?" şek linde üç başlık altında toplanmaktadır. Adayın bir kez evlenmiş ve boşanmış olması mazur görülebilirken; iki, üç veya daha fazla evlilik yapmış olanlara yönelen kuşku dolu gözler kadının ev ve eşine dair görevlerini yerine geti remediği mesajını vermektedir. Geçmişte yapılan evlilik, büyük çoğun lukla büyük mağduriyetlerin yaşandığı ve hüs ranla noktalanan bir kurgusallık içerisinde iş lenmektedir. Kadının, daha önce yapm ış oldu ğu bu evliliğinde şiddet gördüğü, ihanete uğ radığı ve maddi sıkıntılar yaşamak zorunda kaldığı; ancak şimdi yeni bir başlangıç yapmak için programa katıldığı belirtilmektedir. Evlilik ler sonlandırılsa dahi çok vakit kaybetmeden tanımlanmaktadır. Bir iktidar analizinden uzak değerlendirme yapılamayacak olan erkeklik, bir "iktidar konumu" olarak karşımıza çıkmaktadır (Sancar, 2009: 15-17). Evrensel bir erkeklik ta yeni bir evlilik yapılması tavsiye edilmekte ve bu yeni evliliğin yeni bir hayat anlamına geldiği vurgulanmaktadır. "Dünya evi"ne gire rek her türlü sıkıntısından, sapkınlığından, taşkınlığından ve kurbanlığından kurtulduğu na inanılan bireylerin, ancak evliliğin kutsal nımı yapılabilir mi sorusu üzerinden "hegem onik erkeklik" ve "farklı erkeklikler" ayrımının şemsiyesi altında mutluluğu yakalayacağı, top lumsal yapının kurallarıyla uyumlu bir birlikte yarattığı tartışmalar ortaya çıkmakta ve bu noktada erkek olmanın, sınırları belirlen miş bir erkek grubuna dahil olm aktan başka evrensellik iddiasına ve genellemelere uyma yan bir karmaşıklık görülmektedir (Sancar, lik yaşayacağı öğüdü satır aralarına ustalıkla yerleştirilmektedir. Dolayısıyla programlar katılımcılarına gelecekteki güzel ve mutlu ha 2009: 30). Ancak toplumsal iktidar ilişkilerini güçlendiren ve sürdüren bir yapılanm a içeri sinde "erkek olmak" belli kriterlere ve yetilere bağlı kılınmaktadır. Bu kriterleri yerine getire yatı vaat etmekte, bu vaat ile bir anlamda haya tın asıl anlamını simgeleyen evliliğin gerçekleş tirilmesi özendirilmektedir. Evlilik, yaşamın herhangi bir evresinde mutlaka gerçekleştiril meyen ve yetilerini sergilemeyen birey, bu ikti dar ilişkileri eşliğinde oldukça zor ve sıkıntılı bir durumda yaşamak zorunda bırakılmakta dır. Kitle iletişim araçları da hem erkeklik sınır mesi gereken bir kurum olarak yüceltilm ekte ve dini açıdan da evliliğin kutsandığı mesajı ve rilmektedir. Evlenerek evliliğin vazifelerinin yerine getirilmesinin hem dünyevi hem de ru larının tanımlanmasında hem de bu sınırların aşılması ya da toplumsal beklentilerin karşı lanmaması söz konusu olduğunda ortaya çıka cak muhtemel sonuçları aktarmaktadır. Çalış hani yaşam açısından oldukça önemli olduğu nun altı çizilmektedir. Evliliğin özendirildiği ve önemsendiği programlarda, erkeğin ve kadının rolleri, evlilik mamızın konusunu oluşturan evlilik program ları, bu bağlamda hem bir erkeklik tanımlaması yapmakta hem de bu erkeklik tanımlamasına uymayanları çeşitli yollarla belirlenen sınırların temelli ve aile odaklı belirlenmektedir. Erkek, evin erkeği-reisi; kadın ise evinin hanımı-annesi olarak tasvir edilmektedir. Ev ve aile ilgili yapı içerisine dahil etmeye çalışmaktadır. Gelir seviyesi, güç ve erkeklik özdeşli ği, programlarda adayların tanıtıldığı karelerde lan bu tasvirler ile hem toplumsal cinsiyet rolle rine atıfta bulunulm akta hem de kadın ve erkek için mutluluğun kaynağının bu rollere uygun düşen davranışların benim senm esi ile ilgili belirgin bir şekilde görülmektedir. Erkeklik denildiğinde zihinde ilk canlanan ekonomik olarak kadına üstün olan, düzenli bir geliri ve ayrıca maddi birikimi/mal varlığı bulunan kişi olduğu anlatılmaya çalışılmaktadır. Program larda adaylar ya da talipler, bu rollerini istenen ve arzulanan düzeyde gerçekleştirip gerçekleş tiremeyecekleri nispetinde kabul görmekte ya anlamına gelecek şekilde kullanılmaktadır. Ailenin geçimini sağlamak erkeğin işi olduğu da reddedilmektedirler. Zira evliliğin temelini oluşturduğu belirtilen bu ev ve aile dolayımında tanım lanan "reis" ve "hanım " olabilme ye olarak görülmektedir ve bunlar evlilik prog ramlarında açık bir şekilde ifade edilmektedir. Bu nedenle de erkek adaylar tanıtılırken adayın teneği beraberinde "erkeklik" ve "kadınlık" ile özdeşliklerini de getirmektedir. ev ve araba sahibi olduğu özenle belirtilm ekte dir. Zira erkek talibin ya da adayın bir eve sa 3.2. Gelir Seviyesi=Güç=Erkeklik Erkeklik, kadınlar ve erkekler arasın daki iktidar ilişkilerini tanımladığı toplumsal cinsiyet düzeni içerisinde sürdüren bir toplum sal yapıya işaret etmektedir (Connell, 1998). Bu toplumsal yapı içerisinde erkeklik, kadınlığın karşısında birtakım özdeşlikler ve zıtlıklar ile gibi, birikim yaparak geleceği de bir ölçüde garanti altına almak yine erkeğin sorumluluğu hip olmaması, gelecekte yaşanabilecek bir tra jediyi çağrıştırdığı gibi ev sahibi olan diğer bireyler karşısında bir eksiklik/yoksunluk an lamına da gelmektedir. Düzenli bir şekilde ödenmek zorunda olan kira bedeli, aile üyeleri nin her birinin konforundan fedakârlık etmeleri gerektiğini, aksi takdirde "evsiz (homeless)" YIL: 6 SAYI: 15 i 51 kalma tehlikesi ile karşı karşıya kalm a ihtim ali ni anlatmaktadır. Erkeklerin kendilerini evin geçimini sağlamaktan sorumlu gördükleri kadar, kadın beklenmektedir. Karşılıklı görev-sorumluluk olarak değerlendirilen bu roller örgüsü, döngünün birbirine bağlı halkalarının kopmadan-dağılmadan döngüyü oluşturmaya devam lar da erkekleri bu sorumlulukla uyumlu bir şekilde değerlendirmektedirler. Programlarda toplumsal temsil örnekleri sunan locadaki kadınlar, evlilik yoluyla konforlu bir yaşam a ya etmelerini sağlamaktadır. da kurtuluşa davet edilirken; erkekler de ekonomik güçleri ile kadınların "koruyucusu" ya da "kurtarıcısı" olarak tanı mlanmaktadırlar. Erkek adayların tanıtımlarında, kadın adaylar dan farklı olarak adayın adının hemen yanında "m addi durumu iyi", "bir arabası var", "kira gelirleri var", "bir evi var" şeklinde açıklamalar yer almakta ve evlilik için "ideal bir erkeklik" tanımlaması tam da bu noktada erkeğin maddi gücü üzerinden yapılmaktadır. Evlenmek iste yen adayın ya da talibin, yaşamsal beklentileri kavradığı, dolayısıyla yetkinleştiği başta sunu cu olmak üzere stüdyoda bulunan herkes tara fından onaylanmakta, o adayın ya da talibin kim olduğu, planları ve hayalleri önemsizleşmektedir. "Beni taşıyabilsin" diyen kadın daha önce de belirtildiği gibi erkeğin maddi olarak yeterli olmasını, kendisi ve çocuğuyla birlikte geçimlerini sağlayabilecek ekonomik güce sa hip olmasını talep etmektedir. Kadın adaylar ya da talipler için başlıca sorumluluk ev ve çocuk olarak gösterildiği için "çalışabilirim ", "çalış m ıyorum ", "çalışıyorum ama çalışm ayabili rim ", "çalışıyorum ama evlendiğimde çalışmak istem iyorum " yanıtları oldukça makul görün mektedir. N itekim pek çok kadın evlendikten sonra çalışmak istemediğini belirtmekte "evinin kadını" olma rolünü kendisi için daha cazip görmektedir. Kadının bu role bürünmesi çoğu erkek tarafından takdir edilmekte ve hiçbiri, maddi yüküm lülükleri neden tek başlarına yüklendiklerini sorgulamamaktadır. Öte yan dan kadın da ailenin geçim inden sorumlu er keğin bu geçimi sağlamaya devam edebilmesi için evin temizlenmesi, kıyafetlerin yıkanarak ütülenmiş olması, çocuk ya da çocukların ba kımının yapılması, yiyeceklerin hazırlanması vb. işlerin sorunsuz bir şekilde yerine getiril mesi görevi ile kuşatılmaktadır. Böylece kadın da ev içi işlerin tek yürütücüsü olmakta ve kendisinden bu "sorum luluk alanı" ile ilgili görevleri eksiksiz bir şekilde yerine getirmesi 52 | y e n if i k ir y il 6 sayl 15 3.3. Adam Gibi Adam Olmak-Kadın Gibi Kadın Olmak: Namus Namus kavramı, kadın ve erkek için kullanımında farklılıklar göstermektedir. 10 Ka dın ve erkeğin namusu arasında toplumsal cinsiyete dayalı bir ayrım söz konusudur (Sirman, 2006: 49). Sirm an'a göre, Türkiye'de "na mussuz erkek demek, güvenilmez ve gerek kendi cinselliği gerekse sorumluluğu altındaki kadınların cinselliği üzerinde denetim kurma yönündeki sosyal sorumluluklarını yerine ge tirmeyen erkek demektir. Bunun aksine bir kadının namusu ise yalnızca kendi cinselliği ile bağlantılıdır."11 Erkek, kadının ruhu ve bedenin koruyucusu olarak bir üst olurken; kadın, acziyet içerisinde varoluşsal sorunlar yaşayan bir varlık olarak görülm ektedir.12 Toplumsal dü zenleme/kurgulama da bu "iktidar ilişkisi"nden bağımsız gerçekleşmem ektedir13 (Abu-Lughod, 2004; Berktay, 2000). Evlilik programlarında sıklıkla karşı mıza çıkan ve düzenli tekrarlarla işlendiği gö rülen namus kavramı, yine kadın ve erkek için farklı bir içerikle tartışmaya sunulmaktadır. Erkekler için "nam us", evlilik yolunda dürüst 10 Bu farklılığı değişik bakış açıları ile ele alan ve işleyen birçok çalışm a bulunmaktadır. L ila Abu-Lughod, Peçeli D uygular, Çev. Suat Ertüzün, Epsilon Yayınları, İstanbul, 2 004; Erdal Gezik, Ş eref, Kimlik ve Cinayet, Kalan Yayınları, Ankara, 2 003; Julian Pitt Rivers, “Honour and Social Status”, H o n o u r a n d S h a m e T h e Values o f M editerranean Society, J. G. Peristiany (D er.) içinde, The University o f Chicago Press, Chicago, 1966, ss. 19-79; Nükhet Sirman, Akrabalık, Siyaset ve Sevgi: Sömürge- Sonrası Koşullarda Namus-Türkiye Örneği”, N am us A dına Şiddet: Kuram sal ve Siyasal Yakla şımlar, Shahrzad M ojab ve Nahla Abdo (der.) içinde. Çev. Güneş Kömürcüler, İstanbul B ilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, ss. 43-61. 11 Bkz. Nükhet Sirman, “Akrabalık, Siyaset ve Sevgi: Sömür ge- Sonrası Koşullarda Namus-Türkiye Örneği”, N am us A dına Şiddet: K uram sal ve Siyasal Yaklaşımlar, Shahrzad M ojab ve Nahla Abdo (der.) içinde. Çev. Güneş Kömürcüler, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, ss.43-61. 12 Kate Millett, bu hiyerarşik ilişkiyi ele alırken “cinsel politi ka” kavramsallaştırmasına başvurmakta ve bu “cinsel politika”nın ataerki tarafından toplumsallaştırılma yoluyla yeniden üretildiğinden bahsetmektedir. Kate Millett, C insel Politika, Çev. Yurdanur Salman, Payel Yayınları, İstanbul, 1987. 13 Ayrıca yine cinsiyet konumları ile iktidar ilişkisi için bkz. Simone de Beauvoir, İkinci Cins, Çev. Bertan Onaran, Payel Yayınları, İstanbul, 1972. lükle eşleştirilirken; kadın aday ya da talipler için namus, evlilik dışı cinsel ilişkiye girmemek gibi daha çok kadın cinselliğinin kontrol altında tutulduğunu gösteren anlamları içerecek şekil izleyiciler, kendileri için neyin yararlı olduğunu anlatan sunucuya koşulsuz güvenmekte ve sunucunun anlattıklarına göre yaşamına yön vermektedir. Nerede ne giyilmesi, yemeğin de kullanılmaktadır. Nitekim kullanılan tanım lamalar ya da kalıp cümleler, erkekler için namusun daha ziyade dürüstlük/sözünde durmak çatısı altında toplandığını göstermek nasıl pişirilmesi, evin nasıl dekore edilmesi gerektiğinin sırlarını paylaşan gündüz kuşağı programları, bu anlamda hem zamanın işgaline hem de gündelik yaşam ın manipülasyonuna tedir. Örneğin "adam gibi adam" olmak tam da bu geniş namus tanım ına dahil edilmektedir. En önemlisi de erkeklerden kadınları kandır neden olmaktadır. N amusun kutsallığı, düzenli yaşam övgüsü ve yaşanan olumsuzluklar karşı sında isyankâr olmamak, aksine bu tür olayları madan ve oyalamadan ya da programlardaki ifade şekliyle "takılm a"dan evlenmesi beklen mektedir. Zira kısa sürede evlilikle sonuçlanan kadın-erkek ilişkisi, hem toplumsal düzeni bir ilahi sınama ve tecrübe kaynağı olarak gör mek de gündüz kuşağı olarak adlandırılan programlarda verilen mesajlar arasında yer almaktadır. tehdit etm eyecek hem de toplumun çekirdeği olarak kodlanan ailenin oluşumunu sağlaya caktır. Ailenin zaman kaybı yaşanm adan ivedi likle kurulması, bu bağlam da erkeğin "adam lı Gündüz kuşağı programları arasında yer alan evlilik programları, özellikle kadınlıkerkeklik rollerine dair gönderdiği mesajlarla kadın katılımcıları ve izleyicileri, geleneksel ğı" ile bağlantılı hale gelmektedir. "A dam lık", düzenin cinsiyetçi yapısı içerisinde tanım la maktadır. Evin içinde makbul olarak gösterilen kadın, geleneksel toplumsal cinsiyet rolleri içinde temsil edilmektedir. Kadının birinci gö hem evlilik yolunda hızla ilerlemeyi ve bu sa yede aile kurumunun kurulabilmesini sağla mayı hem de evlilik işleminin gerçekleşmesinin revinin ev ve ev ile ilgili işlerin yerine getiril ardından "reis"liğin görev ve sorumluluklarını taşıyabilme aşamalarını başarı ile yerine getire bilmeyi gerektirmektedir. Aynı zam anda bu görev ve sorumluluklar oldukça detaylı ve bir mesi ile ilgili olduğu; erkeğin ise eş ve çocukla rının yaşamını sürdürmesi için yeterli bir geli rinin olmasının onu gücünü ve iktidarını sim birinden kopamayacak niteliklere de sahip gö rünmektedir. Kuşkusuz en önemli görev, kadın ve çocukların geçimini ne pahasına olursa olsun gelediği anlatılmaktadır. Kadınların meşru bir evlilik yapmaları gerektiği program larda sıklıkla işlenen konular sağlayabilmek ile özdeş kılınmaktadır; çünkü asıl rol sahibi erkek olarak sunulmaktadır. Ka dın, ev dışında çalışıyor olsa dahi kadının ça lışmak zorunda olmadığı ve istemediği takdir aday ve taliplerin yaşam larına hakim olan tra jedi hikayelerinin mutlulukla sonlanmasının de çalışmayabileceği ve hatta böylesinin çocuk ların sağlıklı gelişimi ve evin huzuru adına daha uygun olduğu satır aralarına yerleştiril mektedir. Dolayısıyla namus, erkek için evlilik ve aile odaklı görev ve sorum lulukların bilfiil ve koşulsuz bir şekilde yerine getirilmesi anla mını taşırken; kadın için namus, cinselliğin ve bedenin evlilik öncesi ya da sonrasında kontrol altında tutulduğu bir içeriğe sahip görünm ek tedir. 4.SONUÇ Kitle iletişim araçları, özellikle de tele vizyon gündelik yaşam ım ıza hakim olm akta dır. Mesaj bom bardım anına maruz kalan izleyi ci, ekrandan gönderilen mesajları çoğunlukla sorgulamadan kabul etmektedir. Programlarda tek gerçeğin sunulduğuna inandırılan arasında yer almaktadır. Program lara katılan yegâne yolunun evlilikten geçtiği mesajı akta rılmaktadır. Erkeklik, güç ve gelir seviyesi ile özdeş kılınmakta, erkeğin servet sahibi olması onun başka özelliklerinin sorgulanmasını en gellemektedir. Kadın açısından bakıldığında ise kadın ve erkeğin toplum da ve ailede farklı rol lere sahip oldukları hem meşru hem de doğal gösterilmektedir. Namus kavramı da bu rolle rin farklılığını da kapsayacak şekilde kadın ve erkek için farklı anlamlara gelecek şekilde kul lanılmaktadır. Namus, kadın cinselliğinin kont rolü anlamında kullanılırken ve namusuna halel gelmeden evlilik yapması en doğru yol olarak gösterilirken; erkekler için namus, geniş anlamlı bir dürüstlük tarifiyle birlikte ele alın maktadır. Dürüstlüğün asıl muhtevası ise evli lik yolunda sahteliğe başvurm adan ilerlemek ve ailesinin geçimini "adam gibi adam" kalıbı YIL: 6 SAYI: 15 i 53 na uygun düşecek şekilde sağlamak oluştur maktadır. Aile ve evlilik odaklı bir formata sahip olan evlilik programlarında, her iki cins için de toplumsal ve içsel huzurun kaynağı olarak evlilik gösterilmektedir. K A YN A K Ç A ABU-LUGH OD, Lila, Peçeli Duygular, Çev. Suat Ertüzün, Epsilon Yayınları, İstanbul, 2004. AD ORNO, Theodor W ., "Kültür Endüstrisini Yeni den Düşünürken", Cogito, 36, 2003. AD ORNO, Theodor W ., Kültür Endüstrisi ve Kültür Yönetimi, Çev. Nihat Ülner, Mustafa Tüzel, Elçin Gen, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008. HORKHEIM ER, M ax & ADORNO, Theodor W., Aydınlanmanın Diyalektiği II, Çev. Oğuz Özügül, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1995. M ARCUSE, Herbert, Tek Boyutlu İnsan , Çev. Afşar Timuçin, Teoman Tunçdoğan, M ay Yayınları, İstanbul 1975. M ILLETT, Kate, Cinsel Politika, Çev. Yurdanur Sal man, Payel Yayınları, İstanbul, 1987. M ORAN , Albert, Copycat TV: Globalisation, Program Formats and Cultural Identity , University of Luthon Press, Luthon, 1998. M ORGAN, Michael, "Television and the Erosion of Regional Diversity", Journal o f Broadcasting AYTEM UR NÜFUSÇU, Gözde & YILMAZ, Ayça, and Electronic Media , 30(2), 1986. M UTLU, Erol, Televizyon ve Toplum , Türkiye Radyo "Evlilik Pratiklerinin Dönüşüm/Yeniden Ü re tim Sürecinde Evlendirme Program ları", Gala Televizyon Kurumu, Ankara, 1999. PITT-RIVERS, Julian, "H onour and Social Status", tasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Honour and Shame The Values o f Mediterranean Society, Der. J. G. Peristiany, The University of Sayı 16, 2012. BALCI, Ercan, "Televizyon Programı Formatları: "Çarkıfelek" ve "K im 500 Milyar İster" Prog ramları Üzerine Bir İnceleme", Kültür ve İleti şim, 12/2, 2009. Chicago Press, Chicago, 1966. POSTM AN, Neil, Televizyon Öldüren Eğlence Gösteri Çağında Kamusal Söylem , Çev. Osman Akın- İkinci Cins, Çev. Bertan hay, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1994. RYAN, Michael & KELLNER, Douglas, Politik Kame Onaran, Payel Yayınları, İstanbul, 1972. BENJAM IN, W alter, Son Bakışta Aşk Walter Ben- ra: Çağdaş Hollywood Sinemasının İdeolojisi ve Politikası, Çev. E. Özsayar, Ayrıntı Yayınları, BEAUVOIR, Simone de, jam in’den Seçme Yazılar, Sunuş ve Haz. N ur dan Gürbilek, 3. Baskı, Metis Yayınları, İstan bul, 2001. BERKTAY, Fatmagül, Tek Tanrılı Dinler Karşısında Kadın , Metis Yayınları, İstanbul, 2000. BOURDIEU, Pierre, Televizyon Üzerine, Çev. Turhan Ilgaz, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1997. BOURDIEU, Pierre, Pratik Nedenler , Çev. Hülya Uğur Tanrıöver, Hil Yayınları, İstanbul, 2000. BUTLER, Judith, Cinsiyet Belası Feminizm ve Kimliğin Altüst Edilmesi, Çev. Başak Ertür, Metis Yayın ları, İstanbul, 2008. BUTLER, Judith, Bela Bedenler, Çev. Cüneyt Çakırlar & Zeynep Talay, Pinhan Yayıncılık, İstanbul, 2014. CEVİZCİ, Ahmet, Felsefe Sözlüğü , Paradigma Yayın ları, İstanbul, 3. Baskı, 1999. CONNELL, Robert William, Toplumsal Cinsiyet ve İktidar, Toplum, Kişi ve Cinsel Politika, Çev. Cem Soydemir, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1995. İstanbul, 1997. SANCAR, Serpil, Erkeklik: İmkânsız İktidar Ailede, Piyasada ve Sokakta Erkekler, Metis Yayınları, İstanbul, 2009. SHOLLE, David, "Eleştirel Çalışmalar: İdeoloji Teo risinden İktidar/Bilgiye", Medya, İktidar, İdeo loji, Der. Mehmet Küçük, Ark Yayınları, An kara, 1994. SILVERSTONE, Roger, The Message o f Television: Myth and Narrative in Contemporary Culture, Heinemann, Londra, 1981. SILVERSTONE, Roger, Television and Everyday Life , Routledge, London, 1994. SW IN G EW O O D , Alan, Kitle Kültürü Efsanesi, Çev. Aykut Kansu, Bilim ve Sanat Yayın ları, Ankara, 1996. SİR M A N , Nükhet, "Akrabalık, Siyaset ve Sev gi: Sömürge-Sonrası Koşullarda NamusTürkiye Ö rneği", Namus A dına Şiddet: FISKE, John, İletişim Çalışmalarına Giriş, Çev. Süley man İrvan, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, Kuramsal ve Siyasal Yaklaşımlar, Der. Shahrzad Mojab ve Nahla Abdo, Çev. Güneş Kömürcüler, İstanbul Bilgi Ü ni 1990. GEZİK, Erdal, Şeref, Kimlik ve Cinayet, Kalan Yayınla versitesi Yayınları, İstanbul. ŞİM Ş E K , Leyla, "Televizyona Yansıyan Kadın rı, Ankara, 2003. HORKHEIM ER, M ax & ADORNO, Theodor W., Aydınlanmanın Diyalektiği I , Çev. Oğuz Özügül, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1995. lık İdeali: Ataerkil Bir Tahakküm Aracı Olarak N am us", Amargi, (1), 2006. Y İĞ İT , Zehra, "Kapitalist Sistemin Biçimlen dirdiği Gündüz Kuşağı Programlarının Tek Tipleşen Kadını ve Sunum u", Sanat 54 | y e n if i k ir y i l 6 s a y l ıs Tasarım ve Manipülasyon, Sakarya Üniver sitesi Güzel Sanatlar Fakültesi 1. Ulusla rarası Sanat Sempozyumu 21-23 Kasım 2013. Nükleer Enerji: Türkiye ve Dünya Ölçeğinde Bir Değerlendirme İsa ÇELİK * i sacelik@mu.edu.tr A li ÇEKER** ali.ceker@marmara.edu.tr Rauf BELGE*** rauf.belge@marmara.edu.tr Öz Dünya üzerinde toplam 31 ülkede nükleer santral bulunmaktadır. Nükleer santrallerin bulunduğu ülkelere bakıldığında gelişmiş ülkelerin bu konuda ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) verilerine göre dünyada toplam enerji ihtiyacının % 13,5'i toplam 437 adeti bulan nükleer santralden üretilmektedir. Türkiye'nin de içinde bulunduğu 16 ülkede 72 adet nükleer santral yapım aşamasındadır. Nükleer santrallerin kurulması ve nükleer enerji üretimi gelecekte de artış gösterecektir. Türkiye ve dünya ölçeğinde nükleer enerji üretimi konulu yapmış olduğumuz çalışmamızda nükleer enerji kullanımında ilk nükleer santralin kurulduğu 1954 yılından günümüze değin gelinen aşama irdelenecek ve nükleer enerji üretiminin bir gereklilik olup olmadığı tartışma bölüm ünde ele alınacaktır. Bu çalışmamızda, yapım ına yakın zamanlarda başlanan Akkuyu nükleer santrali ağırlıklı olmak üzere Türkiye'nin nükleer enerjiye yönelik politikaları coğrafi bakış açısı ile incelenecektir. Anahtar Kelime: Enerji, Nükleer Enerji, Türkiye'de Nükleer Enerji, Akkuyu Nükleer Santrali, Uranyum. N uclear E nergy : A n Evaluation o f Turkey and World Scale Abstract There are nuclear power plants in 31 countries around the world. W hen we take a glance of countries w hich have nuclear power plants, it is observed that the developed countries are ranked first in this regard. According to International Atom Energy Agency (IAEA) data, there are 437 nuclear power plants which meet 13,5% of world energy needs. There are 72 nuclear power plants under construction in the 16 countries including Turkey. The nuclear power plant constructions and nuclear energy production will most likely increase in the future. In the study, which covers the nuclear energy production at the global and Turkey's scale, from the first nuclear power plants in 1954 to date the nuclear energy will be analyzed and discussed Keyword: Energy, Nuclear Energy, Nuclear Energy in the Turkey, AkkuyuNuclear Energy Power Plant, Uranium. YIL: 6 SAYI: 15 i 55 * Yrd. Doç. Dr. İsa ÇELİK Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi,Ortaca Meslek Yüksek Okulu isacelik@mu.edu.tr ** Dr. Ali ÇEKER M armara Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü. ali.ceker@marmara.edu.tr *** Araş. Gör. Rauf BELGE M armara Ünv., Fen Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü. rauf.belge@marmara.edu.tr GİRİŞ Enerji, tarihi devirlerden günümüze değin insanoğlunun ihtiyaç duyduğu yaşamsal bir kaynak olmuştur. Ulaşım, ısınma, her türlü imalat faaliyetleri ve iletişim gibi birçok beşeri aktivitenin kaynağı olarak karşımıza çıkan enerji; evrendeki hareketliliğin temelinde itici güç olmuştur. Sanayi Devrimine kadar insa noğlu enerji üretiminde daha çok mekanik yollarla enerji kaynaklarından faydalanmıştır. Örneğin akarsu üzerlerinde kurulan değirmen lerle suyun hareketi ve uygun lokasyonlarda rüzgârın gücü enerjiye dönüştürülmüştür. Avrupa ülkelerinde başlayan ve dünyanın diğer ülkelerinde de hızla etkisini hissettiren Sanayi Devrimi sonrasında; buhar gücünden yararlanılarak enerji üretilmesi ve bununla beraber enerji üretiminde makine gücünden yararlanılmaya başlanması enerji üretiminde hammadde gereksinimini katlayarak artırmış tır. Bu dönemde enerji üretimi için başvurulan en önemli fosil kaynak kömür olmuştur. Sana yi devrimi sonrasında enerji üretiminde katla narak devam eden bir gelişim yaşanmıştır. Teknolojinin gelişmesiyle birlikte makine kul lanımının sanayi dışında her alanda yer alması sonrasında enerji tüketiminin artması sonucu enerji üretimini katlamıştır. Günümüzde enerji üretiminde birçok kaynaktan yararlanılmakta dır. Kömür, petrol, doğalgaz gibi fosil kaynak lar günümüz dünyasında enerji üretimi adına yoğun bir şekilde kullanılm aktadır.2014 yılı verilerine göre,Dünya toplam enerji üretimin de kömürün kullanım payı % 40,6 olarak he saplanmıştır. İkinci sırada % 22,2oranla doğalgaz gelmektedir. Bunun dışında yeşil enerji olarak bilinen güneş enerjisi ve rüzgâr enerji sinden de faydalanılmaktadır. Enerji üretimin de başvurulan diğer bir yöntem ise nükleer santraller vasıtasıyla yapılan üretimdir. N ük leer santraller vasıtasıyla elde edilen enerjinin dünya toplam enerji üretimine oranı % 13'tür (Tablo 1).Dünyada ilk nükleer santral 1954 yılında Rusya'da (Obninsk Nükleer Santrali) kurulmuş ve bu tarihten sonra nükleer santral ler dünyanın diğer ülkelerinde de yayılış 56 yenifikir y il 6 sayl 15 göstermiştir. Günümüzde 437 adet nükleer santral enerji üretiminde kullanılmaktadır. Dünyada nükleer santral kurulumunda Türki ye'nin de Akkuyu ve Sinop N ükleer Santralleri olmak üzere içinde bulunduğu 72 adet santral yapım aşamasındadır. 2030 yılına kadar ku rulması planlanan nükleer santral sayısı ise 164 adettir. Nükleer santrallerin ülkelere göre dağılışına baktığımızda gelişmiş ülkelerde yoğunlaştığı görülmektedir. Günümüzde dünyada nükleer enerji kullanımı ve ülkemiz de nükleer enerji kullanımının değerlendirildi ği çalışmamızda öncelikle dünya ülkeleri adına bir değerlendirme yapılacak ve akabinde ü l kemizde nükleer enerji üretiminde gelinen aşama irdelenecektir. 1.D Ü N YA'D A NÜKLEER ENERJİ VE KULLANIMI Fosil enerji kaynaklarının dünya üze rinde bulunan rezervlerine baktığım ızda coğ rafi olarak dengeli bir şekilde dağılmadığı görülmektedir. Bazı ülkeler zengin petrol, kömür ya da doğal gaz yataklarına sahipken, bazı ülkeler ise gelişen sanayilerine rağmen enerji kaynakları bakımından fakir ülke ko numundadır. Böylece bahse konu ülkeler ener ji ihtiyaçlarını giderme adına enerji hamm ad desi olan kaynakları ithalat yoluna gitm ekte dirler. Ya da dünya üzerinde toplam 31 ülke nin başvurduğu gibi nükleer enerjiye yönelmişlerdir.Fosil kaynakların rezerv dağılımına bakıldığında kanıtlanmış petrol rezervlerinin % 48,4'inin, kanıtlanmış doğal gaz rezervleri nin ise % 43'ü Ortadoğu'da yer aldığı görül mektedir (BP Statistical Review, 2013). Fosil enerji kaynakları enerji sınıflandırmasında yenilenemez enerji kaynakları grubunda yer almaktadır. Fosil enerji kaynaklarına bilim adamları tarafından öngörülen ömür; petrolde 54 yıl, doğal gazda 61 yıl, kömürde ise 142 yıldır (T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklara Bakan lığı, 2014). T ab lo 1: Dünya Genelinde Üretilen Elektriğin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı. Enerji Kaynakları Dünya Geneli (%) Kömür 40,6 Doğalgaz Hidrolik Nükleer 22,2 16 13 Petrol 4,6 Diğer Toplam 3,7 21.431 TWh Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2014. Günümüzde dünya genelinde üretilen elektriğin enerji kaynakları açısından dağılımına baktı ğımızda kömür kullanım ının % 40,6 gibi yüksek bir oranla ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Bu oran neredeyse toplam üretilen elektriğin yarısına tekabül etmektedir. Diğer enerji kaynaklarına baktığı mızda sırasıyla doğalgaz, hidrolik, nükleer enerji ve petrol gelmektedir. Tablo 1'de "D iğer" olarak ifade edilen kısım ise güneş enerjisi, rüzgar enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarından oluşm ak tadır. Dünya genelinde üretilen toplam elektriğin nükleer enerjiden karşılanma oranı ise % 13 olarak hesaplanmıştır (Tablo 1). Enerjiye hammadde olan kaynakların ülkeler arasında coğrafi bakım dan dengesiz bir biçimde yayılış göstermesi ve tükenebilir olması, enerji fiyatlarında görülen dalgalanma lar ve nükleer enerji üretiminin daha ekonomik olması gibi sebepler dünyada toplam 31 ülkenin nü kleer enerjiye yönelmesinde etken sebeplerdendir. Örneğin Fransa ve Japonya gibi ülkeler nükleer enerji üretimine başvurm uşlardır. Fransa'nın 2013 yılı itibarı ile nükleer enerjiden elde ettiği elektrik üretimi % 73,3 oranındadır. Japonya'nın nükleer enerjiden elektrik üretimi 2011 yılında yaşanan Fukushima kazası (Çemrekvediğ., 2014) sonrasında % 18,1 seviyelerinden 2012 yılında % 2,1'e, 2013 yı lında ise % 1,7'e kadar düşmüştür (Tablo 2). Tablo 2: Ülkeler Bazında Nükleer Enerjiden Elektrik Üretimi (2003-2013). N ükleer Ülkeler N ükleer Pay (%) Elektrik Üretim i (Twh) Yıllar 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2012 2013 Fransa 77,7 78,1 78,5 78,1 76,9 76,2 75,2 74,1 77,7 74,8 73,3 407,4 405,9 Belçika 55,5 55,1 55,6 54,4 54,1 53,8 51,7 51,1 54 51 52,1 38,5 40,6 Slovakya 57,3 55,2 56,1 57,2 54,3 56,4 53,5 51,8 54 53,8 51,7 14,4 14,6 M acaristan 32,7 33,8 37,2 37,7 36,8 37,2 43 42,1 43,2 45,9 50,7 14,8 14,5 Ukrayna 45,9 51,1 48,5 47,5 48,1 47,4 48,6 48,1 47,2 46,2 43,6 84,9 78,2 İsveç 49,6 51,8 46,7 48 46,1 42 34,7 38,1 39,6 38,1 42,7 61,5 63,7 İsviçre 39,7 40 32,1 37,4 40 39,2 39,5 38 40,8 35,9 36,4 24,4 25 ÇekCum huriyeti 31,1 31,2 30,5 31,5 30,3 32,5 33,8 33,3 33 35,3 35,9 28,6 29 Slovenya 40,4 38,8 42,4 40,3 41,6 41,7 37,9 37,3 41,7 36 33,6 5,2 5 Finlandiya 27,3 26,6 32,9 28 28,9 29,7 32,9 28,4 31,6 32,6 33,3 22,1 22.7 Bulgaristan 37,7 41,6 44,6 43,6 32,1 32,9 35,9 33,1 32,6 31,6 30,7 14,9 13,3 Erm enistan 35,5 38,8 42,7 42 43,5 39,4 45 39,4 33,2 26,6 29,2 2,1 2,2 Güney Kore 40 37,9 44,7 38,6 35,3 35,6 34,8 32,2 34,6 30,4 27,6 143,5 132,5 Rom anya 9,3 10,1 8,6 9 13 17,5 20,6 19,5 19 19,4 19,8 10,6 10,7 İspanya 23,6 22,9 19,6 19,8 17,4 18,3 17,5 20,1 19,5 20,5 19,7 58,7 54,3 A BD 19,9 19,9 19,3 19,4 19,4 19,7 20,2 19,6 19,2 19 19,4 770,7 790,2 Tayvan 21,5 - - 19,5 19,3 17,1 20,7 19,3 19 18,4 19,1 38,7 39,8 İngiltere 23,7 19,4 19,9 18,4 15,1 13,5 17,9 15,7 17,8 18,1 18,3 64 64,1 Rusya 16,5 15,6 15,8 15,9 16 16,9 17,8 17,1 17,6 17,8 17,5 166,3 161,7 Kanada 12,5 15 14,6 15,8 14,7 14,8 14,8 15,1 15,3 15,3 16 89,1 94,3 A lm anya 28,1 32,1 31 31,8 25,9 28,3 26,1 28,4 17,8 16,1 15,5 94,1 92,1 Güney A frika 6 6,6 5,5 4,4 5,5 5,3 4,8 5,2 5,2 5,1 5,7 12,4 13,6 Meksika 5,2 5,2 5 4,9 4,6 4 4,8 3,6 3,6 4,7 4,6 8.4 11.4 A rjantin 8,6 8,2 6,9 6,9 6,2 6,2 7 5,9 5 4,7 4,4 5,9 5,7 Pakistan 2,4 2,4 2,8 2,7 2,3 1,9 2,7 2,6 3,8 5,3 4,4 5,3 4.4 2 2,2 2,9 3,7 3,6 3,5 29,7 30 3,1 3 3,1 3,2 3,1 2,8 15,2 13,8 Hindistan 3,3 2,8 2,8 2,6 2,5 Brezilya 3,6 3 2,5 3,3 2,8 Hollanda 4,5 3,8 3,9 3,5 4,1 3,8 3,7 3,4 3,6 4,4 2,8 3,7 2,7 Japonya 25 29,3 29,3 30 27,5 24,9 28,9 29,2 18,1 2,1 1,7 17,2 14 n if ik ir y i l 6 s a y l 15 i 57 İran 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,6 1,5 1,3 3,9 Litvanya 79,9 72,1 69,6 72,3 64,4 72,9 76,2 0 0 0 0 0 0 2346 2359 TO PLA M Kaynak: W orld Nuclear Association, 2014. Nükleer santrallerin bulunduğu ülkelerde nükleer enerjiden elektrik üretiminin toplam elekt rik üretimleri içerisindeki oranlarına baktığım ızda Fransa, Belçika, Slovakya, Macaristan, Ukrayna, İsveç, İsviçre, Çek Cumhuriyeti, Slovenya, Finlandiya ve Bulgaristan ülkelerinin toplam elektrik ür etimlerinin % 30 ve % 73 arasında nükleer enerjinin payı söz konusudur (Tablo 2). G rafik 1: Ülkeler bazında Nükleer Enerjiden Elektrik Üretimi (Twh). Toplam 31 adeti bulan nükleer santral bulunan ülkelerde nükleer enerjiden elde edilen elekt rik üretim miktarları oran bazında değerlendirildiğinde daha farklı sonuçlar çıkmaktadır. Bu oranla mada ABD % 35 gibi bir oranla ilk sırada yer almaktadır. Bu ülkeyi takiben Fransa, Rusya, Güney Kore, Kanada, Almanya ve Ukrayna gelmektedir. D i ğer olarak ifade edilen değer ise geri kalan tüm ülkeleri kapsamaktadır. Oranlar kıyaslandığında ABD ve Fransa'nın toplam % 53 gibi bir oranla dünya üzerinde nükleer enerjiden üretilen elektrik m iktarı nın yarıdan fazlasını ürettiği görülmektedir (Grafik 1). Ş e k il 1: D ünya'da nükleer santrallerin ülkelere göre dağılımı. Kaynak: IAEA (International AtomicEnergyAgency) D ata Base 2014. Nükleer enerjiye yöneltilen eleştirilere rağmen santrallerden yüksek miktarda enerji üretilm e si nedeniyle birçok ülke için halen vazgeçilmez bir enerji kaynağı olarak görülmektedir. Genel itiba riyle nükleer enerji, gerek enerji üretimindeki miktar ve gerekse toplam yüzde içindeki oranlama iti barı ile son yıllarda düşüş eğilimi göstermektedir (Tablo 2). Bahse konu düşüş eğilimine etken faktör 2011 yılında gerçekleşen Fukushima nükleer kazasıdır. Kaza sonrası birçok ülke nükleer enerji üreti minde devam eden politikalarını yeniden gözden geçirme gereği duymuşlardır. 58 yenifikir yilösayfis Uluslararası A tom Enerjisi Ajansının (IAEA) 2014 yılı verilerine göre dünya üzerinde faaliyet gösteren toplam 437 adet nükleer reaktör bulunm aktadır (Şekil 1). İlk defa nükleer enerjiden faydal a nacak olan Türkiye, Birleşik Arap Emirliğive Belarus gibi ülkeler dahil olmak üzere toplamda 16 ü l kede 72 nükleer enerji reaktörün inşaatı devam etmektedir. Nükleer enerji kullanımınınyapılan plan lamalara bakıldığında gelecekte de devam edeceği öngörülmektedir. 2030 yılına kadar 164 adet nükleer reaktör yapılm asının planlanması bu durumu desteklemektedir. Ayrıca 317 nükleer reaktör ise ülkelerin nükleer programlarında yer almaktadır. Nükleer santraller ile ilgili planlanan ve progr a ma dahil edilen projelerin gerçekleşmesi durumunda 2030 yılında dünyada toplam nükleer enerji santralinin yapılan hesaplam ayla 990 adet olması öngörülmektedir (Grafik 2). G rafik 2: Dünya'da Nükleer Enerji Santralleri. H Yapımı D evam Eden U 2 03 0 Yılına K adar P lanlanan U 2 03 0 Yılına Kadar Program a Dahil Edilen U G ü n ü m ü z d e V a r Olan U 2 03 0 Yılında T o p la m Sayı N ü k l e e r S a n t r a l Sayıs ı Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2014b. 2.NÜKLEER ENERJİ ÜRETİMİNDE URANYUM MADENİ 20. yüzyıl başında bilim adamları atomun parçalanmasıyla muazzam bir enerjinin ortaya çık tığını keşfetmişlerdir. Uranyum m adeninin % 9-10 civarında zenginleştirilerek enerji üretiminde kullanılma olanağı ortaya çıkınca fosil enerji kaynaklarına alternatif yeni bir enerji kaynağı devreye girmiştir. Ortaya çıkan bu enerji kaynağının elektrik üretiminde kullanm aya başlanmasıyla birlikte nükleer enerji farklı bir boyuta taşınmıştır. İlk nükleer santral 1954 yılında Rusya'da (Obninsk) işlet meye açılmıştır. Bu tarihten sonra nükleer enerji üreten santraller dünya çapında yayılış göstermeye başlam ıştır (Engin, 2013). Nükleer enerjinin temel ham maddesi olan uranyumun 2006 yılı ile 2013 yılları arası dönemde üretim miktarlarına baktığım ızda 2011 yılı hariç diğer yıllarda üretim m iktarlarının düzenli bir şekilde arttığı görülmektedir. 2006 yılında uranyum üretimi 39,444 ton olarak gerçekleşirken bu oran 2013 yılında 59,673 tona yükselm iştir (Doğanay ve diğ., 2014, Grafik 3). G rafik 3:Dünya Genelinde Uranyum M adeni Üretimi (2006-2013). 50,7 72 60 40 20 0 t" 53,6 71 53,4 93 8İ3. 4 J ^ . 37 nnnfl 339 9 ,4 44 4 200 6 4 1,2 82 2 00 7 4 3 ,7 64 , 764 2 00 8 ] 2 009 l 'T 2 01 0 2 011 2 012 2013 o p la m Ü re tim (to n ) Kaynak: W orld NuclearAssociation, 2014. nifikir YIL: 6 SAYI: 15 j 59 Uranyumun ilk kez 1789 yılında keşfedilmesine karşın önceleri bilimsel amaçla, daha sonra ise radyum üretmek için kullanılmıştır. Uranyum tabiatta bulunan en ağır metaldir. Son 50-60 yılda ise enerji elde etmek am acıyla uranyum üretimi söz konusu olmuştur. Uranyum yatakları yeryüzünde yaygın ve sayı bakım ından çok olmasına rağmen, rezervinin küçük olmasından dolayı rezervinin çok azı üretilmeye değecek miktardadır. Uranyum yapısı itibariyle bölünebilen ve bölündükten sonra enerji açığa çıkarabilen U235 izotopunu içermesi sayesinde, nükleer enerji santrallerinde kullanılan ana hammadde olmuştur (Timurçin&Aliağaoğlu, 2003). G rafik 4: Dünya'da Uranyum Üreten Bazı Ülkeler ve Üretim Miktarı (ton). Kaynak: W orld NuclearAssociation, 2014. Uranyum üreten ülkeler 2006 yılı ile 2013 yılları itibarı ile kıyaslandığında ülkelerin aynı ol m asına rağmen üretim değerlerinde farklılıklar görülmektedir. 2006 yılında dünyada en fazla uran yum üreten ilk üç ülke sırasıyla Kanada, Avustralya ve Kazakistan gelm ektedir(Grafik 4). 2013 yılın da ise aynı ülkeler ilk üç arasında yer alm akla birlikte sıralam ada ilk sırada Kazakistan toplam üreti min % 39'unu üreterek yer almıştır. Kanada ve Avustralya gibi ülkelerin üretim oranları düşüş gö stermelerine rağmen sırasıyla iki ve üçüncü sırada yer almışlardır. 2013 yılı itibarı ile dünyada uran yum üreten ilk on ülke sırasıyla; Kazakistan, Kanada, Avustralya, Rusya, Nijer, Namibya, Özbekistan, ABD, Çin ve Ukrayna gelm ektedir (Grafik 4). 3.DÜNYA'DA NÜKLEER SANTRAL KAZALARI Diğer enerji kaynaklarına kıyasla genç bir enerji kaynağı olan nükleer enerji santralleri çok ve rimli olmasına karşın çok riskli ve tehlikelidir. İnsanlık tarihi birkaç kez nükleer reaktör kazasına tanık olmuş ve bu kazaların neden olduğu tahribatlar günümüze kadar devam etmiştir. Nükleer santral kazaları sadece bulunduğu mekanı değil, ayrıca çevre bölgelerde bulunan ekosistemlere zarar ver mekle beraber insan sağlığı açısından da büyük riskler oluşturabilmektedir. Şe k il 2: Dünyada N ükleer Santral Kazaları. 60 y e n if i k ir y ilö s a y o is Bilinen ilk kaza 1957 yılında Rusya'da meydana gelmiştir. Rusya'daki Mayak nükleer santralinde radyoaktif sızıntı meydana gelmiş ve bu olay kamuoyuna açıklanmamasına rağmen Ma yak civarında ki gölde yapılan ölçümlerde radyasyonun normalin 100 katı üstünde olup, halen 10.000km2 'lik alanı etkilediği tespit edilmiştir. Buna rağmen, kazanın yerel nüfus üzerindeki etkisi tam olarak bilinmiyor. Ayrıca bu kaza, Çernobil ve Fukushim a'dan sonra gelen ve seviye 5'in üzerine çıkan tek kaza olma özelliğine sahiptir.1957 yılında İngiltere'nin W indscale şehrinde bir reaktörün çekirdeğinde çıkan yangında reaktörün tahrip olması sonucu atmosfere öldürücü radyoaktif küller yayılmıştır. Daha sonra ABD'de 28 Mart 1979 yılında Harrisburg şehrinde Three Mile İsland santr a linde radyoaktif madde sızıntısı olmuştur. (Ovalı, 2008, Saygın, 2011). 26 Nisan 1986 tarihinde Sovyet Rusya döneminde Ukrayna'nın Kiev şehriyakınlarında bul unan Çernobil nükleer santralinde m eydana gelen kaza büyük tahribatlara neden olmuştur. Kazadan sonra bölgede 100 binden fazla insan tahliye edilmiş ve halen riskli olan bölgede 5 milyon insan y a şamaya devam etmektedir. Çernobil kazasından sonra Doğu Avrupa, Karadeniz Havzası radyoaktif bulutlardan etkilenmiştir (IAEA, 2006). M art 2011 yılında Pasifik Okyanusu'nda Japonçukurunda MiyagiPrefecture sahiline yaklaşık 130 km kuzeydoğusunda meydana gelen deprem sonucunda tsunamioluşmuştur.Depremin Japon ya'yı vurması sonucunda Fukushim a'daDaiichi Nükleer Santralinde sızma meydana gelmiştir (Marzo,2014).Yakın zamanlı bu kazanın meydana gelmesi nükleer kazalara karşı dünya kamuoyunun dik katinin tekrar nükleer santrallerin üzerinde toplanm asına neden olmuştur (Engin, 2013). Fukushima Nükleer kazası, 1986 Çernobil kazasıyla aynı seviyeye çıkmış olmasına karşın, bu kazanın halk sağlığı açısından sonuçları Çernobil ile kıyaslanamayacak kadar düşüktür(NEI, 2012). Nükleer enerji santrallerinde yaşanan kazalara baktığım ızda en fazla ABD, Rusya, Japonya ve İngiltere'de gerçekleştiğini görmekteyiz. ABD toplam 5 adet nükleer kaza ile ilk sırada yer almaktadır. Bu ülkeyi 4 adet kaza ile Rusya ve Japonya takip etmektedir. İngiltere'de ise günümüze değin 2 adet nükleer kaza meydana gelmiştir. Günümüze kadar kayda geçen nükleer kazaların toplamı 27 adet olarak hesaplanmıştır. Nükleer kazaların gerçekleştiği ülke sayısı ise 15 adettir (Şekil-2). 4.TÜRKİYE'DE NÜKLEER ENERJİ Ülkemizde nükleer santral kurulması ile ilgili yaşanan tarihsel süreç 1956 yılında 'A tom Ener jisi Komisyonunun' kurulmasıyla başlamaktadır. 59 yıllık bir süreyi kapsayan süreç içerisinde birçok defa açılan ihaleler iptal edilmiştir. 2007 yılında 'Nükleer Güç Santrallarının Kurulması ve İşletilmesi ile Enerji Satışına İlişkin Kanun' çıkarılarak ilgili yasalarda değişiklikler ve yeni düzenlemeler yapıl mıştır. Gelinen aşamada 2010 yılında Akkuyunükleer santralin yapımı ile ilgili Rusya'yla anlaşmaya varılmıştır (Grafik 5 ) Türkiye'nin özellikle son yıllarda gelişen ekonomisi ve artan nüfusu nedeniyle enerji ihtiyacı günden güne artmaktadır. Ortadoğu ülkeleri gibi petrol ve doğalgaz yatakları bakımından zengin bir rezerve sahip olm ayan Türkiye, enerji talebini büyük oranda ithalat yoluyla karşılamaktadır. Ayrıca Türkiye 2012 yılında 120,1 milyar ton eş değer petrol (TEP) birincil enerji tüketimiyle dünyada 21. Sırada yer almaktadır ( Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2014). G rafik 5: Türkiye'de Nükleer Enerji Kurulmasında Yaşanan Süreç. n if ik ir y i l 6 s a y l 15 i 6i A T O M E N E R JİSİ KOlN/1 İ S Y O N I I N L I N K LIRLILM A SI 5 7 1 0 SAYILI K A N LIN Y A Y II V I L A N M A S I N Ü K L E E R EN ER Jİ D A İR E SİN İN KLIRLILM A SI » A Ç ILA N İH A L E N İN İP T A L İ 2 0 0 7 2 0 0 8 -2 0 0 9 A Ç IL A N İH A L E L E R İN İP TA Lİ R L I S Y A F E D E R A S Y O N LJ İL E A N L A Ş M A İM Z A LA N M A S I 1 9 5 6 1 9 9 0 -2 0 0 0 1 9 7 2 2 0 1 0 N Ü K L E E R EN ER Jİ D A İ R E S İ N İN K A P A T IL M A SI A K K U Y U İÇİN Y E R LİSA N SIN IN V E R İL M E S İ 1 9 7 0 1 9 8 0 Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2014b. Son yıllarda Türkiye'nin enerji talebini ithalat yoluyla karşılam a oranı % 75 seviyelerine ulaş mıştır. Bu durum Türkiye'nin enerji üretiminde nükleer enerjiden faydalanmayı tekrar gündemine almasını netice vermiştir. Böylece Türk hükümeti Mersin, Sinop olmak üzere 2023 yılına kadar iki farklı bölgede nükleer santral kurulması kararlaştırılmıştır. Bunlardan ilki Rus devlet şirketi ASE tara fından yapılm akta olan Mersin Akkuyu nükleer santralidir. İkinci santralin ise Sinop'ta kurulması planlanmıştır (Şekil 3). Enerji ve Tabii Kaynaklara Bakanlığının yaptığı tahm inlere göre 2023 yılına kadar Akkuyu ve Sinop Nükleer Santrallerinin işletmeye açılması halinde bugünkü kurulu gücümüzün % 2 0 'si nükleer santrallerden üretilecek elektrikten sağlanacaktır. Yine rapora göre 3 yıl boyunca doğalgaz ithaline ödenecek toplam para ile M ersin-Akkuyu'da 4 ünite nükleer santral kurulabilmektedir (T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklara Bakanlığı, 2014). Ş e k il 3: Nükleer santral yapılması düşünülen Mersin ve Sinop illerinin konumu. TÜRKİYE'DE NÜKLEER SANTRAL KURULMASI PLANLANAN İLLER K A R A D E N İ Z MERSİN MTA tarafından yapılan araştırmalarda Türkiye'nin Aydın, Çanakkale, Giresun, Manisa, Uşak, Yozgat olmak üzere sekiz farklı bölgede uranyum rezervine sahip olduğu tespit edilmiştir. Te spit edilen uranyum toplam rezervinin 10 bin tonu aştığı tahmin edilmektedir. Ülkemizde sekiz farklı bölgede tespit edilen toplam uranyum rezervi 11.946 ton olduğu hesaplanmıştır.Ayrıca Türkiye'de bulunan toryumun toplam rezervi 382.500 ton civarındadır (Doğanay ve Çavuş, 2013). Türkiye'nin uranyum rezervleri bakım ından zengin bir ülke olması göz önünde bulundurulacak olursa Türkiye için nükleer enerjinin avantajlı bir enerji kaynağı olduğu düşünülebilir. Türkiyeuranyum ve toryum yatakları bakımından zengin olmasına karşın, bu rezervleri değerlendirecek nükleer enerji santralleri olmayışından dolayı bu kaynaklardan yeterince yararlanamamaktadır. T a b lo 3: Türkiye'de Nükleer Santrallere İlişkin Değerler. 62 yenifikir y il 6 sayl 15 Değerler Akkuyu Nükleer Santral Projesi Sinop Nükleer Santral Projesi Yaklaşık Maliyet 20 milyar dolar 20 milyar dolar Reaktör Tipi VVER-1200 (AES-2006) ATMEA-1 Ünite Sayısı 4 Ünite (1200 MW*4) 4 Ünite (1120 MW*4) Kurulu Güç 4800 MW 4480 MW İşletme Ömrü 60 yıl 60 yıl Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2014. Türkiye'nin nükleer enerjiye yönelik politikalarını gerçekleştirmek için yakın gelecekte M er sin'in Akkuyukasabasındave Sinop'ta nükleer reaktör kurulmasına karar verilmiştir (Şekil 3). Bu ka rardan önce, Türkiye'de nükleer enerji santrali kurma teşebbüsü birkaç kez gündeme gelmiş (1969, 1977, 1985 ve 1995 yıllarında) fakat her defasında farklı sebeplerden dolayı bu girişimler akim kalm ış tır (Doğanay ve Çavuş, 2013). Son olarak, 12 Mayıs 2010 tarihinde Türkiye ile Rusya Federasyonu arasında Akkuyu bölgesinde bir nükleer santral kurmak ve işletmek am acıyla bir anlaşma imzala nmıştır (Şekil 4). Kurulacak Akkuyu nükleer santralinin enerji kurulum gücü 2500 megavat olarak h e saplanmıştır (Atalay, 2011). Akkuyu'da kurulması planlanan nükleer santralin bulunduğu sahaya 1976 yılında Atom Enerjisi Komisyonu tarafından yer lisansı verilmiştir. Bu tarihten günümüze kadarsahada birçok etüt çalışması yapılmıştır. 2010 yılında Ruslarla yapılan anlaşma gereği Rus tarafı, %100 Rus sermayesi ile nükleer tesisi inşa etmek, işletmekten sorumlu olan "Akkuyu Nükleer Güç Santrali Elektrik Üretim A.Ş.'ni (Akkuyu Proje Şirketi) kurmuştur (Türkiye Atom Enerjisi Kurumu, 2013). Yapılan anlaşmaya göre yürütücü Rus ASE şirketi Mersin Akkuyu Sahası'nda toplam 4800 MW kapasiteli dört adet VVER 1200/491 tipi (AES-2006 tasarımı) nükleer güç reaktöründen oluşan bir nük leer güç tesisini başlangıçta tam am en Rus sermayesiyle kuracak ve işletecektir. Romanıa - — ^ T ? ,4* T Ü R Romania Rusya KARADENİZ Bulgaristan - Gürcistan Yunanistan İ K Y E Ermenistan Yunanistan Yunanistan Azerbaycan Türkiye Iran Yunanistan KKTC GKRY t'unanıstan Suriye Irak Lübnan ırar AKDENİZ Israel Jordan 'f A / GÜLNAR — —_/ r j j p . ' '• ' M iE r f Ç r t-' Akkuyu Nükle«r Enerji Santrali 0 A K D E N İ 15 30 60 Km z Ş e k il 4:Yapılması planlanan Akkuyu nükleer santralin konumu. İlk reaktörün 2018'de devreye alınması planlanmakta olan projenin toplam maliyeti yaklaşık 20 milyar Am erikan doları civarındadır. Akkuyu nükleer santral projesi yap-işlet modeli ile kurulmuş nifikir YIL: 6 SAYI: 15 j 63 ve nükleer güç tesisinin sahibi Rus ortak tarafından kurulacak olan bir proje şirketidir. İnşa edilecek olan reaktör bir üçüncü nesil basınçlı su reaktörü olup, ömrü 60 yıl olarak belirlenm iştir (İşeri&Özen, 2012). Sinop Nükleer santralinin kurulumu için Japon Mitsubishi HeavyIndustries, Ltd. (MHI) ve Fransız GDF SUEZ şirketleriyle 2011 yılında anlaşma imzalanmıştır. Yapılan anlaşma gereği nükleer santralden 2023 yılında enerji üretimine başlanacaktır. 20 milyar dolar maliyeti bulacak olan santral; ATMEA-1 reaktör tipinde olup ve kurulu gücü 4480 MW olarak planlanmıştır. Nükleer santralden 60 yıl süreyle enerji elde edilmesi planlanmaktadır (Tablo 3). 4.1.Bulgular ve Tartışma Nükleer enerji santrallerin en çok eleştirilen yönünükleer reaktörlerin neden olabileceği olası kazalar sonucunda, radyoaktif yayılm aların doğa ve insan için tehlikeli olmasıdır. Nükleer enerji atı klarının yüksek oranda radyasyon içermesi nedeniyle depolanması maliyetli ve tehlikeli olmaktadır. Nükleer santrallerin kurulum aşam a ise büyük oranda soğutma suyuna ihtiyaç sında maliyetinin fazla olması ise kurulumdan duyulmaktadır. Bu nedenle kurulacak nükleer önce yüksek oranda bütçe gerekmektedir. Bu santralin deniz, göl veya büyük bir akarsuyun nedenle nükleer santrallere sahip olan ülkele kıyısında rin çoğunluğunu gelişm iş ülkeler oluşturmak enerji santralleri çok hassas ve kompleks bir tadır. Nükleer santrallerin enerji üretme esna yapıya sahip olmalarından dolayı, sında yüksek oranda suya ihtiyaç duyması ve inşa edildiği saha deprem açısında güvenirlili tehlike oluşturması gibi nedenlerden dolayı ği büyük önem arz etmektedir. Bununla bera nükleer santral kurulumu için uygun coğrafi ber santralin büyük yerleşm e alanlarından da konum seçmek çok zor olmaktadır. Nükleer uzak olması gerekmektedir. Santralde olası bir enerjinin bazı çevreler tarafından vazgeçilen radyoaktif salınım sonucunda çevredeki insan eski bir enerji kaynağı olarak görülm ekte ve bu nüfusu olumsuz bir şekilde etkilenebilmekte- çevreler, alternatif enerji kaynaklarına yönel dir (Tümertekin ve Özgüç, 2011). mesi konusunda ısrarcı olmaktadırlar. Bunlara ek olarak nükleer enerjinin ham maddesi olan uranyum ve toryum yataklarının sınırlı olması ve yeryüzünde düzenli bir dağılış gösterm e mesini bir dezavantaj olarak ileri sürm ektedir ler. olması gerekmektedir. Nükleer santralin Yukarıda sıralandığı gibi nükleer ener jinin olumsuz gerekçelere sahip olmasına kar şılık, bazı olumlu yönlere de sahiptir. Nükleer enerji santralleri kömür ve petrol gibi fosil yakıtları kullanan termik santrallere nazaran (kaza riski dışında) daha çevreci olması en Nükleer enerji santralleri, kurulacağı büyük avantajdır. Nükleer santraller enerji coğrafi konum itibariyle büyük önem arz et üretme esnasında atmosfere karbon dioksit mektedir. Daha önce bahsedildiği üzere nük (CO2) gibi zararlı gazlar salmaz. Nükleer enerji leer santrallerde yüksek oranda radyoaktif santrallerinin işletm e performansı yüksektir. maddelerin işletim i söz konusu olmasından Yani az zamanda çok verimli olabilm ektedir dolayı, santralin konumu insan ve çevre açı ler. Dünya, geçmişte her ne kadar birkaç nük sından büyük önem taşımaktadır. Diğer termik leer santral kazası tecrübe etmiş olmasına ve olarak, rağmen genel olarak enerji elde edilme aşama nükleer santrallerin ham maddeye yakın olma sında kaza riskinin diğer enerji kaynaklarına sı gibi bir şart yoktur. Üretilen elektrik enerjisi oranla daha düşük olmaktadır. Ayrıca nükleer depolanmadığı için santralin pazara yakın enerji orta ve uzun vadede düşünüldüğünde olması gerekmektedir. Üretim esnasında aşırı ucuz bir enerji kaynağı olabilmektedir. N ük derecede ısınan reaktörlerin soğutulması için leer enerji santralleri sadece yapım aşamasında 64 hidro-elektiksantrallerden yenifikir y il 6 sayl farklı ıs yüksek maliyet isteyen bir enerji kaynağıdır mak hususunda dışa olan bağım lılığıdır. Bu (Doğanay ve diğ., 2014). ekonomik 4.2.Türkiye Açısından Bir Değerlendirme bağlılık beraberinde Türkiye'nin uluslararası siyasi arenada hareket kabiliyetini kısıtlamaktadır. Fakat bununla beraber Türki Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlı- ye'nin nükleer enerjiyi kullanması çok riskli ve ğı'nın resmi web sitesinde yayınlanan "N ük tehlikeli olabilmektedir. Devletin bu riskleri ve leer Santraller ve Ülkemizde Kurulacak Nük tehlikeleri göz önünde bulundurması gerek leer Santrale İlişkin Bilgiler" adlı bir çalışmada mektedir. Türkiye'nin nükleer enerji konusun Türkiye'nin nükleer enerjiyi tercih etmesindeki da tecrübeli olmaması ve yetişmiş eleman sebepleri şöyle sıralamaktadır: kaynağı açısından zayıf olması bu riski artır • Nükleer santraller, elektrik üretme esna maktadır. sında, kömür, doğal gaz ve yenilenebilir enerji Türkiye'de doğal olaraknükleer enerji kaynakları ile çalışan santraller gibi dış faktör hakkında farklı düşünen kesimler; nükleer lere bağlı değildir. Bu durum, nükleer enerji enerjiyi zamanı geçmiş eski bir sistem olarak santrallerin sürekliliği görmektedir. Çünkü nükleer enerjiye sahip sağlamaktadır. Bu sayede nükleer yakıt m ali ülkeler 1986 Çernobil nükleer faciasında almış yeti sabit kalabilmekte ve bunun sonucu olarak olduğu derse binaen, nükleer enerjiye karşı fiyatı istikrarlı sayılabilecek seviyede olm akta mesafeli durmaya başlamışlardır. Yine 2011 dır. yılında meydana gelen Fukushima Nükleer • Nükleer santrallerin enerji üretim süreci kazası nükleer enerji kullanılmasına karşı olan göz önünde bulundurulduğunda fosil yakıtla kesimler açısından destekleyici mahiyettedir. ra kıyasla sera gazı salımı konusunda daha Türkiye açısından diğer risk ise nükleer santral çevrecidir. kurulması hususunda Ruslarla anlaşma ya elektrik üretiminde pılmasıdır. Rusların, Çernobil Nükleer Santral • Nükleer santrallerin atık miktarı fosil yakıt lara göre çok daha azdır. (Örneğin, 1 kilogram uranyumdan elde edilen enerji için, 3.000.000 kilogram kömür veya 2.700.000 litre petrol gerekmektedir.) kazası gibi acı bir tecrübeye sahip olmaları, Ruslara karşı bir güvensizlik hissi doğmasına sebep olmuştur. Buna ek olarak, Türkiye'nin zaten doğalgaz ihtiyacının büyük bir kısmını Rusya'dan ithal etmesi, Türkiye'nin Rusya ile • Nükleer santrallerden çıkan atık miktarının olası bir siyasi anlaşmazlık yüzünden hem diğerlerine kıyasla az olması neticesinde gü nükleer enerji inşasına hem de doğal gaz itha venli bir şekilde depolanabilmektedirler. latına zarar verebilme olasılığı bulunmaktadır. • Nükleer enerji santrallerin kurulması ile 4.3.Türkiye Açısından Olası Riskler ülkenin enerji üretim sektörüne çeşitlilik sağ layacaktır. Nükleer enerji kaynakları enerji üreti mi açısından çok verimli olm asına karşın çevre • Santral işletme ömrü diğer santral türlerine için büyük tehlike arz edebilmektedir. Akkuyu göre daha uzundur (T.C. Enerji ve Tabii Kay nükleer güç santralinin kurulması planlanan naklara Bakanlığı, 2014). coğrafi konumu göz önünde bulunduruldu Yukarıdaki bilgiler ışığında Türki ye'nin nükleer enerjiden faydalanma yoluna gitmesi zorunlu bir durum gibi gözükm ekte dir. Türkiye'yi nükleer enerjiye yönelten asıl mevzu, Türkiye'nin enerji ihtiyacını karşıla ğunda bu tehlikenin boyutu daha da anlaşıla caktır. Bilindiği gibi nükleer güç reaktörlerin su ile soğutulması için, santralin deniz, göl ve ya akarsu gibi su kaynaklarının yakınında inşa edilmesi gerekmektedir. Nükleer santrallerin elektrik üretmek için başvurdukları en yaygın nifikir YIL: 6 SAYI: 15 j 65 yöntem olan fisyon aktiviteleri sonucunda Türkiye coğrafyası ile ilgili birçok ça atmosfer, su döngüsü, fauna, flora ve yerel lışması olan coğrafyacı İbrahim Atalay ise insan toplulukları etkilenebilmektedir (Küçük "Türkiye Coğrafyası" kitabında nükleer enerji ve Uzun, 1996). bölümünde durumu şöyle ifade etmektedir: Bu bağlamda, Akkuyu Nükleer Santra "Dünya'da ve ülkemizde sürekli olarak ar lin kurulması planlanan saha Kuzeydoğu A k tan enerji ihtiyacının fosil yakıtlardan ve hidroe deniz kıyılarında yer almaktadır. Kıyı bölgeleri lektrik üretiminden sağlanamayacağı bir gerçektir. balıkların üreme ve beslenm e alanları bakı Bu yüzden nükleer santrallerin kurulması, yakıt mından çok zengin olmakla beraber özellikle olarak kullanılan uranyumun dış ülkelerden sağ Akkuyu Körfezi diğer canlıların önemli fauna lanması ve atıkların saklanmasındaki güçlükler ve flora yaşam alanlarındandır. Bölgede nük olmasına karşın adeta bir zorunluluk haline gelm iş leer santralin kurulması halinde, deniz suyu tir (Atalay, 2011, s.315)." nun sıcaklığı artabilir ve su radyoaktif maddelerle kirlenebilir. Bu durum, bölgede balık çeşitliliği açısından ve tehlikeli balıkçılık bir durum aktiviteleri oluşturabi- lir(Kılıçkaya,1996). Yukarıdaki ifadede Atalay, nükleer enerjinin her türlü olumsuzluklara karşın Tür kiye için vazgeçilmez bir enerji kaynağı oldu ğunu vurgulamaktadır. Bunun nedeni, Türki ye'nin özellikle son yıllarda hızla sanayileşme Bir diğer husus ise Akkuyu nükleer si ve nüfusunun 77 milyona dayanması, ülke santralin konumu Mersin, nin enerji talebini artırmış ve bu talebin alter Adana ve Antalya gibi toplam nüfusları yakla natif bir enerji kaynağından sağlanması yoluna şık 6 milyonu geçen metropollere yakınlığı gitmesine yol açmıştır. enerji itibariyle nedeniyle olası bir nükleer kaza sonucunda zararın boyutunu artırabilir. Ayrıca, Türkiye'nin yoğun bir tarımsal üretim alanı olan Çukurova'nın nükleer santrale yakınlığı Doğanay ve Çavuş (2013) Türkiye'de nükleer santral yapım ına karşı çıkan bu çevre leri sert bir şekilde eleştirmektedir. Doğanay ve Çavuş bu çevreleri; ve olabilecek kaza sonrasında birinci derecede etkilenme alanı içerisinde olması diğer bir " Hiç kuşku yok ki, kimi çevreler, sorunun eleştiri kaynağıdır. M eydana gelebilecek olası özünü bilmeden; insan hayatı, çevre kirlenmesi, bir kaza ayrıca bölgenin turizm potansiyelini temiz enerji gibi hayali ve fantastik iddialar öne de tehlikeye atabilecek konumdadır. sürerek, ülkemizin bu önemli enerji kaynağını iş letmeye açmasını, sudan sebepler üreterek, engelle Türkiye Alp-Himalaya deprem kuşa ğında yer almasından ötürü, ülkede sık sık irili ufaklı sarsıntılara şahit olmaktadır. Akkuyu Nükleer Santralin kurulması düşünülen saha, Ecemiş fay hattına 25 km uzaklıktadır(Gökcen, N. &Kelling, G. vediğ. 1991). Greenpeace'e göre bölgede meydana gelebilecek bir sarsıntı sonucu nükleer santral kazası olması halinde mektedirler. Oysa bugün Dünya'da 469 nükleer santral bulunmaktadır. Bunların 108'i ABD, 33'ü Rusya, 59'u Fransa, 55'i Japonya, 20'si A lm an ya'da faaliyet göstermektedir. Hani, nükleer sant raller tehlikeli idi! Hiç kuşku yok ki, Türkiye söz konusu olduğunda tehlike söz konusu, ama güçlü ülkeler söz konusu olduğunda tehlike söz konusu değil (s.256)." ifadeleriyle eleştirmektedir. sadece Türkiye'yi değil, Doğu Avrupa'yı, Rus ya'yı hatta Afrika'yı bile önemli derecede etki lenebileceği iddia edilmektedir (T24, 2012). 4.4.Türkiye'de Nükleer Santral Kurulmasına Karşı Olumlu Görüşler 66 yenifikir YIL:6SAYI:15 Ancak bütün bu itirazlara rağmen Doğanay ve Çavuş (2013) gibi coğrafyacılar Tür kiye'nin en az 5 nükleer enerji santrali kurma sını gerektiğini, gerekli önlemlerin alınması halinde bu santrallerin güvenli bir şekilde enerji tartışmaları halen gündemde olmaya faaliyet gösterebileceğini düşünmektedirler. devam etmektedir. SONUÇ Kaynakça İnsanlık tarihinin özelikle son 200 yılı ATALAY, İ, (2011), Türkiye'nin Enerji Kaynak boyunca teknolojinin hızla ilerlemesi, nüfusun ları, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği (8. Baskı), M eta Basım, İzmir, s. 315. Ç EM REK, F & POLAT, H., (2014), M odeling artması, insanın dünyaya hâkim olma hayalle ri, enerjiye olan talebini hızla artırmıştır. Bu süre zarfında sanayileşmiş ülkeler artan enerji taleplerini karşılamak için kömür, petrol, doğalgaz ve son olarak nükleer enerjiden yarar lanma yoluna gitmiştir. Son yıllarda popülerlik kazanan yenilenebilir enerji kaynakları, enerji verimliliği bakımından düşük olması göz önünde bulundurulduğunda artan enerji tale binin yenilenebilir enerji kaynaklarından karşı lanamayacağı bir gerçektir. Son 50 yılda, fosil enerji kaynakları ba kımından fakir olan gelişmiş ve gelişmekte olan bazı ülkeler artan enerji talebini karşıla mak için nükleer enerji kaynaklarından yarar lanma yoluna girmişlerdir. Her enerji elde Natural Gas Prices Volatility, Alphanumeric Journal, Volume 2, Issue 1, Page: 1-12. ÇETİN , H, Orta Doğu Kaynaklı Sorunların Uluslararası Güvenliğe Etkileri Ve Ç ö züm Önerileri, http://Vizyon21yy.Com/Documan/Gen el_Konular, Erişim Tarihi: 10.02.2015 DO ĞA N A Y, H & Özdemir, Ü & Şahin, İ., F. (2014), Genel Beşeri ve Ekonomik Coğ rafya (6. Baskı), Pegem Yayınları, An kara. s. 306-309. DO ĞA N A Y, H & Çavuş, A. (2013), Türkiye Ekonomik Coğrafyası (6. Baskı), PegemYayınları, Ankara, s. 255-256. D EN İZ, T, (2014), Enerji diplomasisi açısından etme sürecinde enerji kaynaklarının çevreye siyasallaşan mekân, Hazar: Statü ve paylaşım sorunu, Türk Coğrafya D er belli oranda negatif etkileri olduğu gibi nük gisi, Sayı 62: 29-37. leer santrallerinde de bu risk söz konusudur. Dünya, birkaç kez nükleer santral kazasına şahit olmasına karşın, günüm üzde nükleer enerji kullanımı genel itibariyle artarak devam etmektedir. Türkiye'de artan nüfusu ve gelişen ekonomisi nedeniyle enerji ihtiyacı giderek artırmakta ve bu durum ülkeyi enerji konu sunda dışa bağım lı hale getirmektedir. Bu bağlamda Türkiye'nin fosil enerji kaynakları bakım ından fakir olması, Türki ye'yi alternatif bir enerji kaynağı olan nükleer enerjiye yöneltmiştir. Türkiye enerjide dışa bağımlılığı azaltmak ve enerji kaynaklarını EN GİN , N, (2013), Nükleer Enerji Gelecekteki Enerji İhtiyacına Çözüm Olabilir Mi?, Marmara Coğrafya Dergisi Sayı: 27, S. 575-591 İŞ E R İ, E. Ve Özen, C, (2012), Türkiye'de Sür dürülebilir Enerji Politikaları Kapsa mında Nükleer Enerjinin Konumu, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No:47. s. 161-180. K ILIÇ K A YA , S, (1996), Temel Fizik, Anadolu Üniversitesi Yayınları No: 674, Açık Öğretim Fakültesi Yayınları No: 331. http://ds.anadolu.edu.tr/eKitap/FIZ101 U.pdf, Erişim Tarihi: 11.02.2015. çeşitlendirmek için nükleer santral kurmayı K Ö RPIN A R , A, (2011), Nükleer Enerji Ne- planlamaktadır. Bu doğrultuda Türkiye, M er dir?,http://www.teias.gov.tr/ebulten/m sin'in Gülnar ilçesine bağlı Akkuyu ve Sinop'ta akaleler. Erişim Tarihi: 08.02.2015. 2 nükleer santral yapım ına karar vermiştir. Bu santrallerin kurulması halinde Türkiye'nin bu santrallerden büyük oranda enerji elde edeceği K ÜÇÜK, R., Uzun G, (1996), Natural Beauties Of AkkuyuW hichNuclearPlant PlannedToBuilt, TMMOB is 1. muhakkak bir gerçek olmasına karşın, nükleer nifikir YIL: 6 SAYI: 15 j 67 EnergySymposium, 12-14 October, Ankara. Hacettepe Ü niversitesi, N ükleer Enerji M ü Santralleri ve Türkiye, Nükleer Enerji Proje Uygulam a Dairesi Başkanlığı, Yayın No: 2. hendisliği Fakültesi, (2011), Duyurular, Fukushim aDai-Ichi Nükleer Güç Sant T24, (2012), Geliyorum diyen felaket: Akku- rali ve Çevresinde Son Durum, s. 1-8. GÖ KÇEN , L. S&KELLING, G & ULUĞ, A & GÖKÇEN, N & (1991),Alanya-Mersin ÖZEL, E, Arasıdeni- yu'ya nükleer santral, http://t24.com.tr/haber/geliyorumdiyen-felaket-akkuyuya-nukleersantral,205758 TÜ R K İYE A TO M E N ER JİSİ K U RUM U, (2013),Akkuyu Nükleer Santral Projesi, zelbölgedekigençtektonikyapılar, JeofizikDergisi, 5: 3-11. http://www.taek.gov.tr M A RZ O , G, A, (2014), Atmospheric transport anddeposition of radionuclidesreleasedaftertheFukushimaDai- TÜ R K İYE A TO M E N ER JİSİ K U RUM U, (2009), Nükleer Enerji N e chiaccidentandresultingeffectivedose, dir? ,http://www.taek.gov.tr/nukleer- Atm ospheric Environment 94, 722, Roma, Italy. guvenlik/nukleer-enerji-vereaktorler/169-nukleer-enerji/457nukleer-enerji-nedir. 709 O V A LI, E, (2008), Radyasyon Kazaları, Nük leer Kaza veya Terörist Atakta Hema- TÜ M ER TEK İN , E & ÖZGÜÇ, N,(2011), Eko topoietik Kök H ücre Transplantasyon Stratejisi, Bilimsel Tıp Yayınevi, Anka ra, s.9-31. nomik Coğrafya: Küreselleşme ve K al kınma, Çantay Kitabevi, İstanbul, s. PA M İR, A. N, (2003), D ünya'da ve Türkiye'de Enerji, Türkiye'nin Enerji Kaynakları ve Politikaları, Türkiye'de Enerji ve Kalkınma, s. 7-15. SA Y G IN , H, (2011), Büyük Nükleer Kazalar ve T.C. E N ER JİSİ KURUM U, Toryum, Erişim Tarihi: 27.01.2015. T İM U R Ç İN , K & A LİA Ğ A O Ğ LU , A, (2003), Bölüm II, 52-81, İstanbul. E N ER Jİ VE T A B İİ KAYN A KLARA IAEA (Internatıonal Atom ic Energy Agency), E N ER Jİ VE T A B İİ KAYN A KLARA BA KA N LIĞI,(2014b), Nükleer Santral ler ve Ülkemizde Kurulacak Nükleer Santrale İlişkin Bilgiler, Nükleer Enerji Proje Uygulam a Dairesi Başkanlığı, Yayın No:1, s. 6 68 A TO M (2012), http://www.taek.gov.tr/ Nükleer Enerji ve Tartışmalar Işığında Türkiye'de Nükleer Enerji Gerçeği, Coğrafi Bilimler Dergisi, 1(2), 25-39. Santrale İlişkin Bilgiler, Nükleer Enerji Proje Uygulam a Dairesi Başkanlığı, Yayın No:1, 1-61. T.C. TÜ R K İYE Nükleer Enerji Teknolojisinin Evri minde Doğurdukları Sonuçlar, Nük leer Enerjiye Geçişte Türkiye Modeli, BA KA N LIĞI,(2014a), Nükleer Santral ler ve Ülkemizde Kurulacak Nükleer T.C. 382-386. E N ER Jİ VE T A B İİ KAYN A KLARA BA K A N LIĞI,(2014), Nükleer Güç y e n ifik ir Y IL :6 S A Y I:1 5 (2006), Envıronmental Consequences of The Chernobyl Accıdentand Their Remediation: Twenty Years of Experience, Radıologıcal Assessment Reports Series, Viyana. N EI (Nuclear Energy Institute), (2012), Japan: Comparing Chernoby land Fukushima, Fact Sheets, http://www.nei.org/, ErişimTarihi: 27.01.2015. BP,(2013), Statistical Review of World EnergyJune, http://www.bp.com/content/dam/bp/p df/statistical- review/statistical review of world energ y 2013.pdf, Erişim Tarihi: 11.02.2015 Orhan Pamuk’un 'Kafamda Bir Tuhaflık' Romanı'nda Yerellik ve Geleneksellik A li BUDAK* alibudak@yeditepe.edu.tr Öz Orhan Pamuk, Kafam'da Bir Tuhalık'ta, boza ve yoğurt satıcısı Mevlut Karataş'ın hayatı ve aşkı çevresinde 1950'lerden itibaren kuvvetli bir değişim ve dönüşüm sürecine giren İstanbul'u anlatmaktadır. Eser, sadece bu yönüyle, yeni ve dikkat çekici görülmeyebilir. Ne var ki, kurgusu, yapısı, yazım ve anlatım teknikleriyle son derece çarpıcıdır. Özellikle de sıradan denilebilecek bu içeriği özgün bir bakış açısıyla ele alışı, işleyişi ve yorum layışı üzerinde durulmaya değerdir. Orhan Pam uk'a göre, romanları diğer anlatılanlardan ayıran şey; gizli bir merkezler i nin bulunmasıdır. O merkez, romanın kelime kelime izlenen düzleminden uzakta, gerilerde bir yerde, görünmez ve kolayca ele geçmez bir durumdadır. Makalemizde, bir bakıma, "rom anın ana meselesi" diye açımlayabileceğimiz işte bu merkez duygu veya düşüncenin izi sürülmüştür. Kafamda Bir Tuhaflık romanı, acaba, bize nasıl bir ikinci hayat önermektedir? Derin köklerde bu sorunun cevabı aranmış; bu arada, romanın yapısı, yazım ve anlatım teknikleri de incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Orhan Pamuk, Kafam da Bir Tuhaflık, yerellik, gelenekçilik. Localism and Tradıtıonalısm ın Orhan Pamuk's 'a Strangeness ın M y M ın d ' Abstract: In his novel "A Strangeness in My M ind", Orhan Pam uk tells us about thecity of Istanbul, which has under gone or changes and transformations starting from t he 1950s, through the life and love affair of a streetvendor named M evlut Karataş, who sells yogurt and boza, a traditional Turkish beverage. Merely by this aspect, the novel may not seem so inventiveor an attention catcher. However, the novel is quite remarkable as a fiction due to its structural properties, and its techniques of writing and narration. Pam uk's original perspective and approach nifikir YIL: 6 SAYI: 15 j 69 in tackling and interpreting this seemingly ordinary content is worthlaying emphasis on. For Orhan Pamuk, what distinguishes novels from other narrations is the presence of an undisclosed center in novels. That center is far from the level that can be traced through existing words, somewhere in the background, out of sight and uneasy to capture. What we aimed to do in this article was to trace the central emotion and the idea, which may be regarded as the 'm ajor issue of the novel'. W hat kind of a second life does the novel "A Strangeness in My M ind" offer us? We searched for an answer to this question while also investigating the writing and the narration techniques. Keywords: Orhan Pamuk, A Strangeness in My Mind, localism, traditionalism. "Prof. Dr. Ali Budak, Yeditepe Ü niversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm ü Ö ğretim Üyesi. alibudak@yeditepe.edu.tr den, iç politika ekseninde ve terminolojisi ile GİRİŞ: tartışılıyor.14 Orhan Pamuk, içinin derinliklerinde M âsumiyet M üzesi'nden sonra Kafamda belli "m esele"ler tortulanm ış bir yazar. Eserle rine, oldukça yüzeysel bir yaklaşım bile, onla rın tematik bir bütünlük, en azından bir sürek lilik taşıdıklarını ortaya koyabilmektedir. O r han Pamuk, sanki başından beri, tek bir büyük hikâyeyi, bu ülkenin ve insanlarının modern leşmesinin sancılı uzun hikâyesini anlatmak Bir Tuhaflık'ta da esas "m esele" ve onun sorgulaması, buralara özgü saf bir aşk algısı üzerinden yapılıyor. Romanın asıl kahramanı da yine İstanbul... Fakat Orhan Pamuk bu kez İstanbul'u, sanki çok daha sıcak ve samimi duygularla kucaklıyor. Adeta,bu karmaşık, ama bir o kadar da derin ve büyülü şehri, artık tadır. bütünüyle kucaklamak, onun bütün taraflarıy Elbette ana meselesini, Doğu-Batı ara la uzlaşmak istiyor, okuyucusunu da uzlaştır lığında yaşanan kim lik problemleri ve anlam mak. arayışları oluşturuyor. Pamuk, bu meseleyi, yoğlu ya da Çukurcum a değil, Fatih'ten Tarla- Cevdet Bey ve Oğulları, Sessiz Ev gibi romanla başı'na, rında Türkiye'nin iç tarihi bakım ından inceli- Gültepe'ye kadar pek çok semt giriyor bu kez yor.Söz Tanzim at'tan yelpazeye. Aynı şekilde, yalnızca zenginleri ve 1980'lere kadar yapılan Batılılaşm a atılımları entelektüelleri değil, yoksulları ve okuyama- ve bunlara karşı geliştirilen düşünceler, çok mışları, köylüleri, gecekonducuları, yoğurtçu geniş bir yelpazede, farklı bakış açılarıyla ele ları, bozacıları, ev hanımları, köşe dönücüleri, alınıyor. Kara Kitap'ta ilave olarak, hayal ve görmüşleri, görmemişleriyle bütün bir şehir gerçek arasında bir çizgi üstündeki tedirgin halkı soluk alıp veriyor Kafamda Bir Tuhaf- sanatçıyı, lık'ta. konusu rom anlarda romanın merkezine yerleştiriyor. Sadece Şişli, Nişantaşı, Cihangir, Be Kadırga'dan Gazi M ahallesi'ne ve Beyaz Kale ve Benim Adım Kırmızı rom anların da, Doğu-Batı karşılaştırması, bu defa fen ve sanat alanlarında Avrupa-Osmanlı karşıtlığına dönüşerek, daha farklı bir boyut kazanıyor. Kar'da ise, Kars'taki yerel tarih, başörtüsü problemi, intiharlar, darbe konularıyla DoğuBatı problematiği bir kere daha, Türkiye için 14Orhan Pamuk'un edebi kişiliği ve romanları bi limsel platformlarda çokça tartışılmıştır. Pamuk romanlarına farklı bakış açıları ve değerlendirme ler için bkz; Kara Kitap Üzerine Yazılar, Derleyen: Nüket Esen, İst. , İletişim Yayınları, 1996. Orhan Pam uk'un Edebî Dünyası, Hz. Nüket Esen- Engin Kılıç, İst. , İletişim Yayınları, 2008. Kara Kitap'ın Sırları, Orhan Pamuk'un Yazı ve Resimleriyle, Hazırlayan: DarminHadzibegovic, İst. , YKY Yayınları, 2013. 70 yenifikir y il 6 saye 15 1. ROM ANIN OLAY ÖRGÜSÜ: yapm ak üzere İstanbul'a gitmesi gerekm ekte Kafamda Bir Tuhaflık, boza ve yoğurt dir. Mustafa Karataş ile ağabeyi Hasan Aktaş, satıcısı Mevlut Karataş'ın hayatı çevresinde İstanbul'a bu geliş-gidişleri sırasında Kültepe 1950'lerden itibaren kuvvetli bir değişime ve denilen ücra tepede arazi çevirmiş, kendi ge dönüşüme uğrayan İstanbul'un anlatıldığı bir cekondularını bile yapmışlardır. Mustafa Kara roman. Y azarı,eserini şöyle özetliyor: taş için İstanbul, para kazanmak için kışın "Bu, boza ve yoğurt satıcısı Mevlut gidilen, yazın da dönülen bir yerdir. Ağabeyi Karataş'ın hayatının ve hayallerinin hikâyesi. Hasan Aktaş ise, giderek istikbalini İstanbul'da Mevlüt, Asya'nın en batısında bir yerde, puslu görmeye başlamış, kardeşinin yardım ıyla kar- bir göle uzaktan bakan yoksul bir Orta Anado şıdakiDuttepe'debir gecekondu daha yüksel lu köyünde 1957'de doğdu. On iki yaşınday tince de karısını ve iki oğlunu temelli olarak ken İstanbul'a geldi ve ondan sonra hep orada, yanına almıştır. dünyanın başkentinde yaşadı. Yirmi beş ya Mevlut, amcasının oğulları Korkut ve şındayken köyünden bir kız kaçırdı, tuhaf bir şey oldu, bu bütün hayatını belirledi. İstan bul'a döndü, evlendi, iki kızı oldu. Yoğurtçu luk, dondurmacılık, pilavcılık, garsonluk gibi çeşit çeşit işte hiç durm amasına çalıştı. Am a akşamları İstanbul sokaklarında boza satmayı Süleyman gibi, okulu bitirir bitirmez İstanbul'a gideceği hayalleri içindeyken, bir yıl boyunca köyde çobanlık yapmak zorunda kalmıştır. Çünkü babası kendince sebeplerle, belki de kaprislerle onugötürmemiştir. Götürdükten ve tuhaf hayaller kurmayı hiçbir zaman b ı sonrası ise, Mevlut için tek odalı bir gecekon rakm adı." (Kafamda bir Tuhaflık, s. 15 duya sıkışmış yalnız bir hayattır. Gündüz oku Sözü edilen A sya'nın en batısındaki la gitmekte, gece babasıyla boza veya yoğurt yer; Konya'nın Beyşehir ilçesinin Cennetpınar satmaktadır. Böyle böyle, İstanbul'a gelişinin Köyü'dür, Puslu göl ise Akşehir. Yazar, kah üzerinden yaklaşık on yıl geçecek; Mevlut, lise ramanı M evlut'u, uzun boylu, sağlam, ama son sınıfa kadar güç bela gelecek, ancak, zayıf yapılı, iyi görünüşlü bir kişi olarak diploma almayı bir türlü başaramayacaktır. tanıtıyor. Onun, kadınlarda şefkat uyandıran Amcasının oğlu Korkut'un Mecidiyeköy'deki çocuksuyüzünü ise, en temel özelliği olarak düğününe gitmesiyle de yaşantısı tamamen okuyucuya sunuyor. Kumral saçlı, dikkatli bakışlı kahramanının ikinci önemli hususiyeti; bu çocuksu yüzü sayesinde kırkından sonra bile kadınlar tarafından güzel bulunmasıdır. Yazar, saflık derecesinde bir iyimserliği de yine M evlut'un farklılıkları arasında sayıyor. M evlut'un kız kaçırmasından sonra başına geldiği bildirilen "tuhaf şey" ise, rom a nın vak'alar zincirinin ana halkasını oluşturu değişecektir. Çünkü düğünde gelinin küçük kızkardeşlerinden biriyle bir an göz göze gel miş, yaman bir aşka tutulmuştur. Üç yıl adını bile bilmediği bu genç kıza duygulu mektuplar yazacak, sonunda, am casının küçük oğlu Sü leym an'ın aracılığı ve yardım cılığıyla onu, kendilerine komşu Gümüşdere Köyü'ndeki evlerinden bir gece vakti, kaçıracaktır. Ne var ki, karanlıkta yüzünü görmeden kaçırdığı genç kız, yıllardır gözlerine övgüler düzdüğü düş yor. Şimdi özete yazarın bıraktığı yerden biz devam edelim. Mevlut, Atiye-M ustafa Ka- lerindeki sevgili değildir.Süleym an'ın oyunu na gelmiş;yüzlerce aşk mektubu yazdığı güzel rataş çiftinin ikisi kız, üç çocuğunun en küçü Samiha ğüdür. Köyde, doğru dürüst arazileri olmadığı Olan "tuhaf şey" işte budur.Yine de bozuntuya için, geçimleri hiç de kolay değildir. Bu yüz vermeyecek, olup biteni kader deyip kabulle den, babasının, aile bütçesini denkleştirebil- necektir Mevlut. Genç kız da, kaçtığı adamda mek için, kış aylarında boza ve yoğurt satıcılığı yerine, ablası Rayiha'yıkaçırmıştır. bir sükût-ı hayal yarattığını hissedecek, ama nifikir YIL: 6 SAYI: 15 j 71 bunun pek üzerinde durmayacaktır, daha doğ günlerde Rayiha'ya duyduğu sıcaklık artacak, rusu, içinde bulunduğu şartlar içinde, dura giderek onu çok sevecektir. mayacaktır. Esasen, adına yazılmış m ektupla rın m uhatabının kendisi değil küçük kız kar Önce Tarlabaşı'nda küçücük bir daire deşinin olabileceği, tabiatıyla aklının ucundan tutmuş, sonra da Rayiha'yı babası Boynueğri bile geçmemiştir. Çünkü, her şey onun bilgisi Abdurrahman Efendi'den istemiş, evlenmeleri dışında gelişmiştir. için müsaadesini almıştır. İstanbul'da yoğurt lar, artık marketlerde satılmaktadır. Mevlut bu Bu kasıtlı, fakat basit yanlışlığı "tuhaf" yüzden gündüzleri başka işler deneyecek; bir yapan M evlut'un pasif tepkisidir. Derin bir süre sokak sokak dondurmacılık, bir süre de sessizlik biçiminde beliren bu tepkiyi, bir tür Kabataş'ta tavuk-pilavcılık yapacaktır. Bozacı tepkisizlik ya da bilinçsizce uygulamaya ko lık ise, gecelerinin vazgeçilmez işidir; Feriköy, nulmuş bir "sabır" eylemi olarak nitelendir Osmanbey, Taksim, mek de mümkündür. İlk şaşkınlığı atlatmışlar, başlıca uğrak yerleri... Çok yorulmaktadır, istasyonda başlamışlardır. lâkinzaman geçtikçe daha çok sevdiği ve bağ Müstakbel karı-kocanın birlikte geçirdikleri ilk landığı akıllı karısıyla mutludur. H ayatının en zamanlarıdır. Elbette bundan sonraki hayatları güzel dönemi olarak sık sık anımsayacaktır bu için belirleyici olacaktır. Mevlut, büfeden iki ilk evlilik yıllarını. Çok geçmeden Fatm a adını bayat açma almış, bunlardan birini verdiği verdikleri bir kızları olmuş, onu, ikinci kızları sırada Rayiha'nın yüzünde beliren "şükran Fevziye takip etmiştir. tren beklemeye Tarlabaşı, Karaköy de ifadesi"yle içinde yeni bir alanın açılmakta olduğunu beli belirsiz hissetmiştir. Onun "bir Bu sıralarda, M evlut'un ilk görüşte suç işler gibi ağır ağır ve ihtiyatla açmasını âşık olduğu ve unutamadığı gözlerine yıllarca yem esi", kom partım anda m asum bir çocuk övgü mektupları yazdığı Samiha, ablası Vedi- gibi bir ha'nınyanında kalmaktadır. Herkes onun Sü gülümsemeyle uyanması da içindeki yeni alanı leym an'la evleneceğini düşünmektedir. Ama biraz daha genişletmiştir. Hele, kendisinin o, beklenmedik bir şekilde başka bir gençle soğuk ve mesafeli duruşunu fark ederek "Sen kaçmış, başta ablaları olmak üzere herkesi beni sevmiyorsun" diye ağlamaya başlaması şaşırtmıştır. Kaçtığı genç ise, M evlut'un en ve bunu uzun uzun sürdürmesi, Mevlut'u yakın arkadaşı Ferhat'tan başkası değildir. uyuyakalması, uykusundan tatlı fazlasıyla etkilemiş, tavırlarından dolayı suçlu Samiha böylece M evlut'u da müşkil bir vaziye luk ve pişm anlık duymasına sebep olmuştur. te sokmuştur. Sam iha'ya gönderdiği ilk mek Bir vagonda başbaşa bu uzun yolculukları ona tuplarına yardım eden, hatta birçoğunu bizzat başka duygular da tattıracaktır. Rayiha bir ara kendisi yazan arkadaşı Ferhat, bir anda bam uyuyakalacak, başı omuzuna yaslanacak, Mev başka bir kimliğin sahibi oluvermiştir. Görü lut da bundan hem sorumluluk hem de içten nüşte bacanağıdır, ama aslında, bütün gerçeği içe mutluluk duyacaktır. bile bile, sevdiği kadını kaçırmış hain rakibidir. Mevlut uzun süre ne yapacağını, bu olay kar Rayiha'nın özellikle samimi gülüm se şısında nasıl tavır takınacağını bilemeyecektir. yişinden, açık ve aydınlık yüzünden hoşlana Bir yanda hiçbir şeyden haberi olmayan karısı caktır Mevlut. İlkokulu bitirmiş genç kızın, çok Rayiha vardır, bir tarafta, kendisine yazılmış fazla zorlanmadan kıyısındaki uzak mektuplardan haberi olup olmadığı belli ol ülkelerin adlarını sayabilmesinden de gurur mayan baldızı Samiha, bir tarafta da, birlikte duyacak, daha İstanbul'a varmadan ona sev geçirdikleri giyle gülümsemeye 72 yenifikir deniz başlayacaktır. y i l 6 saye ıs Sonraki vakitleri hep memnuniyetlerle hatırladığı sözde can ciğer arkadaşı Ferhat kalmış olan Rayiha, çocuğunu ilkel yöntemler vardır. le düşürmeye kalkmış, kan kaybından can vermiştir. Daha yaşam ının baharında, otuz M evlut'un tuhaf evliliğinin müsebbibi yaşındadır. ve dolayısıyla büyük sırrının bir numaralı tanığı Süleyman ise, çılgına dönmüştür. Bütün Mevlut, iki kızıyla kala kalmıştır. O da bu oyunu kendisinin olması için kurguladığı henüz otuz sekiz yaşındadır. O kadar alışmış, Samiha, ona değil başkasına yar olmuştur. o kadar yaslanmıştır ki, Rayiha'sız kalmaya Oysa Süleym an'ın planı Rayiha'nın M evlut'la hiçbir şekilde hazır değildir. Lise yıllarından evlenmesi ve sıranın çarçabuk Sam iha'ya gel bir arkadaşının sayesinde bulduğu otopark mesidir. Onun bu aşamada kendisini tercih bekçiliğini sürdürmekteyken, Ferhat onu ken edeceğinden zerre kadar bile şüphesi yoktur. disine yardım cılık teklif edecek, Mevlut da Ama olmamış, işler hiç de istediği gibi gitme kızları için biraz daha para kazanabilmek adı miştir. Aşkına karşılık bulamamayı bir türlü na elektrik tahsildarlığı işine gerecektir. G er içine sindiremeyen, yıllarca aramasına rağmen çekten de kaçak elektrik kullanımının çok yay kendisine münasip bir başka kısmet de bula gın olduğu o yılların İstanbul'unda bu iş elini mayan Süleyman, bu sancılı döneminde, yanık ve cebini epeyce rahatlatacaktır. aşk mektuplarınıSamiha yerine ablası Rayiha'yakendisinin yönlendirdiğini de M evlut'a Epeyce bir zamandır tahsilatçılık işini itiraf etmiştir. M evlut'u artık tedirgin günler şahsi çıkarları içini kullanmış, fiyat kırmalar, bekleyecektir. Her şeyin ortaya çıkmasının göz yummalar ve şantajlarla çok para ve çevre sonuçlarını kestirememekte, kafasından ara ara kazanmış olan Ferhat, artık başka bir boyutta geçen; "acaba güzel Samiha ile evlensem daha mücadele etmektedir. Kaçak elektrik kullan mı iyi olurdu" muzip düşüncesinden duyduğu makta olduklarını söylemek üzere çaldığı bir belli belirsiz hoşnutluktan da fena halde ürk kapıda gördüğü genç kadına âşık olmuş, İs mektedir. tanbul kazan kendisi kepçe onu aramaya baş lamıştır. Adının Selvihan olduğunu öğrendiği Ferhat ile Samiha önceleri maddi zor bu genç kadının aşkı sonunda Ferhat'ı canın luklar çekse de sonraları refaha kavuşacaklar dan etmiştir. Selvihan'ın birlikte olduğu Sür dır. Ferhat hem çalışmış hem üniversiteyi b i meneli Sam i'nin pavyonunu "çökertm ek" is tirmiş, özel bir firmanın elektrik tahsildarlığı terken öldürülmüştür. işine girmiştir. M evlut'la da yeniden yakın isimli bir Böylece M evlut'la Samiha bir kere da şarkıcısına tutulmuş, evlenmiş, iki ha karşı karşıya geleceklerdir. Artık her ikisi laşmışlardır. pavyon Süleyman, Melahat oğul sahibi olmuştur. de duldur. İkisi de birbirleriyle ilgilidirler. Özellikle Mevlut, ta en başa dönmüş olmanın Hayat bütün aile için nispeten düzenli heyecanını yaşamaktadır içten içe. Bir görüşte bir akışa girmiş görünmektedir. Yalnızca, Mev âşık olduğu ve uzun mektuplar yazdığı genç lut'un iş durumundaki sıkıntıları ve arayışları kadın şimdi ulaşabileceği ve dokunabileceği hâlâ sürmektedir. İşlek bir büfenin yöneticili yakınlıktadır. Üstelik kızları da, babalarının ğinden elem anların kaçaklarına göz yumduğu tam istediği gibi olmasa da, kendi yuvalarını için kovulacak, Ferhat'la ortak açtıkları bozacı kurmuşlardır. Büyük kızı Fatma teyzesiyle dükkânını da çalıştıramayacaktır. Am a asıl evlenmesine açık destek bile vermektedir. yıkımı, ev hayatında, karısının beklenmedik ölümüyle yaşayacaktır. Üçüncü kez hamile nifikir YIL: 6 SAYI: 15 j 73 İş hayatında da bir istikrar sağlamıştır. İstanbul'da, 1950'lilerden itibaren baş gösteren Bir süredir, artık bir işadamı ve siyasi bir figür gecekondulaşmaya, olan am casının oğlu Korkut'un ön ayak olu seau'dan bir alıntıyla yeni bir yaklaşım geti şuyla kurulan hemşeri derneğinin yöneticiliği rilmektedir: Jean Jacques Rous- ni yapmaktadır. İlk göz ağrısıyla olası bir b ir liktelik M evlut'a yıllardır meşgul eden "aca b a . " sorusununcevabını da vermiş olacaktır. "Bir parça araziyi ilk çeviren ve 'Burası benim ' deyip kendisine inanacak kadar saf insanlar bulabilen ilk kişi, sivil toplumun ger Ve M evlut'la Samiha evlenmişler, Kül- çek kurucusudur." tepe'deki tek odalı gecekonduya taşınm ışlar dır. M evlut'un ergenlik ve ilk gençlik yıllarının Burada, şimdiye kadarki gecekondu ve mekânı biraz tadilattan sonra oturulur hale gecekonducu algısına bir itiraz olduğu çok getirilmiştir. Samiha Ferhat'tan kalan dairele a ç ık tır.Y a z a r, rin kiralarını da almaktadır. Uzatmalı sevgili konuda, hiçbir "toptancı ve küçüm seyici" ba ler, gecekondularını kat karşılığı verip yeni kışa itibar etmeyeceğini ilan etmektedir. daha eserine başlarken, bu dairelerine taşınınca daha da rahatlayacaklar, fakat Mevlut kış geceleri boza satmayı yine de bırakmayacaktır. Çünkü o sokakları sevmekte Üçüncü epigraf, Kara Kitap'ın meşhur köşe yazarı Celâl Salik'ten alınmıştır: gerçek huzuru ancak sokaklarda bulmaktadır. Şehre söylemek istediği son sözü de ona so kaklar söyleyecektir. Bu, aynı zam anda kafası nı yıllarca meşgul eden can alıcı sorunun da cevabı olacaktır: "Vatandaşlarım ızın şahsî görüşleriyle resmî görüşleri arasındaki farkın derinliği devletimizin gücünün kanıtıdır." Hemen her alana müdahil olmaya "Ben bu âlemde en çok Râyiha'yı sev çalışan otoriter yönetici zihniyetimiz, insanı mızı sıradanlaştırırken, aynı zamanda samîmi- dim." yetsizleştirmiş ve ikiyüzlüleştirmiştir. Bu tes pit, ikinci epigrafla birlikte değerlendirildiğin de ise, denilebilir ki, yazar, okuyucuyu bir tercihe zorlamaktadır. Yukarıdan inmecilik mi, 2. ROM ANIN YAPISI: yoksa halkın, kimseden bir buyruk ve işaret Kafamda Bir Tuhaflık, adını W illiam W ordsw orth'un bir şiirinden almış görünüyor. Yazar, takdim sayfasında üç epigrafa yer veri yor. Bunlardan birincisiW ordsworth'un şiiri dir. Sanki ettiği niyetle bulduğu kısmet arasın da bir ömür tüketen M evlut Karataş'a ve ka rarsız dünyasına ışık tutmaktadır: almadan, kendi kendini idare etmesi mi? Ken di çözümünü kendi bulması mı? Velev ki şeh rin dört bir yanında plânsız programsız gece kondular kurmak suretiyle olsun. Bu, Türki ye'de gecekondulaşmayla başlayan sürecin, bir tür sivilleşme ve örgütlenme hareketi olarak da değerlendirilebileceği görüşü, oldukça yeni ve bir o kadar da çarpıcıdır. "Kafam da bir tuhaflık vardı, İçimde de ne o zamana Ne de o m ekâna aitm işim duygusu." İkinci epigraf, romanın diğer ve belki asıl kahramanı İstanbul için konulmuş gibidir. 74 y e n ifik ir y il 6 saye ıs Yazar, hikâyesini anlatmaya da iki epigrafla başlıyor. İlki Tanzimat devri edebi yatçısı İbrahim Şinasi'nin meşhur Şâir Evlenme pastişi yapılmış, kimisi hicvedilmiş, kimisi si15 oyunundan bir cümledir: araştırılmıştır. Orhan Pamuk, M evlânâ'dan Borges'e, Attar'dan Dante'ye, Şeyh Galib'den "Büyük dururken küçüğü kocaya vermek pek âdet değildir." James Joyce'a, postmodern romanlardan mes nevilere uzanan geniş ve zengin bir mirastan özgürce yararlanmıştır. İkincisi; Beyşehir yöresinden bir halk deyişidir: Orhan Pamuk, Benim Adım Kırmızı' da "Söylenecek yalan ağızda, akacak kan damarda, kaçacak kız konakta durmaz." bu kez resim sanatı üzerinden bir DoğuBatısorgulamasına girişmiştir. Yalnız bu defa, okuyucuyu da tarihe, 1591 yılının İstanbul'una Orhan Pamuk, postmodern edebiyat götürmüş, saray nakkaşlarıngizemli dünyala tekniklerine ilgi duymuş, özellikle Kara K i rına konuk etm iştir.Kadim metinler yerine de, ta p ta n itibaren parodiden üstkurm acaya ve Doğu resmi ile Batı resmini karşı karş ıya m etinlerarasılığa, bu akımın öne çıkan yön koymuştur. temlerini bilinçli bir şekilde kullanmıştır. Y al nız, bu noktada, çarpıcı bir dönüş gerçekleş tirmiş; Doğu'ya, Doğu edebiyatlarına da yö nelmiştir. Doğu'nun zengin anlatı geleneğiyle Batı'nın yeni tekniklerini buluşturm ak gibi zor bir işe soyunmuş, üstesinden de gelmiştir. Kara Kitap, Binbir Gece M asalları'nın, Mantıku't-Tayr'ın, M esn ev in in ve Hüsn ü Aşk'ın mucizevibir sentezi gibi ortaya çıkmıştır. Hem, her biriyle ayrı ayrı ilişkiler kurmakta, hem de, hiçbirisi değil, sadece kendisi olmayı başar maktadır. Eser, aynı zamanda, Türk-Osmanlıİslam kültür ve edebiyatının bu kadim hikâyelerini, Batı edebiyatının bazı modern ve deneysel dışavurumlarıyla da cesurca yan yana getirmiştir. Kara Kitap, bu yanıyla, birbirleriyle alakasız gözüken Batı edebiyatı anlatı ve yöntemleriyle geleneksel Doğu masal ve hikâyeleri arasında aslında yüksek ve aşılmaz duvarlar olmadığının da kanıtlı gibidir. Coğrafya ve kültür açısından olduğu kadar, zam anları ve m ekânlarıyla da farklılık ve çeşitlilik arz eden sayısız edebi metin göndermeleriyle roman gerçekten başdöndürücüdür. Kimisi yeniden yazılmış, kimisi başka şekillere sokulmuş, kimisinin parodisi veya 15 İbrahim Şinasi Efendi, Şâir Evlenmesi, 1859. 2.1. Parodik Göndermeleri: Kafamda Bir Tuhaflıkda birçok eserin parodisi niteliğindedir. İlk olarak da ŞâirEvlenmesi'nin. Yazar, romanın başına koymuş olduğu epigrafla, bunu peşin peşin, kendisi haber vermiştir. 2.1.1. Şair Evlenmesi'ne: Türk tiyatrosunun basılm ış ilk metni olan ŞâirEvlenm esi'ndeŞâir M üştak Bey'e, sev diği Kumru H anım yerine, onun çirkin ve yaşlı ablası nikâhlanmıştır. M üştak Bey gerdek ge cesi işin farkına varmış ve çılgına dönmüştür. Neticede, arkadaşı Hikmet Efendi imdadına yetişmiş, nikâhı kıyan mahalle imamı Ebullaklakaya'ya gizlice bir miktar para vererek yanlışı düzelttirmiştir. İm am durumu, kitaba şöyle uydurmuştur: "M üştak Bey büyük kızla nikâhlanmış tır, amayaşça değil boyca büyük kızla. Yani, Kumru Hanım la." Orhan Pamuk, oyun oynamayı çokça ve çocukça sevmektedir. Belki de postmodern tercihlerinin altında da bu oyun sevgisi yat maktadır. ŞâirEvlenm esini okurken birçoğu muzun aklına hiç gelmemişse de bazılarımız herhalde "A caba M üştak Bey Kumru H anım n if ik ir y il 6 saye 15 i 75 yerine çirkin ablasıyla evlenmiş olsa ne olur KISM ET'iydi ve ona saygılı olmalıydı. "(KBT, du?" diye içten içe düşünmüştür. Şinasi, eseri s. 390-391) ni tek perdede bıraktığı için Müştak Bey'in Kumru H anım 'la mutlu olup olmadığını da "Kim e niyet kime kısm et" atasözüne bir çözümleme denemesi olarak da nitelendiri bilmiyoruz. lebilecek bu satırlarda belirginleşen; açık bir Mevlut Karataş'ın bir görüşte âşık ol kadercilik anlayışıdır. İnsan kalbiyle niyet duğu Samiha yerine ablası Rayiha ile evlenm e etmeli, bunu diliyle ifade etmeli, nihayetinde si, Şinasi'nin oyununun, yeni bir çağda, yeni ise, kısmetine çıkana razı olmalı; kendisine bir coğrafyada adeta yeniden yazılm ış hali rağmen olana bitene tevekkül göstermelidir. gibidir. Fakat Orhan Pamuk, burada bırakm a Oysa Şinasi,Şair E vlenm esini yazarken Aydın mış, sanki Şinasi'nin yazm adıklarını da yaz lanma Felsefesinin mutlak etkisindedir. Üs mayı, hikâyenin bütün boşluklarını doldurma tündeki gelenek gömleğini çıkarmaya çalışır yı amaçlamıştır. Güzel kardeşe niyet edip çir ken, yüreğinin hizmetinden çıkmış, aklının kince ablayı kısmet deyip bağrına basm ış Mev hizmetine girmiş, kavrayabildiğince yepyeni lut, böylece, M üştak Bey'den farklı davr anıla bilgilerin ve algıların peşine düşmüştür. O bileceğini, bunun hep zannedilegeldiği gibi, o kadar ki, ünlü M ünâcaât şirinde yaratıcının kadar da kötü olm ayabileceğini,sıra dışı yaşa varlığını bile aklının tanıklığına bırakm ıştır.16 m ıyla kanıtlamıştır. Hattabunun, daha iyi bile Öyleyse, kasıtlı ya da kasıtsız olarak o la b ile c e ğ in i. bir yanlışlığı "hayırlısı böyleymiş" diye kabul Orhan Pam uk'un bu şekilde, bir yol lenmekle asla kabullenmemek arasında, bazan, daha var yürünecek diyerek yeni bir yönelişe Doğu ve Batı kültürleri arasındaki derin uçu girmesi, basit bir boşluk doldurma eylemi rumlar kadar farklılıklar oluşabilmektedir. değildir. Evet, "yanlış düzeltilmemiş olsaydı M üştak Bey ne yapardı ki?" çocukça sorusu Kafamda Bir Tuhaflık'ta yürüdüğü yol nun izi sürülmüş, bir oyun oynanmış, ciddi itibariyle Orhan Pamuk'un, yeniden kadim ciddi cevaplar verilmiştir belki, fakat yazarın geleneğin ayrıca söyledikleri, altını çize çize vurguladık denediğini söylemek hiç de yanlış olmayacak ları da vardır: tır. Zira,romanın genel söyleminde; insan, yeri "tevekkül göm leği"ni giymeyi geldiğinde rasyonaliteyi bir kenara bırakabil" .a n ıla r ıy la birlikte hafızasının uzak meli, kaderine razı olabilmeli, zamana ve yü- köşelerine ittiği KISMET, gece yürüyüşlerinde reğineinanabilmelidir cümleleriapaçık seçile M evlut'a eşlik etti. Ağaçların yaprakları, keli bilmektedir. meleri söyleyerek kıpırdandılar. Kalbin niye tiyle dilin niyeti arasındaki köprü KISMET idi 2.1.2. Hazreti Yakup Kıssası'na: elbette: İnsan her şeye niyet edebilir, başka Kafamda Bir Tuhaflık, iki kız kardeşle niyetler dile getirebilir, kısmeti bu ikisini bir- evliliği içeren genel konusuyla aslında, çok leştirebilirdi. Şimdi çöplere konm aya çalışan daha eski, Yakup Peygambere kadar uzanan şu martı bile önce bir şeye niyet ediyor, gak bir geçmişe de gönderme yapmaktadır. H azre gak diyerek bunu kendi kendine dillendiriyor, ti Yakup dayısının iki kızından küçüğü Rahel'e ama kalbinin niyetiyle dilinin niyeti ancak âşık olmuş, evlenmek istemiştir. Dayısı ise, rüzgâr, rastlantı, zaman gibi, KISM ET'e bağlı şeyler sayesinde gerçekleşiyordu. Rayiha ile mutluluğu M evlut'un hayatındaki büyük 16Münacaat'ınonbirinci beyti: Vahdet-i zâtına aklımca şahâdet lâzım Cân u gönlümle münâcât ü ibâdet lâzım. 76 yenifikir y i l 6 saye ıs bunun ancak, yedi yıl kendisi için karın toklu me gayesi gütsün, üst-m etin tarafından değiş ğuna çalışırsa mümkün olabileceğini belirtm iş tirilmesi olgusu ise, "parodik dönüşüm" adını tir. Hazreti Yakup'un kabul etm ekten başka taşımaktadır. Buna göre, parodinin alt ve üst- çaresi yoktur. Sonunda yedi yıl geçmiş evlilik metinleri arasında "oyunlu" bir ilişki söz ko- zamanı gelmiştir. Ne var ki, Yakup'u bir sürp nusudur.18 riz beklemektedir. Dayısı bir şölen verm iş ve gelin olarak büyük kızı Lea'yı göndermiştir. Kafamda Bir Tuhaflık, yazarın yerel ola Yakup geceyi birlikte geçirdiği kızın Rahel rak Şair E vlenm esini evrensel olarak Hazreti olmadığını ancak sabahleyin anlayacak, dayı Yakup Kıssası'nı alt metin olarak kullandığıpa- sına neden böyle yaptığını sorduğunda, ablası rodik bir üst-metin görünümündedir ve ger varken küçük kardeşin evlenemeyeceği ceva çekten işlenen orijinal temayla oyunlu bir ilişki bını alacaktır. Ama Yakup da aşkından vaz içeresindedir. Eseri bu özelliğiyle spesifik ola geçmeyecek, yedi yıl daha çalışıp Rahel'lede rak Şair Evlenm esinin genel olarak kadim H az evlenmeyi başaracaktır. reti Yakup Kıssası' nın parodileri olarak değer lendirmek de yanlış olmayacaktır. Orhan Pam uk'un, bu kutsal ve yaygın Parodinin genel olarak eleştirel bir tür öyküyü de özellikle çağrıştırmak istediği mu olduğu ve çoğu parodinin satir özelliği taşıdı- hakkaktır. 17Bir dünya yazarı sıfatıyla onun, ğıgöz önünde tutulduğunda Kafamda Bir Tuhaf- insana dair kök bir temayı işlediğinin, bunun lıkromanı, bir boyut daha kazanmaktadır. Bu da evrensel bir genişliğinin bulunduğunun durumda soru şudur: Yazar neyi eleştirm ekte farkında olduğu, rahatlıkla düşünülmelidir. dir? Sözkonusu metinleri mi, konuları mı, top lumsal algıları mı? Parodiyi, kısaca, "daha önceye ait bir metni, yeni bir metinle komik etkisi yaratacak Bakhtin iki tür parodiden söz etm ek çerçeveye koymak" tedir. Bunlardan birincisi "dışadönük" edebî olarak tanımlayabiliriz. Denilebilir ki; yazar, parodidir ve "hedef m etne" yönelik bir "saldı parodisini yapacağı metni bir "tez" olarak r ı y ı içinde barındırmaktadır. İkinci tür par o- görmekte ve ona kendi "antitez"iyle yaklaş dide ise, parodi edilen söylemle bir tür "daya maktadır. Bu durumda, parodi bir "sentez" nışma hâli" söz konusudur. Burada amaç, alt olarak "yeniden yorum lam a" ve buna bağlı bir metni çarpıtmak ve yıkm aktan ziyade, söyle "fikir değiştirme faaliyeti"dir. Ancak söz ko mini geliştirmek ve zenginleştirmek, daha da nusu sentezin hiçbir zaman tam olmayacağını anlaşılır kılm aktır.19 Ama, hemen belirtmek unutmamak lazımdır. İki metin ya da dünya gerekir ki, bu tür parodik yapılarda da eleştirel görüşü arasındaki fark "kom ik bir uyum suz nitelik luk" hâlinde hep ortada olacaktır. Orhan Pamuk, Kafamda Bir T u h aflıkta sanki bu biçimde, uyumsuz bir büsbütün ortadan kalkmamaktadır. ikinci türü örneklemiştir. Odağı doğrudan Başka bir söyleyişle, parodi, bir "üst- doğruya alt metnin kendisi değil, söylemidir. m etin" (hypertext) ile bir "alt-m etin"den (hy- Bu hem spesifik hem evrensel söylemi, başka potext) oluşan bir türdür. "A lt-m etin" parodi yerde, başka zam andayeniden ele almış, yeni nin konu edindiği orijinal metni gösterirken, "üst-m etin", altmetnin maruz kaldığı değişik likleri ifade etmektedir. Alt-m etne ilişkin un 18Ayrıntı için bkz; Oğuz Cebeci, Komik EdebiTürler; Parodi, Satir ve İroni, Ist.,Ithaki, 2008, s. 82-83. surların, ister bir hesaplaşma, ister bir geliştir- Uygulamalı bir çalışma örneği için bkz; Ali Budak, Ziya Paşa'nın İroni ve Parodi Şaheseri Za- 17 Metin Celal, fernâm e, Çağdaş Kuram larla Bir Satir Analizi, İst. , Bilge Kültür Sanat Yayınevi, 2013. "Kafamda Bir Tuhaflık", Cum huriyet Kitap Eki, 14 Ocak 2015. 19 Cebeci, a.g.e. , s. 99-100. n if ik ir y il 6 saye 15 i 11 den işlemiş, yeniden yorumlamıştır. Eleştirisi "M u stafa Efendi. Biliyorum, benden ni de, Şinasi gibi o da, kadim söylemi zerre gizli amcanlara gidiyorsun, Hasan Amcanın miktar bakkal dükkânına gidip gazete katlıyorsun, değiştiremeyen ve dönüştüremeyen insanımıza ve toplum umuza ve şartlarımıza sofralarına oturup yemek yiyorsun, Süleyman yöneltmiştir. Bunun ipucunu daha romanına ile oynuyorsun, ama unutma, onlar bizim hak Beyşehir'in İmrenler yöresinden bir halk deyişi kımızı yediler, diye uyarırdım Mevlut'u. . " epigrafıyla başlamak suretiyle vermiştir. (KBT, 59) 2.1.3. Tanzimat Edebiyatı'na, "Süleym an. Doğru değil: Mevlut bu Kafamda Bir Tuhaflık, daha geniş bir inşaatın, M ustafa Amca İstanbul'da kazandığı açıdan bakıldığında ve "m etin odaklı" olarak parayı İstanbul'da bırakm ayıp geriye köye incelendiğinde, adeta bütün bir Tanzimat ede götürdüğü için yarım kaldığını biliyor. Geçen biyatının parodisi gibidir. Karşımızda, daha ilk sene ise, bu sefer ben ve ağabeyim evi yapar sayfalardan ken Mustafa Am ca bizimle olsun çok istedik itibaren, sanki AhmedMidhat Efendi vardır ve konuşmasını yüzyıl önce b ı biz, amcamın h u y su z lu ğ u n d a n ." (KBT, 62) raktığı yerden devam ettirmektedir: 2.1.4. Selvi Boylum Al Yazmalım'a: "Kahram anım ız Mevlut uzun boylu, Nihayet, Kafamda Bir Tuhaflık, Cengiz sağlam ama zayıf yapılı, iyi görünümlüydü." Aytm atoVun ünlü eseri Selvi Boylum A l Yazma (KBT, s.15) lım' ını da kuvvetle anıştırmaktadır. Hem vefalı son cümlesiyle, hem de birinci ağızdan anla " .M e v lu t'u n bu iki temel özelliğini tımlara yer veren bu kurgusuyla. Aytm atov da hikâyemizin anlaşılması için arada bir okurla hikâyeye kendisi başlamış, devamını, iki rakip rıma hatırlatacağım ." (KBT, 15) karakter İlyas ve Baytem ir'in ağızlarından ve açılarından aktarım larla getirmiştir. Selvi Boy "Kahram anım ızın hayatını ve hayalle lum A l Yazmalım'dada genç bir şoför olan İlyas rini daha iyi anlatabilmek için hikâyesinin ilk görüşte Aysel'e âşık olmuş ve kaçırmıştır. ortasından bir yerden başlayacak, önce Mev Ne ki, bir çocukları da olmasına rağmen, İl- lut'un 1982 H aziran'ında (Konya'nın Beyşehir yas'ın işiyle ilgili hırsı ve manasız gururu yü kazasına bağlı) komşu Gümüşdere köyünden zünden evlilikleri üzerine gölgeler düşmeye kız kaçırmasını anlatacağım ."(KBT, 15) başlamış; araya bir başka kadın da girince A y sel oğlunu da alarak evi terk etmiştir. Sonra Postmodern anlatının da kullandığı bir teknikle, hikâyesi ile kendisini ayıran yazar, koyduğu bu mesafeyi, tıpkı Brecht gibi, sık sık okuyucunun da dikkatine sunmuş, yer yer gözlerinin içine sokmuştur. Zaten, roman, hayatına Baytemir girmiştir. Baytemir İlyas kadar genç de yakışıklık da değildir. Ama bitmez tükenmez bir iyilik, sevgi ve hoşgörüy le hem ona hem oğluna sahip çıkmıştır. Ve bir gün, Baytem ir eve yolda kaza geçirmiş bir bütün karakterlerin birinci şahıs kipiyle tek tek gençle dönmüştür. Aysel büyük şaşkınlık ge konuşmaları ve olayları sıcağı sıcağına kendi çirmiştir, çünkü bu genç terk ettiğikocası İl- açılarından irdelemeleriyle bir tür tiyatro met yas'ın ta kendisidir. ni niteliği de taşımaktadır. Yazar bu tercihiyle de, zannımca, Tanzim at devrinin oynanmak İlyas oğlu ve Aysel'e karşı yapmış ol için değil okunmak için yazılm ış tiyatro eserle duğu hataların yarattığı pişm anlık duyguları rine içtenlikli ve sevecen göndermelerde bu içerisindedir. lunmaktadır. karşı da m innettarlık hisleriyle doludur. İyileş 78 yenifikir y il 6 saye ıs Hayatını kurtaran Baytem ir'e tikten sonra da eve sık sık gelmeye başlamıştır. siyaset algısında olsun bir haylibölmüş, parça Önceleri hiçbir şeyden haberi olmayan Bayte lamış, başkalaştırmış, çeşitlendirmiştir. mir sonraları durumu öğrenmiş, ama konu munu hiç değiştirmemiştir. A ysel'in de İlyas'a Denilebilir ki, asıl anlatılmak istenilen olan aşkının bitmediğini anlamıştır. Aysel kimi İstanbul'un kendine özgü bu akıl almaz meta tercih edecektir? Bu arada, İlyas, hergün oğlu morfozudur. nu habersizce onun arkasında dev bir siluet olarak konum la görmektedir. Sonunda da Sam et'i kaçıracaktır. nan bir diğer kahramanı İstanbul'dur. Amaiki- Fakat Samet, babasını istem eyecek tercihini sinin hikâyeleri öyle içiçe geçmiştir ki, bu deği Baytem ir'den yana koyacaktır. Aynı şekilde şim ve dönüşüm sürecinde özdeşleşmişler; Aysel ÇünküAtıf şehir ve insan olarak bütünleşmişlerdir. Artık, perde yorumunda M evlut'un hikâyesi İstanbul'un, İstanbul'un özetlendiği gibi, "Sevgi emektir, sevgi güven hikâyesi M evlut'un hikâyesi olmuştur. Adeta, dir, sevgi fedakârlıktır." her şeyi birlikte ve her şeyi birbirlerinde yaşa Aysel'den ve Baytem ir'den de Baytem ir'i Yılm az'ın seçecektir. harika beyaz Romanın, M evlut'la birlikte, mışlardır. Orhan Pamuk da neredeyse bütün öm rünü Rayiha mı Samiha mı kararsızlıkları ve Kafamda Bir Tuhaflık, bu içeriğiyle özel tedirginlikleri içerisinde kafasında bir tuhaflık likle dikkate değerdir ve ayrıca özel bir derin la geçirmiş olan M evlut'a söylettiği; "Ben bu lik arz etmektedir. âlemde en çok Râyiha'yı sevdim" cümlesiyle Aytm atov'un vardığı noktaya ulaşmıştır. Mev 3.1. Tasavvufta İnsan ve Şehir: lut'a emeği ve güveni Rayiha vermiş, saf ve İnsanı ve şehri bir arada düşünmek ve içten sevgisini sessiz fedakârlıklarıyla Rayiha ele almak, tasavvufi edebiyat geleneğim izin de taçlandırmıştır. önemli dışavurumları arasındadır. Yunus Em re bir şiirinde, insanın vücudunu, içinde ulu bir sultanın yaşadığı, her kapısında yüz bin çerinin nöbet tuttuğu ulu bir şehre benzetm iş 3. ROM ANIN İÇERİK ANALİZİ: tir: Bu vücûdum şehrine bir dem giresümgelür Kafamda Bir Tuhaflık, bir ailenin tarihi İçindeki sultânunyüzingöresümgelür.20 çerçevesinde yaşanan bir aşkı sorgularken, Yunus Emre, başka bir şiirinde ise, bu arka planda geniş ve sürekli değişen bir fon muazzam vücûdşehri biraz daha belirginleş- olarak İstanbul'u kullanmaktadır. Konu, İstan tirmiştir: bul'un sadece fiziki değişimi ve dönüşümü Alnumı ay bilürem bu gözlerümi yılduz değildir. Yeni insanlarıyla birlikte şehir yeni Bu vücûdum şehrinde buçuk pûllukassum- bir ruh ve kültür de edinmekte, bu da, tıpkı yok.21 dünle bugünün binaları, camileri, mezarları, Yunus Em re'ye göre, Yaratan, dışarıda çeşmeleri arasında olduğu gibi, insanlarının değil, içeride, insanın içinde aranmalıdır. İnsa değer yargıları ve yaşam a biçimleri arasında nın içinde bir ben daha vardır ve o ben, Yaratı da derin uyum suzluklar ve uçurumlar meyda cının da mekânı olan gönlün ta kendisidir: na getirmektedir. Elli-altmış yıldaşehir, plansız Gönül Çalab'un tahtı Çalabgönüle baktı programsız uçsuz bucaksız büyüklükler ger İki cihan bedbahtı kim gönül yıkar ise.22 çekleştirirken, insanlarını da, ekonomi algısın da olsun, din ve m aneviyat algısında olsun, 20 Azmi Bilgin, Yunus Emre Hayatı ve Sanatı, İst. , Bilge Kültür Sanat Yayınevi, 2013, s. 96. 21 Bilgin, a.g.e. , s. 121 n if ik ir y il 6 saye ıs i 79 İnsan bedenden ve ruhtan oluşmuştur. Bedenimiz maddi dünyamıza, ruhu terbiyeden geçirecek, gönül şehrine yakışır bir olgunluğa ulaştıracaktır.23 muz/canımız da manevi dünyamıza dönüktür. Yunus'un muhkem ve m uazzam şehrinin de 3.2. Romanda Şehir ve İnsan: insanın mânâ tarafı, daha doğrusu onun özü durumundaki olduğuanlaşılmaktadır. şılık Orhan Pam uk'un şimdiye kadar İstan Tasavvufi söylem içinde gönlün, insanın ruhu bul'u tüm coğrafyasıyla ve tüm yaşayanlarıyla ve bedeni arasında bir köprü gibi algılanmış yansıtamadığı görüşü yaygındır. Gerçekten olduğunu söylemek de pekâlâ mümkündür. daha çok Nişantaşı ve çevresiyle Cihangir ve Buna göre, insan, iki dünyası arasındaki mü Beyoğlu'nu, varlıklı insanlar ve entelektüelle nasebeti rin oyunculuklarında, başlıca mekânlar olarak onun gönül Bir "İstanbul rom ancısı" olm asına kar vasıtasıyla kurabilmektedir. Gönül her iki tarafın da ortak alanıdır. Gönlün sahnelemiştir. Kafamda Bir Tuhaflık ise, İstan şehre benzetilmesi işte bu algının ortaya çıkar bul'un dığı bir sonuçtur. Şehirler de bu tür ortak "Kültepe" ve "D uttepe"de geçmektedir. Orhan mekânlar değil midir? İnsanların birbirlerini Pam uk'un tariflerinden ve tasvirlerinden bu görüp tanıdıkları, iyi-kötü ilişkiler kurdukları, semtlerin bugünkü "G ültepe" ve yaşamayı öğrendikleri... Kalp ya da gönül, pe" oldukları anlaşılmaktadır. Romanda bu merkezîliği, düzeni, sistemi, sevk ve idaresi, ikisi dışındaki bütün semtler hem adlarıyla maddî ve manevî dokusu, halden hale geçişe hem konum larıyla gerçeğe uygundur. Yazar, imkân veren daim a yenilenen varlığıyla şehre bu semtleri de, belli ki, gecekondulaşmayı benzetilmiştir. dikkat çekici bir şekilde somutlaştırmak için kurm aca iki gecekondu mahallesi; "Seyrante- kurm aca adlarla eserine yerleştirmiştir. Doğal Yunus Em re'den yüz küsur yıl sonra olarak, Kültepe ve Duttepe'yi İstanbul'un dört Hacı Bayram Velî'de şehir-insan metaforu bir bir yanındaki gecekondulaşmanın tipik ve kere daha karşım ıza çıkacaktır. Hacı Bayram sembolik örnekleri olaraksunarken, başrolleri Velî, insanı iki cihan arasında yaratılmış bir de yoksullara verecektir. şara, yani şehre benzetecektir: Roman, kuvvetli bir gözlemin yanı sıra Çalabım bir şâr yaratmış iki cihânâresinde politik ve sosyolojik verilerle de İstanbul'un Bakıcakdîdârgörinür ol şârınkenâresinde. yakın tarihini gözler önüne sererken, bir taraf Hacı Bayram Velî, baştan sona bir bü tan da şehrin kazanm aya başladığı ruhu ve tünlük arz eden şiirinin; manayı tanımlama çabasındadır. Yazar, İstan Nâgihân ol şâra vardım ol şârı yapılır gördüm bul'un yeni kültür değerlerini, eserinparalel Ben dahi bile yapıldım taş u toprak arasında. kahramanı M evlut'un kişiliği üzerinden yan M ısralarında ise sanki bir dervişin seyr sıtmakta ve sorgulamaktadır. Burada da bir ü sülûkunu anlatmıştır. İnsan, içindeki asıl insan-mekân ilişkilendirmesi beni keşfettiği ve onun nasıl bir ustalıkla inşa Özellikle Hacı Bayram Velî'nin son beyitinde edildiğini fark ettiği zaman, maddi varlığıyla ifadesini bulan insanın şehirle birlikte "yapıl- da bir oluşum süreci yaşayacaktır. M anaya m a"sı durumu, adeta Kafamda Bir Tuhaflık ro sözkonusudur. uyum sağlamak adına kendisini taş taş yapa cak, m eydana getirecektir. Yani nefsini sıkı bir 23Yunus Emre ve Hacı Bayram Veli'nin şiirle rinde gönül şehri temasına dair bir inceleme için bkz; Rıfat Araz, "Çalab'ın Tahtından Gönül Ş e h r in e ." , Bizim Külliye, Ü ç Aylık Kültür Sanat Dergisi, Haziran-TemmuzAğustos 2007, Sayı:32, Sayfa:69-74. 22Bilgin, a.g.e. , s. 164. 80 y e n if i k ir y ilö s a y e is manının ana fikrini oluşturmaktadır. İstan Bu noktada bir itiraz cümlesi gelebile bul'un elli-altmış yıllık değişim ve dönüşüm cek, haklı da olabilecektir: Elbette, bir bozacı sürecine paralel olarak Mevlut da büyümüş, yaşadığı şehirle bu tür etkileşimler içerisine gelişmiş ve oluşmuştur. Şehir kendisiyle birlik girecektir. Ne var ki, Mevlut'un, değişen hayat te onu ve kimliğini de inşa etmiştir. O şehir, koşullarına karşın, ısrarla her gece sokaklara şehir de o olmuştur: çıkmaya devam etmesi, şehirle ilişkisinin sade ce işiyle alakalı olmadığını göstermektedir. Bu " Bazen hiçbir perdenin kıpırdamadı ısrarın altında, büyük ölçüde, onun İstanbul'la ğı, hiçbir perdenin açılmadığı sessiz sokakta kendisi arasında kurduğu "benzeşm e" psiko yürürken, bunun buralardan ilk geçişi oldu lojisi yatmaktadır: ğunu m antığıyla bilm esine rağmen, bu sokak tan masallar kadar eski bir zamanda geçmiş " Mevlut kafasının içindeki ışık ile ka olduğunu hissediyor, şu anı bir hatırayı yaşar ranlığın şehrin gece manzarasına benzediğini gibi yaşam aktan zevk alıyor, 'Boo-zaa' diye hissetti. Belki de bu yüzden, getirdiği para ne bağırırken aslında kendi hatıralarına sesleni- olursa olsun, kırkı yıldır geceleri şehrin sokak yormuş gibi hissediyordu kendini." (KBT, 408) larına boza satmak için çıkıyordu." (KBT; 462) Mevlut bütün ruhhâllerini şehir üze rinden algılamış ve yaşamıştır: Bu patolojik de denilebilecek şehirinsan ilişkisi yahut bireyin yaşadığı şehre psi kolojik bağlanış hali, zamanla, bütünleşmeye, "Rayiha'nın ölüm ünden ve kızlarının evlenmesinden sonra sanki İstanbul'un sokak daha doğrusu ikisinin "aynılaş- ma" sınadönüşecektir: ları daha uzamış, sonu gelm eyen karanlık ku yulara dönüşmüştü. Bazen uzak bir mahallede, "Şehrin sokaklarında geceleri gezmek çok geç saatte zilini çalıp 'Boza' diye ilerlerken, M evlut'a kendi kafasının içinde geziniyormuş bu sokağa, bu mahalleye daha önce hiç gelm e duygusu veriyordu. Bu yüzden duvarlarla, diğini aklına getiriyor, Bu duygu da tuhaf, reklamlarla, gölgelerle, karanlıkta seçemediği korkutucu bir hatıraya, çocukluğunda, gençli tuhaf ve esrarlı şeylerle konuşmak kendi ken ğinde yasak bir yere girdiği zaman (köpekler dine konuşmak gibi geliyordu ona." (KBT, 462) havlarken) hissettiği az sonra yakalanacağı, cezalandırılacağı, demek kendisinin kötü bir Şehir ona hep sıcak ve ilgili davran insan olduğu duygusuna açılıyordu." (KBT, mıştır. Neredeyse bir ömür süresince geceler 407) boyu "işaretler ve kelimeler" yollamıştır. Artık Bir takım inanç değerlerini bile: M evlut'un da gerçek ve ağır bir karşılık verme zamanı gelmiştir. Konuşma sırası kendindedir. "M evlut şehrin büyüyerek kendisin Fakat şehre ne söyleyecektir? Bozayı içinden den uzaklaşması ve karanlık sokakların so geldiği için satmaktadır ve kıyamete kadar da nunda evde kendisni bekleyen birisi olmaması satmaya devam edecektir, ama, asıl söylemek sonucunda A llah'a daha çok ihtiyaç duydu. istediği bu değildir. İçinin derinliklerinden Yalnız cumaları değil, içinden geldiği diğer yükselip gelen ses, sankionun, hem kültürel günlerde de, derneğe gitm eden önce Şişli Ca- aidiyetinin keşfininve tescilinin, hem de olgun m ii'nde ya da gelişigüzel başka camilerde na laşma sürecinin tamamlanışının habercisidir. maz kıldı." (KBT, 408) Derviş, seyr ü sülûk yolculuğunda sona epeyce yaklaşmıştır: n if ik ir y il 6 saye 15 i sı "Şehre söylemek, duvarlara yazm ak is tediği şey şimdi aklına gelmişti işte. Bu hem olgunlaşmasını anlatan gelişme, eğitim, olgun laşma rom anlarıdır."24 resmi, hem şahsi görüşüydü; hem kalbinin hem de dilinin niyetiydi: 'Ben bu âlemde en Kafamda Bir Tuhaflık, işte, tam da böyle çok Rayiha'yı sevdim,' dedi M evlut kendi bir yürüyüşün ve bilgeleşme sürecinin roma kendine." (KBT, 466) nıdır. Orhan Pam uk'un gençliği süresince okuya okuya kendisini geliştirdiğini belirttiği 3.3.Romanın Merkezi: Flaubert'inDuygusal Eğitim'i, Thomas M ann'ın Orhan Pam uk'a göre, romanları diğer Büyülü D a ğ ı gibi 'Bildungsrom anlar' serisin anlatılanlardan ayıran şey, gizli bir merkezle den bir eser m eydana getirmiştir. A m a altını rinin olmasıdır. Okuyucunun okum a sırasında çizmek adına bir kere daha vurgulamak gere varlığına kuvvetle inandığı ve aram aya koyul kirse, bunu sadece romancılığın teknik bir duğu bu gizli merkez, kendisini hemen ele gereği olarak yapmamıştır. Roman yazmak vermez. Rom anın kelime kelime izlenen yü aslında, ona göre, " . B u dünyadaki yolculu zeyinden uzakta, gerilerde bir yerde, görün ğumuzun, yani şehirlerde, sokaklarda, evlerde mez ve kolayca bulunmaz, neredeyse hareketli ve odalarda ve doğada geçen hayatımızın da, ve ele geçmeyen bir şeydir. A m a belirtileri her varlığı şüpheli bir gizli anlamı aramaktan iba yerdedir. O kadar ki, bu merkez sayesinde bir ret olduğu" üzerinde düşünmektir. İyi bir ro romanın bütün ayrıntıları, büyük manzaranın manın her cümlesi bize asıl büyük bilgiyi yüzeyinde karşılaşılan her şey birbirine bağla hissettirmeli, bu dünyada var olmak ne demek, nır. Pam uk'a göre, rom an okurken hissettiği bu nasıl bir duygudur, ifade etm elidir.25 miz derinlik duygusu ya da üç boyutlu bir âlemde olduğumuz yanılsam ası da, işte bu Şu halde, Kafamda bir Tuhaflık, dünya gizli merkezin varlığından kaynaklanmakta da var olmanın ne ve nasıl bir duygu demek dır. Ve onun için bir romanın değeri, m erkezi olduğu sorunsalını çözme arayışında bir "geli nin dünyanın merkezini, anlamını im a edebil şim" romanıdır. Bireyin 'asıl büyük bilgi'ye me gücünde yatmaktadır. Bir romanın gerçek doğru çetin bir oluşum yolculuğunun hikâye değeri, bizde hayatın tam böyle bir şey olduğu sidir. Şimdi biraz daha geriye gidebilir, bir duygusunu uyandırm asıyla kere daha, Hacı Bayram V elî'ye yaslanabiliriz. Romanlar, hayat düşüncemize ölçülmelidir. temel Şüphesiz böyle bir derinleşme, esere ve yaza seslenmeli ve bu beklentiyle rına, -akla hiç getirilmemiş olsa bile-, ilave bir hakkındaki katman ve çarpıcı bir zenginlik kazandıracak okunmalıdırlar. tır: Orhan Pamuk, görüşlerini, sonuçta, şu yargıya temel yapmaktadır: Mevlut, bir çocuk, yeniyetme bir der viş adayı, bir sâlik olarak İstanbul'a, koca "H ayatın gizli anlamını, kayıp bir de dergâha gelmiş, zorlu bir hayat yaşamış, seyr ü ğeri araştırmaya, bulm aya uygun yapıları yü sülûksürecinden geçmiş, nihayetinde kendince zünden, roman sanatının ruhuna ve biçimine doğrulara ulaşmış, görünenin arkasındaki en uygun tarz, Almanların 'Bildungsroman' dediği genç kahram anların dünyayı tanıyarak 24 Orhan Pamuk, "Roman Okurken Kafa mızda Neler Olup Biter?" Saf ve Düşünceli Romancı, İst. , İletişim Yayınları, 2011, s. 25 28. 25 Pamuk, a.g.e. , s. 28. 82 yenifikir y ilö s a y e is görünmeyenin giz perdelerini bir biraralamaya Pam uk'a göre, gücünü belirsizliğinden alan koyulmuştur. roman merkezini önceden tam olarak bildikleri düşünülemez. Bu, en kontrollü ve planlı yaza Kafamda Bir Tuhaflık'ta, İstanbul'un baş lar için bile geçerlidir.27 Öyleyse, romanlar, döndürücü genişlemesi ve bunun getirdiği yazarları için de bir bilinçlenme, gelişme, ol sorunlar adeta bir belgesel gözlem ciliği ve gunlaşma gerçekliğiyle sunulurken, yazar, o bildik 'ah Orhan Pam uk'un yerlilikle ve gelenekçilikle nerde o eski güzel İstanbul' yakınm aları kolay ilişkilendirilebilecek bu tür bilinçli yahut b i sürecidir. Kafamda bir T u haflıkta cılığına hemen hiç düşmemiştir. Yukarıdan linçsiz açılımlar gerçekleştirmesi ve bize farklı bakan, küçümseyen ya da umursamayan bir yorum lam a im kânları sunmuş bulunması da tavır da geliştirmemiş, okuyucuya böyle bir his yazım ve yaratım sürecinin başlangıçta hesap vermemiştir. Aksine, anlamaya, empati kur edilmemiş bir dışavurumu olarak değerlendi m aya çalışan, hoşgörülü, hatta sevecen bir rilmelidir. Başka bir şekilde söylersek, diyebili yaklaşım, baştan sona, hiç eksiltilmeden m uha riz ki; görünüşte bir aşk sorgulaması niteliğin faza edilmiştir. Karşımızdaki; şehriyle barış deki roman, yazıldıkça, kendi özel ve gizli mış, onun farklı kültürleriyle uzlaşmış, Doğu- merkezini, kendisi böylece meydana getirmiş Batı karşılaştırm alarının sonu belli yargılam a tir. larından kurtulmuş bir Orhan Pamuk'tur. Apaçık, okuyucusunu da kendisiyle ve çevre Bu merkezin içinde neler yer alm am ış siyle uzlaştırm a gayretine girmiştir. Kafamda tır ki: Menderes dönemi ve İstanbul'daki ilk Bir Tuhaflık romanının merkezinin, hiçbir şe yıkım faaliyetleri, dalga dalga12 Eylül rejimi, kilde oryantalist esintiler taşımayan, insanım ı Anavatan iktidarı ve İstanbul'un asıl büyük za ve değerlerimize yüreğin ta içinden gözlerle fiziki değişimi, nihayet Ak Parti d ö n e m i. Bu bakan, işte bu "saf ve düşünceli" arada, köylerin çıkıp iş peşinde koşanlar, gece yaklaşım olduğunu düşünüyorum. konducular, türedi zenginler, rantçılar, tarikat çılar, dinciler, aleviler, ü lk ü c ü le r .. Esasen Orhan Pamuk, "Rom an O kur ken Kafam ızda Neler Olup Biter?" adlı aynı 3.4. Din - Dindarlar - Tarikatçılar: denemesinde, bu bakışın nasıl bir bilincin dı Türkiye'nin elli-altm ış yıllık yakın ta şavurumu olduğunu gayet kesin ifadelerle rihinin bu panoramik değerlendirmesinin ro şöyle dile getirmiştir: mana "m erkez" düşmeyi göze oluşturan özelliği, tekrara alarak bir kere daha "Rom an sanatının insanı yargılarken vurgulayalım; yazarın yaşananlara mümkün değil, anlarken en büyük, en parlak sonuçlarını mertebe objektif ve içeriden bakabilme gayre verdiğini hiç unutmayalım ve kafam ızın bu tiyle kucaklayıcı ve uzlaştırıcı yaklaşımı olarak yanına çok kapılm ayalım ."26 ortaya çıkmaktadır. Bu zaman diliminin son otuz yılına damga vuran dini söylem ve faali Fakatbu farkındalık yazarın yaklaşı m ıyla ilgilidir, romanın m erkeziyle değil. Ro manın merkezi yazım sürecinde ortaya çıkan bir sonuçtur. Çok zaman, olay örgülerini ve hikâyelerini romanlarını yazm aya başladıktan yetler de, ister istemez, genel manzaranın oda ğına yerleşmiştir. Romanın belki de en açık yansıtmalarından biri, İstanbul'da Çarşamba Cemaati denilince ilk akla gelen yaygın bağnaz ve tutucu dinî gruplar algısına kocaman bir sonra adım adım oluşturan yazarların, Orhan 27 Pamuk, "M erkez" adlı denemesinde bu konuyu enine boyuna tartışmıştır. Bkz; a.g.e. 26 Pamuk, a.g.e. , s.23. , s.115-136. n if ik ir YIL: 6 SAYI: İ S j 83 soru işareti koymasıdır. Eserde dindarlarla Orhan Pam uk da sanki boza üzerinden dinciler ve tarikatçılar özenle birbirlerinden bu coğrafyanın kendine özgü farklı din anlayı ayrılmışlardır. şına kapı aralamaya çalışmıştır. 3.4.1.Boza ve Kültür: Mevlut 1994 yılının Mart ayında bir derecesinde gece, sokak köpeklerinin saldırısına uğramak bağlı bir bozacı karakter olarak çizilmesi, artık üzereyken Güm üssuyu'nda bir apartman dai eminiz, yazarın şehrini en içten ve en derinden resine çağrılmış, kurtulmuştur. Ne var ki, içe kavram a arzusuyla ilişkilidir. Boza büyük ride, bu defa da, içki içip eğlenen kadınlı er ölçüde İstanbul'a özgü bir içkidir. Şehrin hem kekli topluluk tarafından sıkıştırılmıştır: M evlut'un işine ibadet geleneğinin hem de bu geleneğin niteliklerinin bir göstergesi, adeta nostaljikbir sembolüdür. " '-Sen dindar mısın?' Rom anda bu, dünya okurlarına da, ansiklope dik bir dille, daha en başta anlatılmıştır: Bu sorunun zengin evlerinde artık si yasi bir anlamı olduğunun farkındaydı Mev- "..hikâyem izin tam olarak anlaşılması lut. Ü ç gün önce yapılan belediye seçimlerini için, önce bozanın ne olduğunu bilm eyen dün daha çok yoksulların oy verdiği dinci parti y a okurlarına ve onu önümüzdeki yirm i otuz kazanmıştı. Beklenm edik bir şekilde İstanbul yılda ne yazık ki unutacağını tahm in ettiğim belediye başkanı seçilen adayı, hem dindar Türk okurlarına, bu içeceğin darının maya olduğu hem de kızlarının gittiği Kasımpa lanm asıyla yapılan, ağır kıvamlı, hoş kokulu, şa'daki Piyalepaşa okulunda okuduğu için koyu sarımsı, hafifçe alkollü geleneksel bir Mevlut da oy vermişti. A sya içeceği olduğunu hemen söyleyelim ki zaten tuhaf olaylarla dolu hikâyemiz büsbütün tuhaf sanılmasın. (KBT, s. 27) A nadolu'da ve bilhassa İstanbul'da İs 'Ben bir satıcıyım', dedi kurnazca Mevlut. 'Bir satıcı hiç dindar olabilir mi?' -Niye olamaz? lam, O rta Doğu coğrafyasından hayli farklı yorumlanmıştır, yüzyıllar içinde, neredeyse buraya özgü bir inanç sistemi hâline gelmiştir. Yahya Kemal, bunu Türk Müslümanlığı olarak değerlendirmiştir. Vehbi Eralp, "V atan Şairi Yahya Kem al" adlı m akalesinde onun şu cüm lelerini aktarmıştır: "Bizim Müslümanlığımız bile başka milletlerinkine benzemez, kendi mahsustur" derdi. "İçki ile domuz eti, ikisi de haram oldu ğu halde, biz bol bol içki içeriz, ama domuz eti yemeyiz; nam azla oruç farzdır, biz namaz kılmayız, oruç tutarız." 28 -Ben hep sokaklarda çalışıyorum. Sa bahtan akşam a kadar sokaklardaysan beş vakit namazı nasıl kılacaksın k i . " (KBT, s.32-33) Konuşm a sonra boza üzerinde yoğun laşmıştır: "'Bozada alkol mü var?', dedi kadın lardan biri kaşlarını kaldırarak. 'K ızım senin de hiçbir şeyden haberin yok!' dedi erkeklerden biri. 'Boca alkolün, şarabın yasak olduğu Osm anlı'nın içkisidir. Dördüncü Murat geceleri kıyafet değiştirip yalnız şaraphaneleri, kahvehaneleri değil, bo zacıları da kapattırırmış.' 28 H. Vehbi Eralp, "Vatan Şairi Yahya Ke m al", Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt: 14 (1966), s. 1-8. 84 yenifikir y ilö s a y e is '.B o z a n ın alkolü vardır, ama çok az dan, böyle akıllı ve önemli bir adamın kendisi dır. Osmanlı zamanında alkol alıp kafayı bul ne vakit ayırmasından gururlanacak, bir yan mak isteyen dindarlar, bu yüzden 'Bozada dan da talebeleri bekletiyor olmaktan huzur alkol yok canım!' der, gönül rahatlığıyla on suzluk duyacaktır. Am a güm üş saçlı ihtiyar, bardak içip kafayı bulurlardı.' bu defa da 'Beklesinler' dedikten sonra, 'A çıl maz düğümler Cenab-ı H akk'ın iradesiyle '- Belki İslami yasaklar ve boza geri ge çözülür, her müşkülat onun kudretiyle hallo l i r . ' dedi M evlut'a kışkırtıcı bir bakış atan lur' diye devam eden sözleriyle Mevlut'un sarhoş, ince burunlu adam. 'N e diyorsun seçim gönlünü bir kere daha fethedecektir. Ruhuna sonuçlarına?' işleyecektir bu sözler M evlut'un ve ertesi hafta yolunu '-H ayır' dedi Mevlut istifini bozm a yine oraya düşürecek, kafasındaki soruların cevabını da bulacaktır: dan. 'Bozada alkol yoktur. Olsaydı ben sat m azdım zaten.' "Güm üş saçlı ihtiyar adama öğrencile ri 'H ocam', eve gelip giden başkaları 'Efendi '- Bak gördün mü, adam senin gibi de Hazretleri' diyorlardı; öğrencileri kamış ka ğil, dinine bağlı,' dedi erkeklerden biri ötekine. lemler, hokka ve mürekkeple resim yapar gibi masada kocaman harflerle yazı yazıyorlardı, '- Sen kendi hesabına konuş. Ben hem dinime bağlıyım hem de rakımı içerim ,' dedi ince burunlu olanı. " (KBT, s.35 bunlar Kur'an-ı Kerim 'in dile geldiği Arap harfleriydi. Evde M evlut'un hoşuna giden başka eski ve kutsal şeyler de vardı: eski tarz bir 3.4.2. Çarşamba Cemaati: kahvedanlık; duvarlarda, masada resmedilen harfler ve kelimeler benzeri hat Mevlut, kederli bir günün gecesinde levhaları; sedef kakmalı bir kavukluk; tıkırtı bu defa da Çarşam ba sokaklarında üç katlı bir sıyla bütün fısıltıları bastırankocaman dolaplı apartmana davet edilmiştir. İçerisi yine kalaba bir hamam saati; Atatürk'ün ve onun gibi çok lıktır. Bir masada oturan altı yedi kişi önlerin deki yazıyla m eşguldürler ve bellidir ki " iyi ciddi, çatık kaşlı ama sakallı bazı önemli kişile rin çerçeveli fotoğrafları." (KBT, s.284 - 285) niyetli"dirler: Ve Efendi Hazretleri M evlut'un haya " '- Bozacı kardeşimizi görünce çok se vindik,' dedi yaşlı, gümüş saçlı ve iyi yüzlü bir adam M evlut'a gülümseyerek. tından ölünceye kadar çıkmayacaktır. Gerçi bu hiçbir zaman sıkı bir bağlılık olmayacaktır. Zaman zaman yaptığı ziyaretlerdir hepi topu; bıraktığı bozalardan ücret almamak, Ötekiler onun öğrencileri gibiydiler; saygılı, ciddi, ama neşeli. Gümüş saçlı adam da öğrencileriyle aynı masada oturuyor du." (KBT, s. 283) Mevlut o gece güm üş saçlı adama der dini anlatacak, o da ona, anlayışla ve samimi yetle söylediği; 'İnsan kâinat ağacının en yük sek m eyvesidir', 'İnsan eşref-i mahlûkattır. Kimse senin kalbindeki cevheri yok edemez' gibi sözlerle teselli edecektir. Mevlut, bir yan fırsat bulursa birkaç satır sohbet e d e b ilm e k . Ama gönlünde bir şekilde daima yer tutacaktır Efendi Hazretleri. Ta ki, dışarıdan ithal siyasal dindarlık ya da dincilik, bu tarihsel yapının tabiiliğini ve sevecenliğini de gölgeleyinceye kadar. " 1998 sonbaharında Mevlut, Efendi H azretleri'ne pek çok kereler uğradı. Dergâhta istekli ve ısrarcı yeni bir kalabalık vardı. O n lardan hoşlanmıyor, onların da kendisinden nifikir YIL: 6 SAYI: 15 j 85 hoşlanmadığını, fazlalık olarak gördüğünü mesafede, hayran kalabalığının arasında çok hissediyordu. Gittikçe artan sakaklı dindarlar, uzaklardaydı artık ve söylediklerini işitmek, kravatsız kenar mahalliler, hayranlar ve m ürit anlamak mümkün değildi. Son on yılda evinin lerden M evlut'a sıra gelmiyordu. " (KBT; s. çevresi, Çarşamba sokakları da çeşit çeşit tari 387-388) katın renk renk kıyafet giyen adam ıyla dol muştu. Bunlar İran'daki, Arabistan'daki gibi Orhan Pamuk da Yahya Kemal gibidir. eski dini kıyafetleri giyiyordu. Mevlut onların O da, - benim sesin benim sem esin - , içinde siyasi dindarlıklarından ürkmüş, bir daha git yaşadığı şehrin paylaştığı cemaat duygusun memişti o mahallelere." (KBT, s. 439) dan uzak düşmemeyi istemiştir. H er zaman kollektif ruhun bir parçası olarak kalabilme Romana, Aleviler Ferhat karakteriyle, y i... Aksi, onun için derin bir suçluluk halidir. devrin türedi zenginleri ve rantçıları Hacı Din konusunda bu hassasiyetini hatıralarında Hamit Vural ve oğullarıyla, Ülkücüler, Hasan çok açık ifade etmiştir: Aktaş'ın oğlu Korkut'la yansımıştır. Yazar, genellikle anlayışlı ve hoşgörülü bir yaklaşım "Benim için asıl dinî konu suçluluk içindeyken, sadece ülkücüleri anlatırken bun duygusudur. Çocukluğum da aklım a arada bir dan biraz uzaklaşmış gibidir. Azerbaycan'daki düşen beyaz çarşaflı, muhterem kadın im ge başarısız darbe girişiminin faillerinden biri sinden yeterince korkm adığım ve ona yeterin olarak çizilmiş Korkut, belki de romanın olum ce inanm adığım için suçluluk duydum. Ona suzluğuna vurgu yapılmış tek karakteridir. inananlardan kendimi ayrı tuttuğum için de 4. ROM ANIN ANLATIM suçluluk duydum ."29 TEKNİKLERİ: Kafamda Bir Tuhaflık'taÇarşam ba C e maatinin ele alındığı düzlemin, yazarının bu yaklaşım ına paralel düştüğü söylenebilir. Pe şin peşin, yaygın ve alışılageldik gerici, bağ naz, ürkütücü cemaat söylemiyle değerlendi rilmemiştir onları. Tarikatlar, şeyhler, dergâh lar İstanbul'un manevi iklimini oluşturan un surlar arasındadır. Asırlardır yaşadıklarına Roman sanatı, anlatıma dayalı bir sa nattır. Anlatılan şey kadar, hatta daha çok anlatım biçimi önemlidir. Çünkü anlatılan şey anlatılana, ancak bir biçimle, bir teknikle ula şabilmektedir. Anlatıma çeşitlilik, dinamizm ve derinlik kazandıran işte bu biçim yahut tekniktir. göre toplumda bir karşılıkları olmalıdır. Am a bu köklü kurumlar da tarihsel bağlarından koparılmış, son zam anlarda siyasi bir güç m a nivelasına dönüştürülmüşlerdir. Orhan Pa muk, şehrin tekke ve dergâh kültürüne saygı sını belli eden bir duruşla yerel niteliklerini yitirip yozlaşm ış tarikatları, şeyhleri ve m ürit lerini bilvesile cesurca gündeme taşımış, ko numlarını tartışmaya açmıştır: Başka bir söyleyişle, bir rom anda este tik dokuyu m eydana getiren şey, onu roman yapan unsur; dilin şu veya bu biçimde kulla nılm asıyla elde edilmiş olan anlatım biçimi veya tekniğidir. Bu da temel esprisi itibariyle iki şekilde gerçekleşmektedir: Anlatılan şey, yani olay, ya anlatıcı tarafından anlatılmaktadır(diegesis), ya da aracısız olarak canlandı rılmaktadır (mimesis). "M evlut en son altı ay önce dergâha uğramıştı. Efendi Hazretleri erişilemeyecek bir Birinci anlatım biçim i destanlarla, ilk dönem romanları ve hikâyeleri, ikincisi ise, 29 Orhan Pamuk, İstanbul Hatıralar ve Şehir, İst. YKY, 2003, s.175, 178. 86 yenifikir y ilö s a y e is tiyatrolar için geçerlidir. Gerçekten, realistlere gelinceye kadar, romanlarda anlatıcının, anla na M evlut'un akşamları üzerinde ders çalıştığı tımın biçim lenmesinde tartışılmaz ağırlığı ve topal masayı itti. Kültepe'nin öteki yam acın önemi bulunm aktaydı. Dikkatler mutlak an daki bir yangının alevlerini g ö r d ü le r .. Silah lamda onun üzerinde yoğunlaşmaktaydı. A n sesleri duydular." (KBT, s. 114) latıcıyı, metnin önüne geçiren veya üzerine çıkaran bu yöntem in yetersizliği realistler tara "K orkut. Alevilerin camiye bom ba fından ortaya konulmuştur. Realistler bu "an koyduğuna ben de açıkçası inanm adım ama latm a" yöntem inin kusur ve yetersizliğini or yalan hemen yayılıyor. Am a D uttepe'nin sabır tadan kaldırm ak için "gösterm e" yöntemini lı, sessiz ve dindar kalabalığı cami duvarlarına, devreye sokmuşlardır. Tiyatrodan ödünç ola ta en ücra mahallelere asılmış komünist afişle rak alınan ve genellikle "anlatm a" ile birlikte rini 'kendi gözleriyle' gördükleri için öfkeleri kullanılan "gösterm e" yöntemiyle rom an sa güçlüydü. Sen hem Karaköy'de oturacaksın, natının yapısı büyük ölçüde değişmiş, ölçüleri hatta İstanbul'da bile değil, Sivas'ta, Bingöl'de nispeten daha objektifleşmiştir. oturacaksın, hem de D uttepe'de yaşayanların arazilerine sahip çıkacaksın. Dün akşam kimin "A nlatm a"da olay hikâye nakledilm ek te, "gösterm e"de ise okuyucunun evinin asıl sahibi, kim evinde gerçekten yaşı gözleri yor belli oldu. Dinine küfür edilmiş genç m illi önünde adeta tecessüm ettirilmektedir. Anlatı yetçiyi durdurmak çok zordur. Pek çok ev cı, üçüncü gerekli eylem olan "tasvir etm e"den tahrip oldu. Yukarı mahallede bir ev yangınını de m ekân ve kişilerle ilgili özellikleri okuyu zaten olayları büyütmek için kendileri çıkardı cuya yansıtmakta yararlanmaktadır. lar ki gazeteler 'M illiyetçiler Alevileri kesiyor' diye yazsın ve POL-DER'li solcu polisler mü 4.1. Bakış Açıları: dahale etsin." (KBT, s. 115) Kafamda Bir Tuhaflık, anlatıcının "anlatm a"ları ve "tasvir"lerinin, kahramanlarının "Ferhat. Polis hiçbir şeye karışmadı, roman karıştıysa baskınlara yardım etmiştir. Suratla olarak karşımızdadır. Anlatıcı, destanlardan rını atkıyla gizleyip, takımlar halinde gelip kalma bir söylemle herşeyi gören ve bilen ola evleri basmaya, vurup kırmaya, Alevilerin rak hikâyesini anlatırken, araya giren roman dükkânlarını yağm alamaya başladılar. Ü ç ev, karakterleri birinci ağızdan tanıklıklar sergi dört dükkân, Dersim lilerin bakkalı hep yan "gösterm e"leriyledengenlendiği bir anlatılan olaylara mış. Bizim kiler de damlara çıkıp ateş etmeye açıklık getirmek, kendi durumlarını ortaya başlayınca gece geri çekildiler. Ama ortalık koymak için yapmışlardır. Amabir yandan da, aydınlanınca gene geleceklerini sanıyoruz." anlatıcıyı sorgulamışlar, böylece, hem metni, (KBT, s. 115) lemişlerdir. tek açılı Güya bunu, bir bakışın sığlığından ve sıkıcılığından kurtarmışlar hem de yer yer Roman ve hikâye gibi kurmaca metin lerde "bakış açısı", neredeyse teknik ve yön tartışmalı hale getirmişlerdir. tem kadar önemlidir. Anlatının kimin gözüyle Romanda aynı olay üç ayrı bakış açı izlendiği, mekân, zaman, şahıs kadrosu gibi unsurların kim tarafından görüldüğü, idrak sıyla şöyle yansıtılmıştır: edildiği ve kim tarafından, kime nakledildiği "G ece sokaklarda koşanların soruları bizi, doğrudan "bakış açısı"na götüre çığlıkları, sloganlarıyla baba oğul uyandılar. cektir. Yazarın kendi sınırsız bakış açısı ile Koşanların yarısı, bilmiyorlardı. anlattığı bir roman, yani (O) anlatıcılı bir ro Babası kapının sürgüsünü kontrol etti, arkası kimler olduğunu man, hikâyenin kahramanı tarafından anlatılan nifikir YIL: 6 SAYI: 15 j 87 bir romandan, yani, (Ben) anlatıcılı bir rom an dedim. Ama silahı Süleyman attı; polis çağır dan, kapsamı ve üslûbu bakım ından olduğu mak doğru mu?..." (KBT, s. 208) gibi, anlam yaratm a yolları ve yöntemleri ba "Süleym an. Benim kamyonet Mecidi- kımından da çok farklıdır. Romanda "bakış yeköy'e gelmeden onlar Şişli'yi geçmişlerdi açısı"ndan yararlanılan kişiyi, olayları yansıtan bile. Eve döndüm, kamyoneti park ettim, sakin bir aynaya benzetm ek olasıdır. Ne var ki, bu olmaya çalışarak. Kimsenin İstanbul'un orta ayna önündeki her şeyi olduğu gibi gösteren sında güpegündüz sözlümü kaçırmaya cesaret bir ayna değildir. Kendine gelen görüntüleri edeceğine ihtim al veremediğim için gördüğüm yapısının özelliklerine göre bir ölçüde değiş şeylere hâlâ in a n a m ıy o rd u m .." (KBT, s. 209) "A bdurrahm an Efendi. Kızları sürekli tirm ektedir.30 kaçan bir baba olmak nasıl bir şey? Biraz uta İşte Kafamda Bir Tuhaflık, anlatıcının dı nıyorum ama gurur da duyuyorum: Çünkü şında, karakterlerin de olayları kendi zaviyele kızlarım başkalarının seçtiği kocalara değil, rinden anlatmaları ve yorumlamalarıyla, aynı cesaretle kendi seçtiklerine varıyorlar." (KBT, anda birden çok, daha doğrusu bütün belli s. 210) başlı karakter sayısınca bakış açısını okuyucu ya sunabilmiştir. "K orkut. . B i r kere Abdurrahman Efendi ile yalnız kalmıştık. 'Bazı babalar önce birinden para alır, çöplenir, sonra da daha Vediha. Sam iha'yı zorla arabanın içine zengin bir kısmet çıkınca kızı zengine satar, aldılar. Pencereden gözlerimle gördüm. İmdat bir de kız kaçtı numarası yaparlar. H iç yanlış diye bağırdım. Yetişin, suçu bana atacaklar! anlama Abdurrahman Efendi. Abdurrahman Kız kardeşimi kaçırıyor haydutlar, im daat." Efendi, sen muhterem bir adamsın, ama Sami- (KBT, s. 207) hakaçarken bunu hiç mi düşünmedi?' diye sordum. 'Bunun hesabını ona ilk ben soraca "Süleym an. Arkalarından koştum, y e ğım' d e d i . " (KBT, s. 210) tişemedim. Öfkeden öleceğim. Geri döndüm, kamyonete atladım, bastım motoro çalıştırıp gaza Torpido gözüne uzandım, Kırıkkale tabancayı çıkardım ve havaya iki el ateş ettim. Yazmayın, çünkü kaçtığı doğru değil. Yanlış anlaşılacak." (KBT, s. 207) Teknik kullanımında bu tercih, metin de "anlatm a"dan daha çok "gösterm e" eyle mine başvurulduğu anlamına gelmektedir. Orhan Pam uk da Henri James gibi yazarların izinden yürümüş, Kafamda Bir Tuhaflık'tateknik olarak "gösterm e"yebüyük ağırlık vermiştir. Gerekçesini de bir röportajında şöyle açıkla "Sam iha. Hayır, doğru anlıyorlar. Kaç tım. H em de kendi isteğimle. İşittikleriniz doğ ru. Ben de inanamıyorum. Âşık o ld u m .." (KBT, s. 207) "V ediha. Silah seslerini işitince çocuk lar bayram fişekleri atılmış gibi neşeyle bahçe ye fırladılar. Bozkurt, Turan diye bağırdım arkalarından, girin eve, kapıyı kapayın. D in lemiyorlardı, birine tokat attım, ötekini kolun dan zorla içeri aldım. Polise telefon edeyim, mıştır: "H erkes kendi hikâyesini kendi anlatı yor. Benim Adım Kırmızı'da da aynı yapı var. Bu benim bulduğum bir şey değil. Önem sedi ğim bir konu, derslerimde de bahsediyorum. Bir romanı kabaca ikiye ayırabiliriz: anlatılan hikâye ve anlatılan hikâyenin kim in görüş açısıyla anlatıldığı. Amerikalı yazar Henry Jam es'le anılır bu teknik. Kısaca anlatmak ge rekirse, kalabalık bir yerdeki olayı tanrı bakış açısı ile anlatabilirsiniz. Ya da bu olayı bu ka 30 Bu konuda ayrıntı için bkz; Ünal Aytür, Henry Jam es ve Roman Sanatı, Ank. , Anka ra Üniversitesi Basımevi, 1977, s. 18-19. 88 yenifikir y il 6 saye ıs labalıktaki bir kişinin bakış açısı ile anlatırsı nız. Buna örnek olarak Anna Karenina'yı ör nek verebilirim. Kitabın sonunda AnnaKareni- hakkını en üst düzeyde verebilmek" olarak na intiharına doğru giderken, gördüğü şehri belirginleşmiştir. normal bir şehir tasviri olarak görmeyiz. Şehri lekasdettiği ise, rom anda anlatıcının sesiyle Bakhtin'in ölüme doğru giden bir kadının hüznüyle onun kahramanların gözünden görürüz. Bu rom ana inandırıcılık üzerinde yanyana gelmeleridir. Öyle ki, bu verir. Bunu diğer rom anlarım da da yaptım. Bu seslerin hiçbirine fazladan bir otorite kurma kitapta daha çok yaptım ."31 olanağı tanınmayacak, böylece dile gelen karşıt 4.2. Sesleri ve Karakterleri: bakış seslerinin "çokseslilik" açıları aynı arasında düzlem bir sentez arayışına gidilmeyecektir.32 Kafamda Bir Tuhaflık, Benim Adım KırÖteden mızı'da olduğu gibi, herkesin kendi hikâyesini kendi bakış açısıyla anlattığı bir romandır, beri kadın karakterler yaratmak konusunda eksiklikleri bulunduğu çoksesli bir eser ileri sürülen ve eleştirilen Orhan Pamuk, olduğu anlam ına gelmemektedir. En azından, Kafamda Bir Tuhaflıkta, bu zaafını gidermek eserin, içinde Bakhtin'in tanımladığı türden bir için ciddi çaba sarfetmiş görünmektedir. Hiç ancak, bu onun doğrudan, çoksesliliği barındırdığı kolayca söylenemeye Bakhtin'in çıkarak karnaval geliştirmiş kuramından olduğu temel kavramlardan birisi "diyaloji"dir. Ona göre, anlam, ancak diyalojik oluşabilmektedir. diyalog bir Diyaloji, eylem inden, arasındaki k arşılık lı Bakhtin'in, yani dil süreçte iki kişi alışverişinden esinlenerek türetm iş olduğu m uğlak bir kavram dır. B u n a göre, her söz, en basit günlük konuşm a bile, temelde diyalojiktir; insan eserini bu farkındalık içinde yazmıştır: cektir. yola değilse varlığının ve dilinin "çoksesli" niteliğinin dışavurumudur. Daha açık bir ifadeyle; kelimeler, başka zam anlarda, başka dönem lerde olduğunu kabul ediyorum. İlk rom anlarım da özellikle, Cevdet Bey ve O ğ u llarin d a ve Sessiz Ev'de öyle birinci tekil şahısta konuşmazdı. O kitap çıkar çıkmaz haklı olarak bir karşı çıkış oldu. Kadın röportajcılar özellikle. Bas kıcı erkek egemen bir toplumda bir erkek yazar ne kadar bir kadını yazabilir. Cevabım yazmalıdır. Bir romancı kendinden bir baş kası gibi, başkasından kendisi gibi bahsedebilm elidir"33 Ne var ki, romanda, karakterlerle ya sesleri de anlamları içinde taşımaktadırlar. zar arasında, Dostoyevski'nin romanlarında- Bu durumda, geçmiş kullanım larla gelecekti kine benzer diyalojik bir ilişkinin varlığından kullanımlar arasında derhal söz etmek bir hayli güçtür. Romanda, yazarın hali ortaya kullanm ış yetli bir erkek yazar olarak eksikliklerim olan ilişki kendilerini "Kadın karakter konusunda, iyi ni diyalojik bir çıkmaktadır. Elbette, sesini ve söylemini bastıracak karakter sesleri kelimelerden türlere kadar uzanan çizgide, dikkat çekmemektedir.Esasen, bütün esere destan daha bir anlatıcısı tavrıyla konumlanmış olan yazar, ölçüsü de, karakterleriyle aynı düzlemde eşitlikçi bir yak "hayattaki ve dildeki diyaloji ile çoksesliliğin laşımı daha en baştan kapılarını kapatmıştır. bu özellikler yoğunlaşmıştır. İyi edebiyatta edebiyatın Pamuk, 3128 Şubat 2015 tarihinde Caddebostan Kültür Mer- benzetm e yerindeyse, İstanbul'un yakın geçmişine tuttuğu aynanın içindekileri kezi'ne konuk olan Orhan Pamuk'un Erkan Irmak'la yaptığı söyleşiye; yazievi.yesimcimcoz.com/ 32Mihail Bakhtin, Karnaval'dan Romana, adresinden şu linkle ulaşılabilmektedir: http://dergi.yesim cim coz.com /orhan-pam uk-icin- İst. , Ayrıntı Yayınları, 2001, s. 11. 3328 Şubat 2015 tarihinde Caddebostan Kültür Mer- yaziyorum / kezi'nde Erkan Irmak'la yaptığı söyleşiden. n if ik ir YIL: 6 SAYI: 15 j 89 ince ince seçerek romanına yansıtmıştır. Ama algılamada okuyucuya kolaylık tanınmıştır. Pamuk, bununla yetinmemiş, tavrınıbir adım Öyle ki, kişilerin ve olayların karıştırılmasını daha ileri götürmüş; rom an boyunca aynanın önlemek adına kitabın başlangıcına bir soya kendi elinde olduğunu sürekli hatırlamış ve ğacı çizelgesi, sonuna da genel bir kronoloji hatırlatmıştır. Karakterlerin kendi içlerindeki konulmuştur. Yazarın böylece, kitabını belge aykırı sesler de, hiçbir zaman, Bakhtin'in vur selleştirmek istediği, asıl amacının bir aşk guladığı türden bir çokseslilik hâlini alama hikâyesi anlatmak değil İstanbul'un özelinde mıştır. Pamuk, bu eserinde kadınları daha çok Türkiye'nin modernleşme macerasını anlat sahnede tutm a am acına ise büyük ölçüde mak olduğu apaçık anlaşılmaktadır. Aynı za ulaşmıştır. manda postmodern teknikleri kullanmayı iyi bilen ve seven yazarın bu tür eklemelerle uğra SO N U Ç : şını bir oyuna çevirdiği de düşünülebilecektir. Romanları "ikinci hayatlar" olarak gören34 Orhan Pam uk için asıl olan insanın yaşa Esasen, her iki yaklaşım da hem esere hem yazarına uygun düşmektedir. dıklarının doğru bir temsille sahneye konul masıdır. Bu sebeple rom an kişisinin Kaynakça : karakterinden çok, yaşadığı m anzaraya35 yer ARAZ, Rıfat: "Ç laba'ın Tahtından Gönül Şeh- leşmesi, olaylar ve şeylerle çevrilmesidir daha r in e ." B iz im Külliye, Ü ç Aylık Kültür belirleyici olan. Pam uk'a göre, romancı özellik Sanat le bir karakter yaratm anın değil, hayatın nasıl Ağustos 2007, Sayı:32, Sayfa:69-74. Dergisi, Haziran-Temmuz- ve en uygun kimlerle temsil edilebileceğinin A YTÜ R, Ünal: Henry Jam es ve Roman Sanatı, peşinde olm alıdır.36 Kafamda Bir T uhaflıkta, her şeyi bilen tanrısal bakış açısına sahip anlatıcı elli- altmış Ank. , Ankara Üniversitesi Basımevi, 1977. yılı içeren bir zaman kesitini genel çizgileriyle kendince özetlemiş, kendi görüşü ve sıralamasıyla da "panoram ik" bir tarzda oku BA K H TIN , Mihail: Karnavaldan Romana, İst. , Ayrıntı Yayınları, 2001. yucuya sunmuştur. Olayları veya durumları belli bir yer ve zaman içinde canlandırmak ve BİLG İN , Azmi: Yunus Emre Hayatı ve Sanatı, somutlaştırmak istediğinde de rom an kişilerini İst. , Bilge Kültür Sanat Yayınevi, 2013. kendi ses, renk ve bakış açılarıyla bir bir sah neye çağırmıştır. Rom anın büyük sahnesi ise baştan sona İstanbul olmaya devam etmiştir. Roman, yedi ana kısım la bunların elli yedi bölüm ünden oluşmuştur. Romancı, kı BU D A K , Ali: Ziya Paşa'nın İroni ve Parodi Şaheseri Zafernâme, Çağdaş Kuram larla Bir Satir Analizi, İst. , Bilge Kültür Sanat Yayınevi, 2013. sımları tarihlerle, alt bölümleri ise başlıklarla sunmuştur. Bu sayede uzun zaman kesitini CEBECİ, Oğuz: Komik Edebi Türler Parodi, Satir ve İroni, Ist.,Ithaki, 2008. 34Orhan Pamuk, "Roman Okurken Kafamızda Neler Olup Biter?", Saf ve Düşünceli Romancı, İst., YKY, CELÂL, Metin: "Kafam da Bir Tuhaflık", Cumhuriyet Kitap Eki, 14 Ocak 2015. 2011, s. 2. 35Pamuk, "Edebi Karakter, Olay Örgüsü, Zaman", a.g.e. , s. 53-54. 36Pamuk, "Edebi Karakter, Olay Örgüsü, Zaman", a.g.e. , s. 53-54. ERALP, H. Vehbi: "Vatan Şairi Yahya Kem al", Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt: 14 (1966), s. 1-8. 90 yenifikir y il 6 saye ıs ESEN, Nüket - Engin Kılıç: Orhan Pamuk'un PAMUK, Orhan: Kafamda Bir Tuhaflık, İst. Yapı Kredi Yayınları, Şubat 2015. Edebî Dünyası, İst. , İletişim Yayınları, 2008. ESEN, Nüket (Derleyen): Kara Kitap Üzerine PAMUK, Yazılar, İst. , İletişim Yayınları, 1996. HADZİBEGOVIC, Darm in Orhan: Saf ve Düşünceli Romancı, İst. , İletişi (Hazırlayan): Kara Kitap'ın Sırları, İst. , Yapı Kredi Yayın ları, 2013. İbrahim Şinasi Efendi: Şâir Evlenmesi, PAMUK, 1859. Orhan: İstanbul H atıralar ve Şehir, İst. Yapı Kredi Yayınları, 2003. Advantages of Symbiotic Organization Forms: A Research on Companies Operating in a Shopping Centre in Çanakkale Ozan KAYA* ozankaya@mu.edu.tr Serhat HARMAN* serhat.harman@batman.edu.tr Ebru KANYILMAZ POLAT*** ekanyilmaz@comu.edu.tr Abstract Companies cooperate with other companies strategically in order to survive and ultimately maintain their lives in environmental uncertainty and complexity. Symbiosis is defined as the coexistence of two dissimilar organisms for mutual benefit, and expressed as an important tool in terms of companies can maintain their lives. Advantages of symbiotic organisation forms are reviewed in this study with a sample of companies operating in a shopping centre located in Çanakkale. As a result of the study advantages of symbiotic organization form s are sorted as; low costs brought by the convenience of transportation to the target markets, use image of shopping centre, lower degrees of competition, increase of sales because of the discount dates of main company (shopping centre), provide more protected location to the company compared with actual market, synergies captured due to the combination of known and strong brands, and new market entry strategy. Keywords: Strategic cooperations, Symbiosis, Symbiotic relation, Shopping Centres. * Yrd. Doç. Dr. Ozan KAYA, M uğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Ortaca MYO, ozankaya@mu.edu.tr ** Doç. Dr. Serhat HARM AN, Batman Üniversitesi, Turizm ve Otel İşletmeciliği Yüksekokulu, serhat.harman@batman.edu.tr *** Arş. Gör. Dr. Ebru KANYILMAZ POLAT, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Biga İİBF, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü, ekanyilmaz@comu.edu.tr n ifik ir y il 6 saye 15 i 91 Simbiyotik Organizasyon Biçimlerinin Avantajları: Çanakkale'de Bulunan Bir Alışveriş M erkezinde Faaliyet Gösteren İşletmeler Üzerine Yapılan Bir Araştırma Öz İşletmeler çevresel belirsizlik ve karm aşıklık ortam ında hayatta kalabilmek için stratejik olarak diğer işletm elerle işbirliği yapmaktadırlar. Simbiyosis, birbirine benzemeyen iki canlının karşılıklı fayda için bir arada yaşaması olarak tanımlanmakta ve işletm elerin yaşamlarını sürdürebilmelerinde önemli bir araç olarak görüşmektedir. Yapılan çalışmada Çanakkale'de bulunan bir alışveriş merkezinde faaliyet gösteren işletm eler örnekleme dahil edilerek simbiyotik organizasyon biçim lerinin avantajları irdelenmiştir. Araştırmanın sonuçlarına göre simbiyotik organizasyon biçim lerinin sağladığı faydalar şu şekilde sıralanmaktadır; hedef pazarlara ulaşım kolaylığının getirdiği düşük maliyetler, alışveriş merkezinin im ajının kullanılması, rekabet düzeyinin düşük olması, ana işletm enin (alışveriş merkezinin) indirim li satış günlerinde diğer işletmelerinde satışlarının yükselmesi, mevcut pazarlara göre işletm elere daha güvenli bir konum sağlanması, bilinen ve güçlü markaların bir arada olmasıyla oluşan sinerji ve yeni pazarlara giriş stratejisidir. Anahtar Sözcükler: Stratejik işbirlikleri, Simbiyosis, Simbiyotik ilişkiler, Alışveriş merkezleri. 1. IN T R O D U C T IO N their mouth. Birds are fed with parasites in the mouth The traditional competition structure of business companies world in lets us to international see large markets and m edium and small companies in regional or domestic markets. However, in today's competitive business environment removed the separated business companies competition sizes in and the levels dragged same all between sizes competitive of area (Etemad et al. 2001: 481). Thus companies were dragged to cooperate strategically with other companies in order to achieve their goals as a result of the globalization of economies and rapidly advancing technology in the late 1980s of crocodiles and crocodiles have advantages of getting away from infection without parasites (Essig, 2000: 17). In terms of business, symbiotic relationship defined as a combination of two or more companies in the context of common interests and to gain a vital size of this partnership with mutual benefit of companies (Dana et al., 2013). In this context, the purpose of the study is investigate to the advantages of symbiotic relations to the parties in the sample of companies organized in a shopping centre located in Çanakkale. For this purpose, in-depth interviews were conducted with managers of companies in the shopping centre and inductive evaluations were made. and early 1990s (Erdoğan and Kitchen, 1998: 373; Mitchell et al. 1992: 19; Smith, 1997a: 149). 2. T H E O R E T IC A L B A C K G R O U N D There are many theories w hich were borrowed and Resource dependency is one of the integrated with business literature. Symbiosis major theories to examine the dependencies is one of them that is defined as the coexistence between companies and the sources of these of two dissimilar organisms for mutual benefit dependencies in organizational literature. The (Varadarajan and Rajaratnam, 1986: 7). For degree of commitment to resources required example, there is a symbiotic relation between by activities of general organizations in their crocodiles and birds, which cleans parasites in environment is examined 92 from y e n ifik ir biology y il 6 literature saye ıs in the resource dependence approach (Pfeffer and Salancik, on 1978: definitions in the literature are presented 23). Superiority and weakness of relations of organizations connected to each the strategic alliance. Some of the below (Marangoz 1997; İplik 2008); other, varies according to the environm ent and organizations' own structure, in other words, according to the to Terpstra and Chwo- Ming, the strategic alliance is cooperations organization. For example, Subramaniam and made for reaching the subjects determined W atson of before, by merging with strong companies. dependency of multinational companies to Strategic alliances are volunteer agreements other of between companies comes together in order to business units in other countries. According to change, share and co-development. Thus, it is examined companies on of According an (2006) metabolism the the effect performance the results of the study, strategic business units a strategy that includes to contribution of of partners with their capital, technology and m ultinational companies in different countries are affected by the dependency of the whole company different (2002: to degrees. other Nironen 403-406) tried companies and Tuominen to determine organizational advantages of the dependency among companies in network type organizations. In the results of the study, there are four elements determined organizational advantage network arising type from dependence organizations. These in are; similarity of resources and information of activities of dependency, the degree other assets of the company (Lin, 2006). in of variation costs among activities, coordination costs according to dependent activities and innovative process in the network. According to this study, although companies, dependent each other in terms of operation, resource and Strategic alliances are an agreement of two or more companies for sharing resources and joint operations for the achievement of individual subjects. In the other definition, strategic alliance is a cooperation facility that includes mutual change and share among companies. structures Strategic among alliances companies, are agreed made for realizing of a specific job, activity or strategy in a specific area stipulated by parties (Ülgen and Mirze, 2004: 328). Some evaluations about symbiosis expressed as strategic cooperation and addressed based on resource dependence theory in this context are presented below. activities, have advantages in the degree of Symbiosis term is the combination of dependency and quality, they may also have the Greek origin word "Syn" (common) and, some risks. "Biosis" Because developments of and the technological ascending global competition, companies have to pay attention to such activities as R&D, innovation and newproduct development to survive. However, higher costs of to these activities make them impossible for a single company (Marangoz, 1997). For this reason, it is said that companies have gone into the m erger and cooperations. W hen the literature is examined, it is (life) and means "com m on life" (Gilbert 2013: 675). Symbiosis used first by Micrologist Anton de Bary in 1879 (Chouyung, Lei and Baoilang, 2009: 1). Bary defined Symbiosis as; "the living together of unlike named organism s" (Sapp, 1994: 7). Smith (1997b) defines the symbiosis as "the intimate living together of two kinds of organisms, especially if such association is of mutual advantage." Another definition of symbiosis is "life of two or more dissimilar organism understood that there was no agreed definition n ifik ir y il 6 saye ı s i 93 together for mutual benefit" (Varadarajan et al, both parties have the benefits such as to 1986: 7). increase the output value by decreasing costs, Symbiotic lifestyles are seen in three ways. These lifestyles are briefly summarized below (www.biltek.tubitak.gov.tr): to decrease marketing time or to develop customer services for companies. Symbiotic cooperation can occur anywhere in this benefit chain or reside in various ways (Etemad, vd., 2001: 486). Chouyong, Lei and Baoliang (2009), C om m ensalism (O ne-sided indicate that a symbiotic system emerged with Partnership): One of the two organisms has benefited the condition, when the other has neither benefit nor damage. For example, some herbaceous flowering plants living on highbodied trees can benefit more effectively from sunlight because of the hold up to the body of symbiotic relationships in manufacturing companies. They indicate that symbiotic units were in the base of the symbiotic system, symbiotic units created symbiotic surfaces and symbiotic surfaces created symbiotic environment by coming together. the tree. Furthermore, tree has no benefit or damage because of it. An individual who lives commensally can also live alone. In some cases, to meet with some forms named as industrial symbiosis is possible, especially in industrial areas. The M utualism (Tw o-sided Partnerships): It is symbiotic relations that both organisms have mutual benefit. In this symbiotic relation, living together becomes a necessity in evolutionary perspective and it is named as "necessary sym biosis". For example, in lichens combined of algae and fungus, the m ission of fungus is to provide inorganic matter and water to algae. On the other hand, Algae synthesis organic molecules necessary for this unity and produce oxygen. The other example main purpose in industrial symbiosis is to provide a sustainable production. A group of manufacturing companies provide remaining elements of other company's outputs as an input in their production process, thus they contribute to sustainability by lower use of sources in industrial symbiosis. To see recycling company clusters, green company clusters and resource sharing networks is possible in industrial symbiosis (Chertow, 2000: 314). for this is the partnership of crocodile and bird 3. A D V A N T A G E S O F S Y M B IO T IC as stated above. R E L A T IO N S H IP S O F T H E Parasitism : It is a relation that one of the couple (host) has damage while the other (parasite) has benefited. Thus, it is a life of the living by damaging on another. For example, tapeworm and worms in bowels. O R G A N IZ A T IO N S There were some changes in the world economy, especially after 1980s. These changes are accepted as the reasons that impelled companies to cooperation. Marangoz (1997), Symbiotic organization types can be evaluated in resource dependency approach. Doğan and M arangoz (2002) sorted these changes as: But, the point to be considered is that interorganizational dependency has long-term and > The globalization of world economy, vital im portance in symbiotic organization > Increase of global communications and types. In other words, symbiotic organization structuring expresses inter-organizational common life. Symbiotic relation purposes that 94 y e n ifik ir y il 6 saye ıs competition, developments the legitimacy of the enterprise, providing the emerged as economic blocks, free-trade opportunity to gain new skills, helps the zones or form of customs unions, company achieve market power, creating the > International econom ic > The emergence of new economic powers option for competitive in world markets, future investments, advantage in obtain line a with information and expertise sharing and the > Increase of the importance of creation of synergy among the partners, "protectionism " trend against foreign provide the achievement of companies to their competition, critical objectives faster, with less cost and > Important external depth burdens of other costs of the value chain, provide the developing countries, > Spread of global consumer behaviour, global products and brands, emerge of development new of modern market Strategic cooperations provide the joint companies to create scale economies. and Russia's market), changes spread and to increase reliability. opportunities (such as Eastern Europe > Rapid and technologies, provide the company to have a customer focus, to access to technical resources > Entering free-m arket economy, > The more successful, allow to reduce production or in international transportation,communications, Strategic cooperations can be established for merging the complementary resources, skills and financial structure and techniques, strengths. Especially in competitive environment, resources that difficult to access > The acceleration on the movement of led companies to strategic cooperations. "privatization" of the public enterprises Strategic cooperations provide the company to in many countries . learn and internalization of new skills. These Partners entering into a cooperative learning may include achieving of innovative relationship and undertaking different roles, technology have a chance to get the opportunities they production expertise. Strategic cooperations cannot mean volunteer cooperation and dependency achieve alone by operating with or financial, among (1997) Symbiotic relations have a long-term and also the advantages of strategic cooperations on companies as; production, become R&D, biologist reconstruction, distribution and a necessary Lynn companies and combining assets and capabilities. Marangoz sorted international marketing condition. M argulis usually. Famous indicated that marketing, advantages on storage, advantages symbiotic lifestyles became the important part on sales, risk sharing, ease of market entry, of living's evolution (1998). This condition is competition sharing. valid for companies, too. Today's business Other advantages are sorted as below (Çelik world gets a structure and operation that a 1999; İplik 2008; Cihangir 2004; Özgen, Kılıç single company could not afford the costs and Karademir 2003; Durak 2005): alone for a long term. advantages, Strategic resource cooperations; increase the Symbiotic organization forms provide global opportunities, decrease the processes some advantages to the parties. Both parties costs, learning, have the benefit when they are in a mutual decrease environmental uncertainty, increases symbiotic relation. M itchell et all. (1992: 20) facilitate organizational sorted the areas of symbiotic relations as; nifikir y il 6 saye ı s i 95 organize of sales, physical facilities, m arket entry know-how usage, distribution strategies, technical R&D staff, companies can be operated in shopping centres. This condition provides a possibility of getting differentiation with the combine of different information about complex market structures, products and services and different customer provide finance, material supply, purchase types. power, and conduction of marketing research program, etc. > Conduct of company's market efforts more efficient: It is provided that main and side companies reach target markets freely Symbiotic relations provide an through symbiosis. For instance, kids' advantage of competition to the parties of it. entertainment areas in shopping centre reach This advantage emerges based on convenience to and efficiency in achieving the resources. For advertisement or promotion effort. example, when symbiotic physical distribution relation emerged betw een two companies, effective symbiotic structure perfecting the ability of company's physical distribution and also this symbiotic relation becomes the win- the target > The market execution easily of joint without any promotional efforts: Marketing costs of the companies' decrease when symbiosis companies carried out promotional efforts. win strategy for both companies (Mitchell vd., > Attain of competition to the more stable 1992: 22). Another advantage of symbiotic structure: Symbiosis companies have a safe companies cost. competitive location in current partnership Companies also know each other better in the area. Symbiosis companies wriggle out of the long-term relations. high competitive environment in actual market is reducing of process and Additional to the advantages above it is possible to sort the advantages of symbiotic are operated in a more stable environment. For example, while a food and beverage company is operated in a highly competitive atmosphere in the city centre, that relations to the parties as: company would be operated against the > Provide extra income to the company: limited number of rivals in a shopping centre. Main company in Symbiotic structure can Sometimes the presence of one or limited same generate income by leasing some of their areas type of product/service offering company can to their side company with a contract. For be provided within the area of activity with the example, shopping centres lease their parts to agreement between symbiosis companies. the other small companies. Moreover, main companies in a technological development area (Techno Park) lease some different parts in the area. These conditions provide additional income to the companies. > Create innovation more easily: Pioneer position of the main company of symbiotic relation because of its capacity and the synergy between main company and small companies, provide the small companies ability to create > Diversifications of product/service innovations that they could not do alone. portfolio offered by the company: the variety of offered products and services will increase when the main company goes in a symbiotic relation with a company located outside of the activity area. For example, companies such as food and beverage and entertainment > Easy access to qualified labour force: Attractive environment created by the business area of symbiosis companies, either provide the integration of potential labour with a company or allows them to see themselves as part of the prestigious symbiotic environment. 96 yenifikir yilö sayeis However, other companies operating in the after each interview. Interviews lasted symbiotic environment can be seen as a approximately 15 - 45 minutes. The owners of potential working area by labour. That is why, companies were asked the cause of opening a the chance of symbiotic companies to choose company in a shopping centre, during the the most appropriate one in labour increases interviews. than the others. operating a company in a shopping centre Specified benefits can be accepted as an Besides, the advantages of were asked. symbiotic The maximum variation sampling of companies in a more comfortable area than purposeful sampling methods, which used in today's aggressive and ruthless competition the qualitative studies, is used in the study. environment. In this context, the advantages Aim of the use of purposeful sampling is to created by the different type of companies take advantage of comments and opinions of convert the interdependence of companies to the owners that were evaluated as to have an opportunities experience on symbiotic relations. evidence of the activity and of provide companies to survive. In this sense, the purposeful sampling method is useful in the discovery and explanation of facts 4. M E T H O D and events in 4.1. The Purpose of the Research many cases (Yıldırım and Şimşek, 2004: 84). In this context, 29 companies operating in the shopping centre that research There are many theories adapted from biology literature to organizational theory about the structure and activities of companies. In symbiosis, two or more species live together in a close, long-term association. was carried out have generated the population of the research. 22 company owners/directors (76% of the population) were interviewed in depth between the 15th of February and the 1st of M arch in 2014. A symbiotic relationship can be beneficial to both organisms or benefit one organism and leave to other harmed or unaffected (Johnson and Raven, 2006: 364). For companies, symbiotic relation aims, in accordance with the principle of mutual beneficence (mutual symbiosis), the benefits as; the increase of partners output values of two or more company by reducing costs, the decrease of the marketing time and the development of customer services. In this context, the aim of this study is benefits of toexamine symbiotic and explore relations the among companies in a sample of companies operating in a shopping centre located in Çanakkale. 4.3. Findings of Research 4.3.1. Companies Related Findings The sectoral distributions of companies interviewed during the study were shown in Table 1. According to this 8 of the companies researched is operating in food and beverage, 7 of them in clothing, 3 of them in jewellery/accessories/cosmetics, 2 of them in white goods, and the rest of them in optical and entertainment area. Clothing companies operating time in the sector raged 8 to 72 years, food and beverage companies 6 to 30 years, white goods companies 3 to 35 years, optical company 16 years and entertainment company operates in the area till 13 years. 4.2 Method of Research of The number of staff working in the qualitative research methods is used in the company joined research ranged from 2 to 9. study. Interviews recorded by audio recording However, the majority of companies operating device and records are exam ined and decoded in the shopping centre are operated as a In-depth interview technique nifikir y il 6 saye ı s i 97 branch. It is determined that companies were Requirements of institutional operated agreements with shopping centre as an institutional policy in shopping centre until approximately 8 years. It is understood that the companies researched were continued to live with the shopping centre when the age of shopping centre was considered as 8 years. 19 Increase recognition of the company to operate within a known shopping 16 centre, To have a stock market 14 expectancy at this level, this is the indication of It is larger than the other shopping 10 a symbiotic relationship between companies centres of the city operating in the shopping centre. To be close to the university, hotels and dormitories From the perspective of the common life Table 1. D istribu tion of Com panies According to Activity Areas A ctivity Area N um bers of Com panies Food/ Beverage 8 Clothing 7 Jewellery/Accessories/Cosm etics 2 Optical 1 Entertainment 1 TO TA L 22 4.3.3. Findings R elated Sym biotic R elationship In which direction did the sales move in the operating period asked the owners or directors in the interview. 20 of 22 companies stated as the sales were increased and the other 2 companies stated as the sales were decreased. However, the degree of competition in the shopping centre was asked to the companies. 18 of 22 companies stated as lower 3 White Goods 7 or none. Other four (4) of companies stated that only one competition with own products of the shopping centre. The cause of it was the number of companies operating on the same 4.3.2. Location Related Findings The causes of preference a shopping centre as a plant location are asked in the interview. Main reasons for preferring of shopping centre are listed below according to participants' responses are shown in Table 2; field located in shopping centre became limited with agreements. Another interesting finding on competition is that the companies operated in the same field with shopping centre showed their rivals as only the shopping centre (main company), not themselves. The other interesting thing is why the shopping centre allows operating of rival companies. "W hat are the advantages of operating in this shopping centre?" question ask to the Table 2: Com panies responses to preference a shopping centre as a plant location Responses High customer flows to the shopping n 22 centre The trend of spending more time in the field of shopping centres, according to the request of meet the shopping, eating, drinking and entertainment needs 98 yenifikir yilö sayeis 20 owners or directors to determine the advantages of symbiotic organisation types. Responses are similar with actual literature and are sorted as follows; • Easy transport to the target market, • Reduce of costs, • Take advantage of the shopping centre's image, • Lower degrees of competition, • The increase of sales in main company's (shopping centre) discount dates, • Provide more safety location to the company then actual market, • Synergy caught by collected of known and strong brands together, • New market entry strategy, • Easy access for customers. An interview requested with shopping centre management. Nevertheless, this interview failed because of institutional advantage of the image of the shopping centre, lower degree of competition, increase of sales because of the shopping centre's discount dates, to provide a more safety position to the company than actual market, synergy caught by collected of known and strong brands together, new market entry strategy. This study has a nature to form the basis of future studies intended for symbiotic organisation types. In possible future studies, factors affecting the quality and size of symbiotic relationships, issues determining the policies, thus the advantages of shopping centre from this symbiotic organization types asked to the owner or director of companies distribution of power and trust between parties can be explored. In addition, in future studies the effects of environmental participated uncertainty and complexity relationships and the cause to the interview. Participants stated that symbiotic organization types allow shopping centre to keep customers in shopping centre longer, to convert the shopping centre as a living/social mall with product diversity, and thus increase profitability of the shopping centre. 5. the to symbiotic of the main company's move within rival side companies can be answered. R e fe re n c e s CH O UYON G, C., LE, L. and BAOLIANG, H. (2009), "Research on Symbiotic System of M anufacturing Enterprises and TPL D IS C U S S IO N A N D C O N C L U S IO N Companies have to be adapted to the environment to survive and maintain their existence in the highly competitive environment. Symbiotic life forms play Based on Symbiotic Theory." International Conference on Bioinformatics and Biomedical Engineering, Beijing, 11-13 June: 1-4. important roles in the evolution process of livings as famous biologist M argulis stated (Margulis 1998). The advantages of joint life forms for the companies dependent C İH A N G İR, M. (2004), "Türkiye'de Banka Birleşmeleri Ve Birleşen Bankaların Verimlilik ve Etkinliğinin Ölçülmesi themselves in a long term explored in the framework of symbiosis organisation theory in Üzerine Karşılaştırmalı - Uygulamalı Bir İnceleme." (Unpublished Phd Thesis), Ankara. Ankara University. this study. For this purpose, this was tried to expose with in-depth interviews with owners/directors of companies operated in a shopping centre in Çanakkale. Gathered data show that side companies had a similar life with shopping centre (m ain company), shopping centre provided safe competitive position to the companies and profitability had an upward movement. The main advantages of symbiotic organizations to the researched companies are; lower cost transportation brought to by convenience target CH ERTOW , M. R. (2000), "Industrial symbiosis: Literature and taxonom y". Annual Review of Energy and Environment, 25:313-337. ÇELİK, O. (1999), "Küreselleşm e Surecinde Firmalar Arası Stratejik İşbirliği." A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt: 54, Sayı: 1, Ocak-M art 1999. of market, take nifikir y il 6 saye ı s i 99 DANA, L. P., PAUL, L., ETEMAD, H. and WRIGHT, R. W. (2013), "Toward a paradigm of entrepreneurship," symbiotic International Journal of Entrepreneurship and Small Business, vol. 5, no. 2, pp. 109-126. Sektöründe Faaliyet Gösteren Uluslararası Stratejik İşbirliklerinin Başarı Faktörlerinin Belirlenmesine Yönelik Bir Araştırma, (Unpublished Phd Thesis)," University. Adana: Çukurova D O Ğ A N İ.Ö. and MARANGOZ, M. (2002), JO H N SO N , G. B. and RAVEN, P. H. (2006), "K obi'lerin Dış Pazarlara Açılmada Karşılaştıkları Sorunlar Ve Çözüm Önerileri Ve Bir Uygulama," Dış Biology, Holt, Rinehart and Winston, USA. Ticaret Dergisi. Sayı:24: 150-152. LIN, J. (2006), An analysis of strategic alliance DU RA K, İ. (2005), "Küreselleşm e Sürecinde Şebeke Organizasyonlar Ve Denizli Tekstil İşletmeleri Uygulaması, (Unpublished P "h d Thesis)," Ankara: Ankara University. formation from resource-basedview, Seminar in Business Strategy and International Business, HelsinkiUniversity of Technology, 1 22. M A RA N G O Z, ERD O Ğ A N , Z. and KİTCHEN, P. J. (1998), Managerial Mindsets and the Symbiotic Relationships Between Sponsorship and A dvertsing." Marketing Intelligence & Planning. 16 (6): 369-374. M. (1997), "Uluslararası Pazarlamada Uluslararası Stratejik Birleşmelerin Ö nem i." Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B. F. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, Sayı: 3: 229-258. M A R G U LIS, L. (1998), Symbiotic Planet: A New Look at Evolution, Basic Books. E SS İG , M, (2000), "Purchasing consortia as symbiotic relationships: developing the concept of consortium sourcing." European Journal of Purchasing & Supply Management, 6 (1): 13-22. ETEM A D , H., W RIGHT, R. W. and DANA, L. P. (2001), "Sym biotic International Business Networks: Collaboration between Small and Large Firm s." Thunderbird International Business Review, 43 (4): 281-301. Melike Erkani Tülay İrez), Nobel Tıp Press, İstanbul, Turkey. İPLİK , F. N. (2008), "Uluslararası Stratejik İşbirlikleri: ıoo yenifikir Türkiye'de D. R. ve TURNER, G. B. (1992), "Sym biotic Logistics." International Journal of Logistics Management, 3 (2): 19-30. N IRO N EN , E. ve TUOMINEN, M. (2002), "Organisational advantage of interfirm networks compared with markets and hierarchies." Engineering Management Conference, 2002. IEMC '02. 2002 IEEE International: 403-406. G IL B E R T , Scott F. (2013), Gelişim Biyolojisi, (Trns: M ITCH ELL, M. A., LEMAY, S. A., ARNOLD, Konaklama yilö sayeis Ö ZGEN , H., KILIÇ, K. A. ve KARADEMİR, B (2003), "Birlikten Kuvvet Doğar: Küçük ve O rta Ölçekli İşletmeler İçin Bir Örgütlenme Modeli Olarak Ağ Organizasyonları Ö nerisi." Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilim ler Enstitüsü Dergisi, 12: 81-96. ÜLGEN, H. and MİRZE, S. İşletmelerde Stratejik Tennessee at Martin, The National Communication Association Annual Convention, Chicago, Illinois, November. K. (2004), Yönetim, Literatür Publications, İstanbul. SU BRA M A N IA M , M. ve WATSON, S. (2006), PFEFFER, J. and G. R. SALANCİK (1978), The "H ow interdependence affects subsidiary performance." Journal of Business Research, 59: 916-924. External Control of Organizations: A Resource Dependence Perspective. New York, NY, Harper and Row. V A RA D RA JA N , P. ve RAJARATNAM, D. (1986), "Sym biotic Marketing Revisited." Journal of Marketing, 50 SAPP, Jan. (1994), Evoluation by Association, A history of Symbiosis, University Press, USA. Oxford (January): 7-17. SM IT H , J. B. (1997a), "Selling Alliances Issues Y IL D IR IM , A. and ŞİMŞEK, H. (2004), Sosyal and Insights." Industrial Marketing Management, 26 (2):149-161. SM IT H , Robert Leadership M. (1997b), Through Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Publications. "Defining http://www.biltek.tubitak.gov.tr, Followership: Tarihi: 14.02.2015. Concepts for Approaching Leadership Developm ent." The University of • Erişim •• Yönetici ve Işgörenlerin Örgütsel Adalet Algıları Üzerine Bir Araştırma 00 Öncü Yanmaz ARPACI* ovarpacı@pau.edu.tr Mutlu ARMAN** marman@pau.edu.tr Öz Adalet, hak ve hukuku gözetme, yerine getirme anlamı taşımaktadır. İnsanların aynı ortamda yaşamaları için vazgeçilmez bir olgudur. Bireysel ve toplumsal yaşamda olduğu gibi, örgütler için de adalet olgusu oldukça önemlidir. İnsanların kurduğu ve insanlardan oluşan örgütlerde adalet, doğruluğun ve haklılığın sürdürülmesi için önemlidir. Bu sebeple, örgütlerde kaynakların, ödüllerin, çıkarların korunması konularındaki tutumlar, çalışanların adalet algıları için oldukça önemlidir. Pek çok çalışan için çalıştığı örgütün ve yöneticilerinden gördüğü m uamelenin adil ve eşit olması temel bir kaygıdır. Çalışanlar alınan kararların adil olup olmadığını eleştirel bir gözle sorgularlar. Örgütsel adalet, doğruluğun işyerindeki rolü ya da haklılığın korunmasında otoritenin işlevidir. Bu çalışmada Denizli ilinde faaliyet gösteren bir tekstil firmasının çalışanlarının adalet algılarını ve bu algılar doğrultusunda örgüte duydukları bağlılık veya işten ayrılma niyetleri araştırılmıştır. Araştırmada yer alan çalışanların örgütsel adalet algılarını ölçmek için anket ve mülakat yöntemleri kullanılmıştır. Anket formları firmada 300 kişiye dağıtılmış olup 218 adet anket formu değerlendirilmiştir. Elde edilen bulgular SPSS 16 programıyla analiz edilmiştir. Sonuç olarak elde edilen bulgulara göre örgütsel adalet algılarının ve örgüte bağlılık veya işten ayrılma niyetlerinin çalışanların cinsiyet, gelir düzeyi, pozisyon, eğitim durumu ve yaşa göre farklılık göstermediği tespit edilmiştir. nifikir y il 6 s a y l 15 i 101 Anahtar Kelimeler: Örgütsel Adalet, Örgütsel Adalet Algılamaları * Uzman, Pamukkale Üniversitesi Kalite Yönetimi ve Veri Değerlendirme Uygulam a ve Araştırma Merkezi, oyarpaci@pau.edu.tr ** Öğr. Gör., Pamukkale Üniversitesi Çivril Atasay Kamer MYO, marman@pau.edu.tr A Study on the Administrators and Employees' Organizational Justice Perceptions Abstract Justice has a meaning of performing and protecting rights and law and it is irreplaceable for human beings to live together in identical environment. Justice is an important fact for organizations as of its individual and social existence. For the reason that organizations has been established by and consist of human beings, justice is substantial to sustain trueness and rightness. Therefore the attitudes in the fields of resources, the rewards and the protection of interests are relatively significant for the justice perceptions of employees. To be treated equally and fairly by the managers and by the organization is an essential requirement for most employees. In any organization the decisions are questioned critically by the employees. Organizational justice is a function of authority within the role of trueness or protecting the rightness in an organization. This study has been performed in a textile company in Denizli and the perceptions of the employees regarding justice and accordingly organizational commitment or sense of leaving the job are investigated. The questionnaire and interview methods are used together to evaluate the perceptions of the employees. The questionnaire form s have been handed out to 300 employees and 218 questionnaire form s have been rated. The findings have been analyzed with SPSS 16 package program. As a conclusion, findings regarding the perceptions of organizational justice and organizational comm itm ent or sense of leaving the job do not differ from gender, level of income, position in the organization, educational background and the age of employees. K e y w o r d s : Organizational Justice, Organizational Justice Perceptions 102 YIL: 6 SAYI: 15 yeterli düzeyde ödüllendirilmemeleri örgütsel 1. G İ R İ Ş adalet algılarının zedelenmesine sebep olabilir. Adalet, hak ve hukuku gözetme, yeri ne getirme anlamı taşımaktadır. İnsanların aynı ortamda yaşamaları için vazgeçilmez bir olgudur. Bireysel ve toplumsal yaşam da oldu ğu gibi, örgütler için de adalet olgusu oldukça önemlidir. İnsanların kurduğu ve insanlardan oluşan örgütlerde adalet, doğruluğun ve haklı lığın sürdürülmesi için önemlidir. Pek çok çalışan için çalıştığı örgütün ve yöneticilerin den gördüğü muamelenin adil ve eşit olması Bu araştırma, belirlenen amaçları ger çekleştirmek için bir araya gelen insan toplu luklarının oluşturduğu örgütlerin başarısı ve etkinliği için önemli bir kavram olan örgütsel adaleti incelemektedir. Tekstil sektörü, ülke ekonomisine önemli katkı sağlayan emek yo ğun bir sektör olması ve en önemli girdilerin den birinin işgücü olması sebebiyle çalışma alanı olarak seçilmiştir. Çalışmanın temel ama cı, adalet algılarının ölçülmesi, kendi araların temel bir kaygıdır. da fark olup olmadığının ve bu adalet algıları Çalışanlar kendi örgütleri kuralların herkese eşit uygulanmasını, eşit işe eşit ücret ödenmesini, izinlerde eşit haklara sahip olma nın örgüte bağlılık veya işten ayrılmaya niyet etme üzerinde herhangi bir etkisinin olup ol madığını belirlemektir. Araştırmaya katılan yı, bir takım sosyal olanaklardan kendilerinin tüm çalışanların anketleri ciddiyetle doldur de şekilde yararlanmasını dukları gözlemlenmiştir. Araştırmaya katılan beklerler. Örgütlerde adil durum algılamaları tüm çalışanların, araştırma sorularına ilişkin nın pozitif tutum ve davranışlara sebep olabi ifadelere cevap verebilecek yeterli bilgi düze diğerleriyle leceği, adaletsiz davranışlara yol eşit algılamaların ise olumsuz açabileceği bilinmektedir. Yöneticilerin, çalışanların terfi ya da görev dağılımlarında taraflı bir şekilde davranmaları, yine sahip oldukları ve araştırmada belirlenen örneklem çapının araştırma evrenini temsil ettiği varsayılmıştır. 2. Ö R G Ü T S E L A D A L E T örgüt içinde performans değerlendirme siste mindeki eşitsizlikler, çalışanlarla açık ve dü Adalet, hak ve hukuku gözetme ve y e rüst bir iletişim kurulamaması ve çalışanların rine getirme edimini ifade eder. Adalet kavra mı felsefe bilimcileri ve sosyal bilim ciler tara n if ik ir YIL: 6 SAYI: 15 j 103 fından farklı olarak tanımlanmaktadır. Felsefe nış literatürünün önemli konularından biri bilim cileri adaletle ilgili kurallar ve normatif olarak tanımlar geliştirmeye çalışırken, sosyal bilim ci 2008,296). karşım ıza çıkmaktadır (Yürür, ler bir davranışın adil olmasını bireyin o dav Günlük hayatta insanların adalet algı ranışı adil olarak algılayıp algılamadığı üzeri Sosyal bilim cilerin tanımı larını değerlendirdikleri ortamlardan biri, za özneldir ve adalet algısal bir durum olarak manlarının büyük bölümünü geçirdikleri iş görülmektedir. Sosyal adalet, toplumsal sis yerleridir (İçerli, 2010, 68). Özellikle çalışma temin sosyal denge ve düzen ölçüsüdür. Bu hayatında örgütsel adaletin önemi ve süreci sebeple sosyal adalet kavramı sadece işçilerin daha da dikkat çekmektedir (Karadal ve diğ., durumları ve algılarıyla ilgili bir kavram ol 2003, 2). Örgütler için hayati önem taşıyan manın ötesinde bütün toplumsal kesimleri değerlerden biri olarak tanımlanan örgütsel kapsamaktadır (Eroğlu, 2009, 42-43). adalet, kazanımların dağıtılması veya dağıtım ne ilişkilendirir. kararlarının alınmasına yönelik süreçlerle ilgili Güvenin düşünce sisteminin en önemli geliştirilen kurallar ve sosyal normlardır. Bu erdemi olması gibi adalet de sosyal kurumların radaki kazanımla ifade edilmek istenen nesne en önemli erdemidir (Rawls, 2003, 3). Adalet, ler hem toplumsal hem de örgütsel bağlam da hakkın gözetilmesi ve yerine getirilmesi anla kişilerarasında dağıtılan görevler, mallar, hiz m ına gelir. Haklı ile haksızın ayırt edilmesi metler, cezalar, ödüller ve ücretler gibi çıktı adaletle sağlanır. Adalet kavramı temelde hu lardır. Kazanımlar elle tutulur mallar olabile kuk kurallarına uygunluğu içerir. İnsanların ceği gibi, toplumsal statüler ve / veya roller de toplum içindeki davranışlarıyla ilgili olduğun olabilir (Özen, 2003, 188). Örgüt içindeki kaza- dan ahlak ve din kurallarıyla da ilişkilidir ve nımların genellikle maaş, terfi ve ücretlendir- tarih boyunca tartışmalı bir alan olmuştur. me gibi konular üzerinde yoğunlaştığı görül Kutsal kitapların hepsinde adalete ve adil ol mektedir. Bu durum göz önünde bulundurula maya ilişkin bölümler bulunur. Eski Yunanlı rak örgütsel adalet kavramının en çok örgütün düşünür Platon'a göre adalet en yüce erdem İnsan lerden biri, insanın ve devletin temel davranış söylenebilir (Folger ve Cropanzano, 1998, 1) . kuralıdır. Aristo'nun Kaynakları Yönetimini ilgilendirdiği hareket noktasını ise eşitlik kavramı oluşturur. Ona göre, herkese eşit davranmak adalet için yeterli değildir. Bir Örgütsel adaletle ilgili literatürde çeşit hukuk düzeni güçsüzleri koruduğu ölçüde li tanımlar bulunmaktadır. M oorman örgütsel adaletli olabilir. adaleti çalışma alanları ile direkt ilgili olan adaleti açıklayan bir terim olarak tanım lam ış Son yıllarda geliştirilen organizasyon tır. Özkalp ve K ırel'e göre örgütsel adalet, ör teorilerinin bireylerarası etkileşim ve bu etkile güt içinde sosyal ya da ekonomik olarak ger şimden kaynaklanan sorunlar üzerinde yoğun çekleşen tüm karşılıklı değişimlerin algılanan laştığı gözlemlenmektedir. Bu bağlamda, "sos adaletini, bireylerin üstleriyle, çalışma arka yal adalet" kavram ının da organizasyonlara daşlarıyla ve sosyal bir sistem olarak örgütün uyarlandığı ve örgüt içindeki ilişkilere bağlı kendisiyle ilişkilerini içeren bir kavramdır. olarak ortaya çıkan kazanım ların adil dağılı Yıldırım 'ın örgütsel adalet tanımı, örgütlerde mını ifade eden "örgütsel adalet" kavramının ortaya çıkan ödül ve cezaların yönetim ve da geliştirildiği görülmektedir. Çalışanların ör ğıtım larına ilişkin kurallar ve sosyal normlar gütsel adalet algıları, bireysel ve örgütsel so şeklindedir. Benzer bir tanım yapan Çakm ak'a nuçlara olan etkileri nedeniyle örgütsel davra göre ise örgütsel adalet, ödül ve ceza gibi ör 104 yenifikir y il:6 s a y i:is gütsel kaynakların dağıtımının, bu dağıtım hissedilerek belirlenen bir özelliğe sahiptir. kararlarını belirlemede temel alınan prosedür Bireyler karşılarındaki kişilere güven duyar lerin ve prosedürlerin yürütülmesi sırasında ken, bunu birçok olay ve olgudan yola çıkarak gerçekleşen bireylerarası davranışlarla ilgili yaparlar. Genel bir tanımla güven, bir bireyin kurallar bütünü- diğer bir bireye karşı olumlu bir beklentiye dür(Yazıcıoğlu ve Topaloğlu, 2009, 4). Tüm bu sahip olması ve bu beklentiye ilişkin psikolojik tanımlar ışığında örgütsel adalet genel olarak bir hassasiyet göstermesidir. Güven duygusu yöneticilerin örgüt ve çalışanlarla ilgili karar nun bulunmadığı ilişkileri sürdürmek nere ve tarafından deyse imkânsızdır. Güven, örgütler, gruplar ve olumlu bir şekilde algılanmasıdır (İçerli, 2010, bireylerarası ilişkilerin sürekliliğinde de en 69). önemli etkenlerden biridir. Yüksek dereceli ve sosyal uygulam alarının norm ların çalışanlar Çalışanlar için çalıştıkları örgütün ve yöneticilerden gördükleri m uamelenin adil ve eşit olması temel bir kaygıdır (Yürür, 2005, 98). Yöneticilerin, karar alma sürecinde, örgüt içi kaynakların dağılımı sırasında ve örgüt içi sosyal ilişkilerin geliştirilmesinde çalışan odak lı strateji ve politikalar izlemeleri örgütsel ada letin sağlam tem eller üzerine oturtulmasını sağlayacaktır (Karadal ve diğ., 2003, 2). Greenberg'e göre bireylerin adalete ilişkin her zaman potansiyel kaygıları vardır. Bu potansiyel kay gı ancak bazı durumlarda gerçek bir kaygıya dönüşmektedir. Bu durumları bireylerin is tenmeyen bir sonuç elde etmesi, örgütte ortaya güven duygusu, daha fazla sadakati ve bağlılı ğı oluşturur. Birey ve grup davranışlarında güvenin daha çok beklentisel ve ilişkisel yanı öne çıkmaktadır. Bu açıdan bakıldığında gü ven, bir tarafın diğer tarafın eylemlerinden zarar görmeyeceğinden veya karşı tarafın risk yaratm ayacağından em in olmasıdır. Güven, önemli bir kültürel değer olarak örgütsel yapı ların özellikleri üzerinde oldukça etkilidir. Örgüt üyeleri arasındaki yüksek güven, mer kezleşmenin azalmasına yol açmaktadır. G ü venin az olması durumu ise merkezleşmeyi artırmakta ve katı dışsal denetimi devreye sokmaktadır Örgütsel güven, örgüt içinde tüm üye çıkan değişim, kaynakların sınırlı olması ve bireyler arasındaki gü ç farklılıkları olarak ta nımlayan Greenberg, adaletin bazı koşullar altında bazı bireyler için diğerlerine nazaran daha önemli hale geldiğini savunmaktadır. Sosyal bilim ciler ve örgüt bilim cilerine göre bir davranışın adil olması, bireylerin o davranışı adil bulm alarıyla ilgilidir. Bu nesnel tanımla ma adaletin algısal bir boyut olduğunu kanıt lerin katılımıyla oluşturulması gereken psiko lojik bir ortamdır. Bu ortamın yaratılmasındaki temel faktör yönetim kademesinin yaklaşımıdır. Örgütün güvenilir olmasını sağ layan diğer unsurlar; ilişkilerin derinliği, rol ve sorumlulukların anlaşılabilir olması ve çalışan larda işi yapabilme yeterliliğinin olmasıdır (Asunakutlu, 2002, 5). lamaktadır. Dolayısıyla bireylerin adalet anla yışları içinde bulundukları gruplara ve sahip Politik, hukuki ve örgütsel düzlem ler oldukları kültürel değerlere göre değişebil de yapılan araştırmalarda adaletin güven dü mektedir. Ayrıca çalışanların yaş, cinsiyet, zeyini olumlu etkileyen bir etken olduğu orta eğitim düzeyleri, kıdem, örgütsel pozisyon ya çıkmıştır. Güven, tarafların geleceğe ilişkin gibi özellikleri de örgütsel adalet algılarını davranışlarına yönelik inançlarını ifade eder. farklı olarak etkilemektedir (Yürür, 2008, 300). Geçmiş deneyimler güvenilirliğe ilişkin en önemli ipuçlarını veren kaynaklardır. Mevcut Güven, bireylerarası ilişkilerde önem prosedürlerin adaleti, gelecekteki uygulamala taşıyan temel duygulardan biridir. Soyut bir rın da adil olacağına olan inancı doğurur. Y ö kavram olmasından dolayı ilişkilerde sadece netsel güvenilir davranış sergileyen yönetici n if ik ir YIL: 6 SAYI: 15 j 105 ler, çalışanların kendilerine güven duym a ve açıklanmaktadır. Bir başka tanım a göre dağı karşılık artırmaktadırlar tım adaleti, karşılaşılan sonuçların y a da ödül (Özen, 2003, 196-198). Güvenilir yöneticinin lerin hakkaniyeti ile ilgili adalet algısıdır. Co- özellikleri tutarlı olmak, dürüst ve doğru dav hen ise dağıtım adaletini, görevler, mallar, ranmak, çalışanlarıyla fikir ve duygu alışveri hizmetler, fırsatlar, ceza ve ödüller, roller, sta şinde bulunabilecekleri açık bir iletişim ortamı tüler, ücretler ve terfiler gibi her türlü kazanı yaratmak, iyiliksever olmak, çalışanların ihti mın kişiler arasındaki paylaşımı ve bireylerin yaçlarına duyarlı olmak ve karar alma sürecine bu kazanımların adaletine ilişkin algılamaları çalışanlarının katılımını gerçekleştirmek olarak olarak ifade eder (Özmen ve diğ., 2007, 21). verme olasılığını tanımlanmaktadır. Dağıtım adaletinin temeli Adam s'ın Özetle yapısal açıdan adil olan süreçler Eşitlik Teorisi'ne dayanır. Eşitlik Teorisi'ne örgüt sistemine ve sistemin temsilcisi olan göre çalışanlar kendi kazanımlarını diğer çalı karar alıcılara güven duyulmasını sağlarken, şanların kazanımlarıyla karşılaştırarak kaza bunun tam tersi olarak adil olmayan süreçler nımlar arasında adalet olup olmadığını inceler de kazanımların adil olarak dağıtılamadığı ler (Yazıcıoğlu ve Topaloğlu, 2009,4). Kaza- veya dağıtılamayacağı yönünde bir güvensiz nımların oranı arasındaki denge, çalışanlarda liğe yol açmaktadır. Yöneticiler ise adil süreç eşitlik duygusunu uyandırmaktadır. Ancak lere dayanan tutumlar sergiledikleri müddetçe tersi durumunda oluşabilecek eşitsizlik algısı örgüt tarafından güvenilir bulunmaktadırlar eşitliğe odaklanmış çalışanlarda gerilime ne (Özen, 2003, 199-200). den olacaktır. Böyle durumlarda çalışanlar, işe gösterdikleri çabayı azaltmak gibi bir takım 2 .1 . Ö r g ü t s e l A d a le t T ü r l e r i olumsuz tavırlar sergileyebilirler (İçerli, 2010, Örgüt içindeki ilişkilere bağlı olarak 79) Adam s'ın Eşitlik Teorisi dağıtım adaletinin ortaya çıkan kazanımların adil dağılımını ifade başlangıç noktası olarak kabul edilir. Dağıtım eden örgütsel adalet kavramı, kazanımların adaletinin ikinci boyutu ise Leventhal'in Ada (dağıtım adaleti), süreçlerin (prosedür adaleti) let Yargı M odeli'dir (Yazıcıoğlu ve Topaloğlu, ve bireylerarası ilişkilerin adaletine dayanan 2009, 5). Dağıtım adaletine ilişkin temel yargı, bir sınıflandırm a ile açıklanmaktadır (Özen, kazanımların doğru, uygun ve ahlaki olup 2003, 189). olmadığına işaret eder. Dağıtım adaletini açık lamaya yönelik tüm kuramlar, bireylerin örgüt 2.1.1. D ağıtım A daleti uygulamalarının adil olup olmadığı yönünde Farklı disiplinlerden gelen birçok araş ki fikirlerini belirlemek üzere elde ettikleri tırmacı dağıtım problemi ile yakından ilgilen kazanımları daha önce elde ettikleri ile ve/veya mişlerdir. Ödüllerin ve kaynakların dağıtımı diğer çalışanların kazanımları ile karşılaştırma küçük gruplardan tüm topluma kadar her ları üzerine kurulmuştur (Özen, 2003, 190). türlü büyüklükte sosyal sistemlerde oluşan Dağıtım ın nasıl algılandığı tamamen öznel bir evrensel bir sorundur (Eroğlu, 2009, 66). Grup durum olup kişinin mevcut şartlarına, manevi lar, örgütler ve toplumların tümü ödül, ceza ve duygularına kaynakların dağıtımı ile ilgilidirler. Dağıtım Foa'nın adaletinin birkaç farklı tanımı yapılmıştır. Foley'e göre dağıtım adaleti, ahlaki ve nesnel vb. göre tanımladığı değişebilir. altı kaynak Foa ve (kazanım) sırasıyla hizmet, sevgi, mal, statü, bilgi ve pa radır. olarak tanımlanan özellikler temelinde, benzer olan bireylere benzer, farklı bireylere de farklı lıkları oranında farklı davranılması olarak Deutsch'a göre dağıtım adaletinin, eşit temelli paylaşım, eşit paylaşım ve ihtiyaçtan oluşan üç kuralı bulunmaktadır. Her türlü ıo 6 yenifikir yil: 6 sayi: is kazanımın dağıtımını gerçekleştirecek olan Dağıtım adaletini temel alan çalışm a yönetici, adil dağılımı sağlamak için hangi lar, bireylerin adaletsizliğe verdikleri tepkileri kuralı tercih edeceğini belirlemelidir. Eşit Pay anlamlandırmada yetersiz kalmıştır ve bu nok laşım Kuralında, her türlü kazanım hak etsin tadan yola çıkarak prosedür adaleti kavramı veya etmesin herkese eşit olarak dağıtılır. Eşit nın incelenmesine yol açmış ve prosedür ada temelli paylaşımda herkese katkısı oranında leti ile süreçlerin adaleti incelenmeye başlan dağıtım yapılır. İhtiyaç kuralı ise çalışanların mıştır (Yazıcıoğlu ve Topaloğlu, 2009, 5). Pro ihtiyaçlarını ön planda tutm aktadır (İçerli, sedürler kararların alınmasındaki en önemli 2010, 81). araçlardır (İşbaşı, 2000, 51). Prosedür adaleti Bireyler dağıtım adaletine ilişkin karar verirken kazanımların ahlaki ya da etik olup olmadığını değerlendirirler. Doğruluk kavra mının nesnel bir tanımı olmadığı için insanlar herhangi bir şeyin doğru olup olmadığı ile ilgili karar verirlerken kıyas yapm a yoluna giderler. Kıyaslama için bir kişi standart olarak kabul edilir ve dağıtım adaleti yargısı bu kişiy le kıyaslama yaparak verilir. Dağıtım adaleti alınanlar, alıcılar, kurallar, standartlar ve bu unsurların arasındaki etkileşim leri içerir. D ağı tım adaletine ilişkin olumsuz algılar çalışanla rın performanslarını ve iş kalitelerini düşür mektedir (İşbaşı, 2000, 51). Ayrıca çalışanlar vazgeçme davranışına girmekte, çalışm a arka daşlarıyla daha az işbirliği yapm akta ve stres ise, kazanımların belirlenmesinde kullanılan usullerin, mekanizmaların ve prosedürlerin hakkaniyet ilkesine uygunluğudur (Özen, 2003, 191). Prosedür adaleti, çalışanların karar ların alınış şekline gösterdikleri tepkileri ince ler. Çalışanların adalet algılamaları, yalnızca kazammların niteliği ile ilgili değil, aynı za manda bu kazanımların dağıtımına yönelik kararların planlanması ve uygulanması aşa masında kullanılan prosedürlerin adil olup olmadığı ile ilişkilidir (İşbaşı, 2000, 42). Bu adalet türü, karar verme süreci, çatışmaların çözümlenmesi süreci ve kaynak dağıtımı sü reçlerinin yönetilmesindeki doğru yöntemlerle ilgilidir. Leventhal'e göre prosedür adaleti, örgütlerde dağıtım adaleti oluşturm anın ve sürdürmenin önkoşuludur (Yürür, 2005, 100 yaşamaktadırlar. 101). Prosedür adaleti kavramı, adalet Dağıtım adaleti ile ilgili yapılan açık literatürüne ilk defa Thibaut ve W alker'ın ça lamalarda genellikle adaletin ekonomik ya da lışm alarıyla girmiştir. Thibaut ve W alker mah araçsal yönleri vurgulanmaktadır. Örgütler kemelerdeki yasal süreçlerin işlem esi ile ilgili çalışanlarına ekonomik kazanımlardan daha gözlemler yapmış ve davalıların verilen karar çok sembolik değer taşıyan kazançlar dağıtır lara tepkilerini incelemişlerdir. Yasal prose lar. Bazen de ekonom ik gibi görünen bir algı dürlerin adil bir şekilde işlediği durumlarda, aynı zam anda manevi bir değeri de içerebilir. sonuç davalı için olumsuz olsa dahi davalının Örneğin çalışanların neden ücrete değer ver sürece ve karara ilişkin olumlu bir tavır içinde dikleriyle ilgili yapılan bir çalışmaya göre ü c olduğu gözlemlenmiştir. Prosedür adaletinin ret, ekonomik ihtiyaçları sağlamanın yanı sıra örgütsel konulara dâhil edilmesi ise Folger ve sosyal statü elde etme, kendine güven duygu Greenberg sayesinde olmuştur. Folger ve Gre- su yaratm a ve konfor sağlama özelliklerini de enberg'e göre, çalışanlar örgütsel kararların kapsamaktadır. Ekonomik kazançlar dışındaki adaletini sorgularken sadece kararın ne olduğu sembolik sosyo- ile değil aynı zamanda bu kararı belirleyen psikolojik kazançlar olarak ifade edilmektedir prosedürlerle de ilgilenm ektedirler (Yazıcıoğlu (Yürür, 2005, 99-100). ve Topaloğlu, 2009, 5). değerlerle ilgili kazançlar 2.1.2. Prosedür A daleti n if ik ir YIL: 6 SAYI: 15 j 107 Görgül bulgular, belirli özellikler taşı rı etkileyen ilk faktör, karar alıcıların karardan yan süreçlerin adil bir dağıtımın gerçekleşmesi etkilenenlere karşı tavırlarıdır. Çalışanlar tavır olasılığını arttırdığını ortaya koymuştur (Özen, ları örgütsel adalet göstergesi olarak algıladık 2003, 192). Proaktif süreç teorilerinde tanım ları için, dürüstlük, nezaket, kişi haklarına lanmış olan sekiz prosedür özelliği, adaleti saygı gösterme, birbirini dinleme vb. gibi tavır sağlamak göz lar, onların adalete ilişkin fikirlerinde önemli önünde bulundurulm alıdır. Prosedür adaleti kriterler haline gelmektedir. Algıları belirleyen ile ilgili olumsuz algılar, çalışanların yönetici ikinci faktör ise karar alıcının aldığı kararlarla lerine ve örgütlerine duydukları bağlılığı azal ilgili olarak yaptığı açıklamalarıdır. Çalışanlar, tır. Bu durum özellikle örgüt içindeki emektar makul açıklamalar karşısında olumsuz durum çalışanlar olarak adlandırılan bir kesim için lara rağmen alınan kararların adil olduğunu için süreçler tanımlanırken çok daha üzücü ve düşündürücüdür. Eskiler düşünebilirler ve bu sayede süreçlerin meşru yenilere göre daha muhafazakârdırlar, içinde laşması sağlanabilir (Özen, 2003, 192).Etkileşim bulundukları örgüte her şartta bağlı kalmayı adaleti "m eşrulaştırm a / kabul ettirm e" ve tercih ederler. Aslında bu durum, kendilerinin "kişilerarası tavırlar" mevcut örgüt dışında şanslarının kalmamış incelenebilir. olarak iki kategoride olmasından kaynaklanmaktadır. Bir genelleme yapm ak gerekirse, eski çalışanların yenilere Özet olarak etkileşim adaleti, karar alı göre örgütlerindeki adaletsizlikleri daha hoş cının biçimsel prosedürlerin kabul ettirilmesi görüyle karşıladıkları ve adil olmayan durum ve larda dahi bağlılıklarının devam ettiği görül davranışlarının adaletini inceler. Çalışanlar, mektedir (Lange ve diğ., 2010, 1116). Çalışanla prosedürlerin uygulanması sürecinde kendile rın kendilerini ifade etmelerine, prosedürlerle riyle iletişim kurulması ve nihai kararların ve alınan kararlarla ilgili düşüncelerinin açık kendileriyle paylaşılması konusunda oldukça lanm asına im kân verildiği takdirde adalete duyarlıdırlar (İşbaşı, 2000, 54). Prosedür adale ilişkin algılar olumlu yönde değişmektedir tine ilişkin algı örgütün politikaları tarafından (İşbaşı, 2000, 51-52). Çalışanların prosedürel belirlenirken, etkileşim adaletine ilişkin algıyı adalet algısına etki eden üç temel faktör vardır. örgüt içindeki diğer bireyler belirler. uygulanması sırasında sergilenen Bunlar, karar alma sürecinin tarafsızlı ğı, karar alm a yetkisine sahip olanlara duyulan güven ve ilişkiler sisteminin saygı, güven, iyi niyet ve yardım laşm a düşüncesine dayalı ol masıdır. 2.1.4. D ağıtım A daleti ve Prosedür A daletinin Etkileşim i Adalet kuramlarının geldiği son nok tada, dağıtım ve prosedür adaletlerini ayrı ayrı 2.1.3. E tkileşim A daleti kavramlar olarak değil, örgüt kararlarını bir etkileşim etkisi yaratarak belirleyen bütünleşik Dağıtım adaleti ve prosedür adaleti ile yapılar olarak ele almanın daha uygun olacağı ilişkisi sorgulanan bağımsız bir adalet katego görülmüştür (Özen, 2003, 193). Adalet türleri risidir ve bireylerarası ilişkilerin niteliğine ne yönelik yapılan araştırm aların sonucunda ilişkin algılamalardır. Etkileşim adaleti bireyle- prosedür adaletine ilişkin algıların daha çok rarası ilişkilerin niteliğini ve kalitesini vurgu yöneticiye karşı memnuniyet veya memnuni lar. İlk olarak prosedür ve dağıtım adaletinden yetsizliğe, dağıtım adaleti algılarının ise daha bağımsız üçüncü adalet türü olarak tanım lan çok ücretlere karşı memnuniyet veya memnu mıştır fakat Greenberg'e göre etkileşim adaleti niyetsizliğe neden olduğu görülmüştür (De- prosedür tam am layıcısıdır(İşbaşı, Coninck ve Stilwell, 2004, 225). Bu iki tür ara 2000, 42-53). Prosedür adaletine yönelik algıla sındaki etkileşimi açıklayabilmek için Kişisel ıo 8 adaletinin yenifikir yilö saylis Çıkar M odeli ve Grup Değeri Modeli, çalışan ayrı olarak düşünülmemelidir. Kişisel Çıkar ların adil olmayan süreçlere oranla adil olan M odeli'nin temel algısı ekonomik kazanımlar, süreçleri neden daha çok tercih ettiklerini açık Grup Değeri M odeli'nin temel algısı ise top lamaktadır (Özen, 2003, 193). lumsal ve psikolojik kazanımlardır. Tanımdaki Kişisel Çıkar Modeli, dağıtım adaleti ve prosedür adaleti arasındaki etkileşimi, çalı şanların, çıkarlarını maksimize etmek üzere motive oldukları varsayımı ile açıklar. M odel de, çalışanlar bireysel kazanımlarıyla daha farklılıklarına rağmen dağıtım adaleti ve pro sedür adaletine ilişkin algılamaların alınan kararlara gösterilen tepkiler üzerindeki belir leyiciliği konusunda iki model de benzer bir bakış açısı ortaya koymaktadır. yakından ilgilidir ve bu yüzden kazanımların Adalet ve güven, toplumsal yaşam ın belirlenmesinde aktif rol oynayan prosedürler işlevsel öncülleri olarak her kültürde bulun üzerinde kontrol sahibi olmak istemektedirler. maktadır. Adaletin sağlanması ve güvenin Çalışanların uzun dönemdeki kazanımlarına oluşmasına yönelik duyarlılıklar evrensel ola ilişkin şekillendiren,prosedür rak kabul edilebilir. Ancak, adalet ve güven adaletine yönelik algılardır. Süreçlerin adil kavramlarının uygulamalara ve algılamalara olduğuna inanan bir çalışan uzun vadede de yansıması kültürel farklılıklarla ilişkilidir. Y a olsa umduğu kazanımları elde edeceğine in a pılan araştırmalar göstermiştir ki kazanımların nır. adil olup olmadığına yönelik olan dağıtım beklentilerini Grup Değeri Modeli, kişisel çıkar he saplarına dayanmayan bir m odeldir ve çalışan ların ekonomik beklentileri dışında, toplumsal ve psikolojik beklentileri de incelenir ve "grup" kavramı vurgulanır. M odel genel ola rak çalışanların gruplarla ve grup yöneticileri ile kurdukları etkileşim üzerinde durur. Bura da bahsedilen gruplar küçük iş grupları olabi leceği gibi aynı zamanda büyük organizasyon lar da olabilir. adaleti ile ilgili yargıların evrensel olma ih ti malleri daha yüksektir, kazanımları belirlem e de kullanılan süreçlerin adil bir biçimde şekillendirilmesine dayanan prosedür adaleti ile ilgili yargılar ise kültürel farklılıklardan daha çok etkilenmekte ve tikel bir özellik taşım akta dır. ABD gibi bireyci kültürlerde, bireysel kat kılar oranında kazanımlar elde edildiği sürece eşitlikten söz edilmektedir. Dolaylı, çaba ge rektiren ve duygusal boyutu güçlü iletişim biçim lerinin hakim olduğu toplumlarda ise Grup Değeri Modeli birer birey olarak kazanımların adaleti ile ilgili beklentiler belir çalışanların sosyal gruplara dahil olma eğilimi gin değildir, hatta kazanımlardan önce saygı, taşıdıklarını ve grubun kazanımlarını etkileye nezaket ve sosyal uyum gelm ektedir (Özen, cek her türlü uygulamaya karşı da oldukça 2003, 193-201). duyarlı olduklarını savunur. Çünkü grup için de kazanılan olumlu ve sürekli bir statü, çalı şanın kendisini kanıtlamasının önemli bir yo ludur. Özetle çalışanların tepkilerini belirle mede bireysel kazanımlarının yanı sıra grup üyelikleri ile ilgili deneyimleri de oldukça önemlidir. Çalışan grup içi uygulamaların ve tavırların adil olduğuna inanırsa gruptan elde ettiği kazanımların da adil olduğunu düşünür. Kişisel Çıkar Modeli ve Grup Değeri 2. ÖRGÜT ÇALIŞANLARININ ÖRGÜTSEL ADALET ALGILAM ALARI ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRM ASI 3.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi Araştırmanın temel amacı, Denizli ilinde uzun süredir faaliyet göstermekte olan entegre bir firmanın çalışanlarının adalet algı larını ve bu algılar doğrultusunda örgüte duy Modeli uygulamada birbirinden bağımsız ve n if ik ir YIL: 6 SAYI: 15 j 109 dukları bağlılığı veya işten ayrılm a niyetlerini rının doldurularak yarım saat içinde teslim incelemektir. edilmesi istenmiştir. Dağıtılan 300 anket for mundan 240'ı geri toplanmıştır. Buna göre geri 3.2. Araştırmanın Yöntemi dönüş oranı %80'dir. Araştırm a için, genelleme yapılabilir olması, kısa zam anda bilgi edinilmesini sağ laması ve bulguları kıyaslama yapm aya olanak Çalışmada oluşturulan hipotezler aşağıdaki gibidir; vermesi sebebiyle birincil ve ağırlıklı olarak H 1: "Cinsiyet ile örgütsel adalet algılaması arasın anket yöntemi uygun görülmüştür. Ayrıca da anlamlı bir ilişki vardır." ikincil araştırma yöntemi olarak da mülakat H 2: "Gelir düzeyi ile örgütsel adalet algılaması yöntemi düşünülmüş ve fabrikada farklı po arasında anlamlı bir ilişki vardır." zisyonlarda çalışan ve rastgele seçilen kişilerle mülakatlar yapılmıştır. H 3: "Pozisyon ile örgütsel adalet algılaması arasın da anlamlı bir ilişki vardır." 3.3. Soru Formunun Hazırlanması H 4: "Eğitim durumu ile örgütsel adalet algılaması Hazırlanan anket formu iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, çalışanların demografik özelliklerine yönelik yaş, cinsiyet, firm adaki hizmet süresi, toplam hizmet süresi, medeni durum ve eğitim düzeylerine yer ve rilmiştir. İkinci bölümde ise, örgütsel adalet ve örgüte bağlılığı veya işten ayrılm a niyetini ölçmeye yönelik 30 soru bulunmaktadır. İkinci bölümdeki ilk 8 soru Dağıtım Adaleti, sonraki 8 soru Prosedür Adaleti, 17-24 arası sorular Etkileşim Adaleti ve son 6 soru Örgüte Bağlılık veya İşten Ayrılm a Niyeti ile ilgilidir. arasında anlamlı bir ilişki vardır." H5:"Yaş grubu ile örgütsel adalet algılaması ara sında anlamlı bir ilişki vardır." 3.5. Araştırma Verilerinin Analizi Anket sonuçlarının değerlendirilme sinde SPSS 16.0 istatistik paket programı kul lanılmıştır. Adaletin üç boyutu arasındaki ilişkiler incelenmiştir. Demografik özellikler ile ilgili analizler yapılmıştır. Geri toplanan 240 anket formunun 218'i geçerli sayılmış ve de ğerlendirmeye tabi tutulmuştur. Araştırm ada çalışanların ifadelere ne derece katıldıklarını saptamak am acıyla 5'li Likert Ölçeğinden yararlanılmıştır. Söz konusu 3.5.1."D ağıtım ölçek; (1) Kesinlikle katılıyorum, (2) Katılıyo A d aleti" A rasındaki İlişk i rum, (3) Kararsızım, (4) Katılm ıyorum ve (5) Kesinlikle Katılm ıyorum ifadelerinden oluş maktadır. İşgören ve yöneticiler için farklı mülakat soruları hazırlanmıştır. kasında çalışan beyaz ve mavi yakalı çalışanlar oluşturmaktadır. Fabrikada çalışan toplam kişi sayısı 550'dir. Geliştirilen anket formları çoğal bulunulmuş ve formlar 300 kişiye dağıtılmıştır. Anket form la 110 yenifikir yilösaylis "D ağıtım A d aleti" ile "Prosedür Ada le ti" arasında anlamlı bir ilişki olup olmadığını 0,05 anlamlılık düzeyinde test etmek için tek (K-S_Z = 1,083; p>0,05) ve "Prosedür A daleti" hizmet vermekte olan entegre bir tekstil fabri ziyarette "Prosedür sonucuna göre "D ağıtım A d aleti" puanlarının Araştırmanın ana kütlesini Denizli'de fabrikaya ile örneklem K-S testi uygulanmıştır. K-S testi 3.4. Araştırmanın Ana Kütlesi ve Örneklem tılarak A d aleti" puanlarının (K-S_Z = 1,085; p>0,05) normal dağılım gösterdiği belirlenmiştir. Bu nedenle ilişkiyi analiz etmek için Paired Sample T Test kullanılmasına karar verilmiştir. Yapılan Paired Sample T Test analizi sonucunda çalışanla rın "D ağıtım A daleti" ve "Prosedür A daleti" değişkenlerine ilişkin vermiş oldukları puanlar arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark "D ağıtım A d aleti" değişkenine verilen puan belirlenmiştir (t = 7,667; p<0.05). Bu farkın han ların sıra ortalamasının (X"Dağıtım Adaleti" = gi değişken lehine olduğunu belirlem ek için 102,78), "E tk ileşim A daleti" değişkenine veri Tablo 1'de verilen değişkenlerin ortalama de len puanların sıra ortalamasından (X"Etkileşim ğerlerine A daleti" Adaleti" = 89,46) daha yüksek olduğu görülmek değişkenine verilen puanların ortalamasının tedir. Sonuç olarak çalışanların "D ağıtım Ada (X"Prosedür Adaleti" = 2,43) "D ağıtım A d aleti" de le ti" eğilimlerini daha çok ön plana çıkardıkla ğişkenine verilen puanların ortalamasından rı veya bu önermeye daha çok dikkat çektikleri (X"DağıtımAdaleti" = 2,78) daha olumlu görülm ek söylenebilir. bakıldığında "Prosedür tedir. Sonuç olarak çalışanların ""Prosedür A d aleti"" boyutuna daha olumlu ortalama Tablo 2:"D ağıtım A d aleti" ile "E tk ileşim A daleti" A rasındaki İliş k i vererek daha çok önem atfettikleri söylenebilir. Tablo 1:"D ağıtım A d aleti" ile "Prosedür A d aleti" A rasındaki İlişk i Değişken Dağıtım Adaleti Kategori Soru 1soru 8 Prosedür Adaleti N 218 Değişken Dağıtım soru 1- X Ss t Adaleti soru 8 2,78 0,94811 7,667 Etkileşim soru 17- Adaleti Soru 9soru 16 218 Katego ri 2,43 N Sıra Sıra top. ort. 218 12848 Z 102,78 4,180 218 6262 89,46 soru 24 0,82000 3.5.3."D ağıtım A d aleti" ile "İşte n Ayrılm a N iyeti" A rasındaki İlişk i 3.5.2."D ağıtım A d aleti" ile "E tk ileşim A d aleti" A rasındaki İlişk i "D ağıtım A daleti" ile "İşte n Ayrılm a N iyeti" arasında anlamlı bir ilişki olup olma "D ağıtım A d aleti" ile "E tk ileşim Ada dığını 0,05 anlamlılık düzeyinde test etmek leti" arasında anlamlı bir ilişki olup olmadığını için tek örneklem K-S testi uygulanmıştır. K-S 0,05 anlamlılık düzeyinde test etmek için tek testi sonucuna göre "D ağıtım A d aleti" puan örneklem K-S testi uygulanmıştır. K-S testi larının (K-S_Z = 1,083; p>0,05) normal dağılım sonucuna göre "D ağ ıtım A d aleti" puanlarının gösterdiği, fakat "İşte n A yrılm a N iy eti" (K- (K-S_Z = 1,083; p>0,05) normal dağılım göster S_Z = 1,554; p<0,05) puanlarının normal dağı diği, fakat "E tk ileşim A d aleti" (K-S_Z = 1,554; lım göstermediği belirlenmiştir. Bu nedenle p<0,05) puanlarının normal dağılım gösterm e ilişkiyi analiz etmek için Non-Parametrik bir diği belirlenmiştir. Bu nedenle ilişkiyi analiz test olan WilcoxonMatchedPairedSignedRank etmek için N on-Param etrik bir test olan Wil- Test kullanılmasına karar verilmiştir. Yapılan coxonMatchedPairedSignedRank W ilcoxonMatchedPairedSignedRank nılmasına karar verilmiştir. Test Test Wil- analizi sonucunda çalışanların "D ağıtım Ada coxonMatchedPairedSignedRank Test analizi le ti" ve "İşte n A yrılm a N iyeti" değişkenlerine sonucunda çalışanların "D ağ ıtım A d aleti" ve ilişkin vermiş oldukları puanlar arasında ista "E tk ileşim ilişkin tistiksel olarak anlamlı bir fark belirlenmiştir vermiş oldukları puanlar arasında istatistiksel (Z = 7,667; p<0.05). Bu farkın hangi değişken olarak anlamlı bir fark belirlenmiştir (Z = 7,667; lehine olduğunu belirlem ek için Tablo 3'te p<0.05). Bu farkın hangi değişken lehine oldu verilen değişkenlerin sıra ortalama değerlerine ğunu belirlem ek için Tablo 2'de verilen değiş bakıldığında "D ağıtım A d aleti" kenlerin sıra ortalama değerlerine bakıldığında verilen puanların sıra ortalamasının (X"Dağıtım A d aleti" Yapılan kulla değişkenlerine nifikir y il 6 değişkenine s a y l 15 jııı = 118,15), "İşte n A yrılm a N iy eti" değiş A d a le ti" kenine verilen puanların sıra ortalamasından (X " iş t e n A y rılm a N iy e ti" rı veya bu önermeye daha çok dikkat çektikleri söylenebilir. = 68,84) daha yüksek olduğu görülmektedir. Sonuç olarak çalışanların "D a ğıtım A d aleti" eğilimlerini daha çok ön plana 3.5.6."Etkileşim A daleti" ile "İşte n Ayrılm a N iyeti" A rasındaki İlişk i çıkardıkları veya bu önermeye daha çok dikkat çektikleri söylenebilir. m a N iyeti" arasında anlamlı bir ilişki olup Tablo 3: "D ağıtım A d aleti" ile "İşte n Ayrılm a N iyeti" A rasındaki İlişk i A d aleti" ile olmadığı 0,05 anlamlılık düzeyinde test edil mişDeğişken 3.5.4."Prosedür A d aleti" ile "E tkileşim A d aleti" A rasındaki İlişk i "Prosedür "E tk ileşim A daleti" ile "İşte n A yrıl "E tk ileşim A d aleti" arasında anlamlı bir ilişki olup olma Dağıtım Adaleti Örgüte Y apılan Bağlılık ve İşten Test analizi sonucunda çalışanların "Prosedür A d aleti" ile "E tk ileşim A d aleti" değişkenleri soru 1- N Sıra Sıra top. ort. 218 16778 18,15 Z -7,320 soru 8 dığı 0,05 anlam lılık düzeyinde test edilmiştir. W ilcoxonMatchedPairedSignedRank ategori soru 25 218 4337 68,84 soru 30 Ayrılma Niyeti ne ilişkin vermiş oldukları puanlar arasında tir.YapılanW ilcoxonM atchedPairedSignedRan istatistiksel fark k Test analizi sonucunda çalışanların "E tk ile belirlenmiştir. "E tk ileşim A d aleti" değişkeni olarak anlamlı bir şim A daleti" ile "İşten A yrılm a N iyeti" de ne verilen puanların sıra ortalamasının, "P ro ğişkenlerine ilişkin vermiş oldukları puanlar sedür A d aleti" değişkenine verilen puanların arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark sıra ortalamasından daha yüksek olduğu gö belirlenmiştir. "E tk ileşim A d aleti" değişkeni rülmektedir. Sonuç olarak çalışanların "E tk ile ne verilen puanların sıra ortalamasının, "İşten şim A d aleti" eğilimlerini daha çok ön plana Ayrılm a N iyeti" değişkenine verilen puanla çıkardıkları veya bu önermeye daha çok dikkat rın sıra ortalamasından daha yüksek olduğu çektikleri söylenebilir. görülmektedir. Sonuç olarak çalışanların "E t 3.5.5."Prosedür A d aleti" ile "İşte n A yrılm a N iyeti" A rasındaki İlişk i k ileşim "Prosedür A d aleti" ile "İşte n Ayrılm a N iyeti" arasında anlamlı bir ilişki olup olma A d aleti" eğilimlerini daha çok ön plana çıkardıkları veya bu önermeye daha çok dikkat çektikleri söylenebilir. Tablo 4: K arşılaştırm a Sonuçları dığı 0,05 anlamlılık düzeyinde test edilmiştir. Yapılan W ilcoxonMatchedPairedSignedRank Test analizi sonucunda çalışanların "Prosedür A d aleti" ile "İşte n A yrılm a N iyeti" değişken D eğişkenler Tercih Dağıtım Adaleti ile PROSEDÜR ADALETİ Prosedür Adaleti lerine ilişkin vermiş oldukları puanlar arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark belirlenm iş Dağıtım Adaleti ile tir. Etkileşim Adaleti DAĞITIM ADALETİ Dağıtım Adaleti ile İşten Ayrılma Niyeti DAĞITIM ADALETİ Prosedür Adaleti ile ETKİLEŞİM "Prosedür A d aleti" değişkenine verilen puanların sıra ortalaması, "İşte n A yrılm a N i y eti" değişkenine verilen puanların sıra orta lamasından daha yüksek olduğu görülmekte dir. Sonuç olarak çalışanların "Prosedür Ada leti" eğilimlerini daha çok ön plana çıkardıkla 112 yenifikir yilösaylis Etkileşim Adaleti ADALETİ Prosedür Adaleti ile İşten PROSEDÜR ADALETİ Ayrılma Niyeti D eğifken l ategori Kadın N 43 X 2,81 Ss t Tablo 5:C insiyete Göre "D ağıtım A daleti" A lgısı Değişken P Kategori N % X Kadın (1) 43 19,72 2,81 Erkek (2) 175 80,28 2,78 Cinsiyet Toplam 1,10207 218 (1) Cinsiyet 0,218 Erkek (2) Toplam 175 2,78 0,827 Tablo 6: C insiyet D eğişkenin e Göre "D ağıtım A d aleti" A lgısı İçin Independent Sam ple T T esti A nalizi 0,90975 218 Firmadaki hem kadın çalışanlar hem Etkileşim Adaleti ile İşten ETKİLEŞİM Ayrılma Niyeti ADALETİ de erkek çalışanlar "Prosedür A d aleti" konu sunda olumlu bir ortalama sergilemişler ve Tablo 4 'e göre firm a çalışanları tara ilgili sorulara çoğunlukla "Katılıyorum " cevabı fından Prosedür ve Dağıtım Adaletleri arasın vermişlerdir. Firmada çalışan kadın ve erkek da Prosedür Adaletinin, Dağıtım ve Etkileşim personellerin Adaletleri arasında Dağıtım Adaletinin, Prose göre "Prosedür A daleti" bakım ından fark olup dür ve Etkileşim Adaletleri arasında ise Etkile olmadığını 0,05 anlam lılık düzeyinde test et şim Adaletinin daha adil olduğu algılanmak mek için tek örneklem K-S testi uygulanmıştır. tadır. K-S testi sonucuna göre "Prosedür A daleti"nin arasında cinsiyet değişkenine normal dağılım gösterdiği belirlenmiştir (KS_Z = 1,085; P>0,05). Parametrik Independent 3.5.7.Cinsiyete Göre A nalizler Firmadaki hem kadın çalışanlar hem de erkek çalışanlar "D ağ ıtım A d aleti" konu sunda kararsıza yakın bir ortalama sergilemi şlerdir. Firmada çalışan kadın ve erkek perso nellerin arasında cinsiyet değişkenine göre "D ağıtım A d aleti" bakım ından fark olup ol madığını 0,05 anlam lılık düzeyinde test etmek için tek örneklem K-S testi uygulanmıştır. K-S testi sonucuna göre "D ağıtım A daleti"nin normal dağılım gösterdiği belirlenm iştir (KS_Z = 1,083; P>0,05). Param etrik Independent Sample T Testi analiz sonucunda "D ağıtım A daleti"nde istatistiksel olarak 0,05 anlamlılık düzeyinde anlamlı bir fark belirlenememiştir Sample T Testi analiz sonucunda "Prosedür A daleti"nde istatistiksel olarak 0,05 anlamlılık düzeyinde anlamlı bir fark belirlenememiştir (t=-0,526; p>0,599). Tablo 7'de de görüldüğü gibi iki kategorinin ortalamaları birbirine ya kın olduğu değişkeninin A d aleti" algısı yönüyle benzer oldukları söy lenebilir. Tablo 7:C insiyete Göre "Prosedür A daleti" A lgısı Değişken Kategori N % X Kadın (1) 43 19,72 2,38 Erkek (2) 175 80,28 2,45 Cinsiyet olduğu için cinsiyet değişkeninin "D ağıtım A d aleti" üzerinde anlamlı bir etki yaratm adı cinsiyet yaratmadığı, her iki grubun da "Prosedür (t=0,218; p>0,827). Tablo 5'te da görüldüğü gibi iki kategorinin ortalamaları birbirine yakın için "Prosedür A d aleti" üzerinde anlamlı bir etki Toplam 218 ğı, her iki grubun da "D ağ ıtım A d aleti" algısı yönüyle benzer oldukları söylenebilir. nifikir y il 6 saye 15 i 11 3 Tablo 8:C insiyet D eğişkenine Göre "P rose dür A d aleti" A lg ısı İçin Independent Sam ple T T esti A nalizi (2) 218 Toplam Cinsiyet değişkenine göre yapılan üç Değişken Categori N X ss t P farklı örgütsel adalet algılaması analizine göre cinsiyet ile örgütsel adalet algılaması arasında Kadın 43 anlamlı bir ilişki çıkmamıştır. Bu durumda, 2,38 3,77536 (1) Cinsiyet -0,526 0,599 Erkek (2) 175 Toplam "H 1 : Cinsiyet ile örgütsel adalet algılaması arasında anlamlı bir ilişki vardır." hipotezi reddedilmiştir. 2,45 0,83210 Firmadaki hem kadın çalışanlar hem 218 de erkek çalışanlar "İşte n Ayrılm a N iyeti" Firmadaki kadın çalışanlar "E tk ileşim konusunda kararsıza yakın bir ortalam a sergi A d aleti" konusunda olumlu bir ortalama ser lemişlerdir. Firm ada çalışan kadın ve erkek gilemişler ve ilgili sorulara çoğunlukla "K atılı personellerin yorum " cevabı vermişlerdir. Erkek çalışanlar göre "İşte n A yrılm a N iyeti" bakım ından fark ise kararsıza yakın bir ortalam a sergilemişler olup olmadığını 0,05 anlam lılık düzeyinde test dir. Firm ada çalışan kadın ve erkek personelle etmek için tek örneklem K -S testi uygulanm ış rin arasında cinsiyet değişkenine göre "E tk ile tır. K-S testi sonucuna göre "İşte n Ayrılm a şim A d aleti" bakım ından fark olup olmadığını N iyeti"nin normal dağılım göstermediği belir 0,05 anlamlılık düzeyinde test etmek için tek lenmiştir (K-S_Z = 2,677; P<0,05). Nonparamet- örneklem K-S testi uygulanmıştır. K-S testi rik Mann - Whitney U Testi analiz sonucunda sonucuna göre "E tk ileşim A d aleti"nin normal "İşte n A yrılm a N iyeti"nde istatistiksel olarak dağılım göstermediği belirlenm iştir (K-S_Z = 0,05 anlamlılık düzeyinde anlamlı bir fark 1,554; P<0,05). Nonparametrik M ann - Whit- belirlenmiştir (U=3625; p=0,707). Tablo 12'de ney U Testi analiz sonucunda "E tk ileşim Ada- de görüldüğü gibi iki kategorinin ortalamaları leti"n d e anlamlılık birbirine yakın olduğu için cinsiyet değişkeni belirlenmiştir nin "İşte n Ayrılm a N iyeti" üzerinde anlamlı istatistiksel olarak 0,05 düzeyinde anlamlı bir fark (U=3116; p=0,081). arasında cinsiyet değişkenine bir etki yaratmadığı, her iki grubun da "İşten A yrılm a N iyeti" yönüyle benzer oldukları söylenebilir. Tablo 9:C insiyete Göre "E tk ileşim A daleti" A lgısı Değişken Cinsiyet Kategori N % X Kadın (1) 43 19,72 2,37 Erkek (2) 175 80,28 2,61 Toplam T ablo 11:Cinsiyete Göre "İşte n Ayrılm a N iyeti" Değişken Cinsiyet 218 Kategori N Kadın (1) 43 19,72 2,98 Erkek (2) 175 80,28 3,02 Toplam X % 218 Tablo 10:C insiyet D eğişkenin e Göre "E tk ile şim A d aleti" A lg ısı İçin M ann - W hitney U T esti A nalizi Değişken Kate Cinsiyet 114 N Sıra Sıra top. ort. gori Kadın 43 4062 (1) Erkek 175 19809 yenifikir U Z 94,47 3116 -1,747 113,19 y il:6 s a y i:is T ablo 12:C insiyet D eğişkenine Göre "İşte n A yrılm a N iyeti" İçin M ann - W hitney U T es ti A nalizi P Değişken Kategori N 0,081 Cinsiyet Kadın ;1) 43 Sıra Sıra top. art. 4846 112,70 U 3625 Z 0,376 P 3,707 Kareler Serbest. Top. Der. 4 Gruplar 7,34 ■Çareler F Trt. 1,84 2,082 Anlam lılık 0,084 M üdür (4) 4 1,83 2,66 Diğer (5) 17 7,8 2,55 Toplam 218 arası Gruplar 187,724 213 0,88 Tablo içi Toplam 195,064 Erkek "D ağıtım 217 175 19025 14:Pozisyon D eğişkenine A daleti" A lgısı İçin Göre AN OVA Analizi 108,71 (2) Toplam 218 Genel olarak firmadaki çalışanlar han gi pozisyonda olurlarsa olsunlar "Prosedür A d aleti" konusunda olumlu bir ortalama ser 3.5.8.Pozisyona Göre A nalizler Genel olarak firmadaki çalışanlar han gi pozisyonda olurlarsa olsunlar "D ağıtım A d aleti" konusunda kararsıza yakın bir orta lama sergilemişlerdir. Sadece Ustabaşı pozi syonunda çalışanlar diğerlerine göre biraz daha olumlu bir bakış açısına sahiplerdir yorumu yapılabilir. Firma personelleri arasında pozi syon değişkenine göre "D ağıtım A d aleti" ba kımından fark olup olmadığını 0,05 anlam lılık düzeyinde test etmek için tek örneklem K-S testi uygulanmıştır. K-S testi sonucuna göre "D ağıtım A d aleti" nin normal dağılım göster diği belirlenmiştir (K-S_Z = 1,083; P>0,05). Pa- gilemişlerdir. Firma personelleri arasında po zisyon değişkenine göre "Prosedür A daleti" bakımından fark olup olmadığını 0,05 anlamlı lık düzeyinde test etmek için yapılan normal dağılım ve ANOVA testi sonucunda personel pozisyonları belirlenememiştir p>0,05). (F=2,082; anlamlılık düzeyinde pozisyon değişkenine bulunmamıştır. Tablo 15:Pozisyona Göre "Prosedür A daleti" A lgısı Değişken Pozisyon p=0,084; Personel hangi pozisyonda olursa olsun "D ağ ıtım A d aleti" ne ilişkin verdiği A daleti" göre "Prosedür A d aleti" açısından farklılık sonucunda "D ağıtım A d aleti"nde istatistiksel fark "Prosedür bakımından anlamlı bir fark yoktur. Yani 0,05 rametrik Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) olarak 0,05 anlamlılık düzeyinde anlamlı bir arasında Kategori N % X İşçi (1) 167 76,61 2,46 Ustabaşı (2) 18 8,26 2,32 Şef (3) 12 5,5 2,49 Müdür (4) 4 1,83 2,34 Diğer (5) 17 7,8 2,32 Toplam 218 cevaplar büyük benzerlikler göstermektedir. Firmada işçi pozisyonunda çalışan ve örnek kütlenin büyük çoğunluğunu oluşturan kişiler "E tk ileşim A d aleti" konusunda diğer pozisyonlara nazaran biraz daha kararsıza yakın bir ortalama sergilemişlerdir. Ustabaşı, Şef, Müdür ve Diğer pozisyondakiler ise daha Tablo 13:Pozisyona Göre "D ağıtım A daleti" olumlu bir algı içerisindedirler. Firma perso A lgısı nelleri arasında pozisyon değişkenine göre Değişken Pozisyon "E tk ileşim A daleti" bakım ından fark olup Kategori N % X İşçi (1) 167 76,61 2,86 olmadığını 0,05 anlam lılık düzeyinde test et Ustabaşı (2) 18 8,26 2,24 mek için yapılan normal dağılım ve Kruskal - Şef (3) 12 5,5 2,89 W allis H testi sonucunda personel pozisyonla nifikir YIL: 6 SAYI: 15 i 115 rı arasında "E tk ileşim A d aleti" bakımından anlamlı bir fark yoktur. Yani 0,05 anlam lılık Diğer (5) Toplam 17 7,8 3,10 218 düzeyinde pozisyon değişkenine göre "E tk ile şim A d aleti" açısından farklılık bulunm amış tır. Tablo 16:Pozisyona Göre "E tk ileşim A daleti" A lgısı Değişken Pozisyon 3.5.9.Yaş G rubuna Göre A nalizler Genel olarak firmadaki çalışanlar han gi yaş aralığında olurlarsa olsunlar "D ağıtım A d aleti" konusunda kararsıza yakın bir orta Kategori N % X lama sergilemişlerdir. Firma personelleri ara sında yaş değişkenine göre "D ağ ıtım A daleti" İşçi (1) 167 76,61 2,66 bakımından fark olup olmadığını 0,05 anlamlı Ustabaşı (2) 18 8,26 2,28 lık düzeyinde test etmek için yapılan normal Şef (3) 12 5,5 2,09 Müdür (4) 4 1,83 2,22 17 7,8 2,49 dağılım ve ANOVA testi sonucunda personel yaş grupları arasında "D ağıtım A daleti" ba kımından anlamlı bir fark yoktur. Yani 0,05 Diğer (5) Toplam anlamlılık düzeyinde yaş değişkenine göre "D ağıtım A d aleti" açısından farklılık bulun 218 mamıştır. Pozisyon değişkenine göre yapılan üç Tablo 18:Yaş G rubuna Göre "D ağıtım A d aleti" A lgısı farklı örgütsel adalet algılaması analizine göre pozisyon ile örgütsel adalet algılaması arasın da anlamlı bir ilişki çıkmamıştır. Bu durumda, Değişken "H 2 : Pozisyon ile örgütsel adalet algılaması arasın da anlamlı bir ilişki vardır." hipotezi reddedil miştir. Yaş Genel olarak firmadaki çalışanlar han Grubu gi pozisyonda olurlarsa olsunlar "İşte n A yrıl m a N iyeti" konusunda kararsıza yakın bir ortalama sergilemişlerdir. Firma personelleri Kategori N % X 20den küçük (1) 0 0 0 21-25arası (2) 15 6,88 2,97 26-30arası (3) 42 19,27 2,67 31-35arası (4) 84 38,53 2,90 36-40arası (5) 57 26,15 2,79 41-45arası (6) 14 6,42 2,27 46 ve üzeri (7) 6 2,75 2,58 Toplam 218 arasında pozisyon değişkenine göre "İşte n A yrılm a N iyeti" bakım ından fark olup olma Genel olarak firmadaki çalışanlar han dığını 0,05 anlamlılık düzeyinde test etmek gi yaş grubunda olurlarsa olsunlar "Prosedür için yapılan normal dağılım ve Kruskal - Wal- A d aleti" konusunda olumlu bir ortalama ser lis H testi sonucunda personel pozisyonları gilemişler ve ilgili sorulara çoğunlukla "K atılı arasında "İşte n A yrılm a N iy eti" bakımından yorum " cevabı vermişlerdir. Sadece 21-25 yaş anlamlı bir fark yoktur. Yani 0,05 anlam lılık grubunda olan personeller diğer personellere düzeyinde pozisyon değişkenine göre "İşte n göre biraz daha kararsız bir bakış açısına sa A yrılm a N iyeti" açısından farklılık bulunma hiplerdir yorumu yapılabilir. Firma personel mıştır. leri arasında yaş değişkenine göre "Prosedür Tablo 17:Pozisyona Göre A d aleti" bakım ından fark olup olmadığını 0,05 "İşte n A yrılm a N iyeti" anlamlılık düzeyinde test etm ek için yapılan normal dağılım ve ANOVA testi sonucunda Değişken Pozisyon Kategori N % X İşçi (1) 167 76,61 2,99 Ustabaşı (2) 18 8,26 2,98 Şef (3) 12 5,5 3,17 Müdür (4) 4 1,83 3,20 personel yaş grupları arasında "Prosedür Ada le ti" bakım ından anlamlı bir fark yoktur. Yani 0,05 anlamlılık düzeyinde yaş değişkenine göre "Prosedür A d aleti" açısından farklılık bulunmamıştır. 116 yenifikir yil:6sayi:is Tablo 19:Yaş G rubuna Göre "Prosedür A d aleti" A lgısı Değişken Kategori 20den küçük (1) 21-25arası (2) Yaş Grubu Yaş grubu değişkenine göre yapılan üç farklı örgütsel adalet algılaması analizine göre N % X 0 0 0 15 6,88 2,7 "H 5 : Yaş grubu ile örgütsel adalet algılaması ara yaş grubu ile örgütsel adalet algılaması arasın da anlamlı bir ilişki çıkmamıştır. Bu durumda, 26-30arası (3) 42 19,27 2,37 sında anlamlı bir ilişki vardır." hipotezi redde 31-35arası (4) 84 38,53 2,52 dilmiştir. 36-40arası (5) 57 26,15 2,36 41-45arası (6) 14 6,42 2,07 46 ve üzeri (7) Toplam 6 2,75 2,5 Genel olarak firmadaki çalışanlar han gi yaş grubunda olurlarsa olsunlar "İşte n Ay rılm a N iyeti" konusunda kararsıza yakın bir 218 ortalama sergilemişlerdir. Firma personelleri arasında yaş değişkenine göre "İşte n Ayrılm a Genel olarak firmadaki çalışanlar han gi yaş grubunda olurlarsa olsunlar "E tkileşim A d aleti" konusunda kararsıza yakın bir orta lama sergilemişlerdir. Sadece 41-45 yaş gru bunda olan personeller diğer personellere göre biraz daha olumlu bir bakış açısına sahiplerdir yorumu yapılabilir. Firma personelleri arasın da yaş değişkenine göre "E tk ileşim A d aleti" bakım ından fark olup olmadığını 0,05 anlamlı lık düzeyinde test etmek için yapılan normal dağılım ve Kruskal - W allis H testi sonucunda personel yaş grupları arasında "E tk ileşim A d aleti" bakım ından anlamlı bir fark yoktur. Yani 0,05 anlam lılık düzeyinde yaş değişkeni ne göre "E tk ileşim A d aleti" açısından farklılık N iyeti" bakım ından fark olup olmadığını 0,05 anlamlılık düzeyinde test etm ek için yapılan normal dağılım ve Kruskal - Wallis H testi sonucunda personel yaş grupları bir fark yoktur. Yani 0,05 anlamlılık düzeyinde yaş değişkenine göre "İşte n A yrılm a N iyeti" açısından farklılık bulunmamıştır. Tablo 21:Yaş G rubuna Göre "İşte n A yrılm a N iyeti" Değişken bulunmamıştır. Yaş Grubu Kategori N % X 20den küçük 0 0 0 (1) 21-25arası (2) 15 6,88 2,94 26-30arası (3) 42 19,27 3,01 31-35arası (4) 84 38,53 2,95 36-40arası (5) 57 26,15 3,10 41-45arası (6) 14 6,42 3 46 ve üzeri (7) 6 2,75 2,86 218 % Toplam T ablo 20:Yaş G rubuna Göre "E tk ileşim A d aleti" A lgısı arasında "İşte n A yrılm a N iyeti" bakım ından anlamlı 3.5.10.Eğitim D üzeyine Göre A nalizler Genel olarak firmadaki çalışanlar han Değişken Yaş Grubu Toplam Kategori N % X 20den küçük (1) 0 0 0 21-25arası (2) 15 6,88 2,88 26-30arası (3) 42 19,27 2,54 31-35arası (4) 84 38,53 2,56 36-40arası (5) 57 26,15 2,61 41-45arası (6) 14 6,42 2,30 46 ve üzeri (7) 6 2,75 2,65 218 % gi düzeyinde olurlarsa olsunlar "D ağıtım Ada le ti" konusunda kararsıza yakın bir ortalama sergilemişlerdir. Firma personelleri arasında eğitim düzeyi değişkenine göre "D ağıtım A d aleti" bakım ından fark olup olmadığını 0,05 anlamlılık düzeyinde test etm ek için yapılan normal dağılım ve ANOVA testi sonucunda personel yaş grupları arasında "D ağıtım Ada le ti" bakım ından anlamlı bir fark yoktur. Yani nifikir YIL: 6 SAYI: 15 i 117 0,05 anlamlılık düzeyinde eğitim düzeyi de ortalam a sergilemişlerdir. Sadece üniversite ğişkenine göre "D ağıtım A d aleti" açısından mezunu personeller diğer personellere göre farklılık bulunmamıştır. biraz daha olumlu bir bakış açısına sahiplerdir Tablo 22:Eğitim D üzeyine Göre "D ağıtım A d aleti" A lgısı Değişken yorumu yapılabilir. Firma personelleri arasın da eğitim düzeyi değişkenine göre "E tk ileşim A d aleti" bakım ından fark olup olmadığını Kategori N % X İlköğretim (1) 68 31,19 2,60 Eğitim Lise (2) 117 53,67 2,86 lan normal dağılım ve Kruskal - Wallis H testi Düzeyi Üniversite (3) 33 15,14 2,90 sonucunda personel eğitim düzeyi arasında Lisansüstü (4) 0 0 0 "E tk ileşim A d aleti" bakım ından anlamlı bir Toplam 0,05 anlamlılık düzeyinde test etmek için yapı fark yoktur. Yani 0,05 anlam lılık düzeyinde 218 Genel olarak firmadaki çalışanlar han gi eğitim düzeyinde olurlarsa olsunlar "P rose eğitim düzeyideğişkenine göre "E tk ileşim A d aleti" açısından farklılık bulunmamıştır. dür A d aleti" konusunda olumlu bir ortalama T ablo 24:Eğitim D üzeyine Göre "E tk ileşim sergilemişler ve ilgili sorulara çoğunlukla "K a A d aleti" A lgısı tılıyorum " cevabı vermişlerdir. Sadece Lise Kategori N % mezunu personeller diğer personellere göre İlköğretim (1) 68 31,19 2,57 biraz daha kararsız bir bakış açısına sahipler Eğitim Lise (2) 117 53,67 2,63 dir yorumu Düzeyi Üniversite (3) 33 15,14 2,41 Lisansüstü (4) 0 0 0 218 % yapılabilir. Firm a personelleri Değişken arasında yaş değişkenine göre "Prosedür Ada leti" bakım ından fark olup olmadığını 0,05 Toplam X anlamlılık düzeyinde test etmek için yapılan normal dağılım ve ANOVA testi sonucunda personel yaş grupları arasında "Prosedür Ada leti" bakım ından anlamlı bir fark yoktur. Yani 0,05 anlam lılık düzeyinde eğitim düzeyideğişkenine göre "Prosedür A d aleti" açısından Eğitim durumu değişkenine göre yapı lan üç farklı örgütsel adalet algılaması analizi ne göre eğitim durumu ile örgütsel adalet algı laması arasında anlamlı bir ilişki çıkmamıştır. Bu durumda, "H 4 : Eğitim durumu ile örgütsel adalet algılaması arasında anlamlı bir ilişki vardır." farklılık bulunmamıştır. hipotezi reddedilmiştir. Genel olarak firmadaki çalışanlar han gi eğitim düzeyinde olurlarsa olsunlar "İşten T ablo 23:Eğitim D üzeyine Göre "Prosedür A d aleti" A lgısı Değişken Eğitim Düzeyi A yrılm a N iyeti" konusunda kararsıza yakın bir ortalama sergilemişlerdir. Firm a personel leri arasında eğitim düzeyi değişkenine göre Kategori N % X İlköğretim (1) 68 31,19 2,27 "İşte n A yrılm a N iyeti" bakım ından fark olup Lise (2) 117 53,67 2,51 olmadığını 0,05 anlam lılık düzeyinde test et Üniversite (3) 33 15,14 2,46 mek için yapılan normal dağılım ve Kruskal - Lisansüstü (4) 0 0 0 W allis H testi sonucunda personel eğitim dü Toplam 218 zeyleri arasında "İşte n Ayrılm a N iyeti" bakı mından anlamlı bir fark yoktur. Yani 0,05 an Genel olarak firmadaki çalışanlar han lam lılık düzeyinde eğitim düzeyi değişkenine gi eğitim düzeyinde olurlarsa olsunlar "E tk ile göre "İşte n A yrılm a N iyeti" açısından farklılık şim A d aleti" konusunda kararsıza yakın bir bulunmamıştır. us yenifikir yil: 6 sayi: is Tablo 25:Eğitim D üzeyine Göre "Ö rgüte B ağ lılık veya İşten A yrılm a N iyeti" mek için yapılan normal dağılım ve ANOVA testi sonucunda personel gelir yeterliliği algıla rı arasında "D ağıtım A d aleti" bakımından Değişken Kategori N % X İlköğretim (1) 68 31,19 2,96 anlamlı bir fark bulunmuştur. Yani 0,05 anlam Eğitim Lise (2) 117 53,67 3,05 lılık düzeyinde y e te r li cevabını verenler bir Düzeyi Üniversite (3) 33 15,14 2,98 grupta toplanmışken ne y eterli ne d eğ il ve Lisansüstü (4) 0 0 0 y e te r s iz cevabını verenler ise bir grupta top 218 % Toplam lanmıştır. Aynı şekilde y etersiz ve ç o k y etersiz cevabını verenler de bir grupta toplanmıştır. Grupların kendi içinde anlamlı bir farkı yok 3.5.11.G elir G rubuna Göre A nalizler (G elir Yeterliliğine) ken gruplar arasında anlamlı bir fark yine var dır. Firmada farklı pozisyonlarda çalışan 218 kişiye yapılan ankette gelir düzeyi ile ilgili sorulan soruya verilen cevapların dağılımı aşağıdaki gibidir: Tablo 26:G elir Y eterliliği A lgısına Göre "D ağıtım A d aleti" Değişken Fazlasıyla Yeterli 0 % 0 Yeterli 22 % 10,1 Ne yeterli ne değil 57 % 26,1 Yetersiz 96 % 44,1 Çok Yetersiz 43 % 19,7 Gelir Yeterliliği Kategori N % X Fazlasıyla Yeterli (1) 0 0 0 Yeterli (2) 22 10,09 2,02 Ne yeterli 57 26,15 2,65 Yetersiz (4) 96 44,04 2,80 Çok Yetersiz (5) 43 19,72 3,30 ne değil (3) Toplam 218 Sayılara bakıldığında personelin bü yük çoğunluğunu oluşturan % 44,1 lik dilimin (neredeyse yarısının) maaşları "y etersiz" bul duğu görülmektedir. Geri kalan % 26,1 lik dilim maaşları "n e yeterli ne d eğil" bulurken, % 19,7 lik dilim maaşların çok "y etersiz" ol duğunu düşünmektedir. M aaşların "fazlasıyla y eterli" olduğunu düşünen personel bulun m azken sadece % 10,1 lik dilim maaşları "y e terli" bulmaktadır. Genel olarak firmadaki çalışanların ge lir yeterliliği ile ilgili düşünceleri hangi düzey de olurlarsa olsun "Prosedür A d aleti" konu sunda olumlu bir ortalama sergilemişler ve ilgili sorulara "Katılıyorum " cevabı vermişler dir. Sadece maaşını çok yetersiz bulan 43 kişi lik grubun "Prosedür A daleti" konusunda kararsız oldukları yorumu yapılabilir. Firma personelleri arasında gelir yeterliliği Genel olarak firmadaki çalışanların ge değişkenine göre "Prosedür A daleti" bakı lir yeterliliği ile ilgili düşünceleri hangi düzey mından fark olup olmadığını 0,05 anlamlılık de olurlarsa olsun "D ağıtım A d aleti" konu düzeyinde test etmek için yapılan normal dağı sunda kararsıza yakın bir ortalama sergilemiş lım ve ANOVA testi sonucunda personel gelir lerdir. Sadece ilgili sorulara ağırlıklı olarak yeterliliği algıları arasında "Prosedür A daleti" "Katılıyorum " cevabı vermiş olan ve maaşını bakımından anlamlı bir fark bulunmuştur. yeterli bulan 22 kişilik grubun "D ağıtım Ada Yani 0,05 anlamlılık düzeyinde y eterli, ne y e leti" konusunda olumlu bir bakışa açısına terli ne d eğ il ve y etersiz cevabını verenler bir sahip oldukları yorumu yapılabilir. Firma per grupta toplanmışken ve grup içi anlamlı bir sonelleri arasında gelir yeterliliği değişkenine fark yokken; ne y eterli ne değil, y etersiz ve ç o k göre "D ağıtım A d aleti" bakım ından fark olup y etersiz cevabını verenler bir grupta toplan olmadığını 0,05 anlam lılık düzeyinde test et mışlardır ve grup içi anlamlı bir fark yoktur. nifikir YIL: 6 SAYI: 15 i 119 Fakat bu iki grup arasında anlamlı bir fark Ne yeterli ne değil 57 26,15 2,36 vardır. (3) Yetersiz (4) 96 44,04 2,58 43 19,72 3,04 T ablo 27:G elir Y eterliliği A lg ısına Göre "Prosedür A d aleti" Değişken Kategori N % X Fazlasıyla 0 0 0 Yeterliliği 218 Gelir düzeyi değişkenine göre yapılan üç farklı örgütsel adalet algılaması analizine Yeterli (1) Gelir Çok Yetersiz (5) Toplam Yeterli (2) 22 10,09 2,15 göre gelir düzeyi ile örgütsel adalet algılaması Ne yeterli ne değil (3) 57 26,15 2,33 arasında anlamlı bir ilişki çıkmamıştır. Bu du Yetersiz (4) 96 44,04 2,43 Çok Yetersiz (5) 43 19,72 2,74 Toplam rumda, "Hı: Gelir düzeyi ile örgütsel adalet algı laması arasında anlamlı bir ilişki vardır." hipotezi reddedilmiştir. 218 Genel olarak firm ada çalışanlar gelir Genel olarak firm ada maaşlarını "Y e yeterlilikleri ile ilgili hangi düşüncede olurlar terli" ve "N e yeterli ne değil" bulan toplam 79 sa olsunlar, "İşte n Ayrılm a N iyeti" konusun kişilik grubun "E tk ileşim A d aleti" konusunda da kararsız bir ortalama sergilemişlerdir. Fir olumlu bir ortalama sergiledikleri ve ilgili so ma personelleri arasında gelir yeterliliği değiş rulara "Katılıyorum " cevabı verdikleri görül kenine göre "İşte n Ayrılm a N iyeti" bakım ın mektedir. Maaşlarını "Yetersiz" ve "Ç ok Y e dan fark olup olmadığını 0,05 anlam lılık düze tersiz" bulan 139 kişilik grubun ise "E tkileşim yinde test etmek için yapılan normal dağılım A d aleti" konusunda kararsız bir tutum sergi ve Kruskal - Wallis H testi sonucunda perso ledikleri yorumu yapılabilir. Firma personelle nel gelir yeterliliği algıları arasında "İşten ri arasında gelir yeterliliği değişkenine göre A yrılm a N iyeti" bakımından anlamlı bir fark "E tk ileşim A d aleti" bakım ından fark olup bulunmamıştır. Yani gelir yeterliliği ile ilgili olmadığını 0,05 anlam lılık düzeyinde test et personelin verdiği cevaplar arasında anlamlı mek için yapılan normal dağılım ve Kruskal- bir fark yoktur. Wallis H testi sonucunda personel gelir yeterli liği algıları arasında "E tk ileşim A d aleti" ba kımından anlamlı bir fark bulunmuştur. Yani 0,05 anlam lılık düzeyinde y eterli, ne y e terli ne d eğ il ve y etersiz cevabını verenler bir grupta toplanmışken ve grup içi anlamlı bir fark yokken; ne y e te r li ne değil, y etersiz ve ç o k Tablo 29:G elir Y eterliliği A lgısına Göre y etersiz cevabını verenler bir grupta toplan "Ö rgüte B ağ lılık veya İşten A yrılm a N iyeti" mışlardır ve grup içi anlamlı bir fark yoktur. Fakat bu iki grup arasında anlamlı bir fark Değiş ken vardır. Fazlasıyla Tablo 28:G elir Y eterliliği A lgısına Göre "E tk ileşim A d aleti" Değişken Kategori Fazlasıyla Gelir Yeterliliği 120 Kategori (1) Yeterli (2) yenifikir N Yeterli 0 X % 0 0 Yeterli 10,09 yilösayfis 2,23 % X 0 0 0 10,09 3,04 26,15 3,07 44,04 2,98 19,72 2,99 d) Yeterli (2) 22 Gelir Ne yeterli ne değil 57 Yeterliliği (3) Yetersiz (4) 96 Çok Yetersiz (5) 22 N Toplam 43 218 3.5.12.Çalışm a Y ılın a Göre A nalizler yon tekniğinin kullanılacağına karar vermek Firmada farklı pozisyonlarda çalışan amacıyla tek örneklem K-S Testi kullanılmıştır. 218 kişiye yapılan ankette personelin kaç yıldır Yapılan tek örneklem K-S Testi analizi sonu bu firmada çalıştığı sorusu sorulmuş ve 218 cunda "Firm ada Çalıştıkları Süre" değişkenine kişinin firmada ortalama çalışma süresi 8 yıl ve "İşten Ayrılm a N iyeti" ilişkisi eğilimlerine olarak hesaplanmıştır. verilen cevapların normal dağılım göstermedi ği belirlenmiştir. Değişkenlerin ikisi de normal Firmada çalışan personellerin "Ç alış ma Y ılı" değişkeni ile "Örgütsel Adalet" İlişki si eğilimleri arasında bir ilişkinin olup olm adı ğını belirlemek için 0,05 anlam lılık düzeyinde dağılım göstermediği için araştırma sorusunu analiz etmek amacıyla Non-Param etrik bir test olan Spearmankolerasyon hesaplama tekniği nin kullanılm asına karar verilmiştir. testler yapılmıştır. "Firm ada Çalıştıkları Süre" Yapılan değişkeni ile "Örgütsel Adalet" ilişkisi eğilimi Spearmankolerasyon analizi arasında bir ilişkinin olup olmadığını belirle sonucunda "Firm ada Çalıştıkları Süre" değiş mek için hangi kolerasyon tekniğinin kullanı keni ile "İşten Ayrılma N iyeti" ilişkisi eğilimi lacağına karar vermek am acıyla tek örneklem arasında istatistiksel olarak 0,05 anlam lılık K-S Testi kullanılmıştır. Yapılan tek örneklem düzeyinde anlamlı bir ilişki bulunamamıştır. K-S Testi analizi sonucunda "Firm ada Çalıştık Başka ifade ile elde edilen bu sonuç, "Firm ada ları Süre" değişkenine verilen cevapların nor Çalıştıkları Süre" ile "İşten Ayrılm a Niyeti" mal ilişkisi arasında m antıksal ve matematiksel bir dağılım gösterm ediği fakat "Örgütsel Adalet" ilişkisi önermesine verilen cevapların bağlantının olmadığını göstermektedir. normal dağılım gösterdiği belirlenmiştir. D e ğişkenlerden en az biri normal dağılım gös 4. S O N U Ç V E D E Ğ E R L E N D İR M E termediği için araştırma sorusunu analiz et İnsanlar bulundukları çevrede sürekli mek am acıyla Non-Param etrik bir test olan adalet arayışı içindedirler. İki veya daha fazla Spearmankolerasyon kişinin etkileşim içinde bulunduğu, kaynak ve hesaplama tekniğinin kullanılmasına karar verilmiştir. ödül dağıtımının söz konusu olduğu her or Spearmankolerasyon analizi tamda adalet önemlidir. Bu ortamların en sonucunda "Firm ada Çalıştıkları Süre" değiş önemlilerinden biri de çalışılan örgüttür. Ö r keni ile "Örgütsel Adalet" ilişkisi eğilimi ara gütlerde çalışanlar gösterdikleri çabanın karşı sında istatistiksel olarak 0,05 anlam lılık düze lığında bazı beklentilerin gerçekleşmesini ister yinde anlamlı bir ilişki bulunamamıştır. Bir ler. Tüm çalışanların uygulamaları adil olarak Yapılan başka ifade ile elde edilen bu sonuç, "Firm ada algılaması Çalıştıkları Süre" ile "Örgütsel Adalet" ilişkisi görevlerinden biridir. Adalet, örgütlerin sahip arasında mantıksal ve matematiksel bir bağ olması gereken ilk erdem olarak kabul edil lantının olmadığını göstermektedir. mektedir. Yapılan bu araştırmada, yönetici ve Firmada çalışan personellerin "Firm a da Çalıştıkları Süre" değişkeni ile "İşten A y rılma N iyeti" İlişkisi eğilimleri arasında bir ilişkinin olup olmadığını belirlem ek için 0,05 anlamlılık düzeyinde testler yapılm ıştır. "F ir mada Çalıştıkları Süre" değişkeni ile "İşten Ayrılma N iyeti" eğilimi arasında bir ilişkinin olup olmadığını belirlem ek için hangi koleras- yönetimlerin en önemli iş görenlerin örgütsel adalet algıları farklı de ğişken ve kom binasyonlarla incelenmiştir. Araştırmanın anket sonuçlarına göre mevcut işletm edeki çalışanlar genel olarak kararsız bir tutum sergilemişlerdir. Anket sorularına veri len cevaplar "Katılıyorum "la, "Kararsızım " arasında toplanmaktadır. Adalet, herkes tara fından aynı şekilde algılanan, değişmemesi gereken bir durumdur. Adalet ya algılanır, ya n ifik ir y il 6 sa y l ıs i 121 kararsız kalınır. Adalet öyle bir algıdır ki ne DEC O N IN C K , James B., Stilwell, C. Dean cinsiyete, ne eğitime, ne pozisyona, ne firm a (2004). Incorporating Organizational Jus- daki hizmet yılına, ne de yaşa bağlıdır. Adalet tice, Role States, Pay Satisfaction and Su- bütün bir olgudur. Bir yerde adalet ya vardır pervisorSatisfaction in a M odel of Turno- ya yoktur. Araştırm anın birinci hipotezi olan ver Intentions. Journal of Business Re "H 1: Cinsiyet ile örgütsel adalet algılaması arasın search, Volume 57, Issue 3, 225-231. da anlamlı bir ilişki vardır." önermesi yapılan analizler sonucunda reddedilmiştir. Aynı şe kilde araştırmanın ikinci hipotezi olan " H 2: Gelir düzeyi ile örgütsel adalet algılaması arasında anlamlı bir ilişki vardır." önermesi, araştırmanın üçüncü hipotezi "H 3: Pozisyon ile örgütsel ada ERO ĞLU , Şeyma Gün (2009). Örgütsel Adalet Algılaması ve İş Tatmini Hakkında Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Pa- mukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, D e nizli, 1-223. let algılaması arasında anlamlı bir ilişki vardır." önermesi, dördüncü hipotez olan "H 4: Eğitim FO LG ER, Robert.,Russell, Cropanzano (1998). durumu ile örgütsel adalet algılaması arasında Organizational Justice and Human Reso- anlamlı bir ilişki vardır." önermesi ve araştırma urce M anagement. Sage Publications, 1st nın beşinci ve son hipotezi olan "H 5: Yaş grubu Publication, California, 1-278. ile örgütsel adalet algılaması arasında anlamlı bir İÇ ER Lİ, Leyla (2010). Örgütsel Adalet: Kuramsal ilişki vardır." önermeleri yapılan analizler so Bir Yaklaşım. Girişimcilik ve Kalkınma nucunda reddedilmiştir. Değişkenler arasında Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 1, 67-92. anlamlı bir farkın çıkmaması sonuçların herkes tarafından aynı anlaşıldığını göstermektedir. Araştırmanın diğer boyutu olarak yapılan mülakatlarda aslında kişilerin adalet algıları nın daha olumsuz olduğu tespit edilmiştir. Çalışanlar anketlerde firmanın isteğine yakın bir görüntü çizip olumlu cevap vermeyi ya da kararsız kalmayı tercih etmişlerdir. Çalışanla rın kararsız kalm alarının ardında yatan sebep, İŞ B A Ş I, Janset Özen (2000). Çalışanların Yöne ticilerine Duydukları Güvenin ve Örgütsel A dalete İlişkin Algılamalarının Örgütsel Vatandaşlık Davranışının Oluşumundaki Rolü: Bir Turizm Örgütünde Uygulama. Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversi tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya, 1-125. firmanın görmek isteyeceği cevaplarla kendi K ARA D A L, Himmet., Demirel, Yavuz., Do yaşadıkları arasında kalmalarıdır. M ülakatlar ğan, İdris (2003). İşletme Yönetiminde da ise adaletsizlik hakkında daha somut veri Örgütsel Adalet Tartışmaları: Farklı İş ler elde edilmiştir. M ülakat sonuçlarına göre letmeler Üzerine Bir Araştırma. Uluslar firm a çalışanları için en önemli adaletsizlik arasıDavraz Kongresi, Süleyman De- durumları, ödüllendirme / cezalandırma, terfi, mirel Üniversitesi, 24-27 Eylül, Isparta, yıllık izin kullanımı ve ücretsiz izin kullanımı 1-14. konularındadır. LANGE, AnnetH.De.,Dikkers, Josje S.E., Jansen, Paul G.W., Kooij, Dorien T.A.M. K ayn akça (2010). The Influence of A ge on the AssoASU N A KU TLU , Tuncer (2002). Örgütsel Gü venin Oluşturulmasına İlişkin Unsurlar ve Bir Değerlendirme. M uğla Üniversite si Sosyal Bilim ler Enstitüsü Dergisi Güz 2002, Sayı:9, 1-13. 122 yenifikir Y IL:6 SA Y I:1 5 ciationsBetween H R Practices and BothAffective Commitment and JobSatisfaction: A M eta-Analysis. Journal of Organizational Behaviour, 1111-1136. Volume:31, Issue:8, ÖZEN, Janset (2003). Örgüte Duyulan Güvenin YÜ RÜ R, Şenay (2005). Ödüllendirme Sistemleri A nahtar Unsuru Olarak Örgütsel Adalet. ile Örgütsel Adalet Arasındaki İlişkilerin Sosyal Bilim lerde Güven, Vadi Yayın Analizi ve Bir Uygulama. Doktora Tezi, ları, 1. Baskı, Ankara, 183- 206. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler ÖZM EN, Ömür.,Arbak, Yasemin., Süral Özer, Pınar (2007). A dalete Verilen Değerin A dalet A lgılan Üzerindeki Etkisinin Sor Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Bur sa, 1-228. YÜ RÜ R, Şenay (2008). Örgütsel Adalet ile İş gulanmasına İlişkin Bir Uygulama. Ege Tatmini ve Çalışanların Bireysel Özellikle Akademik Bakış, Cilt:7, Sayı:1, 17-33. ri Arasındaki İlişkilerin Analizine Yönelik RA W LS, John (2003). A Theory o f Justice. Harvard University Press, 6th Printing, Massachusetts, 1-539. Bir Araştırma. Süleyman Demirel Ü ni versitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fa kültesi Dergisi, Cilt:13, Sayı:2, 295-312. YA ZICIO Ğ LU , İrfan., Topaloğlu, Işıl Gökçe (2009). Örgütsel A dalet ve Bağlılık İlişkisi: Konaklama İşletmelerinde Bir Uygulama. İşletme Araştırmaları Dergisi, Cilt:1, Sayı:1, 3-16. nifikir y il 6 s a y l 15 i 123 • I • fikirSAM YENİ FIKIR STHATEJI ARAŞTIRMA MERKEZİ ıı Aydın'ın ilk Araştırma Merkezi t! Adres: Adnan Menderes Bulvarı, Güzelhisar M ah.37. Sokak No:5 AYDIN Telefon: 0256 214 48 21 Y E N İ F İK İR S T R A T E Jİ A R A Ş T IR M A L A R I M E R K E Z İ (Y e n i F ik ir S A M ) Ç A L IŞ M A M E T O D U Aydın merkezli bölgesel ve küresel so runlara eğilmek ve zam an-m ekan derinlikli bir çerçeve sunmak, Yeni Fikir Strateji Araştırma ları M erkezi (Yeni Fikir SAM )'nın temel fikrî hedefini oluşturur. Yeni Fikir SAM'nın esas amacı, Aydın ilinin tarihî, kültürel, siyasi, hu kuki, ekonomik, tarım, eğitim, sosyolojik ve jeopolitik yapısı ile ilgili sorunlara ve açılım la ra yönelik çalışmalar yapmak ve bunları ka m uoyuna sunm aktır. Yeni Fikir SAM 'ın Aydın'daki merkezinin yanı sıra Denizli ve M uğ la'daki Çalışma Masaları Başkanlıkları ile Güney Ege merkezli u fu k projeksiyon ları ile siyaset, ekonomi ve toplum-kültür alanlarında bilgi üretmeyi ve üretilen ilm î bilgiyi sorun çözücü formüller halinde sunmayı hedefle mektedir. İl bazlı ve bölge zemininde sorunları tarihi ve kültürel bir derinlik içerisinde ele alan Yeni Fikir SAM, bugüne yönelik bilgi üretimi nin yanı sıra, geleceğe yönelik projeksiyonlar da bulunmayı amaçlar. Bilgi-tem elli bir kurum olan Yeni Fikir SAM, uluslararası bilim stan dartlarına uygun ve partizan kaygılardan uzak 124 yenifikir Y IL:6 SA Y I:1 5 bir şekilde, farklı görüşleri bir araya getirerek entelektüel müzakere ve anlayış platformu vazifesi görür ve bir ortak aklın inşasına katkı da bulunur. Yeni Fikir SAM 'ın kısa ve orta vadedeki çalışmaları ve belli periyotlarla ya yınlamayı hedeflediği başta Aydın ili olmak üzere Güney Ege ili diye bilinen Denizli ve M uğla illerini de için alan çalışma raporları, w ww.yenifikirhaber.com, Yeni Fikir Haber Ajansı (YFHA) ve Yeni Fikir Dergisi Yayınları başta olmak üzere 'açılım -kazanım spektrum u' kapsamında 'sonuç b ild iriler', 'stratejik raporlar', 'anlaşm alar' 'platform lar' ile Aydın ili çapında ve bölgede muşahhas (somut) neti celerle kazanımlar elde etmeyi görev kabul etmektedir. A ydın'da bilgi ve tahlil seviyesini yükselterek, karar verme m ekanizmalarına olumlu katkıda bulunmayı da hedefler. Aydın ili çapında sem iner, çalış- tay, beyin fırtınası, konferans, kong re ve forum düzenleye-rek etkin çözüm - öz gün model alternatifleri ortaya koymayı viz yon ve m isyon edinen Yeni Fikir SAM 'ın il ve bölge çapında yapıcı açılım lar ve kalıcı kaza nım lar sağlayan etkinlikleri hedeflemektedir. Bu kazanımlar kam u diplom asisi ile ta bandan tavana şuurlanma ve etkileşimi gelişti rirken, bir yandan da ilgili söz sahibi karar alıcılara etkin bilgi, fikir ve öneriler sunmakta; böylelikle âdil ve adalet tem elinde kudret sahibi, bütün m azlum ların tek umudu bir M edeniyet perspektifine yönelik, anlamlı kat kılar arz etmektir. Bilginin toplum ve dünya olayları üze rindeki dönüştürücü etkisine önem veren Yeni İl ve Güney Ege merkezli (AydınDenizli-M uğla) faaliyetlerine paralel Yeni Türkiye zemininde Yeni Aydın ve Yeni Güney Ege'nin Stratejik V izyonu gibi birçok il ve Fikir SAM, sunacağı yeni bilgi perspektifiyle Yeni Türkiye Stratejik Ufku'nda Yeni Aydın bölge bazlı proje gerçekleştirm eyi amaçlayan Yeni Fikir SAM; 1983'den beri Aydın'da A l manca, İngilizce, Rusça, Arapça, İtalyanca, çatışma gerekçesi değil Tek M illet şemsiyesin de zenginlik olarak gören Yeni Fikir SAM'ın Aydın, Türkiye ve dünya kamuoyuna yönelik çalışmaları bu bakış açısına ilmî ve fikri bir temel sağlayacaktır. İspanyolca, Çince ve Fransızca olmak üzere sekiz dilde faaliyet gösteren, yurtiçi ve yurtdışı eğitim m üşavirliğini sürdüren Aydın Lisan inşasına, yaygınlaştırılmasına ve korunmasına katkıda bulunmayı hedefler. Farklılıkları bir Eğitim Danışm anlığı tecrübesinin yanısıra uluslararası hakemli akademik fikir araştır ma dergisi Yeni Fikir Dergisi, BASINDA YeniFikir SAM n if ik ir YIL: 6 SAYI: 15 j 125 Y e n i F i k i r S t r a t e ji A r a ş t ı r m a la r ı M erk ezi M e to d u * 126 fikir YIL: 6 SAYI: 15 (Y e n iF ik ir SA M ) Ç a lış m a Başkanlığını yürüttüğüm üzve A ydın yerelinde Türkiye zemininde Yeni Aydın ve Yeni Güney ilk olma özelliği taşıyan düşünce kuruluşu Ege'nin Stratejik V izyonu gibi birçok il ve (think tank)Yeni Fikir Strateji Araştırmaları bölge bazlı proje gerçekleştirmeyi amaçlam ak Merkezi (Yeni Fikir SA M )'ın çalışma metodu tadır. hakkında -ihtiyaca binaen- temel bazı malu 8. matlar azr etmek istiyorum. Araştırma Uluslararası hakemli dergisi Yeni Akademik Fikir Fikir D ergisi, w w w .yenifikirhaber.com , Yeni Fikir Haber 1. Yeni Fik ir SA M 'nın esas amacı, Aydın Ajansı (YFHA) ve Yeni Fikir Dergisi Yayınları ilinin tarihî, kültürel, siyasi, hukuki, ekonomik, başta olmak üzere 'açılım -kazanım spektru- tarım, eğitim, sosyolojik ve jeopolitik yapısı ile m u' kapsamında ilgili sorunlara ve açılımlara yönelik çalışmalar raporlar', 'anlaşm alar' 'p latform lar' ile Aydın yapm ak ve bunları kamuoyuna sunmaktır. ili çapında ve bölgede muşahhas (somut) neti 2. celerle kazanımlar elde etmeyi görev kabul Yeni Fikir SA M 'ın Aydın'daki merkezi 'sonuç b ild iriler', 'stratejik nin yanı sıra D en izli ve M uğla'daki Çalışma etmektedir. Masaları Başkanlıkları ile Güney Ege merkez 9. li u fu k projeksiyonları ile siyaset, ekonomi tabandan tavana şuurlanma ve etkileşimi geliş ve toplum -kültür alanlarında bilgi üretmeyi ve tirirken, bir yandan da ilgili söz sahibi karar üretilen ilmî bilgiyi sorun çözücü formüller alıcılara etkin bilgi, fikir ve öneriler sunmakta; halinde sunmayı hedeflemektedir. böylelikle âdilve adalet tem elinde kudret sa 3. bölge zemininde sorunları h ib i, bütün m azlum ların tek umudu b ir M e tarihi ve kültürel bir derinlik içerisinde bugüne deniyet perspektifine yönelik, anlamlı katkılar yönelik bilgi üretiminin yanı sıra, geleceğe arz etmektir. yönelik projeksiyonlar da bulunmayı amaçlar. 10. 4. Bilgi-temelli bir kurum olan Y eni Fikir deki dönüştürücü etkisine önem veren Yeni SA M , uluslararası bilim standartlarına uygun Fikir SAM , sunacağı yeni bilgi perspektifiy ve partizan kaygılardan uzak bir şekilde, farklı le Yeni Türkiye Stratejik U fku 'nda Yeni Ay- görüşleri bir araya getirerek entelektüel müza dıninşasına, yaygınlaştırılmasına ve korunm a kere ve anlayış platformu vazifesi görür ve bir sına katkıda bulunmayı hedefler. İl bazlı ve Bu kazanımlar kam u diplom asisi ile Bilginin toplum ve dünya olayları üzerin ortak aklın inşasına katkıda bulunur. 11. 5. ğil T ek M illet şemsiyesinde zenginlik olarak Kısa ve orta vadedeki çalışmaları ve belli periyotlarla yayınlamayı hedeflediği Farklılıkları bir çatışma gerekçesi de baş görenYeni Fik ir SA M 'ın Aydın, Türkiye ve ta Aydınili olmak üzere Güney Ege ili diye dünya kamuoyuna yönelik çalışmaları bu ba bilinen D enizli ve M uğla illerini de için alan kış açısına ilmî ve fikri bir temel sağlayacaktır. çalışma raporları, Aydın'da bilgi ve tahlil sevi 12. yesini yükselterek, karar verme m ekanizmala sel sorunlara eğilmek ve zaman-mekan derin rına olumlu katkıda bulunm ayı da hedefler. likli bir çerçeve sunmaktır. 6. Kısaca; Aydın merkezli bölgesel ve küre Aydın ili çapında sem iner, çalıştay, beyin fırtınsı, konferans, kongre ve forum düzenleyerek etkin çözüm - özgün model alternatifleri orta ya koymayı vizyon ve m isyon edinerek il ve bölge çapında yapıcı açılım lar ve k a lıcı kaza nım lar sağlayan etkinlikleri hedeflemektedir. 7. İl ve Güney D enizli-M uğla) Ege merkezli faaliyetlerine (Aydın- paralel Yeni Özün özü şudur: Yeni Fikir SAM, Ay dın başta olma üzere M u ğla ve D en izli ilini içine alacak şekilde bir faaliyet yürütm ekte n if ik ir YIL: 6 SAYI: 15 j 127 dir. Yeni Fikir SA M bu amaçla düşünce ve 7. Yoksa sen onların çoğunun (söz) dinleye projeler üreterek kamuoyu oluşturmaktadır. ceklerini yahut akıllarını kullanacaklarını mı Oluşan bu kamuoyu vasıtasıyla idari meka sanıyorsun? Onlar hayvanlar gibidirler, belki nizmaya yön vermek, onları teşvik etmek, yolca onlardan daha da şaşkındırlar. (25/44) hatta sorunlara ait çözümlere ulaşılması için 8. tazyik etmektir. Yani entelektüel bir çalışma ile cedir. Elbette ki ahiret yurdu ALLAH 'a karşı Aydın başta olmak üzere Denizli ve Muğla gelmekten sakınanlar için daha hayırlıdır. Hâlâ illerinin m eselelerine çare olmaktır. Nitelikli akıllanmayacak mısınız? (6/32) düşünce üretimini gerçekleştirm ek ve proje 9. destekleriyle mahalli kamuoyunu bilinçlen veya aklımızı kullanmış olsaydık, şu alevli dirmek; şuurlu toplum m eydana getirmektir, ateştekilerden olmazdık." (67/10) Dünya hayatı ancak bir oyun ve bir eğlen Yine şöyle derler: "Eğer kulak vermiş asıl maksadımız. Kahvehane kültüründe yok 10. olan zam anın yerini iştişari mekanizmayı çalış tab'a (Tevrat'a) varis olan (kötü) bir nesil geldi. Derken, onların ardından yerlerine Ki- tırarak bal yapmaktır, nihai hedefimiz. Şu geçici dünyanın değersiz malını alır ve "(nasıl olsa) biz bağışlanacağız" derlerdi. Ken *** dilerine benzeri bir mal gelse onu da alırlar. ALLAH hakkında, gerçek dışında bir şey söy Ve yüce Kitabımız aklet- lemeyeceklerine dair onlardan K itap'ta söz alakalı alınmamış mıydı? Onun içindekileri okuma bizelere birçok ayet-i kerimesinde emri ferman m ışlar mıydı? Halbuki ALLAH 'a karşı gelm ek buyuruyor. İşte bu ayet-i kerimelerden bir ten sakınanlar için ahiret yurdu daha hayırlı kaçı: dır. H iç düşünmüyor musunuz? (7/169) mek,düşünmek, 1. Kur'an-ı Kerim tefekkür etm ek ile O, gece ile gündüzü birbiri ardınca kılan *** dır; öğüt alıp-düşünmek isteyenler ya da şük Vahiy merkezli nitelikli düşünce mü- retmek isteyenler için (25/ 62). 2. Onlar, yine de o sözü (Kur'an'ı) gereği esseselerimizin artmazı tem ennisiyle... gibi düşünmediler mi, yoksa onlara, geçm işte M esut M EZ K İT ki atalarına gelmeyen bir şey mi geldi? (23/ 68). 3. Yeni Fik ir SA M Başkanı O, geceyi, gündüzü, güneşi ve ayı sizin hizmetinize verdi. Bütün yıldızlar da O'nun emri ile sizin hizmetinize verilmiştir. Şüphesiz bunlarda aklını kullanan bir millet için ibretler vardır (16/12) 4. "Yazıklar olsun, size de; ALLAH 'ı bıra kıp tapm akta olduklarınıza da! Hâlâ aklınızı başınıza almayacak m ısınız?" (21/67) 5. Yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı ki, düşünecek kalpleri, işitecek kulakları olsun? (Dolaştılar, ama ibret almadılar). Çünkü gerçekte gözler değil, göğüslerdeki kalpler *13 K asım 2015 tarihinde Flaş Gazetesinde (kalp gözleri) kör olur. (22/46) yayınlanan m akale. 6. O, diriltendir, öldürendir. Gece ile gün düzün birbirini takib etmesi de O 'na aittir. Hâlâ aklınızı kullanmıyor musunuz? (23/80) 128 yenifikir Y IL:6 SA Y I:1 5 nifikir y il 6 sayl ı s j 129 H a b erin G erçek A d resi Reklam arası haber değil; gerçek haber yenıtıkır AYDIN 1 * 1 * HABER www.yenifikirhaber.com 130 yenifikir y il:6 s a y i:is SÜLEYMAN FARUK GÖNCÜOĞLU D fİk İr YIL: 6 SAYI: 15 j 131 w V/ EGITIM DANIŞMANLIĞI AİLE BİRLEŞİMİ A l m a n c a - İn g ilizce Fra n s ızc a - R u s ç a İta ly a n c a - Ç in c e İspanyolca - A ra p ç a Y e m in li T e r c ü m a n lik ve K o n s o lo s lu k V i z e T a k ip İşlem leri M A T E M A T İK - FEN - K İ M Y A V E DİĞER DERSLERDE D A N IŞ M A N L IK 0256 214 48 21 - 0541 214 48 21 ADRES:Adnan Menderes BulvarıGüzelhisar Mahallesi 37. Sokak No:5 K a tıl AYDIN GÖRMEZDEN Zorlu kış şartlarında Suriyelilere sahip çıkalım Yaralarını birlikte saralım. SURİYE yaz, 2868'e gönder 168 "Bağış için: ÇAĞRI www.kizilay.org.tr MERKEZİ nyardımsevenol *1SMS10TL TÜRKKIZILAYI Yeni Fikir Uluslararası Hakemli Akadem ik Fikir Araştırma Dergisi'nin katkılarıyla yayınlanmaktadır.