ANKARA`DA ELEKTRİK DAĞITIM İŞLERİNDE ÇALIŞAN İŞÇİLERDE
Transkript
ANKARA`DA ELEKTRİK DAĞITIM İŞLERİNDE ÇALIŞAN İŞÇİLERDE
ANKARA’DA ELEKTRİK DAĞITIM İŞLERİNDE ÇALIŞAN İŞÇİLERDE İŞ KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARI GÖRÜLME SIKLIĞI İLE İLİŞKİLİ ETMENLER KAZALARIN ÇEVRESEL VE TEKNİK ARAŞTIRMASI Muharrem BİLGEN T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi Yayınları Yayın No: 37 Ankara-2013 TEŞEKKÜR Tez Çalışmalarım boyunca yardım ve katkılarıyla beni yönlendiren değerli Hocam Doç. Dr. Mustafa Necmi İLHAN’a, veri analizi çalışmalarımda yardımlarını esirgemeyen Arş. Gör. Dr. E. Füsun CİVİL’e, anket uygulaması sırasında her konuda bana yardımcı olan Başkent EDAŞ yöneticilerine ve çalışanlarına, tez çalışmalarım sırasında maddi manevi destekçim olan değerli eşim Nuray BİLGEN’e sonsuz teşekkürü bir borç bilirim. T.C. ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK EĞİTİM VE ARAŞTIRMA MERKEZİ YAYINLARI (ÇASGEM) Yunus Emre Mah. Kübra Sok. No: 1 Pursaklar-Ankara Tel: 0312 527 51 28 - Faks: 0312 527 51 23 Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı İle İlişkili Etmenler Yayın No: 37 ISBN: 978-975-455-192-1 Birinci Baskı: Ankara, Temmuz 2013 – 300 Adet Tasarım: Tuğçe Gür, Kayıhan Ajans Baskı: Özyurt Matbaacılık Tüm hakları saklıdır. Bu yayının hiçbir bölümü, ÇASGEM’in önceden yazılı izni olmaksızın fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. © 2013 3 ÖZET Bu araştırmanın amacı elektrik dağıtım işi yapan işçilerde iş kazaları ve meslek hastalıkları görülme sıklığı ile ilişkili etmenleri tespit etmektir. Araştırma sırasında 2011 Mart – Haziran döneminde işçilerin iş yaşamları boyunca iş kazası geçirme ve meslek hastalığına yakalanma durumları sorgulanmıştır. Araştırma için 48 sorudan oluşan anket formu kullanılmış ve istatistiksel analiz için SPSS yazılımından yararlanılmıştır. Tezin ilk bölümlerinde iş sağlığı ve güvenliği (İSG) ile ilgili genel bilgiler verilmiş, iş kazası ve meslek hastalığının tanımı yapılmıştır. Son bölümlerinde ise uygulanmış olan anketten elde edilen veriler bilgisayar programına aktarılarak değerlendirilmesi yapılmıştır. Anket 260 işçiyle yüz yüze görüşme şeklinde uygulanmıştır. Araştırmaya katılanların hepsi erkektir. Araştırmaya katılanların %84,2’si Teknik/ Meslek lisesi mezunudur, çalışanların yaş ortalaması 33,12’dir. Araştırma katılan işçilerin %98,8’i işe başlarken sağlık raporu aldığını, %95’i vardiya sistemi ile çalıştığını, %52,7’si işyerinde yapılan periyodik muayenelerden memnun olduğunu, %41,2’si işyerinde iş sağlığı ve güvenliği kurulunun bulunduğunu, %57,7’i iş amirlerinin İSG’ye bakışının yeterli olduğunu, %83,8’i işe başlamadan önce mesleki eğitim aldığını, %85,8’i işe başlamadan önce İSG eğitimi aldığını, %74,6’sı yapılan işle ilgili iş kazası riskleri konusunda eğitim aldığını, %32,3’ü çalışılan işle ilgili yasa, tüzük, yönetmelikler hakkında eğitim aldığını belirtmiştir. Sonuç olarak araştırmaya katılanların %23,8’inin iş kazası geçirmiş olduğu belirlenmiştir. İş kazaları en çok çarpılma ve meydana gelen arklar sonucu oluşan yanıklarla sonuçlanmıştır. İş kazaları elektrik işlerinde 1 yıldan az 6 yıldan fazla çalışanlar, periyodik muayenelerden memnun olmayanlar, çalışma koşullarından memnun olmayanlar, verilen iş güvenliği eğitimlerini yetersiz bulanlar, iş amirlerinin iş güvenliğine bakışını yetersiz bulanlarda daha fazla sıklıktadır. 4 ABSTRACT The purpose of this research work accidents and occupational diseases in workers engaged in electricity distribution business with related factors to determine the incidence. Research during the 2011 March–June period over the lives of workers, work accidents and occupational disease has been questioned. Questionnaire consisting of 48 questions used for research and SPSS software was used for statistical analysis. The first sections of the thesis of occupational health and safety (OHS) provided general information about, was the definition of occupational accidents and occupational disease. To the end of the survey that is applied to evaluate the data obtained were transferred to a computer program. The survey applied to 260 workers in the form of face-to-face interview. All of the participants were male. 84,2% of the participants’ stay technical / vocational high school graduates, 33,12 averageage of employees is. 98,8 % of the workers participating in the research was received a medical report when starting a business, with 95% of the work shift system, 52,7 % satisfied with the periodic inspections, 41,2 % percent that the workplace occupational health and safety board,57,7 % ‘s business outlook is good enough supervisors to OHS, 83,8% percent received vocational training prior to commencement of work, 85,8 % was received OHS training before starting work, 74,6 % then the work performed received training on the risks related to occupational injury, 32,3 % studied work-related laws, statutes, regulations stated that they have studied about. As a result, 23,8 % of research participants’ scroll was determined to have had a work accident. Work accident resulted with electric shock and arc burns. Electrical accidents at work employees work more than 6 years less than 1 year, is not satisfied with periodic inspections, is not satisfied with working conditions, inadequate training given to those who find job security, job supervisors more frequently than the founders of inadequate perception. 5 İÇİNDEKİLER ÖZET...................................................................................................... 3 ABSTRACT............................................................................................. 4 İÇİNDEKİLER.......................................................................................... 5 ÇİZELGELERİN LİSTESİ......................................................................... 7 ŞEKILLERİN LISTESI.............................................................................. 10 RESİMLERİN LİSTESİ............................................................................ 11 SİMGELER VE KISALTMALAR............................................................... 12 1. GİRİŞ.................................................................................................. 13 2. GENEL BİLGİLER.............................................................................. 15 2.1. İş Sağlığı ve Güvenliği................................................................ 15 2.2. İş Sağlığı ve Güvenliğinin Tarihsel Gelişimi................................ 17 2.2.1. Dünyadaki gelişmeler........................................................ 17 2.2.2. Türkiye’deki gelişmeler..................................................... 18 2.3. İş Sağlığı ve Güvenliğinin Hukuki Boyutu.................................. 21 2.3.1.Türkiye Cumhuriyeti Anayasası.......................................... 21 2.3.2. Borçlar kanunu.................................................................. 22 2.3.3. Belediyeler kanunu............................................................ 22 2.3.4. Umumi hıfzıssıhha kanunu................................................ 22 2.3.5. 5510 sayılı sosyal sigortalar ve genel sağlık sigortası kanunu...................................................... 23 2.3.6. 4857 sayılı iş kanunu......................................................... 23 2.3.7. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili uluslararası anlaşma ve sözleşmeler........................................... 29 2.4. İş Kazası ve Meslek Hastalığı.................................................... 33 2.4.1. Kaza tanımı....................................................................... 33 2.4.2. İş kazasının tanımı............................................................. 33 2.4.3. İş kazasının bildirilme yükümlülüğü................................... 34 2.4.4. Meslek hastalığı................................................................ 35 2.4.5. Meslek hastalığının unsurları............................................. 35 2.4.6. Meslek hastalığının bildirilmesi yükümlülüğü.................... 35 6 2.5. Ülkemizdeki İş Kazası ve Meslek Hastalıklarının İstatistiksel Görünümü................................................................ 36 2.6. Türkiye Elektrik Dağıtım AŞ’de (TEDAŞ) Meydana Gelen İş Kazası ve Meslek Hastalıklarının İstatistiksel Görünümü...................................................................... 46 2.7. Başkent Elektrik Dağıtım AŞ’de (BEDAŞ) Meydana Gelen İş Kazalarının İstatistiksel Görünümü..................... 56 2.8. Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışılan Bölüm ve Birimler............... 56 2.9. Elektrik Dağıtım İşlerinde Kullanılan Bazı Müşterek İş Güvenliği Donanımları........................................... 57 3. GEREÇ VE YÖNTEM......................................................................... 62 3.1. Araştırmanın Tipi........................................................................ 62 3.2. Araştırmanın Evreni ve Örneklem.............................................. 62 3.2.1. Araştırma biriminin tanıtımı................................................ 62 3.3. Araştırmanın Veri Kaynakları...................................................... 63 3.4. Araştırmanın Bağımlı ve Bağımsız Değişkenleri......................... 64 3.4.1 Bağımlı değişken................................................................ 64 3.4.2. Bağımsız değişkenler........................................................ 64 3.5. Araştırmanın süresi ve uygulama şekli....................................... 64 3.6. Araştırma verilerinin analizi........................................................ 64 4. BULGULAR........................................................................................ 65 5. TARTIŞMA......................................................................................... 89 6. SONUÇ VE ÖNERİLER..................................................................... 91 KAYNAKLAR........................................................................................... 93 EKLER EK – 1 Anket soruları.................................................................. 96 7 Çizelge 2.1. Çizelge 2.2. Çizelge 2.3. Çizelge 2.4. Çizelge 2.5. Çizelge 2.6. Çizelge 2.7. Çizelge 2.8. Çizelge 2.9. Çizelge 2.10. Çizelge 2.11. Çizelge 2.12. Çizelge 2.13. Çizelge 2.14. Çizelge 2.15. Çizelge 2.16. Çizelge 2.17. ÇIZELGELERIN LISTESI Türkiye’de 2005 - 2009 yılları arasında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölüm sayıları Türkiye’de 2005 - 2009 yılları arasında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalığı sonucu sürekli iş göremezlik sayıları Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazalarının sebeplerine göre dağılımı Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıklarının çalışma sürelerine dağılımı Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıkları sonucunda sürekli iş göremezlik durumuna girenlerin cinsiyet ve yaş gruplarına göre dağılımı Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıkları sonucunda ölümlerin cinsiyet ve yaş gruplarına göre dağılımı Türkiye’de 2008 - 2009 yılında meydana gelen iş kazası vakalarının sigortalıların yaş gruplarına ve cinsiyete göre dağılımı Türkiye’de 2008 - 2009 yılında meydana gelen meslek hastalıkları vakalarının sigortalıların yaş gruplarına ve cinsiyete göre dağılımı Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası sonucu oluşan yaranın vücuttaki yeri Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası sonucu oluşan yaranın çeşidi Yıllara göre TEDAŞ’ta çalışan sayısı ve meydana gelen iş kazaları TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların işin niteliğine göre dağılımı TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların oluş nedenlerine göre dağılımı TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların eğitim durumlarına göre dağılımı TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların hizmet süreleri durumlarına göre dağılımı TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların çalışanların yaş durumlarına göre dağılımı TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen iş kazaları sonucunda vücudun yaralanan bölümleri 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 48 49 50 51 52 53 8 Çizelge 2.18. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen iş kazaları sonucu oluşan yaranın türü Çizelge 2.19. 2010 yılında TEDAŞ’a iş yapan alt yüklenicilerde ve özelleşen dağıtım şirketlerinde meydana gelen iş kazaları Çizelge 4.1. İşçilerin bazı sosyodemografik özellikleri,Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.2. İşçilerin işle ilgili bazı özellikleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.3. İşçilerin işleri ile ilgili görüşleri,Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.4. İşçilerin eğitim durumları ile ilgili özellikleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.5. İşçilerin kişisel koruyucu kullanma durumlar, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.6. İşçilerin kişisel koruyucu kullanmama nedenleri durumları ile ilgili özellikleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.7. İşçilerin müşterek koruyucu kullanma durumları,Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.8. İşçilerin müşterek koruyucu kullanmama nedenleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.9. Kullanılan kişisel ve müşterek koruyucu malzemelerin değiştirilme süreleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.10. İşçilerin iş kazası geçirme ve son bir yıl içerisinde iş kazası geçirme durumları Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.11. İşçilerin meslek hastalığı tanısı alma durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 54 55 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 9 Çizelge 4.12. İşçilerin iş kazası sıklıkları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ–Mamak,Yenimahalle–Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.13. İşçilerin iş kazası geçirdikleri çalışma hayatı yılı, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.14. İşçilerin iş kazasına maruz kaldıkları saatler Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.15. İş kazalarının meydana geldikleri yerler, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.16. İş kazalarının oluş şekilleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ –Mamak, Yenimahalle–Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.17. Meydana gelen iş kazalarının nedenleri ile ilgili özellikler, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.18. Meydana gelen iş kazalarının sonucunda vücudun zarar gören yerleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.19. Meydana gelen iş kazalarının sonucu,Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.20. Çalışanların işten memnuniyet durumları ile ilgili özellikler, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.21. İşçilerin çalışma koşulları ile ilgili özellikleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.22. İşçilerin bu işyerinde çalışmayı tercih etme durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.23. İşçilerin çalışma koşullarına göre iş kazası geçirme durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.24. Bazı sosyodemografik özelliklere göre iş kazası geçirme durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Çizelge 4.25. İşçilerin işle ilgili bazı özelliklerine göre iş kazası geçirme durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 75 75 76 77 78 79 80 81 81 82 82 83 84 85 10 ŞEKILLERİN LISTESI Şekil 2.1. Şekil 2.2. Şekil 2.3. Şekil 2.4. Şekil 2.5. Şekil 2.6. Şekil 2.7. Şekil 2.8. Şekil 2.9. Şekil 2.10. Şekil 2.11. Şekil 2.12. Şekil 2.13. Şekil 2.14. Şekil 2.15. Şekil 2.16. Şekil 2.17. Türkiye’de 2005 - 2009 yılları arasında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölüm sayıları Türkiye’de 2005 - 2009 yılları arasında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalığı sonucu sürekli iş göremezlik durumu Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıklarının çalışma sürelerine dağılımı Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıkları sonucunda sürekli iş göremezlik durumuna girenlerin yaş gruplarına göre dağılımı Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıkları sonucunda ölümlerin cinsiyet ve yaş gruplarına göre dağılımı Türkiye’de 2008 - 2009 yılında meydana gelen iş kazası vakalarının sigortalıların yaş gruplarına göre dağılımı Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası sonucu oluşan yaranın vücuttaki yeri Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası sonucu oluşan yaranın çeşidi TEDAŞ’ta 1995 – 2010 yılları arasında elektrik dağıtım işlerinde çalışan işçi sayıları TEDAŞ’ta 1995 – 2010 yılları arasında meydana gelen iş kazası ve ölümlü iş kazası sayıları TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların işin niteliğine göre dağılımı TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların oluş nedenlerine göre dağılımı TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların eğitim durumlarına göre dağılımı TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların hizmet süreleri durumlarına göre dağılımı TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların çalışanların yaş durumlarına göre dağılımı TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen iş kazaları sonucunda vücudun yaralanan bölümleri TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen iş kazaları sonucundaoluşan yaranın türü 36 37 39 40 41 42 44 45 47 47 48 49 50 51 52 53 54 11 Şekil 2.18. 2010 yılında TEDAŞ’a iş yapan alt yüklenicilerde ve özelleşen dağıtım şirketlerinde meydana gelen iş kazaları Şekil 4.1. İşçilerin iş kazası geçirme ve son bir yıl içerisinde iş kazası geçirme durumları Şekil 4.2. Meydana gelen iş kazalarının saatleri Şekil 4.3. Meydana gelen iş kazalarının meydana geldikleri yerler Şekil 4.4. İş kazalarının oluş şekilleri 55 65 67 68 69 RESİMLERİN LİSTESİ Resim 2. 1. Resim 2. 2. Resim 2. 3. Resim 2. 4. Resim 2. 5. Resim 2. 6. Resim 2. 7. Resim 2. 8. Hat tüfeği donanımı ve kullanımı Bara topraklama teçhizatı ve kullanılışı Hat topraklama donanımı ve kullanılışı Hat topaklama donanımı ile hattın kısa devre yapılması Yüksek gerilim kontrol kalemi ve kullanılışı Yalıtkan tabure Yalıtkan halı Lenteleme halat ve çatalları 58 58 59 59 60 60 60 61 12 SİMGELER VE KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış simge ve kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. Simgeler Açıklamalar kV Kilovolt Kısaltmalar Açıklamalar BEDAŞ Başkent Elektrik Dağıtım AŞ. EDAŞ Elektrik Dağıtım AŞ. ILO Uluslararası Çalışma Örgütü KKD Kişisel koruyucu donanım SGK Sosyal Güvenlik Kurumu TEAŞ Türkiye Elektrik Üretim-İletim AŞ. TEK Türkiye Elektrik Kurumu Y.G Yüksek gerilim V A.G Volt Alçak gerilim BM Birleşmiş Milletler GSYİH Gayri Safi Yurt İçi Hâsıla İSG İş Sağlığı Ve Güvenliği KÖK Kesici ölçü kabini SSK Sosyal Sigortalar Kurumu TEDAŞ Türkiye Elektrik Dağıtım AŞ. WHO Dünya Sağlık Örgütü 13 1. GİRİŞ İş sağlığı ve güvenliği (İSG) sanayileşme sonrası ortaya çıkan ve çalışma hayatında gün geçtikçe önem kazanan; daha doğrusu, önemi gün geçtikçe anlaşılan bir alandır. İşçinin sağlığı ve güvenliği ile sınırlı olarak doğan, ancak günümüzde içeriği daha da gelişen bu alanın temel amacı, işyerinde sağlıklı ve emniyetli bir çalışma ortamının hazırlanmasıdır [1]. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde, toplam nüfusun yarsına yakınını çalışanların oluşturduğu düşünülecek olursa, işyerlerindeki kötü çalışma şartları öncelikle İSG’yi, giderekte toplum sağlığını tehdit eder hal alacaktır [2]. Bu nedenle konuya gösterilecek ilgi, genel sağlık düzeyinin iyileşmesine olduğu kadar örgütsel, ulusal ve hatta küresel düzeyde kayıpların azalmasına da hizmet edebilecektir [3]. İSG, başlangıçta yalnızca işverenlerin insafına terk edilmiş iken daha sonra işçiler nihayetinde devletlerinde ilgi alanına girmiştir. Bir taraftan işçiler, sendikalar vasıtası ile işyerlerinde sağlıklı ve emniyetli bir çalışma ortamına kavuşma mücadelesi verirken, öte yandan da devlet, bu ortamın hazırlanması için işverene bir takım yükümlülükler getirmiş ve işverenin gereken asgari tedbirleri tespit ederek bunların alınmasını sağlayıcı hukuki ve idari düzenlemeleri yapmıştır [1]. Sanayileşmiş ülkeler özellikle 20. yüzyılla birlikte İSG konusuna ciddi biçimde eğilmek zorunda kalmışlardır. Bugün bu ülkeler çeşitli önlemler alarak, iş kazası ve meslek hastalıklarını en aza indirme çabası içindedirler [2]. Kalkınmış ülkelerde İSG bir bilim dalı haline gelmiş ve genel toplum sağlığı içinde koruyucu sağlık hizmetlerinin önemli bir bölümünü oluşturmuştur [2]. İSG günümüzde bir bilim dalı olarak kabul görmekte, diğer bilim dallarında olduğu gibi, üretim sürecindeki, toplum hayatındaki değişikliklere bağlı olarak sürekli gelişim göstermektedir. Üretim süreçlerini, üretim yöntemlerini, verimliliği, ergonomiyi, çalışanların sağlığını yakından ilgilendiren İSG konusu günümüzde çevre konusuyla birlikte ele alınmaktadır [29]. İSG konusuna gereken önem verilmediğinde, bu alandaki sorunlar kendini çevre kirliliği, hastalıklar, üretim kaybı, iş kazaları, meslek hastalıkları, sakat kalmalar ve ölümler şeklinde göstermektedir [4]. Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) açıklamalarına göre her yıl 250 milyonu aşkın iş kazası meydana gelmektedir. İş yerlerindeki tehlikeler ve ça- 14 Muharrem Bilgen lışanların maruz kaldıkları tehlikeli maddeler yüzünden her yıl 160 milyon civarında kişi hastalanırken, mesleki hastalıklar ve kazalar yüzünden ölen işçilerin sayısı 1,2 milyon olarak tahmin edilmektedir [32]. 19. Dünya İş Sağlığı ve Güvenliği Kongresi’nden elde edilen verilere göre 2010 yılı içerisinde dünyada 317 milyon iş kazası ve meslek hastalığı meydana gelmiştir. Bu kazaların ve meslek hastalıklarının neticesinde 2,02 milyon insan yaşamını yitirmiştir. Ülkemizde de durum hiç iç açıcı değildir. Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) istatistiklerine göre 2009 yılında 64 316 iş kazası meydana gelmiş ve 429 meslek hastalığı vakası görülmüştür. Bunların neticesinde 1 171 çalışan yaşamını yitirmiş ve 1 885 çalışanda sürekli iş göremez yani sakat durumuna düşmüştür [7]. İş kazası ve meslek hastalığı sadece işçiye zarar vermemekte, onun desteğine muhtaç çok daha geniş bir kitle açısından olumsuz sonuçlar doğurmaktadır. İşveren yönünden iş kazası ve meslek hastalığı kalifiye işçi kaybı, maddi hasar, üretim ve malzeme kaybı, çalışanların moralinin bozulması, verimin düşmesi, işyerinin kötü reklamı gibi olumsuz sonuçlar doğuracaktır. Ülke ekonomisi yönünden ise iş kazaları ve meslek hastalıkları insan, milli servet ve işgücü kaybı olmaktadır [5]. ILO verilerine göre gelişmekte olan ülkelerde iş kazaları ve meslek hastalıkları, gayri safi yurt içi hâsılanın (GSYİH) %4’ü tutarında ekonomik kayba yol açmaktadır [6]. Bu orana göre ülkemizin 2010 yılı GSYİH’si dikkate alınırsa iş kazaları ve meslek hastalıkları toplam maliyetinin 44 Milyar TL olduğu tahmin edilmektedir [8]. Bu tez çalışmasının amacı; Türkiye’de üzerinde çok az çalışılma yapılmış olan elektrik dağıtım işlerinde, elektrik arıza-onarım-bakım işi yapan Başkent Elektrik Dağıtım AŞ. (BEDAŞ) Merkez İşletmelerde çalışan işçilerde iş kazaları ve meslek hastalıkları görülme sıklığı ile ilişkili etmenleri saptamaktır. Tezin ilk bölümünde, İSG ile ilgili genel bilgiler, Türkiye’deki iş kazası ve meslek hastalıkları istatistikleri, Türkiye Elektrik Dağıtım AŞ. (TEDAŞ)’deki iş kazası istatistikleri, Başkent Elektrik Dağıtım AŞ. (BEDAŞ)’deki iş kazası istatistikleri verilmiş, elektrik dağıtım işleri sırasında kullanılan müşterek koruyucu donanımlar ve elektrik dağıtım işlerinde çalışılan bölüm ve birimlerin tanıtımı yapılmıştır. İkinci bölümde, BEDAŞ merkez işletmelerdeki 260 işçiyle yüz yüze görüşme yöntemiyle uygulanan anket verileri SPSS programına aktarılarak elde edilen sonuçlar yorumlanmış ve genel bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. 15 2. GENEL BİLGİLER 2.1. İş Sağlığı ve Güvenliği İş sağlığı ve güvenliği (İSG), üretim faaliyeti sırasında insan öğesinin korunmasını esas alan faaliyetler bütünü olarak tanımlanmaktadır. Bir diğer anlatımla, İSG işyerlerini işin yürütümü sırasında oluşan tehlikelerden ve sağlığa zarar verebilecek koşullardan arındırarak, daha iyi bir çalışma ortamı sağlamak için yapılan sistemli çalışmalar bütünüdür. Bu anlamda, İSG’nin özünde çalışanların işten, iş ortamından ve çalışma dolayısıyla maruz kalabilecekleri risklere karşı korunmaları amacı yer almaktadır. Belirtilen amaç doğrultusunda, hukuki açıdan ele alındığında ise İSG işin yapımı sırasında işçilerin karşılaştıkları risklerin ortadan kaldırılması ya da azaltılması konusunda işverene kamu hukuku temelinde getirilen yükümlülükler bütünü olarak ifade edilmektedir [12]. İş sağlığı ve güvenliği maddi ve manevi konuları birlikte içinde barındıran bir kavramdır. Genel anlamda İSG kavramı çalışanların, işletmenin ve üretimin her türlü zararlardan korunmasını içermektedir. İnsan hayatının öncelik taşıması nedeniyle, işletme ve üretim güvenliği konularının ikinci planda kaldığı ve uluslararası alanda iş güvenliği kavramıyla genel olarak çalışanların güvenliğinin ifade edildiği görülmektedir [17]. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ile Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) İSG’yi “tüm mesleklerde çalışanların bedensel, ruhsal, sosyal iyilik durumlarını en üst düzeye ulaştırmak, bu düzeyde sürdürmek, işçilerin çalışma koşulları yüzünden sağlıklarının bozulmasını önlemek, işçilerin çalıştırılmaları sırasında sağlığa aykırı etmenlerden oluşan tehlikelerden korumak, işçileri fizyolojik ve psikolojik durumlarına en uygun işlere yerleştirmek ve bu durumları sürdürmek, yani işin insana ve her insanın kendi işine uyumunu sağlamak” olarak tanımlamışlardır [16]. İşletmelerde İSG’nin amacı; “insanın en temel hakkı olan yaşama hakkının tehdit eden ve çoğu kez karşımıza kazalar ve meslek hastalıkları olarak çıkan tehlikelerden insanları korumak, zararlı unsurları ortadan kaldırmak veya en alt düzeye indirmek kısaca daha güvenli bir çalışma ortamı sağlamaktır [20]. Herhangi bir konuda üretim yapan bir işyeri için İSG’nin kapsamını şu şekilde sıralayabiliriz. Muharrem Bilgen 16 a. İşyerinde üretilen ürün, hizmet güvenliği, b. İşyerindeki, bina, makine, araç ve gereç güvenliği, c. İşyerindeki, çalışanların sağlığı ve güvenliği d. İşyeri çevresinin güvenliği [21]. Uluslararası çalışma örgütünün 1985’te kabul ettiği, ülkemizin 07.01.2004’te onayladığı, 13.01.2004 tarih ve 25345 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan İş Sağlığı hizmetlerine ilişkin 161 sayılı ILO sözleşmesinin, ilk maddesinde şu vurguya yer verilmektedir. “İş Sağlığı hizmetleri terimi esas olarak önleyici işlevlere sahip olan ve işletmedeki işveren, işçiler ve onların temsilcilerine; işle ilgili en uygun fiziksel ve zihinsel sağlık koşularını karşılayacak düzeyde, güvenli ve sağlıklı bir çalışma ortamı oluşturmak ve bunu sürdürmek için tavsiyede bulunma sorumluluğu olan hizmetlerdir” [22]. Aynı sözleşmede iş sağlığı hizmetlerinin kapsamı şu şekilde sıralanmaktadır: a. İşyerlerinde sağlığa zararlı risklerin tanımlanması ve değerlendirilmesi, b. Sağlık üniteleri, kantinleri yatakhaneler ve işveren tarafından bu tür hizmetlerin sunulduğu yerler dâhil olmak üzere, işçinin sağlığını etkileyebilecek çalışma ortamında ve uygulamalarındaki faktörlerin gözetimi, c. İşyerlerinin tasarımı, makine ve diğer teçhizatın durumu, bakımı, seçimi ve çalışma sırasında kullanılan maddeler dâhil olmak üzere işin planlanması ve organizasyonu konusunda tavsiyede bulunma, d. Yeni teçhizatın sağlık açısından değerlendirilmesi ve test edilmesi gibi iş uygulamalarının iyileştirilmesine yönelik programların geliştirilmesine katılım, e. İş sağlığı, iş güvenliği, sağlığa uygunluk ve ergonomi, kişisel ve müşterek koruyucu donanım konularında tavsiyede bulunma, f. İşçilerin sağlığının gözetimi, g. İşin işçiye uygunluğunun geliştirilmesi, h. Mesleki iyileştirme önlemlerine katkıda bulunma, i. İş sağlığı, sağlığa uygunluk (hijyen) ve ergonomi alanlarında bilgi, eğitim ve öğretim sağlamada işbirliği j. İlk yardım ve acil durum tedavi hizmetlerini örgütleme, k. İş kazaları ve meslek hastalıkları analizine katılma [22]. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 17 2.2. İş Sağlığı ve Güvenliğinin Tarihsel Gelişimi 2.2.1. Dünyadaki gelişmeler İş sağlığı ve güvenliği uzun sürekliliğin bir parçası olarak tarihsel gelişim göstermiştir. Tarihsel gelişimin milattan önce 2000 yılındaki Babil hükümdarı Hammurabi tarafından oluşturulan Hammurabi Kanunları’yla başladığı kabul edilebilir. Bu kanunlarda yapılan işlerden dolayı oluşacak yaralanmalar ve zararlar işi yapan tarafından karşılanmakta, oluşan hasara göre işi yapan kişilerin cezalandırılmaları yapılmaktaydı [12]. İSG alanındaki gelişmeler Mısırlılar döneminde de gelişerek devam etmiştir. Mısır hükümdarı II. Ramses kendi adına yaptırdığı Ramesseum tapınağında çalışan işçilerin her gün Nil Nehri’nde yıkanmalarını sağlamış, çalışan işçiler için ücretsiz sağlık hizmeti imkânları sağlamış, hasta ya da sakat olanların ise tedavileri süresince çalıştırılmalarını yasaklamıştır [9, 34]. Eski Yunan döneminde de İSG alanında gelişmeler devam etmiş, temiz su sağlamak için su kemerleri, halk sağlığı için kanalizasyon sistemleri, hamamlar ve havalandırma sistemi olan evler inşa edilmiştir [9]. II. Yüzyılda yaşamış olan Yunalı fizikçi Claudius Galenus, asit buharının bakır madencilerinde sebep olduğu mesleki hastalıklar ve etkileri konusunda çalışmalar yapmış; madencilik, deri tabaklama ve kimyasal işlerde çalışanlarda görülen mesleki hastalıklardan bir kaçının tanısını koymuştur [12]. 1527 yılında ise, Philippus Aureolus (Paracelsus) isimli İsveçli doktor ve kimyager, madenlerde çalışanların akciğer sorunlarıyla ilgili bir çalışma yayınlamıştır. Çalışmasında pnömokonyoz, zehirler, toz ve organizma ilişkisi gibi konularda, bir kısmı halen geçerliliğini koruyan teoriler geliştirmiştir [9]. Aynı dönemde Georgius Agricola tarafından madenlerin havalandırılması ve havalandırma işlemlerinin yapılabilmesi için gerekli donanımların tesisi ile ilgili Metallerin Doğası Üzerine isimli bir çalışma yayınlamıştır. [9] 18. yüzyıla gelindiğinde ise; Bernardino Ramazzani isimli İtalyan doktor meslekler ile hastalıkları ilişkilendirmiş, hangi tür maddelerin hangi hastalıklara sebep olduğu ve yanlış taşıma durumlarının sebep olduğu hastalıkların neler olduğu ile ilgili çalışmalar yayınlamıştır. Ramazani’nin yayınlamış olduğu çalışmalar bugün bile geçerliliğini korumaktadır. [9,10] On dokuzuncu yüzyılın başlarında ve sonrası sanayileşmenin getirdiği problemlerden biride fabrika ve diğer işyerlerinde çalışanların karşılaştıkları tehlikeler ve kötü çalışma koşullarıdır. Büyük bir hızla ilk makinelerin yapılışı ve fabrikaların kuruluşu yanında bunların getirdiği kötü çalışma koşullarının üzerinde durmak kimsenin aklına gelmemiştir [6]. 18 Muharrem Bilgen Çalışanların işverene karşı korunması fikri ilk defa on dokuzuncu yüzyıl başarında İngiltere’de tekstil fabrikalarında çalışan kadınların ve küçük çocukların çektiği acıların kamuoyuna intikali sonucu meydana gelen bir ayaklanma ile ortaya çıkmıştır. Bu ayaklanmanın öncülerinden olan tekstil fabrikatörü Robert Oven, çocukların çalışma koşullarını kendi fabrikasında düzenleyerek İş Güvenliğini ilk defa iş yerine sokan insan olmuştur. Bu hareket sonucu İngiltere’de 1802 yılında “Çıraklık ve Sağlık Ahlakı Kanunu” çıkarılmıştır [11]. Ülkelere göre İş Güvenliği ile ilgili yasalar Belçika’da 1810, İngiltere’de 1833, Almanya’da 1839, İsviçre’de 1840, Fransa’da 1841 ve Amerika’da1877 yılında çıkarılmıştır. Ülkemizde ise ilk yazılı belge 1865 yılında çıkarılan Dilaver Paşa Nizamnamesi”dir [6,11]. On dokuzuncu yüzyıldan itibaren sanayi devriminin yarattığı olumsuz çalışma koşullarının düzeltilmesinin sağlanması amacıyla sendikalar, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili yasaların hazırlanması ve yaptırımlar uygulanması konusunda çeşitli etkinliklerde bulunmuşlardır. Dünyadaki meslek hastalıkları ve iş kazalarının önlenmesinde sendikaların katkılarının yanında 1919 yılında faaliyetine başlayan Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) “Milletler Cemiyeti”ne bağlı olarak bu konuda önemli çalışmalar yapmış ve 1946 yılında Birleşmiş Milletler (BM) ile imzaladığı anlaşma sonucu bir uzmanlık kuruluşu haline gelmiştir [6]. 2.2.2. Türkiye’deki gelişmeler Türkiye’de sanayinin doğuşu ve gelişimi Batı kadar erken dönemlerde değildir. Ülkemizde sanayileşme hareketleri 1900’lü yılların ilk yarısından itibaren başlamıştır. Durum böyle olunca iş mevzuatının buna bağlı olarak İSG mevzuatının da gerçek anlamda ortaya çıkışı bu dönemlere rast gelmektedir [30]. Türk hukuk sistemi içerisinde iş güvenliği konusunun gelişme seyrini açıklayabilmek için konuyu Osmanlı Dönemi ve sonrası olarak ele almak gerekmektedir [1]. Osmanlı Devleti’nde kömür üretimi, tersane, baruthane, top arabası, fişekhane, dökümhane gibi askeri amaçlı işyerleri ile dokuma fabrikalarının ağırlık taşıdığı görülmüştür. Osmanlı Devleti’nde küçük zanaat ve atölye üretimine dayanan işlerde usta, kalfa ve çırak olarak ücretle çalışan işçilerle işverenler arasındaki ilişkileri ve işçilerin çalışma koşullarını lonca adı verilen ocaklar ve gelenekler belirlemiştir [13]. Tanzimat’tan sonra bazı girişimciler tarafından işçiler yararına düzenlemeler yapılmıştır. Özellikle Ereğli Kömür İşletmeleri’nin Deniz Bakanlığı’na Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 19 geçmesi ile kömür ocaklarında çalışan işçilerin çalışma koşullarını düzenlemek amacıyla, 1865 yılında Madeni Hümayun Nazırı Dilaver Paşa tarafından bir tüzük oluşturulmuştur. Ülkemizde İSG ile ilgili ilk çalışma mevzuatı olan ve 1865 yılında çıkartılan “Dilaver Paşa Nizamnamesi” sosyal yönünden çok ekonomik yönü olan bir nizamnamedir. Kömür üretimini artırmak amacı ile düzenlenmiş olan bu nizamname işçiye ait çalışma, dinlenme ve tatil sürelerine ilişkin hükümler içermekteydi [1]. Bu nizamnameyi 1869 da çıkartılan “Maadin Nizamnamesi” izlemiştir. Yeni nizamname ile Dilaver Paşa Nizamnamesi’nin eksikleri tamamlanmaya çalışılmış, maden ocaklarında verimi artırmak amaçlanmıştır. Maadin Nizamnamesi; işçilerin dinlenme ve tatil zamanları, çalışma saatleri, ücretleri, ücretlerin ödenme biçimi, barınma ve iş kazalarına karşı koruyucu önlemler alma ile işyeri maden mühendislerini madendeki tehlikeleri saptamak, gerekli önlemleri almak ve kaza meydana geldiğinde durumu devlete bildirmekle zorunlu tutmuştur. Ayrıca madende bir eczane ve hekim bulundurma zorunluluğu getirerek, kazaya uğrayan işçi ve ailesine tazminat ödenmesi hükümlerini getirmiştir. Bu iki nizamname sosyal yaşamı düzenleyen ilk belgeler ve çalışmalar olması bakımından önemlidir [6,13]. Cumhuriyet döneminde ilk yapılan çalışma ise 10 Eylül 1921 tarih ve 151 sayılı “Ereğli Kömür Havzası Maden Amelesi’nin Hukukuna Müteallik Kanun” ve bu kanun çerçevesinde çıkartılmış olan “Ereğli Kömür Havzası Maden Ocaklarında Çalışan İşçilerin Sıhhi İhtiyaçlarının Teminine Dair Tüzük”tür. Bu yasa ile kömür işçilerinin çalışmasına yönelik hükümler getirilmiştir. Ayrıca bu yasa ile İhtiyat ve Teavün Sandığı adıyla yardımlaşma sandıkları kurulması ve bunları Amele Birliği içinde birleştirilmesi öngörülmüştür. Yine bu yasa ile hastalık ve iş kazaları durumlarında gerekli yardımların yapılması sağlanmıştır. 151 sayılı yasa ile sigortalılığın iki ana ilkesi kabul edilmiş, sermayesi işveren ve işçiden alınan aylık paralar ile yardım sandığı oluşturulmuştur. Bu hükümler yıllar sonra çıkarılan 506 sayılı SSK yasası içinde varlığını sürdürmüştür [6, 1] Sanayileşmede sağlanan gelişmelerin yarattığı sorunların giderilmesi amacıyla Cumhuriyet döneminde İSG ile ilgili pek çok yasa, tüzük, yönetmelik çıkarılmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra ilk yasal düzenleme 2 Ocak 1924 tarih ve 394 Sayılı Hafta Tatili Yasası olmuştur. 1926 yılında yürürlüğe giren Borçlar Yasası’nın 332’nci maddesi işverene iş kazası ve meslek hastalıklarından doğan hukuki sorumluluk yüklemiştir [6]. Ülkemizde iş yasasının bulunmaması nedeniyle İSG ile ilgili hükümler taşıyan Umumi hıfzıssıhha yasası ve belediyeler yasası 1930 yılında yürürlü- 20 Muharrem Bilgen ğe girmiştir. 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Yasası’nın 7. Kısmı İSG yönünden bugün bile çok önemli olan hükümler getirmiştir. İşyerlerine sağlık hizmetlerinin götürülmesi görüşü bu yasa ile başlamıştır. Yasanın 173 – 178 maddeleri ile endüstriyel kuruluşlarda, çocuk ve kadınların çalıştırılma koşulları, işçiler için gece hizmetleri, gebe kadınların doğum öncesi ve sonrası çalıştırılmaları hükme bağlanmıştır. Yasanın 179’uncu maddesi işçilerin işyerlerinde çalıştırıldıkları sürece sağlık ve güvenliklerinin korunması amacıyla tüzükler çıkarılması öngörülmüştür. 180’inci madde ise işyerlerine sağlık hizmeti götürecek iş yeri hekiminin çalıştırılması ve diğer revir, hastane gibi kuruluşlara ilişkin düzenlemeleri içermektedir [18]. Daha sonra 1936 yılında yürürlüğe giren ve çalışma yaşamının birçok sorunlarını kapsayan 3008 sayılı İş Yasası ile ülkemizde ilk kez İSG konusunda ayrıntılı ve sistemli bir düzenlemeye gidilmiştir [19]. 28 Ocak 1946 tarih ve 4841 sayılı Çalışma Bakanlığı Kuruluş Yasası’nın birinci maddesi ile Bakanlığın görevleri arasında sosyal güvenlikte yer almıştır. İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin çalışmaların tek elden yürütülmesi amacıyla Çalışma Bakanlığı’nın kurulması sonrasında bu görev İşçi Sağlığı Genel Müdürlüğü’ne verilmiştir [19]. Günün gereksinimlerine yanıt veremez duruma gelen 3008 sayılı yasa yerine 1971 yılında 1475 sayılı İş yasası yürürlüğe konulmuştur. İş sağlığı ve güvenliği yönünden 1475 sayılı yasaya uygun olarak çıkarılan tüzük ve yönetmeliklerle İSG çağdaş bir yapıya kavuşmuştur [18]. 25.8.1971 tarihli ve 1475 sayılı İş Kanununun 14 üncü maddesi hariç diğer maddeleri 4857 sayılı yasa ile 10.6.2003 tarih ve 25134 sayılı resmi gazetede yayınlanarak yürürlükten kaldırılmıştır. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 77, 78, 79, 80, 81, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89 numaralı maddeleri İSG ile ilgili düzenlemeler içermektedir [14]. 27.06.1954 tarihinde 4772 sayılı İş Kazaları ve Meslek hastalıları sigorta yasası, 09.07.1946 tarihinde 4792 sayılı İşçi Sigortaları Kurumu Yasası, 1950 yılında 5502 sayılı Hastalık ve Analık Sigorta Yasası, 1957 yılında 6700 sayılı İhtiyarlık Sigortası Yasası çıkarılmıştır. Sosyal sigorta uygulamasının dağınık bir biçimde düzenlenmiş olması nedeniyle; bu dağınık yasaları bir araya getirecek sosyal sigorta uygulamasını tek bir yasada toplamak amacıyla 1964 yılında 506 sayılı Sosyal Sigortalar Yasası (SSK) yürürlüğe konulmuştur. Bu yasa 16.6.2006 tarih ve 26200 sayılı resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ile değiştirilmiştir [15]. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 21 2.3. İş Sağlığı ve Güvenliğinin Hukuki Boyutu Türk iş hukuku, İSG konusunda biraz dağınık da olsa oldukça geniş bir mevzuata sahiptir. İSG mevzuatı başta Türkiye Cumhuriyeti Anayasası olmak üzere İş Kanunu, Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu, Borçlar Kanunu, Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ve Belediyeler Kanunu’nda düzenlenmiştir. Bunun yanında Uluslararası Çalışma Örgütü sözleşmelerinin bazıları ve Avrupa Birliği Yönergeleri de mevzuatın bir parçasını oluşturmaktadır [5]. 2.3.1. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası İş Sağlığı ve Güvenliği Hukuku’nun kaynakları, hukukun genel kaynakları sistematiğine tabidir. Bu itibarla doğrudan bir hüküm içermemesine rağmen, ana kaynak elbette ki anayasadır. Hukukta bütün kanunlara kaynaklık eden temel yasa olması bakımından Anayasa, hiyerarşik ilişki bakımından da en önde gelmektedir [1]. Anayasanın 2. Maddesi Türkiye Cumhuriyetinin sosyal bir hukuk devleti olduğunu belirtmiştir. Sosyal güvenlik hakkının temelini oluşturan sosyal güvenlik ilkesi, İSG hakkının da temelinde yer alır [31]. Sosyal bir devletin temel amaç ve görevleri, anayasanın 5. Maddesinde “kişilerin ve toplumun refah seviyesini arttırmak, huzur ve mutluluğunu sağlamak; kişinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaşmayacak şekilde sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmak” olarak açıklanmıştır [18]. Anayasanın 17. Maddesinde herkesin yaşama, maddi ve manevi varlığını geliştirme hakkına sahip olduğu belirtilmiştir [31]. Ayrıca anayasanın 56. Maddesinde “herkesin sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahip bulunduğu, devletin, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak zorunda olduğu” açıklanmıştır[24]. Anayasanın 50. Maddesinde ise “Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar. Dinlenmek çalışanların hakkıdır” hükmüne yer verilmiştir[24]. Yine anayasanın 60. Maddesinde “Herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar” denilerek sosyal güvenlik hakkı ve iş sağlığı ve güvenliği hakkı güvence altına alınmıştır [31]. 22 Muharrem Bilgen 2.3.2. Borçlar kanunu 1926 yılında kabul edilen 808 sayılı Borçlar Kanunu hizmet sözleşmesine ait hükümler içeren bir kanundur. Bu nedenle de İSG hukukunun kaynakları arasına girer. Hizmet sözleşmesi ile ilgili ilk ve özel düzenleme getiren kanun olmasından dolayı iş güvenliği alanında ilk düzenlemeyi getiren kanun olarak da nitelendirilebilir [1]. İş güvenliği ile ilgili bu kanunda yer alan özel hüküm kanunun 332. Maddesinde “İş sahibi, akdin hususi halleri ve işin mahiyeti noktasından hakkaniyet dairesinde kendisinden istenilebileceği derecesiyle çalışmak dolayısıyla maruz kaldığı tehlikelere karşı icap eden tedbirleri ittihaza ve münasip ve sıhhi çalışma mahalleri ile işçi birlikte ikamet etmekte ise sıhhi yatacak bir yer tedarikine mecburdur. İş sahibinin yukarıdaki fıkra hükmüne aykırı hareketi neticesinde işçinin ölmesi halinde onun yardımından mahrum kalanların uğradıkları zararlara karşı isteyebilecekleri tazminat dahi akde aykırı hareketten doğan tazminat davaları hakkında hükümlere tabi olur” denilmiştir [5]. 2.3.3. Belediyeler kanunu 1930 tarih ve 1580 sayılı Belediyeler kanunu iş güvenliği alanında Belediyelere yükümlülükler getiren bir diğer kanun olması itibari ile İSG mevzuatının içersinde yer alır [1]. Belediyelerin görevlerini düzenleyen bu kanunun 15.maddesinde, belediyeler “alelumum sınaî müessese ve fabrikaların elektrik teçhizat ve tesisatının, makine ve motor imbiklerinin, kazan ocak ve bacalarının gerek ilk önce ve gerek sonradan müteaddiden ve muntazaman fenni muayenelerini icra etmek, etraftakilerin sıhhatlerini huzur ve malları üzerinde fena tesir icra edip etmediklerini tetkik etmek, zararlarına mani olmak”la yükümlü kılınmıştır [5]. 2.3.4. Umumi hıfzıssıhha kanunu 1930 tarih ve 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’nun “işçilerin hıfzıssıhhası” başlığı altında, genel sağlık hükümleri yanında işçilerin çalışma şartlarıyla ilgili hükümlere de yer verilmiştir. Kanunun 173 – 180 maddeleri arasında yer alan hükümlerde, 12 yaşından küçük çocukların herhangi bir sınaî işletmede çalıştırılamayacakları, 12 ila 16 yaş arasındaki çocukların çalışma koşulları, gece çalışma düzeni, çalışan kadınların emzirme izinleri gibi konulara yer verilmiştir [5]. Ayrıca kanunun 180. Maddesinde elliden fazla işçi çalıştıran işverenlerin işyerlerini bir hekim denetimine tabi tutmakla işyerlerinde hekim çalıştırmakla yükümlü kılınması; hastanesi olamayan yerler ile şehir dışında bulu- Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 23 nan işyerlerinde hasta odası ve ilk yardım malzemelerinin bulundurulmasının öngörülmesi; 100 – 500 arasında daimi işçi çalıştıran işyerlerinde revir, 500 den fazla işçi çalıştıran işyerlerinin ise her yüz işçiye bir yatak hesabıyla hastane açılması yükümlülüğünün getirilmesi bu kanunun üzerinde durulması gereken hükümlerindendir [1]. 2.3.5. 5510 sayılı sosyal sigortalar ve genel sağlık sigortası kanunu Kanunun; “13. Maddesinde iş kazasının tanımı, bildirilmesi ve soruşturulması, 14. Maddesinde meslek hastalığının tanımı, bildirilmesi ve soruşturulması, 21. Maddesinde iş kazası ve meslek hastalığı bakımından işverenin ve üçüncü kişilerin sorumluluğu” İSG’yi ilgilendiren maddeleridir [23]. 2.3.6. 4857 sayılı iş kanunu Türkiye’de 10 Haziran 2003 tarihinde yeni bir iş yasası yürürlüğe girmiştir. Evrensel normlar çerçevesinde Çalışma Hukuku’nda değişim öngören 4857 sayılı bu yasa, kısmi süreli çalışma, çağrı üzerime çalışma, geçici iş ilişkisi ile çalışma, telafi çalışması, belirli süreli çalışma, alt işveren ve kısa süreli çalışma ile ilgili yeni düzenlemeler getirmiştir [45]. Bu yasa İSG konusunda en kapsamlı yasa konumundadır. İSG durumlarını düzenleyen yönetmelikler bu yasanın değişik maddeleri temel alınarak çıkarılmıştır. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 5. Bölümü İSG konusunu içermektedir. Bu yasada eski yasada yer alan “işçi sağlığı ve iş güvenliği” kavramı yerine “İş Sağlığı ve Güvenliği” kavramı kullanılmıştır [25]. 4857 sayılı İş Kanunu’nun İSG ile ilgili maddeleri şunlardır: İşverenlerin ve işçilerin yükümlülükleri MADDE 77. – İşverenler işyerlerinde İSG’nin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak, işçiler de İSG konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdürler. İşverenler işyerinde alınan İSG önlemlerine uyulup uyulmadığını denetlemek, işçileri karşı karşıya bulundukları mesleki riskler, alınması gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek ve gerekli İSG eğitimini vermek zorundadırlar. Yapılacak eğitimin usul ve esasları Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir. İşverenler işyerlerinde meydana gelen iş kazasını ve tespit edilecek meslek hastalığını en geç iki iş günü içinde yazı ile ilgili bölge müdürlüğüne bildirmek zorundadırlar. 24 Muharrem Bilgen Bu bölümde ve İSG’ye ilişkin tüzük ve yönetmeliklerde yer alan hükümler işyerindeki çıraklara ve stajyerlere de uygulanır. İş sağlığı ve güvenliği yönetmelikleri MADDE 78. – Bu Kanuna tabi işyerlerinde İSG şartlarının belirlenmesi ve gerekli önlemlerin alınması, işyerlerinde kullanılan araç, gereç, makine ve hammaddeler yüzünden çıkabilecek iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi ve özel durumları sebebiyle korunması gereken kişilerin çalışma şartlarının düzenlenmesi, ayrıca İSG mevzuatına uygunluğu yönünden; işçi sayısı, işin ve işyerinin özellikleri ile tehlikesi dikkate alınarak işletme belgesi alması gereken işyerleri ile belgelendirilmesi gereken işler veya ürünler ve bu belge veya belgelerin alınmasına ilişkin usul ve esaslar, İSG ile ilgili konularda yapılacak risk değerlendirmesi, kontrol, ölçüm, inceleme ve araştırmaların usul ve esasları ile bunları yapacak kişi ve kuruluşların niteliklerinin belirlenmesi, gerekli iznin verilmesi ve verilen iznin iptal edilmesi Sağlık Bakanlığının görüşü alınarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca çıkarılacak yönetmeliklerle belirlenir.” İşin durdurulması veya işyerinin kapatılması MADDE 79. – Bir işyerinin tesis ve tertiplerinde, çalışma yöntem ve şekillerinde, makine ve cihazlarında işçilerin yaşamı için tehlikeli olan bir husus tespit edilirse, bu tehlike giderilinceye kadar işyerlerini İSG bakımından denetlemeye yetkili iki müfettiş, bir işçi ve bir işveren temsilcisi ile Bölge Müdüründen oluşan beş kişilik bir komisyon kararıyla, tehlikenin niteliğine göre iş tamamen veya kısmen durdurulur veya işyeri kapatılır. Komisyona kıdemli iş müfettişi başkanlık eder. Komisyonun çalışmaları ile ilgili sekretarya işleri bölge müdürlüğü tarafından yürütülür. Askeri işyerleri ile yurt emniyeti için gerekli maddeler üretilen işyerlerindeki komisyonun yapısı, çalışma şekil ve esasları Milli Savunma Bakanlığı ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca birlikte hazırlanacak bir yönetmelikle belirtilir. Bu maddeye göre verilecek durdurma veya kapatma kararına karşı işverenin yerel iş mahkemesinde altı iş günü içinde itiraz etmek yetkisi vardır. İş mahkemesine itiraz, işin durdurulması veya işyerinin kapatılması kararının uygulanmasını durdurmaz. Mahkeme itirazı öncelikle görüşür ve altı iş günü içinde karara bağlar. Kararlar kesindir. Bir işyerinde çalışan işçilerin yaş, cinsiyet ve sağlık durumları böyle bir işyerinde çalışmalarına engel teşkil ediyorsa, bunlar da çalışmaktan alıkonulur. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 25 Yukarıdaki fıkralar gereğince işyerlerinde işçiler için tehlikeli olan tesis ve tertiplerin veya makine ve cihazların ne şekilde işletilmekten alıkonulacağı ve bunların ne şekilde yeniden işletilmelerine izin verilebileceği, işyerinin kapatılması ve açılması, işin durdurulmasına veya işyerinin kapatılmasına karar verilinceye kadar acil hallerde alınacak önlemlere ilişkin hususlar ile komisyonda görev yapacak işçi ve işveren temsilcilerinin nitelikleri, seçimi, komisyonun çalışma şekil ve esasları Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlanacak bir yönetmelikte gösterilir. Bir işyerinin kurulmasına ve işletilmesine izin verilmiş olması 78 inci maddede öngörülen yönetmelik hükümlerinin uygulanmasına hiçbir zaman engel olamaz. Bu maddenin birinci fıkrası gereğince makine, tesisat ve tertibat veya işin durdurulması veya işyerinin kapatılması sebebiyle işsiz kalan işçilere işveren ücretlerini ödemeye veya ücretlerinde bir düşüklük olmamak üzere meslek veya durumlarına göre başka bir iş vermeye zorunludur. İş sağlığı ve güvenliği kurulu MADDE 80. – Bu Kanuna göre sanayiden sayılan, devamlı olarak en az elli işçi çalıştıran ve altı aydan fazla sürekli işlerin yapıldığı işyerlerinde her işveren bir İSG kurulu kurmakla yükümlüdür. İşverenler İSG kurullarınca İSG mevzuatına uygun olarak verilen kararları uygulamakla yükümlüdürler. İş sağlığı ve güvenliği kurullarının oluşumu, çalışma yöntemleri, ödev, yetki ve yükümlülükleri Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca hazırlanacak bir yönetmelikte gösterilir. İş sağlığı ve güvenliği hizmetleri MADDE 81. – İşverenler, devamlı olarak en az elli işçi çalıştırdıkları işyerlerinde alınması gereken İSG önlemlerinin belirlenmesi ve uygulanmasının izlenmesi, iş kazası ve meslek hastalıklarının önlenmesi, işçilerin ilk yardım ve acil tedavi ile koruyucu sağlık ve güvenlik hizmetlerinin yürütülmesi amacıyla, işyerindeki işçi sayısı, işyerinin niteliği ve işin tehlike sınıf ve derecesine göre; • İşyeri sağlık ve güvenlik birimi oluşturmakla, • Bir veya birden fazla işyeri hekimi ile gereğinde diğer sağlık personelini görevlendirmekle, • Sanayiden sayılan işlerde iş güvenliği uzmanı olan bir veya birden fazla mühendis veya teknik elemanı görevlendirmekle, yükümlüdürler. Muharrem Bilgen 26 İşverenler, bu yükümlülüklerinin tamamını veya bir kısmını, bünyesinde çalıştırdığı ve bu maddeye dayanılarak çıkarılacak yönetmelikte belirtilen vasıflara sahip personel ile yerine getirebileceği gibi, işletme dışında kurulu ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden hizmet alarak da yerine getirebilir. Bu şekilde hizmet alınması işverenin sorumluklarını ortadan kaldırmaz. İşyeri sağlık ve güvenlik biriminde görevlendirilecek işyeri hekimleri, iş güvenliği uzmanları ve işverence görevlendirilecek diğer personelin nitelikleri, sayısı, işe alınmaları, görev, yetki ve sorumlulukları, çalışma şartları, eğitimleri ve belgelendirilmeleri, görevlerini nasıl yürütecekleri, işyerinde kurulacak sağlık ve güvenlik birimleri ile ortak sağlık ve güvenlik birimlerinin nitelikleri, ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden hizmet alınmasına ilişkin hususlar ile bu birimlerde bulunması gereken personel, araç, gereç ve teçhizat, görevlendirilecek personelin eğitim ve nitelikleri Sağlık Bakanlığı, Türk Tabipleri Birliği ve Türk Mimar Mühendis Odaları Birliğinin görüşleri alınarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir. Kanuna veya kanunun verdiği yetkiye dayanılarak kurulan kamu kurum ve kuruluşlarında ilgili mevzuatına göre çalıştırılmakta olan hekimlere, üçüncü fıkrada öngörülen eğitimler aldırılmak suretiyle ve aslî görevleri kapsamında, çalışmakta oldukları kurum ve kuruluşların asıl işveren olarak çalıştırdıkları işçilerin işyeri hekimliği hizmetleri gördürülür. Bu kurum ve kuruluşların diğer personel için oluşturulmuş olan sağlık birimleri, işyeri sağlık ve güvenlik birimi olarak da kullanılabilir. İş güvenliği ile görevli mühendis veya teknik elemanlar MADDE 82. – 15.05.2008 tarih ve 5763 sayılı yasa ile yürürlükten kaldırılmıştır [26]. İşçilerin hakları MADDE 83. – İşyerinde İSG açısından işçinin sağlığını bozacak veya vücut bütünlüğünü tehlikeye sokacak yakın, acil ve hayati bir tehlike ile karşı karşıya kalan işçi, İSG kuruluna başvurarak durumun tespit edilmesini ve gerekli tedbirlerin alınmasına karar verilmesini talep edebilir. Kurul aynı gün acilen toplanarak kararını verir ve durumu tutanakla tespit eder. Karar işçiye yazılı olarak bildirilir. İSG kurulunun bulunmadığı işyerlerinde talep, işveren veya işveren vekiline yapılır. İşçi tespitin yapılmasını ve durumun yazılı olarak kendisine bildirilmesini isteyebilir. İşveren veya vekili yazılı cevap vermek zorundadır. Kurulun işçinin talebi yönünde karar vermesi halinde işçi, gerekli İSG tedbiri alınıncaya kadar çalışmaktan kaçınabilir. İşçinin çalışmaktan kaçındığı dönem içinde ücreti ve diğer hakları saklıdır. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 27 İş sağlığı ve güvenliği kurulunun kararına ve işçinin talebine rağmen gerekli tedbirin alınmadığı işyerlerinde işçiler altı iş günü içinde, bu Kanunun 24 üncü maddesinin (I) numaralı bendine uygun olarak belirli veya belirsiz süreli hizmet akitlerini derhal feshedebilir. Bu Kanunun 79 uncu maddesine göre işyerinde işin durdurulması veya işyerinin kapatılması halinde bu madde hükümleri uygulanmaz. İçki veya uyuşturucu madde kullanma yasağı MADDE 84. – İşyerine sarhoş veya uyuşturucu madde almış olarak gelmek ve işyerinde alkollü içki veya uyuşturucu madde kullanmak yasaktır. İşveren; işyeri eklentilerinden sayılan kısımlarda, ne gibi hallerde, hangi zamanda ve hangi şartlarla alkollü içki içilebileceğini belirleme yetkisine sahiptir. Alkollü içki kullanma yasağı; • Alkollü içki yapılan işyerlerinde çalışan ve işin gereği olarak üretileni denetlemekle görevlendirilen, • Kapalı kaplarda veya açık olarak alkollü içki satılan veya içilen işyerlerinde işin gereği alkollü içki içmek zorunda olan, • İşinin niteliği gereği müşterilerle birlikte alkollü içki içmek zorunda olan, İşçiler için uygulanmaz. Ağır ve tehlikeli işler MADDE 85. – On altı yaşını doldurmamış genç işçiler ve çocuklar ile çalıştığı işle ilgili mesleki eğitim almamış işçiler ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılamaz. Hangi işlerin ağır ve tehlikeli işlerden sayılacağı, kadınlarla on altı yaşını doldurmuş fakat on sekiz yaşını bitirmemiş genç işçilerin hangi çeşit ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılabilecekleri Sağlık Bakanlığının görüşü alınarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca hazırlanacak bir yönetmelikte gösterilir. Ağır ve tehlikeli işlerde rapor MADDE 86. – Ağır ve tehlikeli işlerde çalışacak işçilerin işe girişinde veya işin devamı süresince en az yılda bir, bedence bu işlere elverişli ve dayanıklı oldukları işyeri hekimi, işçi sağlığı dispanserleri, bunların bulunmadığı yerlerde sırası ile en yakın Sosyal Sigortalar Kurumu, sağlık ocağı, hükümet veya belediye hekimleri tarafından verilmiş muayene raporları olmadıkça, bu Muharrem Bilgen 28 gibilerin işe alınmaları veya işte çalıştırılmaları yasaktır. Sosyal Sigortalar Kurumu işe ilk giriş muayenesini yapmaktan kaçınamaz. İşyeri hekimi tarafından verilen rapora itiraz halinde, işçi en yakın Sosyal Sigortalar Kurumu hastanesi sağlık kurulunca muayeneye tabi tutulur, verilen rapor kesindir. Yetkili memurlar isteyince, bu raporları işveren kendilerine göstermek zorundadır. Bu raporlar damga vergisi ve her çeşit resim ve harçtan muaftır. On sekiz yaşından küçük işçiler için rapor MADDE 87. – On dört yaşından on sekiz yaşına kadar (on sekiz dâhil) çocuk ve genç işçilerin işe alınmalarından önce işyeri hekimi, işçi sağlığı dispanserleri, bunların bulunmadığı yerlerde sırası ile en yakın Sosyal Sigortalar Kurumu, sağlık ocağı, hükümet veya belediye hekimlerine muayene ettirilerek işin niteliğine ve şartlarına göre vücut yapılarının dayanıklı olduğunun raporla belirtilmesi ve bunların on sekiz yaşını dolduruncaya kadar altı ayda bir defa aynı şekilde doktor muayenesinden geçirilerek bu işte çalışmaya devamlarına bir sakınca olup olmadığının kontrol ettirilmesi ve bütün bu raporların işyerinde saklanarak yetkili memurların isteği üzerine kendilerine gösterilmesi zorunludur. Sosyal Sigortalar Kurumu işe ilk giriş muayenesini yapmaktan kaçınamaz. Birinci fıkrada yazılı hekimlerce verilen rapora itiraz halinde, işçi en yakın Sosyal Sigortalar Kurumu hastanesi sağlık kurulunca muayeneye tabi tutulur, verilen rapor kesindir. Bu raporlar damga vergisi ve her çeşit resim ve harçtan muaftır. Gebe veya çocuk emziren kadınlar için yönetmelik MADDE 88. – Gebe veya çocuk emziren kadınların hangi dönemlerde ne gibi işlerde çalıştırılmalarının yasak olduğu ve bunların çalışmalarında sakınca olmayan işlerde hangi şartlar ve usullere uyacakları, ne suretle emzirme odaları veya çocuk bakım yurdu (kreş) kurulması gerektiği veya hangi hallerde dışarıdan hizmet alabilecekleri Sağlık Bakanlığının görüşü alınarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlanacak bir yönetmelikte gösterilir. Çeşitli yönetmelikler MADDE 89. – Sağlık Bakanlığının görüşü alınarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı; Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 29 • Ağır ve tehlikeli işlerden başka işler için de işçilerin işe başlamadan hekim muayenesinden geçirilmelerini, • Bazı işlerde çalışan işçilerin belirli sürelerde genel olarak sağlık muayenesinden geçirilmelerini, • Çeşitli veya bir kısım işlerde çalışan işçilerin sağlık durumlarının aksaması, yaptıkları işin ürünlerine ve genel sağlığa yahut birlikte çalıştıkları öteki işçilere zararlı olursa, bu gibilerin o işlerden çıkarılmalarını, • Ne durumda ve ne gibi şartları haiz olan işyerlerinde banyo, uyku, dinlenme ve yemek yerleri ile işçi evleri ve işçi eğitimi yerleri yapılmasını, öngören yönetmelikler hazırlayabilir [14]. 2.3.7. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili uluslararası anlaşma ve sözleşmeler Ülkemizin taraf olduğu ve onayladığı çok sayıda uluslararası anlaşma ve sözleşme bulunmaktadır. Bu noktada uluslararası sözleşmeler farklı bir anlama sahiptir [22]. Uluslararası antlaşmaların onaylanması, yürürlüğe girmesi ve iç mevzuatımız ile ilişkisi anayasanın 90. maddesinde düzenlenmiştir [35]. Anayasanın 90. maddesine göre “Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası anlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesi’ne başvurulamaz. Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası anlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası anlaşma hükümleri esas alınır ” denilmektedir. Türk İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku alanında, birçok ikili sözleşmenin yanı sıra, Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından hazırlanan uluslararası çalışma sözleşmeleri ve Avrupa Birliği tarafından oluşturulan Avrupa sözleşmeleri gibi çok taraflı uluslararası sözleşmeler imzalanmıştır [27]. Bu sözleşmeler şunlardır: • İşsizlik hakkında 2 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Tarım işçilerinin dernek kurma ve birleşme hakları hakkında 11 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Sınaî müesseselerde hafta tatili yapılması hakkında 14 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Trimci ve ateşçi sıfatıyla gemilerde işe alınacakların asgarî yaşının tespiti hakkında 15 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi 30 Muharrem Bilgen • Asgari ücret tespit usulleri ihdası hakkında 26 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Cebri veya mecburi çalıştırma hakkında 29 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Ücretli iş bulma büroları hakkında 34 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Mesleki hastalıkların tazmini hakkında 42 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Her nevi maden ocaklarında yeraltı işlerinde kadınların çalıştırılmaması hakkında 45 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Ticaret gemilerinde çalışan kaptanlar ve gemi zabitlerinin meslekî yeterliliklerinin asgari icaplarına ilişkin 53 sayılı sözleşme • Gemi adamlarının hastalanması, yaralanması ya da ölümü halinde armatörün sorumluluğuna ilişkin 55 sayılı sözleşme • Deniz işlerinde çalıştırılacak çocukların asgari yaş haddinin tespiti hakkında 58 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Sanayi işyerlerine alınacak çocukların asgari yaş sınırının belirlenmesi hakkında 59 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Gemilerde mürettebat için iaşe ve yemek hizmetlerine ilişkin 68 sayılı sözleşme • Gemi aşçılarının mesleki ehliyet diplomalarına ilişkin 69 sayılı sözleşme • Gemi adamlarının sağlık muayenesine ilişkin 73 sayılı sözleşme • Çocukların ve gençlerin sanayide işe elverişlilikleri yönünden sağlık muayenesine tabi tutulmaları hakkında 77 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Son maddelerin değiştirilmesi hakkında 80 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Sanayi ve ticarette iş teftişi hakkında 81 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Sendika özgürlüğü ve örgütlenme hakkının korunması hakkında 87 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • İş ve işçi bulma servisi kurulması hakkında 88 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Mürettebatın Gemide Barınmasına İlişkin 92 sayılı sözleşme Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 31 • Bir kamu makamı tarafından yapılan sözleşmelere konulacak çalışma şartları hakkında 94 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Ücretin korunması hakkında 95 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Ücretli iş bulma büroları hakkında 96 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Örgütlenme ve toplu görüşme hakkı prensiplerinin uygulanması hakkında 98 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Tarımda asgari ücret tespiti usulleri hakkında 99 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Eşit değerde iş için erkek ve kadın işçiler arasında ücret eşitliği hakkında 100 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Sosyal güvenliğin asgari normları hakkında 102 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Cebri çalıştırmanın ilgası hakkında 105 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Gemi adamları ulusal kimlik katlarına ilişkin 108 sayılı sözleşme • İş ve meslek bakımından ayırım hakkındaki 111 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • İşçilerin iyonizen radyasyonlara karşı korunması hakkında 115 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Son maddelerin değiştirilmesi hakkında 116 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Vatandaşlarla vatandaş olmayan kimselere sosyal güvenlik konusunda eşit muamele yapılması hakkında 118 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Makinelerin gerekli korunma tertibatı ile teçhizi hakkında 119 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • İstihdam politikasıyla ilgili 122 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Yeraltı madenlerinde işe alınmada asgari yaş hakkında 123 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Tek işçinin taşıyabileceği yükün azami ağırlığı hakkında 127 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Mürettebatın gemide barındırılmasına ilişkin 133 sayılı sözleşme (ilave hükümler) Muharrem Bilgen 32 • İş kazalarının önlenmesine (gemi adamları) ilişkin 134 sayılı sözleşme • İşletmelerde işçi temsilcilerinin korunması ve onlara sağlanacak kolaylıklar hakkında 135 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • İstihdama kabulde asgari yaş hakkında 138 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • İnsan kaynaklarının değerlendirilmesinde mesleki eğitim ve yönlendirmenin yeri hakkında 142 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Uluslararası çalışma normları uygulamasının geliştirilmesinde üçlü danışma hakkında 144 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Gemi adamlarının yıllık ücretli iznine ilişkin 146 sayılı sözleşme • Kamu hizmetinde örgütlenme hakkının korunması ve istihdam koşullarının belirlenmesi yöntemleri hakkında 151 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Liman işlerinde sağlık ve güvenliğe ilişkin 152 sayılı sözleşme • Karayolları taşımacılığında çalışma saatleri ve dinlenme sürelerine ilişkin 153 sayılı sözleşme • İş sağlığı ve güvenliği ve çalışma ortamına ilişkin 155 sayılı sözleşme • Hizmet ilişkisine işveren tarafından son verilmesi hakkında 158 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Sakatların mesleki rehabilitasyonu ve istihdamı hakkında 159 sayılı uluslararası çalışma sözleşmesi • Sağlık hizmetlerine ilişkin 161 sayılı sözleşme • Gemi adamlarının sağlığının korunması ve tıbbi bakımına ilişkin 164 sayılı sözleşme • Gemi adamlarının ülkelerine geri gönderilmesine ilişkin 166 sayılı sözleşme • Kötü şartlardaki çocuk işçiliğinin yasaklanması ve ortadan kaldırılmasına ilişkin 182 sayılı acil önlemler sözleşmesi [46]. • Avrupa sosyal güvenlik sözleşmesi • Avrupa sosyal güvenlik sözleşmesinin uygulanmasına ilişkin ek anlaşma • Avrupa sosyal şartı • Göçmen işçinin hukuki statüsüne ilişkin Avrupa sözleşmesi Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 33 • Milletlerarası nakliyat işlerinde çalışan işçilerin sosyal güvenliğine mütedair Avrupa sözleşmesi • Uluslararası çalışma teşkilatı ana sözleşmesinde yapılan değişiklik hakkındaki belge [27]. 2.4. İş Kazası ve Meslek Hastalığı 2.4.1. Kaza tanımı İş kazası kavramının açıklığa kavuşturulabilmesi için öncelikle “kaza” kavramının bilinmesi gerekmektedir. Kaza, nerede, nasıl, ne zaman olacağı belli olmayan fiziki ve/veya psişik bir olaydır. Bir başka ifade ile nerede, nasıl, ne zaman olacağı belli olmayan, beklenmedik bir anda dikkatsizlik ve tedbirsizlik ile vuku bulan, neticesinde maddi ve manevi kayıplar ile geriye dönüşü olanaklı olmayan sonuçlara sebep olan üzücü olaydır [28]. Kazaların çoğu karmaşık nitelik taşımakta ve genellikle tek bir nedenle meydana gelmemektedir [3]. 2.4.2. İş kazasının tanımı İş kazası kavramı, kazanın tamamen çalışma yaşamından doğan halini oluşturmakta olup, meslekli risklerin başında gelir. İnsan kaynakları yönetimi ve iş güvenliği açısından bir olayın iş kazası olarak tanımlanabilmesi için, her şeyden önce olayın işyeri ve istihdamla bağlantılı olması gerekmektedir [28]. Öğretide ise iş kazası sigortalının işverenin emrinde ve talimatlarında bulunduğu esnada çalıştığı iş veya işin gereği dolayısıyla aniden ve dıştan meydana gelen bir etkenle onu bedence ya da ruhça zarara uğratan olay olarak tanımlanmaktadır [33]. İş kazasından bahsedebilmek için işçinin beden ve ruh bütünlüğünün ihlal edilmesi gerekir. Vücudun herhangi bir yerinde veya uzvunda meydana gelen kırık, çıkık, kopma veya ezilmeler, estetik ve güzelliğin kaybı, görme, işitme, koklama gibi duyuların kaybı veya azalması, beden bütünlüğünün ihlali anlamına gelir [5]. İş kazası hakkında yapılacak tek bir tanım elbette yeterli değildir. Kaynaklarda İş kazaların birçok tanımı bulunmaktadır. Bunlardan Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından iş kazası “belirli bir zarar veya yaralanmaya yol açan, önceden planlanmamış beklenmedik bir olaydır” şeklinde tanımlanmıştır [11]. Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO) ise iş kazasını “önceden planlanmamış çoğu zaman, kişisel yaralanmalara, makinelerin, araç ve gereçlerin zarara uğramasına, üretimin bir süre durmasına yol açan olaydır” şeklinde tanımlanmıştır [19]. 34 Muharrem Bilgen Hukuk sistemimizde iş kazaları ile ilgili 4857 sayılı İş Kanunu ve 818 sayılı Borçlar kanununda bazı hükümlere yer verilmiştir. Ancak iş kazası ile ilgili en geniş düzenleme 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununda yer almaktadır [23]. Fakat 5510 sayılı yasa iş kazası ile ilgili bir tanımlama içermemekte, sadece hangi hallere gerçekleşen kazaların iş kazası sayılabileceğini belirlemektedir [36]. Bahse konu kanunun 13. maddesine göre iş kazası: a) Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, b) İşveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş nedeniyle, c) Bir işverene bağlı olarak çalışan sigortalının, görevli olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, d) Emziren kadın sigortalının, iş mevzuatı gereğince çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, e) Sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi sırasında,meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedenen ya da ruhen özre uğratan olay” olarak tanımlanmaktadır [15]. Yasada yapılan tanımlarda olayın iş kazası sayılabilmesi için dört temel koşul birlikte aramaktadır [33]. Bu koşullar şu şekilde sıralanabilir: • Kazaya uğrayan kişinin sigortalı olması • Kazanın yasada belirtilen hal ve durumlarda meydana gelmesi • Sigortalının bedenen ve ruhen özre uğraması • Kaza ile sonuç arasında illiyet bağının bulunması [33]. 2.4.3. İş kazasının bildirilme yükümlülüğü İş kazasının hem 4857 sayılı İş Kanunu uygulaması açısından hem de 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu açısından bildirim yükümlülükleri bulunmaktadır. Buna göre işveren meydana gelen iş kazasının en geç iki iş günü içerisinde yazı ile ilgili Çalışma Bölge Müdürlüğüne bildirmek zorundadır [23]. Yasanın lafzı dikkate alındığında sözlü olarak ya da iş kazası meslek hastalığı bildirgesi dışında düz bir yazı ile iş kazasını kuruma bildirmesi, bildirim yükümlüğünü yerine getirdiği anlamı taşımamaktadır.5510 sayılı yasada iş kazasının bildirimi, örneği Kurumca hazırlanan “haber verme kâğıdı” ile Kuruma bildirilmesi ön görülmüştür [33]. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 35 2.4.4. Meslek hastalığı 5510 sayılı kanunun 14. maddesinde meslek hastalığının tanımı yapılmıştır. Bu hükme göre, “meslek hastalığı, sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli sakatlık, bedensel veya ruhsal özürlülük halleridir [5]. Meslek hastalığı iş kazası gibi aniden ortaya çıkmamaktadır. Bir işte çalışma sonucu zamanla ortaya çıkmaktadır [23]. Bir hastalığın meslek hastalığı olarak nitelendirilebilmesi için bu hastalık ile görülen iş arasında uygun illiyet bağının olması gereklidir [5]. Hangi hallerin meslek hastalığı sayılacağı, iş kazası ve meslek hastalığı bildirgesinin şekli ve içeriği, verilme usulü ile bu maddenin uygulanmasına ilişkin diğer usul ve esaslar, SGK tarafından çıkarılacak yönetmelikte düzenlenir. Yönetmelikte belirlenmiş hastalıklar dışında herhangi bir hastalığın meslek hastalığı sayılıp sayılmaması hususunda çıkabilecek uyuşmazlıklar, Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulu’nca karara bağlanır [33]. 2.4.5. Meslek hastalığının unsurları Yasa ile yapılan tanım incelendiğinde meslek hastalığını oluşturan unsurların bir kesiminin, iş kazasının unsurlarına paralel; bir kesiminin ise, tamamen kendisine özgü olduğu görülür [33] . Buna göre meslek hastalığının unsurları şu şekilde sıralanabilir. • Kişinin sigortalı olması, • Hastalığın, bedensel veya ruhsal özgürlük hallerinin sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğine bağlı olması, • Sigortalının hastalanması, bedensel veya ruhsal özre uğraması, • Hastalığın, bedensel veya ruhsal özürlük hallerinin yönetmelik eki listede yer alması veya öngörülen sürede ortaya çıkması, • Hastalığın, bedensel veya ruhsal özürlük hallerinin hekim raporu ile saptanması, • Hastalık, bedensel veya özürlük halleri ile sigortalının çalıştığı ya da yaptığı iş arasında uygun neden sonuç bağının bulunması [33]. 2.4.6. Meslek hastalığının bildirilmesi yükümlülüğü Meslek hastalığının hem 4857 sayılı İş Kanunu uygulaması açısından hem de 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu açısından bildirim yükümlülükleri bulunmaktadır. Buna göre işveren işyerinde vuku bulan meslek hastalığını en geç iki iş günü içerisinde yazı ile ilgili Çalışma Bölge Müdürlüğüne bildirmek zorundadır [23]. Muharrem Bilgen 36 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 14. Maddesinde işverenin, bir sigortalının meslek hastalığına tutulduğunu öğrenmesi halinde veya durumun kendisine bildirilmesi durumunda bunu, örneği Kurumca hazırlanan “haber verme kâğıdı” ile ve öğrendiği günden başlayarak iki gün içinde Kuruma bildirilmesi gerekmektedir[33]. 2.5. Ülkemizdeki İş Kazası ve Meslek Hastalıkları İstatistikleri Ülkemizde çalışma hayatıyla ilgili istatistikî bilgiler SGK tarafından tutulmaktadır. SGK’nın 2009 istatistik yıllığı incelendiğinde 2009 yılında toplam 64 316 iş kazası, 429 meslek hastalığı meydana gelmiştir. Meydana gelen 64 316 kaza dolayısıyla 24’ü kadın çalışan olmak üzere 1 171 çalışan hayatını kaybetmiştir. Meslek hastalığı neticesinde ise ölüm olayı bildirilmemiştir [7]. Çizelge 2.1’de Türkiye’de 2005 - 2009 yılları arasında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölüm sayıları gösterilmiştir. Çizelge 2.1. Türkiye’de 2005 - 2009 yılları arasında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölüm sayıları [7] Ölüm Sebebi 2005 2006 2007 2008 2009 İş kazası 1 072 1 592 1 043 865 1 171 24 9 1 1 - Toplam 1 096 1 601 1 044 866 1 171 Meslek hastalığı kazası 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 Meslek hastalı ı 1.592 1.072 24 2005 1.171 1.043 9 2006 865 1 1 0 2007 2008 2009 Şekil 2. 1. Türkiye’de 2005 - 2009 yılları arasında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölüm sayıları Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 37 Çizelge 2.2’de Türkiye’de 2005 - 2009 yılları arasında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalığı sonucu sürekli iş göremezlik sayısı gösterilmiştir. Çizelge 2. 2. Türkiye’de 2005 - 2009 yılları arasında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalığı sonucu sürekli iş göremezlik sayıları [7]. Sürekli İş Göremezlik Sebebi 2005 1 374 İş kazası Meslek hastalığı 265 Toplam 1 639 2006 1 953 314 2 267 2007 1 550 406 1 956 2008 1 452 242 1 694 2009 1 668 217 1 885 Şekil 2. 2. Türkiye’de 2005 - 2009 yılları arasında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalığı sonucu sürekli iş göremezlik durumu. 38 Muharrem Bilgen Çizelge 2.3’te Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazalarının sebeplerine göre dağılımı gösterilmiştir. Çizelge 2.3. Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazalarının sebeplerine göre dağılımı [7]. Kazaların Sebepleri Erkek Kadın Toplam Taşıt kazaları 2 472 189 2 661 15 - 15 Kişilerin düşmesi 7 713 651 8 364 Makinelerin sebep olduğu kazalar 9 122 563 9685 499 16 515 Normal sınırlar dışındaki ısılara maruz kalmak 1 084 veya temas etmek 71 115 Düşen cisimlerin çarpıp devirmesi 282 11 392 Kaza neticesi zehirlenmeler Patlama sonucu çıkan kazalar 11 110 Bir veya birden fazla cismin sıkıştırması, ezmesi, 18 112 1 189 19 301 batması, kesmesi Elektrik akımından ileri gelen kazalar 448 10 458 Herhangi bir şekilde vücudun zorlanmasından 1 151 ileri gelen incinmeler 36 1 187 Vücudun doğal boşluklarına yabancı bir cisim kaçması 525 13 538 Hayvanların ısırması, hayvan darbeleri, zehirli hayvanların sokması 40 2 42 Tedaviye bağlı kazalar ve aşılama yan etkileri 3 - 3 Kazaların sonradan meydana çıkan akıbetleri 6 1 7 Kaynak yaparken meydana gelen kazalar 196 1 197 Öldürme ve yaralama 141 4 145 Zararlı maddelerle veya radyasyonla temas etmek veya maruz kalmak 80 14 94 Diğer nedenler 8 037 520 8 557 TOPLAM 60 754 3 562 64 316 Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 39 Çizelge 2.4’te Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıklarının çalışma sürelerine dağılımı gösterilmiştir. Çizelge 2.4. Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıklarının çalışma sürelerine dağılımı [7]. 1 gün Erkek Meslek Hastalığı Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 180 2 104 2 2-7 gün 891 41 932 1 - 1 8-30 gün 2 905 152 3 057 2 - 2 1 - 3 ay 4 ay - 1yıl 6 089 338 6 427 4 - 4 15 272 962 16 234 24 1 25 1 – 2yıl 8 919 613 9 532 26 - 26 3 – 5yıl 12 603 787 13 390 49 1 50 6 – 10yıl 7 132 353 7 485 39 4 43 >10yıl 5 019 136 5 155 274 2 276 Toplam 1 924 İş Kazası 60 754 3 562 64 316 421 - 8 2 429 Şekil 2.3. Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıklarının çalışma sürelerine dağılımı 40 Muharrem Bilgen Çizelge 2.5’te Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıkları sonucunda sürekli iş göremezlik durumuna girenlerin cinsiyet ve yaş gruplarına göre dağılımı gösterilmiştir. Çizelge 2.5. Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıkları sonucunda sürekli iş göremezlik durumuna girenlerin cinsiyet ve yaş gruplarına göre dağılımı [7]. Yaş grupları -14 15-17 18-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ TOPLAM İş kazası Erkek Kadın 1 1 1 128 6 263 7 271 6 277 9 268 8 202 7 113 2 67 1 15 1 14 1 620 48 Toplam 1 2 134 270 277 286 276 209 115 68 16 14 1 668 Meslek hastalığı Erkek Kadın 7 15 11 20 19 8 17 31 89 217 Toplam 7 15 11 20 19 8 17 31 89 217 Şekil 2. 4. Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıkları sonucunda sürekli iş göremezlik durumuna girenlerin yaş gruplarına göre dağılımı Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 41 Çizelge 2.6’da Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıkları sonucunda ölümlerin cinsiyet ve yaş gruplarına göre dağılımı gösterilmiştir. Çizelge 2. 6. Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıkları sonucunda ölümlerin cinsiyet ve yaş gruplarına göre dağılımı [7]. Yaş grupları -14 15-17 18-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ TOPLAM Erkek 1 110 177 184 213 159 145 84 44 18 12 1 147 İş kazası Kadın 4 6 4 4 3 2 1 24 Toplam 1 114 183 188 217 159 148 86 45 18 12 1 171 Meslek hastalığı Erkek - Kadın - Toplam - Şekil 2. 5. Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıkları sonucunda ölümlerin cinsiyet ve yaş gruplarına göre dağılımı Muharrem Bilgen 42 Çizelge 2.7’de Türkiye’de 2008 - 2009 yılında meydana gelen iş kazası vakalarının sigortalıların yaş gruplarına ve cinsiyete göre dağılımı gösterilmiştir. Çizelge 2. 7. Türkiye’de 2008 - 2009 yılında meydana gelen iş kazası vakalarının sigortalıların yaş gruplarına ve cinsiyete göre dağılımı [7]. Yaş Grupları 2008 Erkek 2009 Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam -14 1 032 77 1 109 4 1 5 15-17 2 521 415 2 936 304 33 337 18-24 21 932 1 130 23 062 8 816 908 9 724 25-29 15 201 630 15831 15 451 770 16 221 30-34 12 323 549 12 872 12 781 637 13 418 35-39 8 871 437 9 308 10 150 551 10 701 40-44 5 227 246 5 473 7 676 386 8 062 45-49 1 678 84 1 762 3 940 185 4 125 50-54 469 20 489 1 183 67 1 250 55-59 83 4 87 342 17 359 60-64 27 2 29 76 6 82 65+ Toplam 5 69 369 0 3 594 5 72963 31 60 754 1 3562 32 64 316 Şekil 2. 6. Türkiye’de 2008 - 2009 yılında meydana gelen iş kazası vakalarının sigortalıların yaş gruplarına göre dağılımı Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 43 Çizelge 2.8’de Türkiye’de 2008 - 2009 yılında meydana gelen meslek hastalıkları vakalarının sigortalıların yaş gruplarına ve cinsiyete göre dağılımı gösterilmiştir. Çizelge 2.8. Türkiye’de 2008 - 2009 yılında meydana gelen meslek hastalıkları vakalarının sigortalıların yaş gruplarına ve cinsiyete göre dağılımı [7]. Yaş Grupları 2008 Erkek Kadın Toplam Erkek 18-24 27 4 31 25-29 37 5 42 30-34 32 2 35-39 28 40-44 49 45-49 50-54 2009 Kadın Toplam 12 - 12 33 3 36 34 46 1 47 2 30 52 - 52 1 50 48 1 49 58 - 58 40 3 43 83 - 83 18 - 18 55-59 67 - 67 44 - 44 60-64 69 - 69 37 - 37 15-17 2 - 2 - - - 65+ 73 - 73 91 - 91 Toplam 525 14 539 421 8 429 44 Muharrem Bilgen Çizelge 2.9’da Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası sonucu oluşan yaranın vücuttaki yeri gösterilmiştir. Çizelge 2. 9. Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası sonucu oluşan yaranın vücuttaki yeri [7]. Yaranın vücuttaki yeri Kafa Erkek 148 4 113 365 29 394 Sırt 1 864 100 1 964 Gövde ve iç organlar 2 049 103 2 152 Üst ekstremiteler 30 660 1 976 32 636 Alt ekstremiteler 15 806 798 16 604 Bütün vücut ve çok yönlü yaralanmalar 1 174 75 1 249 Vücudun diğer bölümlerinin yaralanması 3 237 194 3 431 Tasnif edilmemiş vücut yaralanmaları 1 631 139 1 770 Boyun (boyun omur ve eklemlerini de kapsar) Bilinmeyen Toplam 3 965 Kadın Toplam 3 60 754 - 3 562 3 64 316 Şekil 2.7. Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası sonucu oluşan yaranın vücuttaki yeri Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 45 Çizelge 2.10’da Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası sonucu oluşan yaranın çeşidi gösterilmiştir. Çizelge 2.10. Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası sonucu oluşan yaranın çeşidi [7]. Yaranın Çeşidi Kırıklar Çıkıklar, burkulma ve incinmeler Yüzeysel yaralanmalar ve açık yaralar Ezik ve çürükler Göze veya doğal vücut boşluklarına yabancı cisim kaçması Sarsıntı ve iç yaralanmalar Yanmalar, kimyasal yanma, kaynar su ile haşlanma ve donma Akut zehirlenmeler ve enfeksiyonlar Yaraların belirlenmiş diğer tipleri Tipi belirtilmemiş ya da sınıflanmamış yaralanmalar Bilinmeyen Toplam Erkek 8 735 4 110 25 270 13 887 Kadın Toplam 449 279 1 473 810 9 184 4 389 26743 14 697 696 19 715 111 3 114 1 439 85 1 524 66 4 176 8 276 74 4 452 2 263 160 2 423 1 60 754 3 562 1 64 316 Şekil 2.8. Türkiye’de 2009 yılında meydana gelen iş kazası sonucu oluşan yaranın çeşidi Muharrem Bilgen 46 2.6. Türkiye Elektrik Dağıtım AŞ’de (TEDAŞ) Meydana Gelen İş Kazası ve Meslek Hastalıklarının İstatistiksel Görünümü Elektrik dağıtım işlerinde meydana gelen kazaların sebepleri ve sonuçlarını daha iyi kavramak, tekrarlanmaması için yapılması gerekenleri belirleyebilmek için her yıl TEDAŞ Genel Müdürlüğü tarafından “İş Kazaları İstatistiği” kitapçığı yayınlanmaktadır. Bu kitapçık incelendiğinde 2010 yılı içinde elektrik dağıtım işlerinde 391 iş kazası meydana gelmiş ve bu kazaların 32 adedi ölümle, 56 adedi ise ağır yaralanma ile sonuçlanmıştır. Çizelge 2.11’de Yıllara göre TEDAŞ’ta çalışan sayıları ve meydana gelen iş kazalarının dağılımı gösterilmiştir. Çizelge 2.11. Yıllara göre TEDAŞ’ta çalışan sayısı ve meydana gelen iş kazaları [44]. Yıllar İşçi Sayısı İş Kazası Sayısı Ölümlü İş Kazası Sayısı 1995 25 698 309 29 1996 24 305 269 26 1997 23 920 269 21 1998 22 470 279 28 1999 25 795 230 27 2000 24 860 215 21 2001 20 839 210 28 2002 19 552 190 23 2003 19 351 220 23 2004 22 146 217 13 2005 21 608 208 11 2006 20 606 217 15 2007 20 233 202 18 2008 18 715 170 10 2009 13 661 106 10 2010 9 479 98 5 Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 47 Şekil 2. 9. TEDAŞ’ta 1995 – 2010 yılları arasında elektrik dağıtım işlerinde çalışan işçi sayıları Şekil 2. 10. TEDAŞ’ta 1995 – 2010 yılları arasında meydana gelen iş kazası ve ölümlü iş kazası sayıları 48 Muharrem Bilgen Çizelge 2.12’de TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların işin niteliğine göre dağılımı gösterilmiştir. Çizelge 2. 12. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların işin niteliğine göre dağılımı [44]. Kaza Tipi Kaza Sayısı Yüzde Yüksek gerilim 10 10,2 Kişinin düşmesi 7 7,1 Sepetli araç üzerinde elektrik çarpması 4 4,1 Atölye işleri 2 2,0 Trafik 17 17,3 Diğer 26 26,5 Alçak gerilim TOPLAM 32 98 32,7 100,0 Şekil 2. 11. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların işin niteliğine göre dağılımı 2010 yılında meydana gelen iş kazaları incelendiğinde kazaların %32,7’si alçak gerilimde, %17,3’ü trafik, %10,2’si yüksek gerilimde, %7,1’de düşme neticesinde meydana gelmiştir. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 49 Çizelge 2.13’te TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların oluş nedenlerine göre dağılımı gösterilmiştir. Çizelge 2. 13. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların oluş nedenlerine göre dağılımı [44]. Kaza Oluş Nedeni Kişisel koruyucu donanım kullanmamak Tehlikelerin tespitini yapmamak Müşterek koruyucu malzeme kullanmamak Güvenlik tedbirlerini almamak Topraklama ve kısa devre yapmamak İş organizasyonunun bozukluğu Haberleşmedeki yetersizlik veya aksaklıklar Pratik ve teorik bilgi noksanlığı Teçhizat imalat malzeme hataları ve montaj hatası Kazalının iş güvenliği tedbirlerini önemsememesi Kazalının ailevi problemlerinin olması Kazalının işi çabuk bitirme isteğinde olması Kazalının yorgun olması Kazalının aceleci olması Toplam Kaza Sayısı 23 38 32 21 11 16 1 30 2 18 1 1 3 2 199 Yüzde 11,5 19,1 16,0 10,5 5,5 8,0 0,5 15,0 1,0 9,0 0,5 0,5 1,5 1,0 100,0 Şekil 2. 12. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların oluş nedenlerine göre dağılımı Muharrem Bilgen 50 2010 yılında meydana gelen kazaların %19,1’i tehlikelerin tespitini yapmamaktan, %16,8’i müşterek koruyucu kullanmamaktan, %15,8’i pratik ve teorik bilgi noksanlığından, %11,6’sı ise kazalının kişisel koruyucu donanım kullanmamasından dolayı meydana gelmiştir. Çizelge 2.14’te TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların eğitim durumlarına göre dağılımı gösterilmiştir. Çizelge 2. 14. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların eğitim durumlarına göre dağılımı [44]. Eğitim Seviyesi İlkokul Kaza Sayısı 10 Yüzde 10,2 Ortaokul 7 7,1 Lise 29 29,5 Meslek lisesi 46 46,9 Meslek yüksekokulu 4 4,0 Üniversite TOPLAM 2 98 2,0 100,0 Şekil 2. 13. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların eğitim durumlarına göre dağılımı 2010 yılında iş kazasına maruz kalanların %46,9’u meslek lisesi mezunu, %29,5’i genel lise mezunu, %10,2’si ise ilkokul mezunu, %2,0’ı ise üniversite mezunudur. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 51 Çizelge 2.15’te TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların hizmet süreleri durumlarına göre dağılımı gösterilmiştir. Çizelge 2.15. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların hizmet süreleri durumlarına göre dağılımı [44]. Hizmet Süresi ( Yıl ) Kaza Sayısı Yüzde 6-10 22 22,4 11-15 12 12,2 16-20 11 11,2 21-25 20 20,4 >25 9 9,2 0-5 Toplam 24 98 24,5 100,0 Şekil 2.14. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların hizmet süreleri durumlarına göre dağılımı Kazalıların %24,5’inin hizmet süresi 0-5 yıl aralığında, %22,4’ünün 6-10 yıl aralığında, %20,4’ünün 21-25 yıl aralığında hizmet süresi olduğu görülmektedir. Çizelge 2.16’da TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların çalışanların yaş durumlarına göre dağılımı gösterilmiştir. Muharrem Bilgen 52 Çizelge 2.16. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların çalışanların yaş durumlarına göre dağılımı [44]. Yaş Grupları 20-30 31-35 36-40 41-45 46-50 > 50 Toplam Kaza Sayısı Yüzde 14 14,2 29 16 11 17 11 98 29,5 16,3 11,2 17,3 11,2 100,0 Şekil 2.15. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen kazaların çalışanların yaş durumlarına göre dağılımı Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 53 Çizelge 2.17’de TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen iş kazaları sonucunda vücudun yaralanan bölümlerine göre dağılım gösterilmiştir. Çizelge 2. 17. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen iş kazaları sonucunda vücudun yaralanan bölümleri [44]. Vücudun Yaralanan Bölgeleri Kaza Sayısı Yüzde Baş-Yüz-Boyun 38 27,1 Gövde 16 11,4 Göz 1 0,71 Kollar 27 19,2 Bacaklar 15 10,7 Eller 34 24,2 Ayaklar 9 6,4 Toplam 140 100,00 Şekil 2. 16. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen iş kazaları sonucunda vücudun yaralanan bölümleri Meydana gelen kazaların %27,1 oranında baş, yüz, boyun bölgesinde, %24,2 oranında ellerde, %19,2 oranında kollarda, 11,4 oranında da gövdede yaralanmalar meydana gelmiştir. Muharrem Bilgen 54 Çizelge 2.18’de TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen iş kazaları sonucunda da oluşan yaralanma türlerine göre dağılım gösterilmiştir. Çizelge 2. 18. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen iş kazaları sonucunda oluşan yaranın türü [44]. Yaralanma Şekli Kaza Sayısı Yüzde 13 11,4 Çıkık 2 1,7 Burkulma 8 7,0 Ezik 25 21,9 Bel incinmesi 11 9,6 Yanık 44 38,6 Köpek ısırması 1 0,8 Kesilme-Saplanma 10 8,7 Kırık Toplam 114 100,0 Şekil 2. 17. TEDAŞ’ta 2010 yılında meydana gelen iş kazaları sonucunda oluşan yaranın türü Kazalar %38,6 oranında yanık, %21,9 ezilme, %11,4 oranında kırık ve %9,6 oranında bel incinmesi ile sonuçlanmıştır. Yukarda verilen rakamlar incelendiğinde işçi, iş kazası ve ölümle sonuçlanan iş kazası sayılarında sürekli bir azalma olduğu görülmektedir. Bu- 55 nun sebebi ise kurum bünyesinde işlerin alt yüklenici firmalara yaptırılması ve özelleşme kapsamında olan kurumun bazı şirketlerinin devredilmiş olmasıdır. Çizelge 2.19’da 2010 yılında TEDAŞ’a iş yapan alt yüklenicilerde ve özelleşen dağıtım şirketlerinde meydana gelen iş kazaları gösterilmiştir. Çizelge 2. 19. 2010 yılında TEDAŞ’a iş yapan alt yüklenicilerde ve özelleşen dağıtım şirketlerinde meydana gelen iş kazaları [44]. 2010 Yılı Özelleşen Şirketlerdeki İş Kazası Bilgileri Ölüm 14 Ağır Yaralanma 28 Hafif yaralanma 157 2010 Yılı Alt Yüklenici Firmalardaki İş Kazası Bilgileri Toplam Ölüm Ağır Yaralanma Hafif yaralanma 27 41 226 13 13 69 Şekil 2. 18. 2010 yılında TEDAŞ’a iş yapan alt yüklenicilerde ve özelleşen dağıtım şirketlerinde meydana gelen iş kazaları 2010 yılında alt yüklenici ve özelleşen şirketlerde toplam 284 iş kazası meydana gelmiş bu kazalarda 27 işçi hayatını kaybetmiş, 31 işçide ağır yaralanmıştır. 56 Muharrem Bilgen 2.7. Başkent Elektrik Dağıtım AŞ’de (BEDAŞ) Meydana Gelen İş Kazalarının İstatistiksel Görünümü Başkent EDAŞ bünyesinde elektrik arıza-bakım-onarım işlerinde 2010 yılında 3 ölümlü, 14 ağır yaralanmalı toplam 66 iş kazası meydana gelmiştir. Meydana gelen kazaların %22,7’si düşme, %19,7’si elektrik ark yanığı, %18,1’i ezilme, sıkışma, batma, malzeme düşmesi, %15,1’i elektrik çarpması, 15,1’i trafik kazası sonucu meydana gelmiştir. Meydana gelen kazaların %45’inde el, %24’ünde ayak, %12’sinde vücudun değişik bölümleri, %19’unda ise yüz yaralanmaları meydana gelerek sonuçlanmıştır. 2.8. Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışılan Bölüm ve Birimler Dağıtım tesisi: İletim tesislerinin ve dağıtım gerilim seviyesinden bağlı üretim tesislerine ait şalt sahalarının bittiği noktadan itibaren elektrik dağıtımı için tesis edilmiş tesis ve şebekedir [37]. Dağıtım: Elektrik enerjisinin gerilim seviyesi 36 KV ve altındaki hatlar üzerinden naklini ifade eder [37]. Bara: Aynı gerilimdeki elektrik enerjisinin toplandığı ve dağıtıldığı bakır veya alüminyumdan yapılmış ünitedir [37]. Fider: Bir merkez barasından müşteri veya müşteriler grubuna enerji taşıyan hat veya kablo çıkışlarını ifade eder [37]. Manevra: Sistemin çeşitli kısımlarını devreye almak veya çıkarmak için kesiciler ve ayırıcılar ile yapılan işlemlerdir [37]. Ayırıcı: Yüksüz elektrik devrelerini açıp kapayan cihazdır [38]. Kesici: Yük altında veya arıza durumlarında elektrik devrelerini açıp kapamak için kullanılan cihazdır [38]. Trafo merkezi (TM) : Gerilim değişikliği yapılan transformatör ve şalt teçhizatının bulunduğu tesislerdir [38]. Enerji iletim hattı: YG Enerji iletiminde kullanılan havai hatlar ile güç kablolarından oluşan tesislerdir [38]. Müşterek hat: Farklı gerilimli hatların aynı direkler üzerinde bulunduğu hatlardır [38]. Güç trafosu: Elektrik enerjisinin güç ve frekansı sabit kalmak şartıyla gerilim ve akımın değerini belli oran dâhilinde değiştiren teçhizattır [39]. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 57 Alçak gerilim (A.G): Etkin değeri 1000 volt ya da 1000 voltun altında olan fazlar arası gerilimdir [40]. Yüksek gerilim (Y.G): Etkin değeri 1000 voltun üstünde olan fazlar arası gerilimdir [40]. Tehlikeli gerilim: Etkin değeri, alçak gerilimde 50 voltun üstünde olan, yüksek gerilimde hata süresine bağlı olarak değişen gerilimdir [40]. İletim şebekesi: Yerel koşullar nedeniyle belli yerlerde üretilebilen ve ağ şebeke ile en üst düzeyde toplanan enerjiyi tüketicinin yakınına ileten kablo ve/veya hava hattı şebekeleridir [39]. Dağıtım şebekesi: İletilerek tüketilecek bölgeye taşınmış olan enerjiyi, tüketiciye kadar götüren şebekedir [39]. Ana indirici merkez: Gerek bağlaşımlı şebekeden alınan enerjiyi, daha küçük seviyeli iletim şebekelerine, gerekse iletilerek dağıtım bölgesine taşınan enerjiyi seçilmiş dağıtım gerilimi seviyesine dönüştüren transformatör merkezleridir [39]. Dağıtım transformatör merkezi: Yüksek gerilimli elektrik enerjisini alçak gerilimli elektrik enerjisine dönüştüren transformatör merkezleridir [39]. Kesici ölçü kabini: Hatlardan gelecek arızaları kendi içinde ölçerek, değerlendirerek daha önceden programlanmış ve hafızasında olan değerlerle karşılaştırarak arızaları kendisinden önceki noktalara ulaştırmadan istenilen bölümün elektriğini açma kapama işlemlerini güvenlikli ve otomatik olarak yapan, gerektiğinde elektriksel büyüklükleri ölçüp kaydeden, bina ve elektrik teçhizatları bütünü olarak tanımlayabiliriz [41]. A.G Dağıtım Panosu: İçinde elektriği kontrol ve kumanda etmeye yarayan ölçü ve koruma cihazlarının bulunduğu panolardır [41]. 2.9. Elektrik Dağıtım İşlerinde Kullanılan Bazı Müşterek İş Güvenliği Donanımları Müşterek Koruyucu: Çalışan her elemanda olmasına gerek olmayan fakat her ekipte mutlaka olması gereken ve ekip personelince ortak olarak kullanılan iş güvenliği donanımlarıdır. Aşağıda dağıtım işlerinde kullanılan bazı donanımların tanıtımı yapılmıştır. Hat tüfeği: Havai hat çalışmalarda hatta enerji olup olmadığını kontrol etmeye yarayan güvenlik aracıdır [42] 58 Resim 2. 1. Hat tüfeği donanımı ve kullanımı Bara topraklama teçhizatı: Baralarda yapılacak olan çalışmalarda, barayı geçici olarak kısa devre eden güvenlik donanımıdır [43]. Resim 2. 2. Bara topraklama teçhizatı ve kullanılışı Hat topraklama donanımı: Hat çalışmalarında güvenliği sağlamak için kullanılan, hatları kendi aralarında ve toprakla kısa devre eden donanımdır [42]. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 59 Resim 2. 3. Hat topraklama donanımı ve kullanılışı Resim 2. 4. Hat topraklama donanımı ile hattın kısa devre yapılması Yüksek gerilim kontrol kalemi: Hatların ve baraların enerjili olup olmadıklarını kontrol etmek için yalıtkan bir stanka ile kullanılan güvenlik malzemesidir [43]. Muharrem Bilgen 60 Resim 2. 5. Yüksek gerilim kontrol kalemi ve kullanılışı Yalıtkan tabure: Yüksek gerilim kumanda veya manevralarında çalışan elemanı toprağa karşı izole etmeye yarayan malzemedir [43]. Resim 2. 6. Yalıtkan tabure Yalıtkan halı: Trafo merkezlerindeki hücrelerde ve panoların bulunduğu yerlerde yapılacak çalışmalarda çalışanla toprak arasındaki direnci artıran yalıtkan malzemedir [42]. Resim 2. 7. Yalıtkan halı Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 61 Lenteleme halat ve çatalları: Ağaç direk diplerinin ve temellerinin sağlam olmadığı durumlarda direkte emniyetli çalışmayı sağlamak için direği sabitlemeye yarayan bir araçtır [43]. Resim 2. 8.Lenteleme halat ve çatalları 62 Muharrem Bilgen 3. GEREÇ VE YÖNTEM 3.1. Araştırmanın Tipi 2011 yılında gerçekleştirilen bu çalışma kesitsel / tanımlayıcı tipte bir çalışmadır. 3.2. Araştırmanın Evreni ve Örneklem Araştırmanın sahası, Ankara ve çevre illerde elektrik dağıtım işi yapan BEDAŞ Ankara İl Müdürlüğü Sincan, Gölbaşı, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören işletmelerindeki elektrik arıza – onarım – bakım işlerinde çalışan işçilerden oluşmaktadır. Başkent EDAŞ işletmelerinde, elektrik arıza – onarım – bakım işlerinin dışında, tesis, kayıp kaçak, endeks okuma, açma-kesme, abone işlemleri ve büro işleri de yapılmaktadır. Araştırma için arza onarım bakım işlerinde çalışanların seçilmesinin nedeni, bu bölümde çalışan işçilerin, diğer bölümlere göre elektrik, mekanik, yükseklik gibi tehlikelerle daha fazla karşı karşıya kalıyor olmalarıdır. Dolayısıyla daha fazla kaza çeşidi örneklenebilmektedir. Araştırma sırasında çalışanların %76,5’ine ulaşılmıştır. Çalışmada işçilerin 2011 Haziran ayına kadar geçirmiş oldukları iş kazaları ve nedenleri sorgulanmıştır. Bu işyerinde yapılan işler ağır ve tehlikeli işler sınıfına girdiği için kadın işçi ve 18 yaşından küçük işçilerin çalıştırılması yasaktır. 3.2.1. Araştırma biriminin tanıtımı Elektrik sektöründeki dağınık yapıyı ortadan kaldırmak ve işletme bütünlüğünü sağlamak amacıyla 1970 yılında çıkarılan 1312 sayılı Kanun ile Türkiye Elektrik Kurumu (TEK) kurulmuş, imtiyazlı şirketlerin görev bölgeleri ve belediye sınırları dışında tüm yurtta elektriğin üretim, iletim, dağıtım ve satış hizmetleri TEK bünyesinde toplanmıştır. Özelleştirme politikaları çerçevesinde TEK, Bakanlar Kurulunun 12.08.1993 tarih ve 93/4789 sayılı kararı ile Türkiye Elektrik Üretim-İletim AŞ. (TEAŞ) ve Türkiye Elektrik Dağıtım AŞ. (TEDAŞ) adı altında iki ayrı İktisadi Devlet Teşekkülü olarak yeniden yapılandırılmıştır. 1994 yılında TEAŞ ve TEDAŞ tüzel kişiliklerine kavuşmuşlardır [47]. Yine 1994 yılında TEDAŞ Müesseseleri olarak varlıklarını il düzeyinde sürdüren Ankara ve Kırıkkale Elektrik Dağıtım Müesseseleri, TEDAŞ’a bağlı Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 63 ortaklık halinde, Başkent Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi’ne (Başkent EDAŞ) dönüştürülmüştür. Yüksek Planlama Kurulu’nun kararı ile Başkent EDAŞ, 03.10.1995 tarihinde 50388 no ile Ticaret Sicili’nde tescil edilmiş, tüzel kişilik kazanarak faaliyetine başlamıştır. 2004 yılında Başkent EDAŞ, T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı’nca, 4046 sayılı Özelleştirme Uygulamaları Hakkında Kanun hükümleri çerçevesinde, %100 oranındaki hissenin blok satışı yöntemi ile özelleştirilme kapsamına alınmıştır. 2005yılında ise Kastamonu Elektrik Dağıtım Müessesesi, Başkent EDAŞ’a bağlanmıştır. Karaelmas EDAŞ, Başkent EDAŞ ile birleştirilmiştir. Yeni eklenen bölgelerle birlikte Başkent EDAŞ Ankara, Bartın, Çankırı, Karabük, Kastamonu, Kırıkkale ve Zonguldak olmak üzere, toplam 7 ilde hizmet veren, Türkiye’nin en büyük dağıtım bölgelerinden biri olmuştur. Sabancı - Verbund ortak girişimi, 1 Temmuz 2008 tarihinde Başkent EDAŞ’ın yüzde 100 hisselerinin blok satışı yöntemiyle gerçekleşen özelleştirme ihalesini kazanmış ve Başkent EDAŞ hisselerini 28 Ocak 2009 tarihinde Enerjisa Elektrik Dağıtım AŞ. olarak devralmıştır. Başkent EDAŞ, Ankara, Bartın, Çankırı, Karabük, Kastamonu, Kırıkkale ve Zonguldak illerindeki (Başkent Dağıtım Bölgesi) 3,2 milyon müşteri için elektrik dağıtım şebekesi inşa, bakım ve işletme faaliyetleri sürdüren, elektrik arzını temin eden, elektrik perakende satış hizmetleri ve ek hizmetler sunan bir şirkettir [48]. 3.3. Araştırmanın Veri Kaynakları Veri toplamak amacıyla katılımcıların sosyodemografik özellikleri, iş ve çalışma koşulları, iş memnuniyetleri, kişisel ve müşterek koruyucu kullanım durumları, iş kazası geçirme durumları, meslek hastalığı geçirme durumları hakkında sorular içeren anket formu (EK – 1) kullanılmıştır. Bu çalışmada işçinin; cinsiyeti, yaşı, medeni durumu, öğrenim durumu, çalışmaya başlama yaşı, çalıştığı birim, görev unvanı, işe başlarken mesleki eğitim alma durumu, işe başlarken iş güvenliği eğitimi alma durumu, verilen eğitimlerden memnun olma durumu, çalışma süreleri, vardiya durumu, iş ve çalışma koşulları memnuniyeti, alışkanlıkları, hastalıkları gibi tanımlayıcı sosyodemografik özellikleri, kişisel ve ortak koruyucuların varlığı ve kullanım durumları, işe başlamadan önce yasal olarak alınması gerekli eğitim, sağlık raporu gibi bilgi düzeyleri sorgulanmıştır. Ayrıca bu işyerinde kaza geçirme durumları, kaza geçirme sıklıkları, her bir kazanın olduğu yer, kazanın saati, kazanın nasıl olduğu, kazanın nedeni, 64 Muharrem Bilgen kaza sonrası zarar gören organı ve kaç iş günü kaybı olduğu, bu işyerini seçme nedenleri, iş yeri kaza riski derecesi, kaza önleme çalışmalarına katılma durumları, iş amirlerinin iş güvenliğine bakış açısı değerlendirme durumları, işe başlarken ve iş süresince mesleki eğitim ve iş sağlığı güvenliği eğitimi alıp almama durumları, koruyucu kullanmama nedenleri, herhangi bir meslek hastalığı tanısı alıp almama durumları ekteki anket formunda yer alan 48 soru ile sorulmuştur. 3.4. Araştırmanın Bağımlı ve Bağımsız Değişkenleri 3.4.1. Bağımlı değişken İş kazası geçirme ve meslek hastalığına yakalanma (meslek hastalığı tanısı alma) durumu. 3.4.2. Bağımsız değişkenler Yaş, medeni durum, eğitim durumu, alışkanlıkları, hastalıkları, iş ve işveren memnuniyeti, vardiyalı çalışma durumu, İSG ile ilgili verilen eğitimler, kullanılan kişisel ve müşterek koruyucular ile kullanılma sıklıkları, işverenin iş güvenliğine bakış açısı. 3.5. Araştırmanın süresi ve uygulama şekli Araştırmada veri toplama aracı olarak kullanılan anket formu Mart – Haziran 2011 dönemlerinde haftanın belirli günlerinde önceden haberli olarak, işçilerin tamamına yakına ulaşılabilecek 08:00 – 16:00, 16:00 – 00:00 vardiya değişimi sırasında, işi aksatmayacak şekilde, o an için mevcut olan ve daha önce anket uygulanmayan işçilere ön açıklama ve bilgilendirme yapılması sonrası gönüllü olarak sorulara cevap vermeleri suretiyle gerçekleştirilmiştir. Hafta tatilinde veya izinli olan işçilere de ulaşabilmek için aynı işyerine birden fazla defa gidilmiştir. Anket her bir işçiyle yüz yüze görüşme yöntemi kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Anketin güvenilirliğini arttırmak için, katılanların kimlikleri gizli tutulmuş ve anket formuna isim yazılmamıştır. Ancak aynı kişinin birden fazla anket formu doldurmaması için anket uygulanan işçilerin vardiya listesindeki isimlerinin karşısına ankete katıldıklarını belirten işaret koymaları istenmiştir. 3.6. Araştırma verilerinin analizi Veriler SPSS 16.0 istatistik programına girilerek değerlendirilmiştir. Niceliksel değerler ortalama ve standart sapma, niteliksel değerler frekans dağılımı ve yüzde olarak sunulmuştur. İstatistiksel analizde ki-kare testi kullanılmıştır. P<0,05 olması istatistiksel olarak anlamlı kabul edilmiştir. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 65 4.BULGULAR Gölbaşı, Yenimahalle – Keçiören, Altındağ – Mamak, Sincan, Çankaya bölgesinde faaliyet gösteren işletmelerde çalışan 340 işçinin, 2011 Mart – Haziran ayları arasında tıbbi girişim gerektiren iş kazası geçirme sıklığı, iş kazası geçirme ile ilişkili etmenleri, meslek hastalığı geçirme sıklığı ve meslek hastalığı geçirme ile ilişkili etmenleri değerlendirilmiştir. Araştırma kapsamında işçilerin %76,5’ine ulaşılmıştır. Çizelge 4.1’de işçilerin sosyodemografik özellikleri sunulmuştur. Çizelge 4.1. İşçilerin Bazı Sosyodemografik Özellikleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011(n=260) Cinsiyet Erkek Kadın Yaş Grupları <= 25 26 – 30 31 – 35 36 – 40 >= 41 Medeni Durum Evli Bekâr Eğitim Durumları İlkokul Mezunu Ortaokul Mezunu Genel Lise Mezunu Meslek Lisesi Mezunu Yüksekokul Mezunu Üniversite Mezunu Sayı Yüzde 260 - 100 - 38 82 63 26 51 14,6 31,5 24,2 10,0 19,6 180 80 69,2 30,8 8 8 4 196 25 19 3,1 3,1 1,5 75,4 9,6 7,3 Muharrem Bilgen 66 Çizelge 4.1. (Devam) İşçilerin Bazı Sosyodemografik Özellikleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011(n=260) Sigara kullanma durumları Sayı Yüzde Kullanıyor 120 46,2 Kullanmıyor 140 53,8 Var 17 6,5 Yok 243 93,5 - - 260 100 Kronik hastalık durumu Meslek hastalığı tanısı alma durumları Almış Almamış Araştırmaya katılanların %31,5’inin 26 – 30 yaş grubunda, %75,4’ünün meslek lisesi mezunu olduğu saptanmıştır. Araştırmaya katılanların % 93,5’i kronik hastalığı olmadığını, %53,8’i sigara kullanmadığını beyan etmişlerdir. Araştırmaya katılanların yaş ortalaması 33,1 ± 8,1, ortancası 31 (minimum:22 maksimum:62)’dir. Çalışanların işe başlama yaşı ortalaması 18,75 ± 4,27, ortancası 18 (minimum:6 maksimum:34)’dir. Bu işte çalışmaya başlama yaşı ortalaması 23,34 ± 4,56, ortancası 23 (minimum: 8 maksimum: 45 )’tür. Bu işyerinde çalışmaya başlama yaşı ortalaması ise 25,28 ± 5,74, ortancası 24 (minimum: 17 maksimum: 59)’dur. Çalışanların günlük çalışma süresi ortalaması 8,0 ± 0,33, ortancası 8 (minimum: 8 maksimum: 10)’dir. Haftalık çalışma süresi ortalaması ise 48,0 saat, ortancası 48 (minimum: 40 maksimum: 60)’dir. Çizelge 4.2’de çalışanların işleriyle ilgili özellikleri sunulmuştur. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 67 Çizelge 4.2. İşçilerin İşle İlgili Özellikleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 (n=260) Dağıtım sektöründe bugüne kadar en çok çalışılan bölüm/birim Arıza – Bakım Tesis Kayıp-Kaçak Endeks okuma, Açma kesme, Büro Şu anda çalışılan bölüm/birim Yüzde 97,3 ,4 2,3 - Arıza – Bakım Tesis Kayıp-Kaçak Endeks okuma, Açma kesme, Büro İş yerindeki Mesleki Unvan 99,2 0,4 0,4 Mühendis Teknisyen Ustabaşı Usta Usta yardımcısı Yönetici Mesul teknisyen Tekniker İşe başlarken sağlık raporu alma durumu Almış Almamış Vardiyalı çalışma durumu 3,4 84,2 2,3 3,08 1,5 0,3 0,7 4,2 Evet, / her zaman Evet, / iş oldukça Hayır 88,8 6,2 5,0 98,8 1,2 Araştırmaya katılanların %84,2’si teknisyen olduğunu, %99,2’si arıza bakım işinde çalıştığını, %98,8’i işe başlarken sağlık raporu aldığını, %95’i vardiya sistemi ile çalıştığını beyan etmişlerdir. Çizelge 4.3’te işçilerin işle ilgili görüşleri sorulmuştur. 68 Muharrem Bilgen Çizelge 4.3. İşçilerin İşleri İle İlgili Görüşleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 İşyerindeki periyodik muayenelerden memnuniyet Sayı Yüzde Memnun değil 123 47,3 Evet 107 41,2 Hayır 74 28,5 Bilmiyorum 79 30,4 Az riskli 42 16,2 Orta Riskli 63 24,2 Riskli 155 59,6 Yetersiz 45 17,3 Orta 65 25,0 Yeterli 150 57,7 Evet 143 55,0 Hayır 117 45,0 Evet 188 72,3 Hayır 39 15,0 Bilmiyorum 33 12,7 Memnun İşyerinde İSG Kurulu varlığı 137 İşyerinizi iş kazaları riski yönünden değerlendirme durumu İşvereninizin İSG’ye bakışı durumu 52,7 İşyerinde işçilerin kaza önleme çalışmalarında görev alma durumu Kullanılan makine/alet/teçhizatın koruyucusu varlığı Araştırmaya katılanların %52,7’i işyerinde yapılan periyodik muayenelerden memnun olduğunu, %41,2’si işyerinde iş sağlığı ve güvenliği kurulunun bulunduğunu, %55’i işçilerin işyerinde kaza önleme çalışmalarında görev aldığını, %72,3’ü makine/alet/teçhizatın korumasının olduğunu, %59,6’ı işyerinin iş kazası yönünden riskli olduğunu, %57,7’si iş amirlerinin İSG’ye bakışının yeterli olduğunu beyan etmişlerdir. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 69 Çizelge 4.4’te işçilerin eğitim alma durumlarıyla ilgili özellikleri sunulmuştur. Çizelge 4.4. İşçilerin Eğitim Durumları İle İlgili Özellikleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 (n=260) Sayı Yüzde Yapılan iş ile ilgili işe başlamadan mesleki eğitim alma durumları Almış 218 83,8 Almamış 42 16,2 Almış 223 85,8 Almamış 37 14,2 Almış 211 81,2 Almamış 49 18,8 Almış 194 74,6 Almamış 66 25,4 Almış 84 32,3 Almamış 176 67,7 Almış 181 69,6 Almamış 79 30,4 Almış 216 83,1 Almamış 44 16,9 İşe başlarken İSG eğitimi alma durumları İşe başladıktan sonra İSG eğitimi alma durumları Yapılan işle ilgili iş kazası riskleri konusunda eğitim alma durumları Çalışılan işle ilgili yasa tüzük ve yönetmelikler hakkında eğitim alma durumları İlk yardım eğitimi alma durumları KKD ve İş güvenliği malzemeleri konusunda eğitim veya talimat alma durumları Araştırmaya katılanların %83,8’i işe başlamadan önce mesleki eğitim aldığını, %85,8’i işe başlamadan önce İSG eğitimi aldığını, %81,2’si işe başladıktan sonra İSG eğitimi aldığını, %74,6’sı yapılan işle ilgili iş kazası riskleri Muharrem Bilgen 70 konusunda eğitim aldığını, %32,3’ü çalışılan işle ilgili yasa, tüzük, yönetmelikler hakkında eğitim aldığını, %69,6’sı ilk yardım eğitimi aldığını, %83,10’i KKD’ler ve iş güvenliği malzemeleri konusunda eğitim veya talimat aldığını beyan etmiştir. Çizelge 4.5’te işçilerin kişisel koruyucu kullanma durumları gösterilmiştir. Çizelge 4.5. İşçilerin kişisel koruyucu kullanma durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Kişisel koruyucu kullanma durumları (n=260) Evet Sayı Yüzde Hayır Sayı Yüzde Ara sıra Sayı Yüzde Baret 123 47,3 44 16,9 93 35,8 Koruyucu gözlük 21 8,1 191 73,5 48 18,5 Koruyucu eldiven 183 70,4 26 10,0 51 19,6 Koruyucu giysi 108 41,5 131 50,4 21 8,1 Koruyucu ayakkabı 185 71,2 57 21,9 18 6,9 Emniyet kemeri 137 52,7 52 20,0 71 27,3 Araştırmaya katılanların %47,3’ü bareti, %8,10’u koruyucu gözlüğü, %70,4’ü koruyucu eldiveni, %41,5’i koruyucu giysiyi, %71,2’si koruyucu ayakkabıyı, %52,7’si emniyet kemerini her çalışmasında,%35,8’i bareti, 18,5’i koruyucu gözlüğü, 19,6’sı koruyucu eldiveni, %8,1’i koruyucu giysiyi, %6,9’u koruyucu ayakkabıyı, %27,3’ü emniyet kemerini ara sıra kullandığını bildirmiştir. Çizelge 4.6’da işçilerin kişisel koruyucu kullanmama nedenleri gösterilmiştir. Çizelge 4.6. İşçilerin kişisel koruyucu kullanmama nedenleri durumları ile ilgili özellikleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle– Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Koruyucu takmak çalışmamı aksattığı için Koruyucu beni rahatsız ettiği için Koruyucunun bir faydası olduğuna inanmadığım için Koruyucu takmak bana komik geldiği için Koruyucunun nasıl kullanıldığını bilmediğim için Yaptığım iş için gereksiz 110 39 4 17 4 8 4 4 6 6 4 1 - 1 - 3 1 - 1 1 2 1 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 17 21 4 16 17 40 Emniyet kemeri (n=52) 162 13 Koruyucu giysi (n=131) _ Koruyucu eldiven (n=26) Koruyucu gözlük (n=191) İşletme tarafından bana koruyucu verilmediği için 71 Baret(n=44) İşçilerin kişisel koruyucu kullanmama nedenleri Koruyucu ayakkabı(n=57) Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler Araştırmaya katılanların %6,5’i baret takmanın çalışmasını aksattığını, %6,5’i baret takmanın gereksiz olduğunu, %62,3’ü işletme tarafından koruyucu gözlük verilmediğini, %0’5’i işletme tarafından koruyucu eldiven verilmediğini, %50,6’sı işletme tarafından koruyucu elbise verilmediğini, %15’i işletme tarafından koruyucu ayakkabı verilmediğini, %15,4’ü emniyet kemeri takmanın gereksiz olduğunu beyan etmişlerdir. Yüzdeler verilen cevaplar üzerinden hesaplanmıştır. Bir soruya birden fazla cevap verilmiştir. Çizelge 4.7’de işçilerin müşterek koruyucu kullanma durumları ile ilgili özellikleri gösterilmiştir. Çizelge 4.7. İşçilerin müşterek koruyucu kullanma durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 (n=260) 72 Muharrem Bilgen Müşterek koruyucu kullanma durumları İşçilerin müşterek koruyucu kullanma durumları ile ilgili özellikleri Sayı % Sayı % Sayı % Gerilim (faz) kontrol kalemi 211 81,2 26 10,0 23 8,8 Hat topraklama teçhizatı 71 27,3 74 28,5 115 44,2 Bara topraklama teçhizatı 70 26,9 68 26,2 122 46,9 Yalıtkan halı 45 17,3 100 38,5 115 44,2 Yalıtkan tabure 32 12,3 108 41,5 120 46,2 Hat tüfeği 12 4,6 191 73,5 57 21,9 Lenteleme halat ve çatalları 4 1,5 242 93,1 14 5,4 Evet Hayır Ara sıra Araştırmaya katılanların %81,2’si gerilim kontrol kalemi kullandığını, %27,3’ü hat topraklama tertibatı kullandığını, %26,9’u bara topraklama teçhizatı kullandığını, %17,3’ü yalıtkan halı kullandığını, %12,3’ü yalıtkan tabure kullandığını, %4,6’sı hat tüfeği kullandığında, %1,5’i lenteleme halat ve çatalları kullandığını beyan etmişleridir. Araştırmaya katılanların %10’u gerilim kontrol kalemi, %28,5’i hat topraklama teçhizatı, %26,2’si bara topraklama teçhizatı, %38,5’i yalıtkan halı, %41,5’i yalıtkan tabure, %73,5’i hat tüfeği, %93,1’ilenteleme halat ve çatallarını hiç kullanmadıklarını beyan etmişlerdir. Çizelge 4.8’de işçilerim müşterek koruyucu kullanmama nedenleri ile ilgili özellikleri gösterilmiştir. Çizelge 4.8. İşçilerin müşterek koruyucu kullanmama nedenleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler Yaptığım iş için gereksiz Lenteleme halat ve çatalları (n=242) Koruyucunun nasıl kullanıldığını bilmediğim için Hat tüfeği (n=191) Koruyucu takmak bana komik geldiği için Yalıtkan tabure (n=108) Koruyucunun bir faydası olduğuna inanmadığım için Yalıtkan Halı (n=100) Koruyucu beni rahatsız ettiği için Bara Topraklama teçhizatı (n=68) Koruyucu takmak çalışmamı aksattığı için Hat Topraklama teçhizatı (n=73) İşletme tarafından bana koruyucu verilmediği için Gerilim kontrol kalemi (n=26) İşçilerin müşterek koruyucu kullanmama nedenleri ile ilgili özellikleri 73 3 8 17 43 48 77 169 9 21 18 12 17 43 8 _ 1 _ _ _ _ _ 1 1 1 2 2 3 - _ _ _ 1 _ _ _ _ _ _ _ _ 4 _ 13 42 32 42 41 64 65 Araştırmaya katılanların %10’u faz kontrol kalemi kullanmanın işini aksattığını, %16,1’i hat topraklama teçhizatının yaptığı iş için gereksiz olduğunu, %12,3’ü bara toprakla teçhizatının yaptığı işi için gereksiz olduğunu, %16,5’i işletme tarafından yalıtkan halı verilmediğini, %24,6’sı hat tüfeğinin yaptığı iş için gereksiz olduğunu, %65’i işletme tarafından lenteleme halat ve çatallarının kendilerine verilmediğini beyan etmişlerdir. Yüzdeler verilen cevaplar üzerinden hesaplanmıştır. Bir soruya birden fazla cevap verilmiştir. Çizelge 4.9’da kullanılan kişisel ve müşterek iş güvenliği malzemelerinin değiştirilmeleri ile ilgili özellikleri sunulmuştur. Çizelge 4.9. Kullanılan kişisel ve müşterek koruyucu malzemelerin değiştirilme süreleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011(n=260) 74 Muharrem Bilgen Kullanılan kişisel ve müşterek koruyucu Sayı Yüzde malzemelerin değiştirilmeleri ilgili özellikleri 1 yıldan az sürede 39 15,0 1 yıldan çok sürede 27 10,4 Kullanılmaz derece hasar gördüğünde 110 42,3 84 32,3 İşe uygun olmadıkları fark edildiğinde Toplam 260 100 Araştırmaya katılanların %15,0’ı kullanılan kişisel ve müşterek koruyucu donanımların bir yıldan daha az bir sürede, 10,4’ü bir yıldan çok sürede, %42,3’ü kullanılmaz derece hasar gördüğünde, %32,3’ü işe uygun olmadıkları fark edildiğinde değiştirildiğini beyan etmişlerdir. Çizelge 4.10’da İşçilerin iş kazası geçirme ve son bir yıl içerisinde iş kazası geçirme durumları sunulmuştur. Çizelge 4.10. İşçilerin iş kazası geçirme ve son bir yıl içerisinde iş kazası geçirme durumları Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011(n=260) İş kazası geçirme durumları Geçirmiş Geçirmemiş Son bir yıl içinde iş kazası geçirme durumları Geçirmiş Geçirmemiş Sayı 62 198 Yüzde 23,8 76,2 17 243 6,5 93,5 Şekil 4. 1. İşçilerin iş kazası geçirme ve son bir yıl içerisinde iş kazası geçirme durumları Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 75 İşçilerin %23,8’i bu iş kolunda en az bir defa iş kazası geçirmiş, %6,5’i ise son bir yıl içinde iş kazası geçirmiştir. Çizelge 4.11’de işçilerin meslek hastalığı tanısı alma durumları sunulmuştur. Çizelge 4.11. İşçilerin meslek hastalığı tanısı alma durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011. Meslek hastalığı tanısı alma durumları Sayı Yüzde Almış Almamış 260 100 Yapılan çalışma sonucunda işçilerin hiç biri bu güne kadar herhangi bir meslek hastalığı tanısı almadıklarını belirtmişlerdir. Çizelge 4.12’de işçilerin iş kazası geçirme sıklıkları sunulmuştur. Çizelge 4.12. İşçilerin iş kazası sıklıkları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Geçirilen kaza sayısı Sayı Yüzde 1 kaza 62 23,8 2 kaza 11 4,2 3 kaza 2 0,7 Araştırmaya katılan işçilerin %23,8’i iş yaşamları boyunca bir kez, %4,2’si iki kez, %0,7’si ise en az üç kez iş kazasına maruz kaldıklarını bildirmişlerdir. Çizelge 4.13’de işçilerin çalışma yaşamlarının kaçıncı yılında iş kazasına maruz kaldıkları durumları sunulmuştur. Çizelge 4.13. İşçilerin iş kazası geçirdikleri çalışma hayatı yılı, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Kaza geçirilen çalışma hayatı yılı Kaza sayısı (n=62) 1. yıl 14 3. yıl 11 2. yıl 4.yıl 5.yıl 6.yıl ve üstü 14 7 4 12 Yüzde 22,5 22,5 17,7 11,2 6,4 19,3 76 Muharrem Bilgen Araştırmaya katılan ve iş kazasına maruz kalan işçilerin %22,5’i ilk kazalarını iş yaşamlarının ilk yılında, %22,5’i ikinci yılında, %17,7’si üçüncü yılında, %11,2’si dördüncü yılında, %6,4’ü beşinci yılında, %19,3’ü ise iş yaşamlarının altı ve daha üstündeki yıllarda geçirmiştir. Çizelge 4.14’te işçilerin iş kazasına maruz kaldıkları saatler sunulmuştur. Çizelge 4.14. İşçilerin iş kazasına maruz kaldıkları saatler Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Kaza saati Sayı Yüzde (n=62)* Yüzde (n=260)** 8:00-09:00 2 3,2 0,7 09:00-10:00 4 6,4 1,5 10:00-11:00 3 4,8 1,1 11:00-12:00 5 8,6 1,9 12:00-13:00 5 8,6 1,9 13:00-14:00 5 8,6 1,9 14:00-15:00 18 29,3 6,9 15:00-16:00 9 14,5 3,4 16:00-17:00 7 11,3 2,6 17:00-18:00 1 1,61 0,3 18:00-00:00 3 4,84 1,1 Toplam 62 100 23,85 * Meydana gelen kaza sayısı ** Anket uygulanan işçi sayısı Şekil 4. 2. Meydana gelen iş kazalarının saatleri Meydana gelen iş kazalarının %24,2’si saat 08:00 – 12:00 arasında, %69,4’ü 12:00 – 16:00 saatleri arasında, 6,4’ü saat 16:00 – 00:00 saatleri arasında meydana geldiği tespit edilmiştir. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 77 Çizelge 4.15’de meydana gelen iş kazalarının meydana geldikleri yerlerle ilgili özellikleri durumları sunulmuştur. Çizelge 4.15. İş kazalarının meydana geldikleri yerler, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Kazanın meydana geldiği yer Sayı Yüzde (n=62)* Yüzde (n=260)** Alçak gerilim dağıtım hattı 8 12,9 3,0 Enerji nakil hattı 5 8,0 1,9 Trafo direği 1 1,6 0,3 Kesici ölçü kabini 2 3,2 0,7 Bina tipi trafo 4 6,4 1,5 Modüler hücre 1 1,6 0,3 Yer altı kablosunda 4 6,4 1,5 Aydınlatmada 8 12,9 3,0 Panoda 6 9,6 2,3 Termik manyetik şalterde 4 6,4 1,5 NH sigorta değişiminde 6 9,6 2,3 Abonede 1 1,6 0,3 Ölçü sayaç devresinde 6 9,6 2,3 Yüksek gerilim sigorta değişiminde 2 3,2 0,7 Trafik 4 6,4 1,5 Toplam 62 100,0 23,8 * Meydana gelen kaza sayısı ** Anket uygulanan işçi sayısı Şekil 4. 3. Meydana gelen iş kazalarının meydana geldikleri yerler Muharrem Bilgen 78 Meydana gelen iş kazalarının %12,9’unun alçak gerilim dağıtım hattında, %12,9’unun aydınlatma arızalarını giderirken, %9,6’sının ölçü sayaç devresinde, %9,0’sının panoda, %8’inin enerji nakil hattında meydana geldiği görülmektedir. Çizelge 4.16’da iş kazalarının oluş şekilleriyle ilgili özellikler sunulmuştur. Çizelge 4.16.İş kazalarının oluş şekilleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Kazanın oluş şekli Sayı Yüzde (n=62)* Yüzde (n=260)** Cisim batması 4 6,4 1,5 Düşme 5 8,0 13,0 Sıkışma, ezilme, burkulma 7 11,2 2,6 Yanma arka yanığı 26 41,9 10,0 Elektrik çarpması 14 22,5 5,3 Göze çapak kaçması 1 1,6 0,3 Baş travması 1 1,6 0,3 Kesikler 5 8,0 1,9 Kırık – Çıkık 3 4,8 1,1 * Meydana gelen kaza sayısı ** Anket uygulanan işçi sayısı Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 79 Şekil 4. 4. İş kazalarının oluş şekilleri Meydana gelen kazaların %41,9’u ark yanığı, 22,5’i elektrik çarpması, %8,0’ı düşme, %11,2’si sıkışma ezilme burkulma ile sonuçlanmıştır. Çizelge 4.17’te meydana gelen iş kazalarının nedenleri ile ilgili özellikler sunulmuştur. Çizelge 4.17. Meydana gelen iş kazalarının nedenleri ile ilgili özellikler, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Kaza sayısı Yüzde (n=62)* Yüzde (n=260)** Kişisel koruyucu olmaması 13 15,4 5,0 Kişisel koruyucu kullanılmaması 13 15,4 5,0 Makine ve tezgâhlarda güvenlik tedbirinin alınmaması 11 13,1 4,2 İş ile işçinin uygun olmaması 3 3,5 1,1 Kişisel nedenler 5 5,9 1,9 Dikkatsizlik 25 29,7 9,6 Çalışma ortamının çok gürültülü olması 2 2,3 0,7 Çalışma ortamının çok sıcak ya da soğuk olması 6 7,1 2,3 Aydınlatmanın yeterli olmaması 3 3,5 1,1 Denetimlerin yeterli olmaması 3 3,5 1,1 Toplam 84 100,00 32,3 Geçirilen iş kazasının nedeni (n=260) * Meydana gelen kaza sayısı ** Anket uygulanan işçi sayısı Meydana gelen kazaların %15,4’ü kişisel koruyucuların kullanılmaması, %15,48’i kişisel koruyucuların olması, %13,1’i makine ve tezgâhlarda gerekli güvenlik tedbirlerinin alınmaması, %29,7’si dikkatsizlik, %5,9’u kişisel nedenler, %7,1’i çalışma ortamının çok sıcak ya da çok soğuk olması nedeni sonucunda meydana geldiği bildirilmiştir. Meydana gelen kazaların oluş nedenleri ile ilgili sorulara birden fazla cevap verilmiştir. Yüzdeler verilen toplam cevaplar üzerinden hesaplanmıştır. Muharrem Bilgen 80 Çizelge 4.18’da meydana gelen iş kazalarının sonucunda vücudun zarar gören yerleri ile ilgili özellikler sunulmuştur. Çizelge 4.18. Meydana gelen iş kazalarının sonucunda vücudun zarar gören yerleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Kaza sayısı Yüzde (n=62)* Yüzde (n=260)** Gözler 9 10,5 3,4 Yüz 6 7,0 2,3 Boyun 1 1,1 0,3 Vücudun zarar gören yeri Baş 5 5,8 1,9 Omuz ve Kollar 2 2,3 0,7 El Bilekleri ve Eller 27 31,7 10,3 Dirsek 2 2,3 0,7 El Parmakları 16 18,8 6,1 Ayak Bilekleri ve Ayaklar 7 8,2 2,6 Ayak Parmakları 1 1,1 0,3 Diz 1 1,1 0,3 Beden (Göğüs, Sırt, Karın vs.) 5 5,8 1,9 Omurga (Bel Kemiği ve Omur) 3 3,5 1,1 İç Organlar Toplam - 85 - 100,00 - 32,69 * Meydana gelen kaza sayısı ** Anket uygulanan işçi sayısı Meydana gelen kazalar neticesinde %10,5 oranında gözler, %31,7 oranında el bilekleri ve eller, % 18,8 oranında el parmakları, %8,2 oranında ayak parmakları zarar görmüştür. Vücudun zarar gören bölümlerinin sorgulandığı sorulara birden fazla cevap verilmiştir. Hesaplanan yüzdeler verilen toplam cevaplar üzerinden hesaplanmıştır. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 81 Çizelge 4.19’da meydana gelen iş kazalarının sonucu ile ilgili özellikler sunulmuştur. Çizelge 4.19. Meydana gelen iş kazalarının sonucu, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 İş kazasının sonucu Sayı Yüzde (n=62)* Yüzde (n=260)** Önemsiz küçük yaralar aldım 18 1 veya 2 gün işten uzak kaldım 9 14,5 3,5 3 gün ile bir hafta işten uzak kaldım 13 21,0 5,0 8 gün ile 1 ay işten uzak kaldım 17 27,4 6,5 2 ay ile 1 yıl işten uzak kaldım 5 8,1 1,9 1 yıldan fazla işten uzak kaldım - - - Toplam 29,0 62 6,9 100,0 23,8 * Meydana gelen kaza sayısı ** Anket uygulanan işçi sayısı Meydana gelen iş kazalarının sonucunda kaza geçirenlerin %29’u önemsiz küçük yaralar aldığını, %14,5’i 1 veya 2 gün işten uzak kaldığını, %21’i 3 gün ila bir hafta işten uzak kaldığını, %27,4’ı 8 gün ila 1 ay işten uzak kaldığını, %8,1’i de 2 ay ila 1 yıl işten uzak kaldığını beyan etmişlerdir. Çizelge 4.20’de çalışanların işten memnuniyet durumları ile ilgili özellikler sunulmuştur. Çizelge 4.20.Çalışanların işten memnuniyet durumları ile ilgili özellikler, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 İşten memnuniyet durumu (n=260) Sayı Yüzde Ne memnunum, ne değilim 35 13,5 Memnunum 198 76,2 Memnun değilim 27 10,4 Araştırmaya katılan işçilerin %10,4’ü çalıştıkları işten memnun olmadıklarını, %13,5’i ne memnunun ne memnun değil, %76,2’si memnun olduklarını bildirmişlerdir. 82 Çizelge 4.21’de çalışma koşulları ile ilgili özellikler sunulmuştur. Çizelge 4.21. İşçilerin çalışma koşulları ile ilgili özellikleri, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 (n=260) Sayı Amirler tarafından desteklenme durumu Destekleniyor 193 Desteklenmiyor 67 İş kazası riskini bildirme durumu Bildiriyor 254 Bildirmiyor 6 İş sağlığı ve güvenliği koşullarından memnun olma durumu Memnun 143 Memnun değil 117 Yüzde 74,2 25,8 97,7 2,3 55,0 45,0 Araştırmaya katılanların %74,2’si işlerinde amirleri tarafından desteklendiğini, %91,9’u iş yerinde iş psikologunun çalışmasını istediğini, 97,7’si iş kazasına sebep olabilecek bir durumu amirlerine bildirdiğini, %55’i çalıştıkları işyerinde İSG koşullarından memnun olduklarını beyan etmişlerdir. Çizelge 4.22’de işçilerin bu işyerinde çalışmayı tercih etme durumları ile ilgili özellikleri sunulmuştur. Çizelge 4.22. İşçilerin bu işyerinde çalışmayı tercih etme durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 (n=260) İşçilerin çalışmayı tercih etme nedenleri İş güvencesi (çalışma garantisi) Yeterli ücret Sosyal güvenlik İş sağlığı ve güvenliği koşullarının iyi olması Sosyal olanaklar(barınma yeri, yemekhane,) Ulaşım kolaylığı Diğer Toplam Sayı Yüzde 26 9 80 2 1 6 21 145 17,9 6,2 55,1 1,3 0,7 4,1 14,4 100 Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 83 Araştırmaya katılanların %55,1’i bu iş yerinde çalışma nedenlerinin sosyal güvenlik olduğunu, %17,9’u iş güvencesi olduğunu, %6,2’si ise yeterli ücret olduğunu beyan etmişlerdir. Araştırma sırasında çalışma tercihleri ile ilgili sorulara birden fazla cevap verilmiştir. Çizelge 4.23’de işçilerin çalışma koşullarına göre iş kazası geçirme durumları gösterilmiştir. Çizelge 4.23. İşçilerin çalışma koşullarına göre iş kazası geçirme durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 İş kazası geçirme durumu İşçilerin çalışma koşullarına Geçirmiş Geçirmemiş göre iş kazası geçirme durumları (n=260) Yüzde Sayı Yüzde Sayı İşe başlarken mesleki eğitim alma durumu Almış 24,8 54 75,2 164 Almamış 19,0 8 81,0 34 *X2=0,359 p=0,549 İşe başlarken İSG eğitimi alma durumu Almış 24,7 55 75,3 168 Almamış 18,9 7 81,1 30 * X2=0,30 p=0,58 İş yerinde İSG Kurulu varlığı Var 17,8 19 82,2 88 Yok 35,1 26 64,9 48 Bilmiyorum 21,5 17 78,5 62 *X2=7,61 p=0,02 İşe başlarken sağlık raporu alma durumu (n=260) Almış 24,1 62 75,9 195 Almamış 100 3 **X2=# p=1 İşle ilgili iş kazası riskleri konusunda eğitim alma durumu (n=260) Almış 23,7 46 76,3 148 Almamış 24,2 16 75,8 50 ** X2=0 p=1 Vardiyalı çalışma durumu Her zaman 23,8 55 76,2 176 İş oldukça 25,0 4 75,0 12 Hayır 23,1 3 76,9 10 * X2=0,16 p=0,99 Muharrem Bilgen 84 Çizelge 4.23. (Devam) İşçilerin çalışma koşullarına göre iş kazası geçirme durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 İşle ilgili yasa tüzük ve yönetmelikler hakkında eğitim alma durumu Almış 26,2 22 73,8 62 Almamış 22,7 40 77,3 136 * X2=0,20 p=0,64 İlkyardım eğitimi alma durumu Almış 23,2 42 76,8 139 Almamış 25,3 20 74,7 59 * X2=0,04 p=0,83 * Yate’s düzeltmeli ki-kare testi ** Fisher’in kesin testi İşe başlarken mesleki eğitim alanların %24,8’i, işe başlarken iş sağlığı ve güvenliği eğitimi alanların %24,7’si, işe başlarken sağlık raporu alanların tamamı, iş kazası riskleri konusunda eğitim alanların %23,70’si, her zaman vardiyalı çalışanların %23,8’i, işle ilgili yasa tüzük ve yönetmelikler konusunda eğitim alanların %26,2’si, ilk yardım eğitimi alanların %23,2’si iş kazası geçirmiştir. Bu iş koşulları ile iş kazası geçirme arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamaktadır (p>0,05). İşyerinde iş sağlığı ve güvenliği kurulu var diyenlerin %17,8’i, yok diyenlerin %35,1’u,bilmiyorum diyenlerin %21,5’i iş kazası geçirmiştir. Bu iş koşulu ile iş kazası geçirme arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmaktadır (p<0,05). Çizelge 4.24’de bazı sosyodemografik özelliklere göre iş kazası geçirme durumları sunulmuştur. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 85 Çizelge 4.24. Bazı sosyodemografik özelliklere göre iş kazası geçirme durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 Bazı sosyodemografik özelliklere göre iş kazası geçirme durumları Yaş grupları n=260 İş kazası geçirme durumu Geçirmiş Geçirmemiş Yüzde Sayı Yüzde Sayı 26-30 26,8 22 73,2 50 31-35 20,6 13 79,4 60 36-40 34,6 9 65,4 17 >=41 19,6 10 80,4 41 <=25 21,1 8 X =3,088 2 Öğrenim durumu n=260 İlkokul mezunu 78,9 30 p=0,543 - - 100,0 8 Ortaokul mezunu 25,0 2 75,0 6 Genel lise mezunu 50,0 2 50,0 2 Meslek lisesi mezunu 24,5 48 75,5 148 Yüksekokul mezunu 72,0 7 28,0 18 Üniversite mezunu 15,8 3 84,2 16 Çalışılan bölüm / birim n=260 X2=4,979 p=0,418 Ariza bakim 23,6 61 Tesis 100 1 - - Büro - - 100 1 Kayıp – Kaçak - - - - Endeks Okuma - - - - Açma – kesme - - - - X =3,513 2 76,4 p=0,173 - 86 Muharrem Bilgen Çizelge 4.24. (Devam) Bazı sosyodemografik özelliklere göre iş kazası geçirme durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 İş kazası geçirme durumu İşyerindeki mesleki unvan n=260 Mühendis Geçirmiş Yüzde 11,1 Geçirmemiş Sayı Yüzde 1 88,9 Sayı 8 Tekniker 21,4 3 78,6 11 Teknisyen 25,6 56 74,4 163 Ustabaşı 16,7 1 83,3 5 Usta 12,5 1 87,5 7 - - 100,0 4 Usta yardımcısı X =3,197 2 Çalışma süreleri durumu n=260 p=0,670 0 – 5 yıl 16,7 13 83,3 65 6 – 10 yıl 28,8 32 71,2 79 11 – 15 yıl 18,2 2 81,8 9 16 – 20 yıl 16,7 4 83,3 20 >= 21 30,6 11 69,4 25 X =5,499 2 p=0,240 26-30 yaş grubundakilerin %26,8’i, 6-10 arası çalışma yılı olanların %28,8’i, meslek lisesi mezunlarının %24,5’i, arıza bakım işlerinde çalışanların %23,6’sı, teknisyenlerin %25,6’sı iş kazası geçirmiştir. Bu iş koşulları ile iş kazası geçirme sıklıkları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamaktadır (p>0,05). Çizelge 4.25’te işçilerin işle ilgili özelliklerine göre iş kazası geçirme durumları gösterilmiştir. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 87 Çizelge 4.25. İşçilerin işle ilgili bazı özelliklerine göre iş kazası geçirme durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 İş kazası geçirme durumu Geçirmiş Geçirmemiş Yüzde Sayı Yüzde Sayı Memnun 24,8 34 75,2 103 Memnun değil 22,1 28 77,9 95 *X2=0,131 p=0,717 İşçilerin kaza önleme çalışmalarında görev alma durumları (n=260) Evet 21,0 30 79,0 113 Hayır 27,4 32 72,6 85 *X2=1,109 p=0,292 Çalışma koşullarından memnun olma durumu (n=260) Memnun değil 29,6 8 70,4 19 Ne memnun ne memnun değil 25,7 9 74,3 26 Memnun 22,7 45 77,3 153 X2=0,701 p=0,704 Verilen mesleki eğitimi yeterli bulma durumu n=260 Yetersiz 23,8 10 76,2 42 Ne yeterli ne yetersiz 19,0 12 81,0 63 Yeterli 25,8 40 74,2 155 X2=1,127 p=0,569 Verilen İSG eğitimini yeterli bulma durumu n=260 Yetersiz 31,1 14 68,9 45 Ne yeterli ne yetersiz 21,5 14 78,5 65 Yeterli 22,7 34 77,3 150 X2=1,613 p=0,446 İş kazası yönünden iş yerinin durumu n=260 Az riskli 25,0 14 75,0 42 Orta riskli 18,4 9 81,6 40 Riskli 27,4 31 72,6 82 2 X =1,510 p=0,470 Periyodik muayenelerden memnun olma durumları (n=260) 88 Muharrem Bilgen Çizelge 4.25. (Devam) İşçilerin işle ilgili özelliklerine göre iş kazası geçirme durumları, Sincan, Gölbaşı, Çankaya, Altındağ – Mamak, Yenimahalle – Keçiören İşletme Müdürlükleri, 2011 İş kazası geçirme durumu Geçirmiş Geçirmemiş İş amirlerinin iş güvenliğine bakış açısı durumu n=260 Yüzde Sayı Yüzde Sayı Yetersiz 29,6 8 70,4 19 Orta 25,7 9 77,3 26 Yeterli 22,7 45 74,3 153 X2=0,316 p=0,854 İşle ilgili amirlerden tarafından desteklenme durumu n=260 Evet 24,8 34 75,2 103 Hayır 22,1 28 77,9 95 *X2=2,265 p=0,132 İşyerinde iş psikologunun çalışmasını isteme durumu n=260 Evet 24,3 58 75,7 181 Hayır 19,0 4 81,0 17 *X2=0,074 p=0,786 İş kazası riski bulunan bir durum gördüğünde bildirme durumu n=260 Evet 24,0 61 76,0 193 Hayır 16,7 1 83,3 5 **X2=# p=1 * Yate’s düzeltmeli ki-kare testi. ** Fisher’in kesin testi İşyerinde yapılan periyodik muayenelerden memnun olanların %24,8’i, işyerinde işçilerin kaza önleme çalışmalarında görev aldığımı bildirenlerin %21’i, işyerindeki çalışma koşullarından memnun olanların %22,7’si, işe başlamadan önce verilen mesleki eğitimi yeterli bulanların %25,8’i, işe başlamadan önce verilen iş sağlığı ve güvenliği eğitimini yeterli bulanların %22,7’si, işyerlerini iş kazası yönünden riskli olarak değerlendirenlerin %27,4’ü, iş amirlerinin iş güvenliğine bakışını yeterli bulduğunu bildirenlerin %22,7’si, işyerlerinde iş psikologunun çalışmasını isteyenlerin %24,3’ü, iş kazası riski bulunan bir durum gördüklerinde amirlerine bildirenlerin %24’ü iş kazası geçirmiştir. Bu iş koşulları ile iş kazası geçirme sıklıkları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır (p>0,05). Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 89 5. TARTIŞMA Araştırmaya katılanların %85’i meslek lisesi ve teknik lise mezunudur. AKGÖK LALE S.’nin 2010 yılında Soma ve Tunçbilek termik santrallerinde yaptığı çalışmada işçilerin %56,90’ı meslek lisesi ve teknik lise mezunudur [10]. İZGİ A.’nın 2006 yılında kaynak endüstrisinde çalışanlar üzerinde yaptığı çalışmada çalışanların %27,86’sı meslek lisesi ve teknik lise mezunudur [52]. YAŞAR A.’nın Sakarya’da bir inşaat sahasında 2010 yılında yaptığı çalışmada çalışanların %19,40’ı lise mezunudur [49]. IŞIK E.’nin 2008 yılında İstanbul’un bir ilçesinde plastik iş kolunda faaliyet gösteren firmalarda yaptığı çalışmada çalışanların %20,8’i lise ve üstü okul mezunudur [50]. Yapılan çalışmalardan da anlaşılacağı gibi teknik bilgi ve beceri gerektiren işlerde çalışanların eğitim seviyesi, diğer işlere göre daha yüksektir. Bu işlerde kalifiye eleman çalıştırılması gerekmektedir. Araştırmaya katılanların %95’i işyerinde vardiyalı olarak çalıştıklarını bildirmişlerdir. Araştırma uygulanan işletmelerde çalışma saatleri üçlü vardiya sistemine bağlı olarak (saat 08.00; 16.00; 00.00) günlük ortalama 8,07 saat, haftalık ortalama 48,08 saattir. AKGÖK LALE S.’nin 2010 yılında Soma ve Tunçbilek termik santrallerinde yaptığı çalışmada üçlü vardiya sistemine bağlı olarak günlük çalışma süreleri 8,1 saat, haftalık 51,7 saattir [10]. Elektrik üretim santrallerinde yapılan çalışmalarda ve elektrik dağıtım işlerinde yapılan bu çalışmadan da görüldüğü üzere elektrik üretim ve elektrik dağıtım işleri süreklilik gerektiren işler oldukları için üçlü vardiya şeklinde 24 saat boyunca aralıksız olarak çalışmaların sürdürülmesi gerekmektedir. 4857 sayılı iş kanununda genel bakımda çalışma süresi haftada en fazla 45 saattir (madde 41). Tarafların anlaşması ile haftalık çalışma süresi günde 11 saati aşmamak koşulu ile on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir (madde 63). Çalışmamızda araştırmaya katılanların %83,3’ü işe başlamadan önce mesleki eğitim, %85,8’i İSG eğitimi aldığını bildirmişlerdir. AKGÖK LALE S.’nin 2010 yılında Soma ve Tunçbilek termik santrallerinde yaptığı çalışmada işçilerin %77,7’si İSG eğitimi aldığını bildirmişlerdir [10]. YAŞAR A.’nın Sakarya’da bir inşaat sahasında yaptığı çalışmada işçilerin %10,9’u işle ilgili mesleki eğitim aldığını bildirmişlerdir [49]. DENGİZLER İ.’nin İzmir’de hazır 90 Muharrem Bilgen giyim işlerinde çalışanlarda 2002 yılında yapmış olduğu çalışmada işçilerin %10’unun İSG eğitimi aldığı bildirilmiştir [51]. Sonuçlar bize Türkiye’de kamu kurumlarında eğitimlere gerekli özenin gösterildiğini fakat özel kurumlarda eğitimlerin yeterince ciddiye alınmadığını göstermektedir. Çalışmamızda 1 yıl ve altında çalışma süresi olan işçilerin %22,5’i, 6. yıl ve üstünde çalışma süresi olanların %19,3 iş kazası geçirmiştir. DENGİZLER İ.’nin İzmir’de hazır giyim işlerinde çalışanlarda 2002 yılında yapmış olduğu çalışmada 1 yıl ve altında çalışma süresi olan işçilerin %16’sı, 7. yıl ve üstünde çalışma süresi olan işçilerin %3’ü iş kazası geçirmiştir [51]. YAŞAR A.’nın Sakarya’da bir inşaat sahasında 2010 yılında yaptığı çalışmada 1 yıl ve altında çalışma süresi olan işçilerin %25’i, 31. yıl ve üstünde çalışma yılı olan işçilerin %60’ı iş kazası geçirmiştir [49]. Yapılan çalışmalarda da görüldüğü gibi iş kazası geçirme ağırlıklı olarak çalışma hayatının ilk yılında veya daha tecrübeli olduktan sonraki yıllarında meydana gelmektedir. İlk yıllardaki kazaların sebebinin tecrübesizlik ve bilgisizlik, daha sonraki yıllardaki kazaların sebebinin ise işi öğrenmiş olmaktan kaynaklanan kurallara uymama, kendine aşırı güven, İSG kurallarını umursamama olduğu savunulabilir. Çalışmamızda iş yerinde İSG Kurulu varlığı ile iş kazası geçirme sıklığı arasında anlamlı bir durum bulunmuştur (p=0.02). DENGİZLER İ.’nin İzmir’de hazır giyim işlerinde çalışanlarda 2002 yılında yapmış olduğu çalışmada işyerinde İSG kurulu varlığı ile iş kazası sonrası eğitim arasında bir anlamlılık tespit edilmiştir [51]. İşyerindeki İSG kurulları ve bu kurulların varlığının işçiler üzerinde olumlu anlamda bir etkisi olduğu görülmektedir. Çalışmamızda meydana gelen iş kazaların %24,1’i yüksek gerilim, %69,3’ü alçak gerilim sisteminde meydana gelmiştir. ARNOLDO D.B ve arkadaşlarının 2004 yılında Amerika Texas’taki Parkland Memorial hastanesinde 1982 – 2002 yılı kayıtlarını inceleyerek yapmış oldukları çalışmada meydana gelen iş kazalarının %37,5’i yüksek gerilim, %20,4’ü alçak gerilim siteminde meydana gelmiştir [53]. BATRA P.E ve IOANNİDES M.G tarafından 2001 yılında elektrik üretim, iletim ve dağıtım işlerinde çalışanlar üzerinde yapılan çalışmada meydana gelen iş kazalarının %61,3’ü yüksek gerilim sisteminde, %38,7’si alçak gerilim sisteminde meydana gelmiştir [54]. Çalışmamızda kazaların yüzde olarak ağırlıklı oranı alçak gerilim sisteminde meydana gelirken, yurt dışı kaynaklı çalışmalarda büyük çoğunluk yüksek gerilim kaynaklıdır. Çalışmamızda iş kazalarının %41,9’u ark yanığı, %22,5’i elektrik çarpması ile sonuçlanmıştır. BREUGEM C.C ve arkadaşları tarafından Hollanda’da yüksek gerilim çalışmaları sırasında meydana gelen kazalar netice- Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 91 sinde yaralanmaları inceleyerek yaptıkları çalışmada kazaların %45,1’i ark yanığı, %22,9 elektrik çarpması ile sonuçlanmıştır [55]. FORDYCE T.A ve arkadaşları tarafından 2007 yılında yapılan çalışmada Amerika’da 1995-2004 yılları arasında meydana gelen elektrik işçilerinin maruz kaldıkları iş kazaları incelenmiş ve oluşan yanıkların %45,8’inin elektrik kaynaklı olduğu saptanmıştır [56]. AÇIKEL C. ve arkadaşları tarafından GATA Haydarpaşa Eğitim Hastanesi Yanık Ünitesi’nde Ocak 1997-Mayıs 2001 tarihleri arasında tedavi edilen hastaların vücutlarında oluşan yanıkların %10,5’inin elektrik kaynaklı olduğu bildirilmiştir [57]. Yapılan çalışmalarda da görüldüğü üzere elektrik işlerinde meydana gelen kazaların büyük bölümünde yanıklar oluşmaktadır. Bu durum yanıklar için önlem alınmasının gerekli olduğunu göstermektedir. 6. SONUÇ VE ÖNERİLER Araştırmada elektrik dağıtım işinde çalışan işçilerin %23,8’inin iş kazası geçirmiş olduğu belirlenmiştir. Araştırmaya katılan işçilerin hiç birisi bugüne kadar meslek hastalığı tanısı almadığını bildirmişlerdir. Elektrik dağıtım işçilerinde işe başlarken mesleki eğitim alanların %24,8’i, İSG eğitimi alanların %24,7’si, vardiya usulü çalışanların %48,8’i, işyerinde işçilerin kaza önleme çalışmalarında görev aldığını bildirenlerin %21’i, işle ilgili iş kazası riskleri konusunda eğitim alanların %23,7’si iş kazası geçirdiğini bildirmiştir. Bu iş koşulları ile iş kazası geçirme sıklığı arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamaktadır (p>0,05). İş kazaları en çok çarpılma ve ark yanıkları sonucunda olmuştur. İş kazaları elektrik işlerinde 1 yıldan az, 6.yıldan fazla çalışanlar, işyerindeki periyodik muayenelerden memnun olmayanlar, çalışma koşullarından memnun olmayanlar, verilen iş güvenliği eğitimlerini yetersiz bulanlar, iş amirlerinin iş güvenliğine bakışını yetersiz bulanlarda daha fazla sıklıktadır. Araştırmada iş kazalarının %41,9 oranında ark yanığı, %22,5 oranında elektrik çarpması ile sonuçlandığı tespit edilmiştir. Hem elektrik çarpması hem de ark yanıkları ancak enerji altındaki çalışmalar sırasında meydana gelmektedir. Oysaki “elektrik kuvvetli akım tesisleri yönetmeliği”, “elektrik tesislerinde emniyet yönetmeliği”, “TEDAŞ iş güvenliği yönergesi” gibi konunun yasal mevzuatını oluşturan kaynaklarda enerji altında çalışma yapılması yasaktır. Bu nedenle elektrik arıza-onarım-bakım çalışmalarında 5 güvenlik kuralı – enerjiyi kes, tekrar enerji verilmemesi için tedbir al, enerjinin olup olmadığından emin ol, topraklama ve kısa devre yap, tehlike oluşturabilecek noktaları muhafaza içine al – çalışanlara öğretilmeli ve her çalışmada mutlaka uymaları sağlanmalıdır. 92 Muharrem Bilgen Araştırmamızda işyerinde bulunan iş sağlığı ve güvenliği kurulları ile iş kazası geçirme sıklığı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Araştırmaya göre işyerindeki kurulların varlığından haberdar olan işçiler daha az sıklıkta iş kazası geçirmektedirler. Kaza ve hastalık sebeplerinin paylaşılması, çalışanların konuya olan ilgisini sıcak tutacak, farkındalık düzeyini arttıracaktır, kazaların ve hastalıkların olumsuz sonuçlarının azalmasına katkıda bulunacaktır. İşyerinde iş güvenliği durumlarının düzenlenirken çalışanlarında alınacak kararlara dâhil edilmesi durumunda işçilerin İSG kurallarına uymakta daha istekli olacağı, işçilerde İSG’ye karşı içsel bir isteklendirme sağlayacağı düşünülmektedir. Araştırma sonucunda iş kazası geçirme nedenleri incelendiğinde kazaların büyük çoğunluğunun iş güvenliği malzemesi olmaması ve kullanılmaması neticesinde olduğu görülmüştür. 4857 sayılı iş kanununa göre “İşverenler işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak, işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdürler” (madde 77) denilmektedir. Dolayısıyla iş güvenliği malzemelerinin hem temin edilmesi hem de işçilere kullandırılması işverenin sorumluluğundadır. Bunun için gerekli güvenlik malzemeleri işçilere bir tutanak karşılığında verilmeli, gerekli olduğu durumlarda yenisi ile derhal değiştirilmeli ve işçinin her çalışmada mutlaka kullanması sağlanmalıdır. Araştırmada meydana gelen iş kazalarının %12,9’unun alçak gerilim dağıtım hattında, %12,9’unun aydınlatma arızalarını giderirken, %9,6’sının ölçü sayaç devresinde, %9,6’sının panoda, %8’inin enerji nakil hattında meydana geldiği sonucuna ulaşılmıştır. Sonuçlardan işyerinde tehlikelerin tespitinin yeterince yapılmadığı, kazalar için gerekli önlemlerin tam olarak alınmadığı anlaşılmaktadır. Meydana gelen bu iş kazalarını önleyebilmek için yasal dayanağını 4857 sayılı yasanın oluşturduğu, OHSAS 18001 standardına uygun risk analizi çalışmalarının yapılarak sonuçlarının çalışanlarla paylaşılması kazaların önlenmesi konusunda büyük yarar sağlayacaktır. Son olarak ülkemizde üzerinde çok az çalışma yapılmış bu alanda daha fazla saha araştırması yapılması olası iş kazalarının azalmasına katkı sağlayacaktır. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 93 KAYNAKLAR Arıcı, K., “İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Dersleri”, Ankara, 1-5, 25-30, 52-70 (1999). Ergüven, M., “Endüstri Sağlığı ve Meslek Hastalıkları”, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Sempozyumu Cilt 5, Kayseri, 56-68 (1988). Demirbilek, T., “İş Güvenliği Kültürü”, Legal Yayıncılık, İzmir, 3-9, 11, 46-47, (2005). Alşan, E., “İş Sağlığı ve Güvenliği Seminerleri”, Türk İş, Kocaeli, 5-6 Mayıs (2009). İncirioğlu, L., “İş Sağlığı Ve Güvenliği’nde İşçi Ve İşverenin Hukuki Ve Cezai Sorumlulukları”, Legal Yayıncılık, İstanbul, 3-5,19-30, 83-87 (2008). TMMOB Makine Mühendisleri Odası, “İş Sağlığı ve Güvenliği”, MMO/2010/529,Ankara, 5-15 (2010). Sosyal Güvenlik Kurumu 2009 İstatistik Yıllığı (2011). Türkiye Odalar Ve Borsalar Birliği, “Ekonomik Rapor” TOBB/2011/135, Ankara, 15-20(2010). Goetsch, D.l., “Occupational Healty And Safety”, Fifth Edition, Pearson Prentice Hall, New Jersey, 1-6 (2005). Akgök Lale, S., “Tunçbilek Ve Soma Termik Santrallerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları Ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ve İlişkili Etmenler”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 13-15 (2010). Dizdar, E., “İş Güvenliği”, Dilara Yayınevi Ve Matbaacılık, Trabzon, 100-103, 109-113, 311-320 (2003). Friend, M. A.,Kohn, P. J., “Fundamentals of Occupational Safety and Healty”, Fourth Edition, Government Institutes,Plymouth, UK, 1-8 (2007). Akay, E,. “Türkiye’de İş Sağlığı ve İş Güvenliği, Avrupa Birliği İle Karşılaştırılması ve Bir Hizmet Modeli Önerisi”, Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Zonguldak, 10-15 (2006). İnternet: T.C. Resmi Gazete “4857 Sayılı İş Kanunu”, http://www.resmigazete.gov.tr/main. aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2003/06/20030610.htm&main=http:// www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2003/06/20030610.htm (2011). İnternet: T.C Resmi Gazete “5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu”, http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete. gov.tr/eskiler/2006/06/20060616.htm&main=http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2006/06/20060616.htm (2011). Özkılıç, Ö., “İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemleri Ve Risk Değerlendirme Metodolojileri”, Ajans-Türk Basın ve Basım AŞ, Ankara, 8-9 (2005). TMMOB Makine Mühendisleri Odası, “Söyleşiler, İş Sağlığı ve İş Güvenliği /Kalite”, Can Matbaacılık, İstanbul, 14-15 (2008). Bayır, M., Ergül, M., “İş Güvenliği ve Risk Değerlendirme Uygulamaları”, Martı Ajans, Bursa, 13, 30-33 (2006). Yiğit, A., “İş Güvenliği ve İşçi Sağlığı”, Aktüel, İstanbul, 11-15 (2005). Kaleli, N., Candemir, F., “İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları Bekaert Örneği”, V. İş Sağlığı ve Güvenliği Kongresi, Adana, 106-120 (2009). 94 Muharrem Bilgen Ural, S., Yüksel, F., Özkan A. İ., “Yeniköy Linyitleri Açık Maden İşletmelerinde İş Güvenliği Açısından Risk Analizi”, V. İş Sağlığı ve Güvenliği Kongresi, Adana, 325-334 (2009). Ayoğlu, F. N., “İş Sağlığı ve Güvenliği Birimleri: Değişen Sağlık Politikaları ve Olası Yansımalar”, V. İş Sağlığı ve Güvenliği Kongresi, Adana, 459-469 (2009). Karakaş, İ., “İş Sağlığı ve İş Güvenliği Mevzuatı Uygulama Rehberi”, Adalet Yayınevi, Ankara, 29-33, 67-69, (2007). T.C 1982 Anayasası. Çöpoğlu, M., Meydan, Y., “Yerel Yönetimler ve İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG)’inde Hukuksal Boyut ve Güncel Durum”, Meska 2007 İş Sağlığı ve Güvenliği Sempozyumu, İstanbul, 230238 (2007). İnternet: T.C Resmi Gazete “5763 Sayılı İş Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun”, http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2008/05/20080526.htm&main=http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2008/05/20080526.htm (2011). Şen. M., “Türkiye Cumhuriyeti’nin Onayladığı İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Alanında Çok Taraflı Uluslararası Sözleşmeler”, Türk Ağır Sanayi ve Hizmet Sektörü Kamu İşverenleri Sendikası Yayını, Ankara, 5,81,181, 243, 341, 457 (2003). Karakaş, İ., “İş Kazası ve Meslek Hastalıkları İhtilafları ve Çözüm Yolları”, Yaklaşım Yayıncılık, Ankara, 15-16, 259-261 (2006). Karabulut, Ö., “İş Sağlığı ve Güvenliğinde Sorunlar ve Çözüm Yolları”, Türk - İş Yayınları, Ankara, 1-27 (2011). Şardan, H. S., “İş Sağlığı ve Güvenliğinde Yeni Oluşumlar Risk Değerlendirmesi ve OHSAS 18001”, Çimento Endüstrisi İşverenleri Sendikası Yayını, Ankara 3-18 (2005). Başterzi, S., “İSG Mevzuatı ile Sosyal Güvenlik Mevzuatı Arasındaki İlişki”, Çimento Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Sempozyumu, İzmir, 115-146 (2009). Allı, O. B., “İş Sağlığı ve Güvenliği Temel Prensipleri”, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Yayın No: 130, Ankara, 16-17 (2001). Tozan, C., “İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Uygulamaları”, Türk – İş Yayınları, Ankara , 22-23, 58-59, 74-80 (2011). Tien, A., “Sivil Toplum Kuruluşlarının İş Sağlığı ve Güvenliğine Etkileri Paneli”, Çimento Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Sempozyumu, İzmir, 160-175 (2009). Önsal, N., “Endüstri İlişkisi Notları”, Türk – İş Yayınları, Ankara, 79-81 (2010). Akın, L., Şardan H. Ş., “Çimento Sektöründe İş Sağlığı Ve Güvenliği”, Çimento Endüstrisi İşverenleri Sendikası Yayını, Ankara, 47-58 (2011). İnternet: T.C Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu “Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği”http:// www.epdk.gov.tr/web/elektrik-piyasasi-dairesi/19(2011). İnternet: T.C Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu “Elektrik Piyasası Kanunu”http://www.epdk. gov.tr/web/elektrik-piyasasi-dairesi/kanunlar(2011). Türkiye Elektrik İletim AŞ “TEİAŞ İş Güvenliği Yönetmeliği”, Ankara (2010). İnternet: T.C Başbakanlık, “Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği”, http://www.mevzuat. adalet.gov.tr/html/20599.html (2011). Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 95 Türkiye Elektrik Kurumu Genel Müdürlüğü, “TEK Dağıtım Sistemlerinden Uygulanacak Yük Dağıtım Usulleri ve Arıza Halleri Yönergesi”, TEK 1990/47, Ankara (1990). Türkiye Elektrik Dağıtım AŞ, “İş Güvenliği Yönergesi”, Ankara, (2006). Türkiye Elektrik Dağıtım AŞ, “İş Güvenliği Malzemeleri Teknik Özellikleri”, Ankara, (2006). TEDAŞ 2010 Yılı İş Kazaları İstatistiği (2011). Kaya, P. A., “4857 Sayılı İş Yasası’nın Türk İş Hukuku’nda Meydana Getirdiği Yenilikler”, İş Güç: Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, 5(2): 174 (2003). İnternet: Uluslararası Çalışma Örgütü “Türkiye’nin Onayladığı İLO Sözleşmeleri” http://www.ilo. org/public/turkish/region/eurpro/ankara/about/sozlesmeler.htm (2011). İnternet: Türkiye Elektrik Dağıtım AŞ “Kurumun Tanıtımı”, http://www.tedas.gov.tr/1,Hakkimizda. html (2011) İnternet: Başkent Elektrik Dağıtım AŞ “Tarihçe” http://www.enerjisa.com.tr/tr-TR/Kurumsal/Sirketlerimiz/Pages/EnerjisaBaskentElektrikDagitimAS.aspx (2011). Yaşar, A., “Sakarya’da Bir İnşaat Sahasında Çalışan İşçilerin Çalışma Koşulları İle İş Kazası Geçirme Durumları Ve İlişkili Etmenler”, Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri, Yüksek Lisans Tezi, Ankara,93-11 (2010). Işık, E., “İstanbul’un Bir İlçesinde, Plastik İş kolunda Faaliyet Gösteren İşletmelerde İş Sağlığı ve Güvenliği Koşullarının Değerlendirilmesi”, İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul, 41-52 (2008). Dengizler, İ., “Konfeksiyon Sektöründe İşçi Sağlığı Ve İş Güvenliği”, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 106-142 (2002). İzgi, A., “Kaynak Endüstrisinde Çalışanların Genel Profili ve İş Kazaları Üzerine Bir İnceleme”, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 55-87 (2006). Arnoldo, B. D.,Purdue, G. F., Kowalske, K., Helm, P. A., Burris, A., Hunt, J. L., “Elektrical İnjuries: A 20 Year Review”, J Burn Care Rehabil, 25: 479-484 (2004). Batra, P. E.,Ioannides, M. G., “ElectricAccidents in theProduction, Transmission, and Distribution of Electric Energy: A Review of the Literature”, İnternational Journal Of Occupational Safety and Ergonomics, 7(3): 285-307 (2001). Breugem, C. C., Hertum W. V., Groenevelt, F., “High Voltage Electrical Injury Leading to a Delayed Onset Tetraplegia, with Recovery”, Occupational Electrical İnjury: An International Symposium, 888(1):131-136 (1999). Fordyce, T. A., Kelsh, M., Elizabeth T. L., Sahl, J. D., Yager, J. W., “Thermal Burn And Electrical İnjuries Among Utility Workers, 1995-2004”, Burns, 33:209-220 (2007). Açıkel, C., Eren, F., Kale, B., Çeliköz, B., “Yüksek Voltajlı Elektrik Yaralanmalarında Hasta Profili ve Primer Tedavi”, Cerrahpaşa Tıp Dergisi, 33 (2): 104-109 (2002). Muharrem Bilgen 96 EKLER EK – 1 Anket soruları ELEKTRİK DAĞITIM İŞLERİNDE ÇALIŞAN İŞÇİLERDE SAĞLIK VE GÜVENLİK ANKETİ Sayın katılımcı bu anket, Başkent EDAŞ Bünyesinde elektrik dağıtım işlerinde çalışan işçilerinin sosyodemografik özellikleri, sağlık durumları ve bazı iş risklerini belirlemek amacıyla yapılmaktadır. Doğru sonuçlara ulaşılabilmesi için tüm soruları eksiksiz olarak yanıtlamanız çok önemlidir. Katılımınız için teşekkür ederim. 1. Cinsiyetiniz nedir? (1) Erkek (2) Kadın 2. Kaç yaşındasınız?(Doğum tarihiniz)................................ 3. Medeni durumunuz nedir? (1) Bekâr (2) Evli 4. Öğrenim durumunuz nedir? (1) Okuryazar değil (2) Okuryazar (3)İlkokul mezunu (4) Ortaokul mezunu(5) Lise mezunu (6)Meslek lisesi mezunu (7) Yüksekokul mezunu (8) Üniversite mezunu 5. Bir işte çalışmaya ne zaman başladınız ? ............................................. 6. Bu işte çalışmaya ne zaman başladınız ? ............................................. 7. Bu işyerinde çalışmaya ne zaman başladınız ?.................................... 8. Dağıtım sektöründe şimdiye kadar en çok çalıştığınız yer/bölüm hangisi? (1) Arıza-Bakım (2) Tesis (3) Kayıp kaçak (4) Endeks okuma (5) Açma-Kesme (6)Büro (7)Diğer ……………….(belirtiniz) 9. Yaptığınız iş, çalıştığınız bölüm/birim aşağıdakilerden hangisidir? (1) Arıza-Bakım (2) Tesis (3) Kayıp kaçak (4)Endeks Okuma (5) Açma-Kesme (6)Büro (7)Diğer ……………….(belirtiniz) 10. İşyerinizdeki mesleki unvanınız nedir? (1) Mühendis (2) Teknisyen (3)Ustabaşı (4) Usta (5) Usta yardımcısı (6) Hat İşçisi (7)Diğer(Belirtiniz)………… 11. İşe ilk başlarken sağlık raporu aldınız mı? (1) Evet (2) Hayır 12. Yaptığınız iş ile ilgili işe başlamadan önce mesleki eğitim aldınız mı? (1) Evet (2) Hayır Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 13. İşe başlarken İş Sağlığı ve İş Güvenliği Eğitimi verildi mi? (1) Evet (2) Hayır 14. Sizce işveren tarafından verilen bu eğitimler yeterli miydi? Mesleki Eğitim İş sağlığı ve Güvenliği Eğitimi (1) Çok yetersiz (2) Yetersiz (3) Ne yeterli ne yetersiz (4) Yeterli (5) Çok yeterli 15. Halen çalıştığınız işyerinde çalışma süreniz ne kadardır? Günde……………saat Haftada ………… gün 16. Vardiyalı çalışıyor musunuz? (1) Evet / Her zaman(2) Evet / İş Oldukça (3) Hayır 17. İşe başladıktan sonra İş Sağlığı ve İş Güvenliği eğitimi aldınız mı? (1) Evet (2) Hayır (1) Evet (2) Hayır (1) Evet (2) Hayır (1) Evet (2) Hayır 18. İş yerinde yapılan periyodik muayenelerden memnun musunuz? 19. İş yerinde İSG kurulu var mı? (3) Bilmiyorum 20. İşinizle ilgili iş kazası riskleri konusunda eğitim aldınız mı? 21. İşyerinizi iş kazası riski yönünden nasıl değerlendirirsiniz? (1) Çok düşük (2) Düşük (3) Orta (4) Yüksek (5) Çok yüksek 22. Sizce iş amirlerinizin (işvereninizin) İSG’ye bakışı nasıldır? (1) Çok yetersiz (2) Yetersiz (3) Orta (4) Yeterli (5) Çok yeterli 97 Muharrem Bilgen 98 23. Bu işyerinde işçiler kaza önleme çalışmalarında görev alıyor mu? (1) Evet (2) Hayır 24. Çalıştığınız işle ilgili yasa, tüzük ve yönetmelikler hakkında eğitim aldınız mı? (1) Evet (2) Hayır 25. İlk yardım eğitimi aldınız mı? (1) Evet (2) Hayır 26. Kullandığınız alet / makine / teçhizatın koruyucusu var mı? (1) Evet (2) Hayır (3) Bilmiyorum 27. İşinizde kullanmanız gereken kişisel koruyucu donanımlarla (K.K.D) ilgili tabloyu size uygun şekilde doldurur musunuz? Kişisel Koruyucu Donanım İşinizi yaparken kullanmak gerektiğini düşünüyor musunuz? Kullanıyor musunuz? (1)Evet (2) Hayır (2)Hayır Kullanmama Nedeniniz? 28.maddedekilerden seçiniz. Araştırmacının kararı (1) Evet Ara sıra Her zaman (1)Gerek Var (2)Gerek Yok 1-Koruyucu baret 2-Koruyucu gözlük 3-Koruyucu eldiven 4-Koruyucu giysi 5-Koruyucu ayakkabı 6-Emniyet kemeri 7-Diğer (Belirtiniz) 28. Kişisel koruyucu malzemeleri kullanmama nedenleriniz nelerdir? (Birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz) (1) İşletme tarafından bana koruyucu verilmediği için (2) Koruyucu takmak çalışmamı aksattığı için (3) Koruyucu beni rahatsız ettiği için (4) Koruyucunun bir faydası olduğuna inanmadığım için (5) Koruyucu takmak bana komik geldiği için (6) Koruyucunun nasıl kullanıldığını bilmediğim için (7) Yaptığım iş için gereksiz (8) Diğer (Belirtiniz)……………………….. Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 99 29. İşinizde kullanmanız gereken müşterek iş güvenliği malzemeleriyle ilgili tabloyu size uygun şekilde doldurur musunuz? Kullanıyor musunuz? (1) Evet Kullanmama Nedeniniz? 30. Maddedekilerden seçiniz. Araştırmacının kararı (1)Gerek Var (2)Gerek Yok Daima (2) Hayır Bazen İşinizi yaparken kullanmak gerektiğini düşünüyor musunuz? Müşterek iş güvenliği (1)Evet malzemesi (2)Hayır 1-Gerilim (FAZ) kontrol kalemi 2-Hat Topraklama teçhizatı 3-Bara Topraklama teçhizatı 4- Yalıtkan Halı 5-Yalıtkan tabure 6-Hat tüfeği 7-Lenteleme halat ve çatalları 8-Diğer (Belirtiniz) 30. İş güvenliği malzemesi kullanmama nedenleriniz nelerdir? (Birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz) (1) İşletme tarafından bana koruyucu verilmediği için (2) Koruyucu takmak çalışmamı aksattığı için (3) Koruyucu beni rahatsız ettiği için (4) Koruyucunun bir faydası olduğuna inanmadığım için (5) Koruyucu takmak bana komik geldiği için (6) Koruyucunun nasıl kullanıldığını bilmediğim için (7) Yaptığım iş için gereksiz (8) Diğer (Belirtiniz)……………………….. 31. Kişisel Koruyucu Donanımlarınız veya iş güvenliği malzemeleriniz ne sıklıkla değiştirilmektedir? (1) 1 yıldan az sürede (2) 1 yıldan çok sürede (3) Kullanılmaz derecede hasar gördüğünde (4) İşe uygun olmadıkları fark edildiğinde Muharrem Bilgen 100 32. Kişisel Koruyucu Donanım veya İş Güvenliği Malzemesi kullanımı konusunda eğitim veya talimat aldınız mı? (1) Evet (2) Hayır (1) Evet (2) Hayır (1) Evet (2) Hayır 33. Bu işkolunda hiç iş kazası geçirdiniz mi? 34. Bu iş kolunda son 1 yıl içinde iş kazası geçirdiniz mi? Geçirilen Kazalar Bu iş yerinde çalışmaya başladığınızın kaçınca yılında iş kazası geçirdiğiniz.(Hatırlıyorsanız saatini belirtiniz.) 1.Kaza 2.Kaza 3 Kaza 35. En son İş kazasının olduğu yer veya bölüm (birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz) (1) Alçak gerilim dağıtım hattında (3) Trafo direğinde (2) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20) Enerji nakil hattında Ayırıcı direğinde Yüksek gerilim sigorta değişiminde Kesici ölçü kabininde Bina tipi trafoda Dağıtım merkezinde Modüler hücrede Manevra sırasında Yer altı kablosunda Aydınlatmada Panoda Termik manyetik şalterde Sigortalı yük ayırıcısında NH sigorta değişiminde Abonede Saha dağıtım kutusunda Ölçü ve sayaç devresinde Koruma devresinde Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 101 36. En Son İş kazanız nasıl olmuştu? (Birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz) (1) Cisim batması (2) Düşme (3) Direkten düşme (4) Direkle birlikte düşme (5) Sepetli araçtan düşme (6) Parça düşmesi (7) Sıkışma, ezilme, burkulma (8) Yanma, ark yanığı (9) Elektrik çarpması (10) Zehirlenme (11) Göze çapak kaçması (12) Baş travması (13) Kesikler (14) Kırık/çıkık (15) Uzuv kopması (16) Madde patlaması (17) Trafik kazası (18) Diğer (Belirtiniz)… (1) Kişisel koruyucuların olmaması (2) Kişisel koruyucuların kullanılmaması 37. Sizce en son geçirdiğiniz iş kazasının nedenleri nelerdir? (Birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz) (3) Makine ve tezgâhlarda güvenlik tedbirlerinin alınmaması/makinelerin uygun olmaması (4) İş ile işçinin uygun olmaması (5) Kişisel nedenler (yorgunluk, uykusuzluk, hastalık, içki ve uyuşturucu kullanımı, stres v.b.) (6) Dikkatsizlik (7) Çalışma ortamının çok gürültülü olması (8) Çalışma ortamının çok sıcak ya da çok soğuk olması (9) Aydınlatma ile ilgili sorunlar (10) Denetimlerin yeterli olmaması (11) Diğer (Belirtiniz)… Muharrem Bilgen 102 (12) 38. Son iş kazasında vücudunuzda zarar gören yerler nerelerdir? (Birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz) (1) Baş (8) El Parmakları (3) Yüz (10) Ayak Parmakları (2) (4) (5) (6) (7) Gözler Boyun Omuz ve Kollar El Bilekleri ve Eller Dirsek (15) Diğer (Belirtiniz)… (9) Ayak Bilekleri ve Ayaklar (11) Diz (12) Beden (Göğüs, Sırt, Karın v.s.) (13) Omurga (Bel Kemiği ve Omur) (14) İç Organlar 39. Geçirdiğiniz son iş kazasının sonucunda ne oldu? (1) Herhangi bir yara almadım (3) 1 veya 2 gün işten uzak kaldım (2) (4) (5) (6) (7) (8) Önemsiz küçük yaralar aldım 3 gün ile bir hafta işten uzak kaldım 8 gün ile 1 ay işten uzak kaldım 2 ay ile 1 yıl işten uzak kaldım 1 yıldan fazla işten uzak kaldım Diğer (Belirtiniz)… 40. Sigara kullanıyor musunuz? (1) Hayır (3) Bıraktım………………..ay/yıl önce (2) Evet…………………….adet/gün …………………yıl kullanıyorum. 41. 1 yıl ya da daha uzun süredir devam eden doktor tarafından tanısı konmuş herhangi bir kronik hastalığınız var mı? (Varsa lütfen hangi hastalık olduğunu belirtiniz.) (1) Evet……………………….hastalığı……………yıldır. (1) Hiç memnun değilim (3) Ne memnunum, ne değilim (2) Hayır 42. Şu anda çalışmakta olduğunuz işten memnun musunuz? (2) (4) (5) Memnun değilim Memnunum Çok memnunum 43. Yaptığınız işle ilgili amirleriniz tarafından destekleniyor musunuz? (1) Evet (2) Hayır Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 103 44. İşyerinizde iş psikologunun çalışmasını ister miydiniz? (1) Evet (2) Hayır (1) Evet (2) Hayır (1) Evet (2) Hayır 45. İş kazası riski bulunan bir durum gördüğünüzde amirlerinize haber verir misiniz? 46. İşyerinizdeki İSG koşullarından memnun musunuz? 47. Sizce bu iş yerinde çalışmayı tercih etmenizde aşağıdaki faktörlerden hangisi veya hangileri rol oynamıştır. (Birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz.) (1) İş güvencesi (çalışma garantisi) (3) Sosyal güvenlik (2) (4) (5) (6) (7) Yeterli ücret İş sağlığı ve güvenliği koşullarının iyi olması Sosyal olanaklar(barınma yeri, yemekhane, lokal) Ulaşım kolaylığı Diğer (Belirtiniz)… 48. Bugüne kadar hiç meslek hastalığı tanısı aldınız mı? (1) Evet …………………………..Hastalığı……...…………….yıl önce (2) Hayır 104 Muharrem Bilgen Ankara’da Elektrik Dağıtım İşlerinde Çalışan İşçilerde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Görülme Sıklığı ile İlişkili Etmenler 105 106 Muharrem Bilgen