Wolliam Hesche (Göttingen) An einer gleichlautenden Stelle in den
Transkript
Wolliam Hesche (Göttingen) An einer gleichlautenden Stelle in den
Türk Dilleri Araştırmaları II (2001): 33-74 U.::ııILU'JI"I1IL-I1VJ..... si"garu Wolliam Hesche (Göttingen) An einer gleichlautenden Stelle in den alttürkischen Inschriften des Kül Teyin (KT, S;2) und des Bilga Qa'Yan (BQ, N:2) heiBt es: kün : ortosIIJaru: (nach Süden) Diese Formen wurden bisher immer als kün orto+s'l.IJaru bzw. mn orto+si'.IJ8.TU (Possessiv 3. Sg. + Direktiv) aufgefaBt. Daraus ergeben sich für das Altmrkische die Bezeichnungen kün ortasi' (Süden) und tUn ortasi' (Norden>. im Turkmenischen dagegen heiBt (Süden) günorta. Das Turkmenische, das schon im Vokalismus altertümliche Züge aufweist - Bewahrung der gemeintürkischen Langvokale in erster Silbe -, könnte aber auch in der Wortbildung ein alteres Stadium bewahrt haben. Hierzugehört auf jeden Fall die suffixlose Wortverbindung von am. kün (Tag; Sonne) und orta (Mitte>. zum Terminus technicus kün-orto (Süden) - mcht kün ortasi' -;so ist er auch noch im Turkmenischen als günorta id. erhalten. in Analogie hierzu erfolgte dannwohl auch die Neubildung von trkm. yerorta cmittellandisch) eine Lehnübersetzung von russ. sredizemnyj, lat. mediterraneus (das Mittelmeer und die angrenzenden Lander betreffend> (zu lat. medius <der mittlere) + terra <Land), W AHRIG 873): Yerorta DeIJzi (Sredizemnoe more/ Mittellandisches Meer, Mittelmeer) (TRS 826); yerorta deIJ~i ... , yerorta de.g~iniIJ (sredizemnomorskij / Mittelmeer-, mittelmeerisch\ yerorta deIJ1~ dövlatliiri (sredizemnomorskie gosu- http://www.turkdilleri.org/ 34 WOLFRAM HESCHE darstva / MittelmeerUinder~, yeroIta Mittelmeerregion' (BRTS n, 456).1 deIJj~ töviiriikHiri (sredizemnomor'e / In den alteren Quellen sind mr (Mittag; Süden> und (Mittemacht; Norden) nur suffixlose Verbindungen belegt: IrqBitig (9. lh.) :~?>l.f~:ıff4t kün oıtu (at midday\ :~~l.f~:ıf~h [ün ortu (at midnight' (T 1993 14-15, 98) 3 kün orta.da sIIJar (von Mittag her', kün orto.dun sf.. IJM (nach Süden lıin) (Ni. 4 Rückseite, S. 10, Zeile 7-8, 12-13) 2 Manichaica nı 4 (9. Jh.) ~~(0~ kün oıtu cMittag> (74:13) DLT (lL. Jh.) 5 TT V-A (13. Jlı.) 6 kün oıtu ödün kün oltu YIIJaq (zur Mittagszeit gen Süden) (S. 330, Zeile 88-89) TT vn (l3J14.Jh.) 7 Qişaşu )l-anbiya} (14. Jh.) kün ortu.da (am Mittag) (35,4-5) UJ9' u~ kün orta (Mittag) (ATAI,406: 39v14) kün orta.da (am Mittag> (ATA I, 480: 8 113v1) 4.1:. WJ9 i u~ kün orta.ya tegi (bis zum Mittag) (ATA ı, 405: 38v13; 406: 39v6) v gl. hierzu Wortverbirtdungen wie trkm. yeraş.t+i' 'unterirdisch) «yer 'Erde) + aş.t 'der untere'), bei denen an die zweite Kornponente das Possessİvsuffıx 3. Sg. tritt: yeraş.t'1' §uvlar 'podzernnye vody i Grundwasser' (fRS 308). 2 3 4 5 6 7 8 Datierung: Altersstufe 1b (742-930) - siehe D 1993e, 9 (Zeile 25), 33-35 (Abs,chnitt 2.9),86 (fabelle 38); 235 (Tabelle 84) und 251 (Zeile 19-20).-'1\8 Erdal has suggested (1977:106), it was probably copied from a manuscript written in theUigur ,script." (T 1993,6) kiin 0rtu 'in the middle of the day>, tün orlu 'in the middle of the nighC (fHOMSEN 1912,201, Nr. 36); kün ortu 'öğleyin', tün ortu 'gece yarısı) (ETY II, 79, Nr. 36) Datierung:.Altersstufe 1b/c (742-930/*8.50-950) - siehe D 1993e,35 (Abschnitt 2.9), 86 (Tabelle 38), 235 (Tabelle 84) und 246 (Zeile 8) Kaşgarlı Mahmud: Divanü LugaWt-Türk. TıpkıbasımIFaesirnile. Kültür Bakanlığı Yayınları i 1205, Klasik Eseder Dizisi i ll, Ankara 1990 (entstanden 1072-1077 in Bagdad; Kopie 1266) - s. D 1993c,51-54 (Abselınitt 2.20 Karaehanidiseh, ...) Datierung: A1tersstufe 2d (1209-1248) - siehe D 1993c, 43 (Abschnitt 2.15), 86 (Tabelle 38), 236 (Tabelle 84) und 252 (Zeile 8) Datierung: A1tersstufe3/4 (1248-1330/1250-1369) - sİehe D 1993e, 46 (Abschnitt 2.17),86 (Tabelle 38),236 (fabelle 84) und 252 (Zeile 22-23) Rabgüzıs Erzahlungen überdiePropheten aus dernlahre 7l0/131O http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION srgaru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN 35 Es liegt nahe, daB auelı in den Orchon-Inschriften nur kün-orto <Mittag; Süden) und tUn-orto (Mittemacht; Norden' - nicht Wn ortosi' bzw. tUn ortosi' - vorliegen kann. Die modemen Turksprachen haben die suffıxlosen Verbindungen mn-orto und tUn-orto (. . . *kecii-orto) teils bewahrt, teils durch suffıgierte--Porrnen ersetzt; allerdings treten auch hierbei Schwankunkece ortasi' gen wie in karatschai-balkar. Wnorta (Mittag> vs. kece orta (Mittemacht' auf. Die Belege im einzelnen sind: ro-' ı. kün ortaesı) - ilin arta(sr) / keca arta(sı) Nordwestgruppe (Kiptschakisch) Kasantatarisch Tobol-Dialekt Mischarisch Baschkirisch Krimtatarisch Karaimisch Karatschai-Balkarisch 9 9 kÖn urtası [KeH ypTachI TatRS 325, 592, RTatS 510, TatDS 275; KeH ypTachl RAoL. II, 1327] (Mittag' - tÖn urtası [TeH ypTacbI TatRS 574, 592, RTatS 512; TeR YPTaChI RADL. m, 1288] (Mittemacht' tün urtası ['!jn ypTacbI RADL. l, 1670] (die Mittemacht', aber FıSCHER, Sibirisches Vokabular (vor 1768): tün urta (Mitternacht' [in D 1965,95, Ni. 19] mnneIJ urtasi' [MiTat 55] <Mittemacht', mn ortsında [MiTat 94] (um Mitternacht' kön urtahı (ader ü?;age) [KeH YPTahbI (ı4aKU' y;?gre) BasRS 298, RBasS 597] (Mittag' tÖn urtahI [Ten YPTahbI BasRS 630, 680, RBasS 600] (Mittemache künorta [KIORopTa KcbRS 365] 'Mittag) kece ,ortası (ader arası) [Keııe 0pTaCbI (ıuıu apacbI) KcbRS 332] '""' kece orta [Ke-.:ıc opTa KcbRS 502] (Mittemache "Es gibt sieben türkische Sprachen (im sprachwissenschaftlichen Sinne): Tschuwaschisch, Chaladsch, Jakutisch, Südsibirisch, Kiptschakisch, Uigurisch, Oghusisch. Alles was damnter ist, İst Dialekt (z.B. sind Kasantatansch und Kasachisch Dialekte des Kiptschakischen)." D 1990,18-19. - Zur Klassifizierung der Turksprachen s. auch BRANDS 97-ıoOu.120-123,n 1971, 1 u. 4, D 1977, D 1985, T 1991 und MEYER!NOWERSEN 752-753. http://www.turkdilleri.org/ WOLFRAMHESCHE 36 günorta [nOH opTa RKumS 704], gün ortada [non opTaAaKumRS 109] (mittags) gece orta [re'le opTa KumRS 99, RKumS 707] <Mittemache Kurnückisch SUdwestgruppe (Oghusisch) Westoghusisch Gagausisch Türkeitürkisch ~atol.ı)ialekte günorta <Mittag) [*Karşıyaka -İz.; -Brs.; Büyükyemce -Bil.; -Ama.; -Tr.; Bağlıca *Ardanuç -Ar.; *Iğdır -Kr.; *l)oğubayazıt -Ağ.; *Erciş -Vn.; *Ahlat ...:.Bt.; -l)y.; *Varto -Mş.; -Kn.; Kerkük, Azerbaycan; DS VI, 2230] günorta üstü (gegen Mittag) [Karakoyun -Kr.; DS VI, 2230] günurta (Mittag) [-Vn.; DS XII, 4513] künorta. (Mittag) [Başhöyük *Kadınhaİn -Kn.; DS VIII, 3039] Zentraloghusisch Aserbeidschanisch günorta [KynopTa ARS 230, ADIL 216; li..):,;ı iJ;t FAF 956; li)..;1 iJJ FLF 648; günorta ATl)K 133] ·(Mittag>, günorta1ıg [BAYATLI 202] (Mittagessen), günortaüstü [KynopTaycıy ADIL 216] (gegen Mıttag); kün orta [Kyn OpTa RADL. I, 1064] (der Mittag) Südoghusisch Aischarisch,Sonqorl gı;ııı urta cari [Sonqor], ggn urta [Qaı<a-ye Farhad-Xan], ggn urta, glJn urta [Qorwa], gin grta ['AlI-QÜfcI], gijn grti [paradomba] (Mittag); gijn grtaliq [Paradombal <Mittagessen) [l) H-S ÜDOGH. 391]; gün-arta, gün~rta [ZanJan] cMittag) [MoNTEIL44] http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSmON sIgaru ,NACH IN DEN ORCHON-INSCHRIFfEN . 37 Qasqa1, Aynallu Ostoghusisch g\in QrD~, g\in Qrta [Dara-Gaz2, DH-CHOR. 96: Nr. 290] (Mittag'; gün Qrta [Dara-Gaz 1, DH-CHOR. 85: Nr. 290, 355], gijn Qrta, günQrta [Lo~:ffibad, DH-CHOR. 185: Nr. 290; 186: Nr. 355] cMittag; Mittagessen' Chorasantürkisch Amu-Darja-Dialekte Usbek-Oghusisch Nordoghusisch Turkmenisch günorta [rYHopTa TDS 216, TRS223,BRTS 118] cSüden; Mittag', günortan [rYHopTaH TDS 217, TRS 223, BRTS 118] (Mittag'; günorta (günorto) , günortan (günortan). [rYHopTa (rYHopro),ryHOPTaH (rYHOpTa:H) TDOS 150] Zentralgruppe Nogaisch Kasachisch Karakalpakisch Kirgisisch künortası [K)'bHOpTaChı RNogS 444] CMit- tag' - tün ortası [TYbH 0pTaCbI NogRS 251, 370, RNogS 446] (Mitternacht' mn ortası ['!'YH opTaCbI KazRS 263., RKazS 566; TYH 0PTI1Cbl RADL. III, 1548] 'MitternachC kün orta [KYH opTa RKkalS 715] (Mittag' . mn ortası ['!'YH opTaCbI Kka1RS 499, 661, RKka1S 719] <Mitternacht' tün ortosu ['!'YH 0PTOCY KirRS. 580, RKirS 597] (Mitternacht' Südostgruppe (Uigurisch) . Usbekisch Neuuigurisch Gelbuigurisch kün ortasi [acrnp. ·KYH YPTacıı RUSM 596, RUST II, 121] CMittag' khunohrta, khunohrtI [XiYuCi 173], khulJohrt} [XiYuCi 175] (Mittag' http://www.turkdilleri.org/ 38 WOLFRA1vI RESCHE Salarisch 10 Nordostgruppe (Südsibirisch) mn ortozı [T)in 0PT03hI OjrRS 161, RAltS 533, SABASKIN 79; T)'H 0PT03hI RADL. I, 1070] (Mittemacht' Altaitürkisch (Oirotisch) tünortozı Teleut-Dialekt [ryR 0PT03M RADL. III, 1548] (die Mittemacht' Schorisch Tschulymtürkiseh Chakassisch (Abakantürk.) Sagaiseher Dialekt Koibaliseher Dialekt Tuwinisch Karagassisch künörte [KYHöpTe XakRS 96] (am Tage) , künörtke [KynöpTKi XakRS 96] CTages-> tün ortaı [T)in 0PThI3hI XakRS 243] 'Mittemachf kün ortazı [Kyn opTa3hI RADL. I, 1064] (der Mittag> - tün ortazı [T)1n 0PTa3hl RADL. I, 1064] (die Mitternacht' künma [KyrrapTa, von KYH + opTa RADL. II, 1439] cderMittag) - mnlicta [T)1napTa, von ryn + opTa RADL: III, 1551] (die Mitternache Dün ortuzu [Ayn 0p1),3Y TuvRS 313,RTuvS 415] 'Mittemache, Dün ortuzunda I;wn opTJ3yn,n:a TuvRS 313, RTuvS 415] (mitten in defNacht' tün o'rtusu [TYn ObPTyCy TofRS 216] (Mittemacht', tün o'rtusunda [Tyn obprycyn,n:a TofRS 54,216] (um Mittemacht' J akutisch ,Dolganisch Jakutisch kün orto [K)'H 0PTO JaknW 23, 73, SJakJa 1875] (Mittag;· mittags), kün ortoto [K)in OpTOTO SJakJa 1295; Kyn optOTo JakRS 197,278, RJakS 449] (Mittag>, kün ortoto LO Zur Annahme eines oghusischen Substrats im Salarischen (E. R. TENıSEV: Salarsldj jazyk.- JazyldNarodov AZİi i Afrild, Moskva 1963,46) s. BRANDS 102 f. http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION sigaru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN 39 [Kyn OpTOTO JakDW 23, 73, SJakJa 1875] 'Mittag; Süden) - fun O1io byn 0PTO JakDW 23, 112, SJakJa 2893] (Mittemacht; um MiHemache, tUn ortoto [ryn OpTOTO SJakJa 1875] (Mittemacht; um Mitternacht; Norden\ fun ortoto [ryH' OpTOTO JakDW 23,112, SJakJa 2893; 11'yn OpTOTO JakRS 417, RJakS 451] <Mittemache; vgl. hierzu BÖHrLINGK 348, FuBnate 29: "Auch Kyn 0PTO und .ryn 0PTO ohne Possessivum." mn ortoto [DolWoSu 171] <Mittag'11 - fun ortoto [DolWoSu 254] (Mittemache, tUn ortotugar [DolWo 236] 'um Mittemacht> Dolganisch Tschuwaschisch Tschuwaschisch Chaladsch Clıa1adsch im Turkmenischen ist kün orta in der Bedeutung (Süden ' bis heute als günorta bewahrt; und auch für das J akutische galt noch in den 20er J ahren des 20. Jh.s kün orta = (Mittag)"" kün ortoto = (Mittag; Süden) und tun orta = <Mittemachf tlln ortoto = (Mittemacht; Norden>. Aile anderen Turksprachen, in denen kün orta und tlln orta bewahrt sind, verwenden diese Begriffe nur in der Bedeutung Mittag bzw. Mittemacht. in der Südwestgruppe (Oghusisch) existieren für kün orta (Mittag; (Turkmen. auch) Süden' nur suffixlose W ortverbindungen; der Terminus tUn orta (Mittemacht;· Norden> wurde von dieser Gruppe aufgegeben. Die Verteilung von suffixlosen und suffigierten Fonnen ist wie folgt ('OJ 1 . kün orto<Mittag> SW-Gruppe: SO-Gruppe: 11 AnatoLDialekte, Aserbeidschan., Afscharisch/Sonqoıi, Chorasanmrkisch (Dara-Gaz, Latfabad), Turkmenisch Gelbuigurisch Aber: künüb orto '(am) Mittag' (DoIWoSu 171) < *küntiiz orto; vgl. hierzu tschuwaschisch kantar [KallTap CuvRS 160, ThLTsch VLL-153] 'Mittag; Süden) < *künrur http://www.turkdilleri.org/ 40 WOLFRAlvl HESCHE 2 tün orta (MitternachC NW-Gruppe: Tobol-Dialekt (vor 1768) 3 kün orta (Mittag) - keca orto (Mitternaeht' NW-Gruppe: 4 kün orto CMittag' - keca orto,.., keca ortasI <Mitternacht' NW-Gruppe: 5 Karatsehaİ- Balkariseh kün orto (Mittag) - NO-Gruppe: Jakutiseh 6 Kumüekisch orto (MitternachC Koibaliseher Dialekt des Chakassischen orto (Mittag> - tun ortosi" (Mitternaeh!' Zentralgruppe: NO-Gnippe: Karakalpakisch Chakassisch ortosi' (Mitternaehe 7 NW-Gruppe: Kasantatarisch, Basehkiriseh Zentralgruppe: Nogaisch NO-Gruppe: Sagaischer Dialekt des Chakassischen J akutiseh, Dolganiseh 8 kün ortosi" cMittag> Zentralgruppe: SO-Gruppe: 9 Kirgisiseh Usbekiseh tun ortosi' CMitternachC NW-Gruppe: Zentralgruppe: NO-Gruppe: Tobol-Dialekt, Misehansch Kasachisch . Altaitürkiseh (aueh Teleut-Dialekt), Tuwinisch, Karagassiseh in der Südwest-, der Zentral- und der Südostgruppe der Turkspraehen sowie im Jakutisehen und Tschuwaschischen können an die Stelle von orta (Mitte) die Wörter (selbst (hier: Mitter, sfgar, yari', yanm ader *yiirtu (Halfte) treten: kün (Tag) + sigar (Jakut.) , kün + yan'(Tschuw.), kün + yiirYm (Usbek.), keca (Nache + yan' (Gagaus., Türkeitürk., Osman., Aserb.), illn (Nache + (Jakut.)~ tUn + sigar (Jakut.), tiln + yari' (Osman.), tiln + yanm az az http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION sJ1)aru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFfEN 41 (Karakalpak., Kirg., Usbek.;Neuuig., Gelbuig.) 12 und tün + *yartu (Karakalpak.). II. kün sıl)ar'i/yarı/yarımı (Mittag); kecti/tün yarı( sı), tfin özi/sıl)arr/yar'im(ı)/yartu(sı) (Mittemacht) Südwestgruppe (Oghusisch) Westoghusisch Gagausisch Türkeitürkisch Osmanisch geja yansı [reica HapIılCbI GRMS 107, 217] (Mittemachf gajayar'isY [geceyansı TS Lı 529] CMitternache gaja ya~isı [raı;ıa japbıcbI RADL. n, 1572] (die Mittemache, geje yarısı [~...)4 ~ (gue- ' dje Yarysy) DTP 927] (id.); dün yansında myn japhlcbIH,ı:ı;a RADL. ın, 1803] (um Mittemacht' Anatol. Dialekte Zentraloghusisch Aserbeidschanisch . gejayan [Kel[~japIıl] r'i(sl)[Ke1tı~japhI(CIıl) ARS 219],..; gejaya. ADIL 146] CMitter- nacht' Südoghusisch Afscharisch, Sonqorl Qasqa'I, Ayna1lu Ostoghusisch Chorasantürkisch Amu-Darja-Dialekte Usbek-Oghusisch N ordoghusisch Turkmenisch 12 Auch in RabgüzIs Qiş8.şu 'l-anbiya' (verlaBt 1310; die Londoner Hs. stammt aber aus dem 15. Th.) belegt: tün yar.iini'l:,..c...ı4 (js-i ATA l, 481: 115r17; 549: 183r17] http://www.turkdilleri.org/ 42 WOLFRAM HESCI-IE Zentralgruppe Nogaisch Kasachisch Karakalpakisch Kirgisisch mn JartY ['!Yu )KapTM KkaIRS 232] ,..., mn Jartısı, mn Jarpısı [TylI %apThICbI, TYH %apIIMCbI RKkalS 719], mn Janm [ı:yH )KapbIM KkalRS 233] cMittemache mn Jarün [ı:yH )KapbIM KirRS 237, 580] ,..., mn jaı1nii ['ry.n )KapbIMhI RKİrS 597] CMittemache Südostgruppe (Uigurisch) Usbekisch Icin yanni [KYH 5IpMH URS 574, RUSRes 362] (Mittag tim y8.mıida [TYH 5IpMıı~a URS 574J (um Mittemacht>, mn y3.rrr.ıi [TYH 5IPMJt RUSRes 364] (Mittemache fun yerim [ı:yH iiepIIM RUjgS 916] (Mitternache tlıun yanm, thune yanm [XiYuCi 131] cMit_ temache l - Neuuigurisch Ge1buigurisch Salarisch J akutisch, Dolganisch Jakutisch kün aIJara [KYH a:ıppa JaknW 3, SJakJa 115], kün aIJara [KY H al!apa SJakJa1295J CT age shalfte , Mittag l - ilin aIJara [ryH al!apa JakDW 3, SJakJa 116,2893] (Nachtmitte, Mittemacht>; tün üöha [TyYH yeh3 JakRS 417,RJakS 451],tUn üösa [.ryu yöc~ SJakJa 2893, 3155] CNachtmitte, Mittemacht' Dolganisch Tschuwaschisch Tschuwaschisch kunsurla [kuniurla FISCHER, Sibirisches VokabularCvor 1768), in D 1965, 72, Nr. 17] (Mittagl http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION si'1Jaru ,NACH IN DEN ORCHON-INSCHR.IFTEN 43 Neben den o.g. Formen sind auch Komposita yom Typus ono kün 'Mittag) , ono mn (Mittemacht' belegt: III. orto/yanın kün - orto/yanm tün/keca Nordwestgruppe (Kiptschakisch) Kasantatarisch yart! tbn [HpTM 1BH TatRS 715, RTatS 512; japThI reH RADL. III, 1288] (Mittemacht'; ürtakun [ürtakun MÜLLER 382, FISCHER (var 1768: D 1965, 73, Nr. 17)] (Mittag) - ürtamn [ürtatjün MüloLER 382, FıSCHER (var ı 768: D 1965, 73, Nr. 19)] (Mittemacht' yart'i tbn [RpTM TeR RBasS 600] (Mitternacht' 13 Baschkirisch yan gaJa [japhl raı;ıa RADL. ID, 120] <die Mittemacht' , yan gaJayadill.<. [japh! raı;üijap:aK RADL. m, 120] <bis Mittemachf, yan ga}ada [HpM re,ı:ı:)Kep:e KtaRS ı 65] (um Mittemacht' Krimtatarisch Karaiınisch: a) Halic b) Traki c) Krim yart! Kin [İİapTLI· KHH KarRPS 234] (Mittag) - yart'i Kecede [HapThI Keı:ı;3;ı:p KarRPS 31 ı] 'um Mittemacht' . yart'i KeC" a [HapTLI Ke"tUI KarRPS 234; japThl Katı3 RADL.m, ı 45] <Mittemache yan geca [iiaphlf311a KarRPS 167] (Mitternacht' Karatschai-Balkarisch Kumückisch Südwestgruppe (Oghusisch) Westaghusisch Gagausisch Türkeitürkisch 13 yan gaJa [yan gece TS ll, 1600] 'Mitternacht' Vgl. yara k6n [HPTbI KaH BaSRS 845, RBasS 597] 'ein halber Tag' [norrgım], nicht 'Mittag' [norrgeHh] vs. Karaimisch (Ha1ic) yarıt Kin 'Mittag' [noJIAeHb] http://www.turkdilleri.org/ 44 WOLFRAM HESCHE yan giJa [japh! riI]a RADL. ID, 120] (die Mittemache, yan gaJa oda gaJasi. [~~)4 DU (.rW ~ (Yary guedje DU guedjesi) DTP 1175] (id.', yan gaja [yare guedje D PFT 256] (Mittemachf' Osmanisch ~atol_l)ialek1e Zentraloghusisch Aserbeidschanisch Südoghusisch Afscharisch,Sonqorl y~(ri gçja [Sahrak, DH-SÜDOGH. 256: Nr. 15] «(gegen) Mittemachf' Qasqa)I, Aynallu Ostoghusisch Yeri Chorasantürkisch gçJa [Rül,üibad, DH-TExrE 361: Nr. 36] (Mittemache Amu -Darja-Dialekte U sbek-Oghusisch Nordoghusisch Turkmenisch yan gIja [Rphl DDı<;e TRS 820, BRTS 1,178], yanm giJa [RphlM rJıl:Jl\e TRS 178] (Mitternacht' Zentralgruppe Nogaisch Kasachisch Karakalpakisch KITgisisch . yar'im aqsam [HPhIM ax,ınaM KkaIRS 33,763, RKkalS 719] (Mittemachf jar'imtün [)KaphIM TyH RKITS 597] (Mitternacht' Südostgruppe (Uigurisch) Usbekisch . yarim keca [HpHM Ke-qa URS 574], yarim keca,yarim tim [HPHM Ke-qa, HPHM TYH RUST 127, RUSRes 364] 'Mittemache http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION sIyaru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRlFfEN 45 yerim keca [:iiepHM KelJ~ UjgRS 666, RUjgS 916], JARRING 216 otrakicE (Mittemache Neuuigurisch Gelbuigurisch Salarisch Nordostgruppe (Südsibirisch) Altaitürkisch (Oirotisch) Tuba-Dialekt Teleut-Dialekt Schorisch Tschulymtürkisch Chakassisch (Abakantilik.) Sagaischer Dialekt 14 15 16 . d"arün kün [japhIM Kyıı RAltS 530; japhIM' Kyıı RADL.llI, 129] (Mittag) - orto tün [OpTO T)'ıı OjrRS ı 17] (Mittemache orto mn [OpTO Tyıı BASKAKOV 141] (Mitternachf orto kün [OpTO KYH RADL. I, 1071] (der Mittag) - orto mn [OpTO TYıı RADL. I, 1071; m, 1548; orto tyn JazBacTel 107:23 14] (die Mittemacht' cari'm kün [QaphlM KYU RADL. n, 1437] (der . Mittag' - orta mn (Mittemacht' [SorFork 248,256,268,276] 15 ortugün [oPTYrYH LCul 50] (Mittag) - ortu mn [OPT)' T}1u LCul 66] (Mittemachf canın kün [-ııaphIM KYH XakRS 312, RXakS 625] , canın kün tuz'i [ QaphIM KYU. TY3hI RXakS 625], ortı kün tuz'i [opTbI KYU TY3hI RXakS 625] (Mittag) - cari'm xara [-ııaphIM xapaa XakRS 312], ortı xara [opTbI xapaa XakRS 130, 274, 312, RXakS 627] (Mittemache 16 orta tünda [oPTa TYH;ı:ı;a RADL. I, 1066] (um Mittemacht', .ortın « orta + tün) [opThm « oPTa + T}1H) RADL, I, 1072] (die Mitternacht' 'Norden) heiflt hier tiirs [tErs] (wörtL: entgegengesetzt)JazBacTel 15:24 SorFol'k 248:30 orta tünge cayyn alyanda 'Kor~a BpeM5I K nonHoQl16ml3l1nOCb) (als es beinahe Mitternacht war), 256:30 orta)ün (nOnHOQh) (Mitternacht), 268: 1 orta}iın)u }unda"" 276:8 runJlıJunda'B noJllio%) (um Mitternacht) Chakass. xara'Nacht; nachts, inder Nacht' < alttürk. qaraIJ(y)u (dunke!'., vgl.chakass. na 'neu' < alttürk. YaIJi' 'id.', chakass. niga 'Schwagerin) < alttilik. YiiVga 'id.); siehe hierzu auch die Ausfuhrungen in DH-CHOR, 656 http://www.turkdilleri.org/ 46 WOl.FRAM HESCfll3 Tuwinisch Karagassisch Jakutisch, Dolganisch Jakutisch Dolganisch Tschuwaschisch sUrSer [çypç~p CuvRS 427, RCuvS 547, ThLTsch XII-26 1, XllI-I02;sf6risfürPı SCRER, Sibirisches Vokabular (vor ı 768), in D 1965,72, Nr. 19] (Mittemache 17 Tschuwaschisch Chaladsch Chaladsch Für (Mittag) und 'Mittemache sind folgende Grundtypen belegt: CMittag' orto kün NW-Gruppe: NO-Gruppe: yarım kün *yartu kün NO-Gruppe: NW-Gruppe: orto keca ort o q araIJu ort o tun SO-Gruppe: yarı 17 keca NO~Gruppe: NW-Gruppe: NO-Gruppe: NW-Gruppe: SW-Gruppe: Kasantatarisch (MÜLLER 382, FıSCHER) T eleut-Dialekt des Altaitürkischen, Tschulymtürkisch, Chakassisch Altaitürkisch, Schorisch, Chakassisch Karaimisch (Halic) N euuigurisch (JARRING) Chakassisch Kasantatarisch (MÜllER 382, FıscHER) Altaitürkisch (auch Teleut-Dialekt), Schorisch, Tschulymtürkisch, Sagaischer Dialekt des Chakassischen Karaimisch (Krim) , Krimtatarisch TÜTkeitürkisch, Osmamsch (---- -si), Afscharisch/Sonqon (Sahrak),· Chorasantürkisch (RüI:ıabad), Turkmenisch Vgl. sur kım [çyp KYU CuvRS 192, RCuvS 544] (ein ha1berTag) [rro~llil], nicht (Mittag) [rro~eHb] vs. Karaimisch (Halic) yarırKin (Mittag) [rroJ1AeHb] http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION sJI)aru ,NACH'IN DEN ORCHON-INSCHRIFfEN yarı yır yarım aqsam yanm keca yarım yarım qaraIju tun *yartu keca *yartu tun Tschuwaschisch Zentralgruppe: SW-Gruppe: SO-Gruppe: NO-Gruppe: Zentra1gnıppe: SO-Gruppe: NW-Gruppe: NW-Gruppe: Karakalpakisch . Turkmenisch Usbekisch, Neuuigurisch Chakassisch Kirgisisch Usbekisch Karaimisch (Halic, Troki) Kasantatarisch, Baschkirisch Diese Grundtypen ergeben in der Kombination nachf eİİıe auBerst bunte Mischung: 1 47 <Mİttag) (Mitter- orto keca 'Mitte rnachC SO-Gru ppe: Neuuigurisch (JARRING) 2 orto kün (Mitta g) - orto qaraIju (Miue rnache NO-Gr uppe: Chakassisch 3 orto kün (Mittag > -- orto tün NW-Gr uppe: NO-Gr uppe: 4 (MİHernache Kasantatarisch (MÜLLER 382) . Teleut-Dialekt des Altaitürkischen, Tschulymllirkisch orto tün cMitte rnachC NO-Gr uppe: 5 Tuba-Dia1ekt des Altairurkischen, Sagaischer Dialekt des Chakassischen yarı yIr 'Mitte rnachC yarı keca (MiHe rnache Tschuw aschisc h· 6 NW-Gr uppe: SW-Gr uppe: 7 yarım Karaimisch (Krim), Krimtatarisch Türkeitürkisch, Osmanisch (,.., -si), AfscharischlSonqorl (Sahrak) , Chorasantürkisch (Rü!:ıiibiid), Turkmenisch kün CMittag) - orto tun (Mitte rnachC NO-Gr uppe: 8 Zentralgruppe: Altaitürkisch, Schorisch yarım aqsam (Mitte rnachC Karakalpakisch http://www.turkdilleri.org/ WOLFRAM RESCHE 48 yarım· kec a 9 SW-Gruppe: SO-Gruppe: yarım 10 Turkmenisch Usbekisch, Neuuigurisch kün (Mi ttag ) - NO-Gruppe: yarım q ara1Ju 'Mi tter nac he Chakassisch yarım 11 Zentralgruppe: SO-Gruppe: (Mi tter nac ht> din (Mi tter nac hC Kirgisisch Usbekisch rtu kec a (M iue rna cht ) 12 *ya rtu kün 'Mi ttag ) - *ya Karaimisch (Halic) NW-Gruppe: *ya rtu kec a 'Mi tter nac hC 13 Karaimisch (Halic, Troki) NW-Gruppe: *ya rtu tün CM itte rna che 14 NW-Gruppe: Kasantatarisch, Baschlcirisch fur (Mittag)· sowohl suffixlose, als in den modernen Turksprachen sind jebelegt; die suffigierten Fon nen sind auch suffıgierteWortverbindungen gibt s al-Kasgarl (DIwan Lugfit at-Turk) doch jüng eren Datums.1 Mal;ımüd 19 e end tte in der Sprache der Cigil folg ilir den Gebrauch von tır ortu (Mi Beispiele: l;5';( ortu ~~~r ~ ar (Mann im mittleren Alter) (DLT 74:12) av orrusj"Mitte des Hauses) (DLT 74:13) 74:1 3) ~rô;s-. kün orlu (Mittag> (DLT 18 19 aşu ~l-anbiya); erscheint erstmals im 15. Jh. (Qiş Die Form mn yaıfmi 'Mit tema che Tatarischen ortoSi"Mittag). im Tobol-Dialekt des dagegen fehlen ilitere Bele gefii rkiin tün urtasi" (s.o.). tiin urta, seİt dem 19. Jh.je doch heiBt 'Mittemacht> im 18. Jh. noch dort aus hae) eroberten 766 die Karluken; von "Das Siebenstromland (russ. Semirec' nördlichen und en Cigil, Yuxsi' und Y8'f7l18 den ben dann ihre Hauptstammesgrupp ihrer Mitte Aus (vor a11em das ili-Ta!) besetzt. westlichen Teil Chinesisch-Turkestans sog. Karader h schichte besonders wichtige Reic ging das für die türkisehe Sprachge yp 1,526) Ph e.risch eljan PRITSAK: Das Neuuigu khaniden (84 0- 1212) hervor." (Om http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION si'garu ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN 49 Die ilir das Alttürkische anzusetzenden Formen lauten folglich kün orto 'Süden) und Wn orto (Norden) .20 in den Orchon-Inschriften folgt auf diese Termini eine Postposition, die den ersten Bearbeitem der Inschriften, RADLOFF (1837-1918) und THOMSEN (1842-1927) 21, noch mcht bekannt war. Ihre Interpretation von kün : ortoslI)aru: (nach Süden) als kün orto+sr.IJaru bzw. ti1n orto+si'.IJaru (Possessiv 3. Sg. + Direktiv) wurde durch die vorangehenden Direktive bergiirü (nach rechts, nach Süden) und yfryaru (nach links~ nach Norden' sowie den fehlenden Worttrenner zwischen orto und sigaru gesmtzt: ~ bergfuü: kün : ortoslI)aru·: (nach rechts, nach Süden) :>l.Ii~I>-ı-l.I>:nıf'lh:>l.IVl.lt~ yi::ryaru: tUn: ortosıIJaru: (nach links, nach Norden) Die entsprechende Stelle bei THOMSEN lautet: birgarn kün ortusyiıaru ... jyryartl mn ortusyiıartı (Kül TeYin, S:2) birgiirü kün ortusyiı<lru ... jyryartl mn ortUsyiıılru (Bilga Qa'Yan, N:2) ca droite au midi ... agauche au mınuif 22 (nach Süden, nach Mittag ... nach Norden, nach Mitternacht> 23 20 21 S. hlerzu auch HESCHE 54 THOMSEN untenichtet RA.oLOFF mit Brief vom 29. November 1893 über die erfolgreich abgeschlossene Enztifferung der a1ttürkisehen Runenschrift und bittet ilm, cİie Herausgabe der Texte aufzuschieben, bis seİne Entzifferung vorliegt (MEYER 12-14, Brief 1). RADLOFF erhlelt wahrscheinlich schon Ende Dezember 1893 von THOMSEN die Liste· der entzifferten Zekhen und deren Buchstabenwerte (MEYER 21, Anın. 48). Er bedankt sich am 3 1.Januar 1894 und schreibt: "Dank llrrer Entzifferung bin ich von weİterem unsicheren Grübeln befreit worden." (MEYER 24, Brief 5). 22 THOMSEN, Vilh.: Inscriptions de rOrkhon dechiffrees.- Memoires de la Societe FinnoOugrienne. V. Helsingfors 1896, 115 THOMsEN, Vilhelm: Alttürkische Inschriften aus der Mongolei.- ZDMG, N.F. 3 (1924),141 23 http://www.turkdilleri.org/ 50 WOLFRANI HESCHE RADLOFF hatte zuvor in der nachstehenden Reihenfblge gelesen: 1894 6iprapy KYH 0pTychrn;apy ... jblP!)aPY TYH opTycbu~apy (Kül Te1in, S:2) (nach rechts,d. h. nach Mittag ... nach links, d. h. nach Mittemacht> 24 6aprapy KYH 0pTYcbIB;apy "0 jblP!)aPY TYH opTycbm;apy (Bilga Qayan,N:2) (nach rechts, d. h. nach Mittag ... nach links, d. h. nach Mittemacht> 25 1895 'im Süden nach Mittag ... im Norden nach Mittemacht> 26 1897 6apirapy Kyn 0pTychIB;apy o •• jhIp!)aPY TYH 0pTychlH;apy (nach rechts, (d. h.) nach Mittag .,. nach links, (d, h.) nach Mittemacht' 27 In der Grammatischen Skizze der a1ttürkischen Sprache 28 führt RADLOFF unter 7. Die Deklination der mit Possessiv-Affixen versehenen Noım na folgende Direktivformen auf: }l.ii hIB;apy, JII 'ri İB;apy, >l.i i i cbIB;apy, f4 'r i i ciB;apy 29 Da kün ortoSIYMU und tün ortasIyara als Belege wegfallen, bleiben für die Kombination ." Possessi v + Direktiv" in den Orchon-Insehriften nur noch yerilJm-ü subIgam (zu ihrem Land (wörtl.: Erde + WasserY 30 (Bilga Qayan, E:40) übrig.3 1 24 25 26 27 28 29 30 31 RADLOFF, W.: Die a1ttürkischen Inschriften ·der Mongolei (1), 31 op. cit. 73 op. ciL, Dritte Bellage (Neue Uebersetzung der hıschriften von Koscho-Zaidam), 446 (Kül Te1in, S:2), 457 (Bllga Qayan, N:2) RADLOFF, W.: Die a1ttürkischen Inschriften der Mongolei (11),150 (für beide Denkmaler) RADLOFF, W.: Die a1ttiirkischen Inschriften .der Mongolei (11), 1-129. op. cit. 80 "La combinaisonjir-sub, terre et eau, ne s'emploie seulement que dans racception religieuse mentionnee dans la note 17, mais designe aussi tout simplement l'ensemble d'unpays comme notion geographique (comp. i E 20'=:: II E 17, II E, 35 jirin subyn, 40); de meme Ilouigour jlir-su; ..." (THOMSEN, Vilh.: Inscriptions de YOrkhon dechiffrees 150, not e 26) -sÜJaru, -siIJiirii ist aber z.B. im Irq Bitig (9. Jh.) belegt: ordOSii]aru 'toward his royal camp), tiibiisiIJiirii <to his cameıs', uyasii]aru 'to İts den) (siehe T 1993). http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION si'garu ,NACI-f' IN DEı~ ORCHON-INSCHRIFTEN . 51 Die Orehon-Insehriften wurden in der Türkei zum ersten Mal von NECIB ASIM (NAJIB 'AşlM) veröffentIieht; er riehtete sieh merbei naeh RADLOFF und THOMSEN: j~ .,;)) [b.JJW] Auch an}3 0'; J.J;.~ / ,- ~..ı.:....ı JJ').Jr ~ b..ı3fj.Jr .... [bJ..ı~]~..ı.:...... JJ').Jf l.J./bJ..ı...,r. 32 NECIB AsıM setzte für das Alttürkische kün ortasi" bzw. mn ortasi" Spatere Forseher· haben dann· dieser Stelle in den Orehon-Inschriften keine weitere Beachtung gesehenkt.3 4 Bei der in den Ausdrüeken kün ortosigaru und mn ortos'iıJaru verborgenen Postposition handelt es sieh um das seltene Wortsi"IJaru (nach, in Riehtung auf, das noch bei QUTB (lJusriiv u SInn, 14. Th.) belegt ist: ZAJ n, 147 [f' 73 rj, Zeile 18: ~)~~ ~-')~ ~ )~~ ~ ZAJ l, 194, Zeile 9-10: bahildudar baqyb bajlar syIJaru - jana bajlar baqyb darvıs saru [bahadurlar bagfp baylar sigaru - yana baylar bagi'p diirvIS saru /. Die Reeken bIiekten auf die Reiehen - und die Reiehen bIickten auf die Armen.] ZAJ III,165: SyIJartl (w kierunku, w strontt, ku>, 194 bahadurlar baqyb bajlar syIJartl (dzielni wojowniey (bohaterzy) patrz'l w stront( bogaczi· 32 33 NAHa 'AşiM: Orhun Abidelen. İstanbul 1924, 130-131 op. cit. 130, FuBnote 13: J~ı.)ı ~~ (~> ~ (~) $ (~ 4:iJ,ı) (~~J9J)· op. cit. 130, FuBnote 14: -.i~.) y~ ~ \S.;L.S'~~ midi .!J.rl~!.ı-S ~ 4:iJ,ı ı:ı,..s op. cit. 131, FuBnote 1: 'J') 34 4..!l.;..$' ı:ı..u~ dJ ..u" ~LA..O ~ 4:iJ ,' ı:ı,..s- \S~ ı,rw4:iJ,' ~ Auch CLAUSON 725 S.V. 1 kün (g-) originally 'the sun) ... kün ortusı: 'when thesun is in the middle, south); 513 s.v. tün (d-) 'night' ... yırğaru: tün ortu:sı:lJaru: 'to the north); T 2000,116,267./2. hat birgiiriikün ortOS1+I)aru, yırgaru mn ortosı+I)aru. http://www.turkdilleri.org/ 52 WOLFRAlVI RESCHE Bereits THOMSEN hat über die Verwendung des Worttrenners ausführlich berichtet.35 Die deutsche Übersetzung der ın diesem Zusammenhang wichtigen Stelle lautet: " Letzten Endes, je weniger die Wörter kurz sind, desto mehr gilt die Regel, sie-durch den Doppelpullkt zu isolieren, und umso mehr beschdinken sich die Ausnahmen von dieser Regel höchstens aufpaıle, in denen erne spezielle logische Verbindung vorllegt, z.B.: ra] die eİnes Substantivs mit ahnlich, seİnem Adjektiv, seinem Zahlwort oder [b] die Appositionen oder beigeordneten Wörter, die gleichsam einzigen Begriff bilden, eİnen [c] eine Postposition mit dem Wort, das sie regiert, und dgL mehr." 36 Die Verwendung des Worttrenners zwischen emer Postposition und dem Wort, das sİe regiert, ist jedoch - unabhangig von der Llinge eines Wortes - mcht obligatorisch, wie die folgenden Beispiele belegen: : .t1-ı:: H~ >J: t J ı- ı- Tatabi': bodun : tapa: (Kül Te1in,E:28) ,.., :.t 1 ı-) 1~} J : t J ı--ı- Tatabi-: bodun tapa: (Bilga Qa"{an, E:23) (gegen das Tatab'i-Volk) 37 :t f h 111' it h Tamir qapiyqa -fagi: (Kül TeYin, E:2) : ~fh: J' 1IY1 rl1'ith Tamir qapiyqa: tagi: (KüıTerin, E:8, 17,39; S:4; Bilga Qa"{an, E:4, 15; N:3) (bis zum Eisemen .Tor (ein PaB zwischen Sogdiana und Ferghana auf der StraBe zwischen Samarkand und Balch) 38 35 36 37 38 Vilh.: Inscnptions de YOrkhon dechiffrees.- Memoires de la Societe FinnoOugrienne. V. Helsingfors 1896,43-44 "En somme, moİns les mots sont courts, plus la regle de les isoler par le double point fait loi, et plus les exceptions acetteregle se limiteront tout au plus aux cas ou il ya une combinaison logique speciale, par exemple, celle d'un substantif avec son adjectif, son nomde nombre ou analogue, les appositions ou les mots coordonnes, qui constituent cornrne un seul concept, une postposition avec le mot qu)elle regit, et autres semblabies." (op. cit. 43-44) THoMSEN, Vilhelm: Alttürkische lusehriften aus der Mongolei.- ZDMG, N.F. 3 (1924),150 op. cit. 145 ff. und 174 s.v. Tlimir-qapl'y THOMSEN, http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION si'1)aru ,NACH IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN . 53 :.t~: af*"ftti Kögman: asa: (Kül TeYin, E:17) :.t~rta*"frı~ Kögman. aSa: (Bilga Qa"(an, E:15) (jenseits des Kögmfuı) (d.h.jenseits des Sajan-Gebirges bzw. eİnes Teiles davon) 39 : rta Arı C:) JHt "r t ~ : A rı ~ : t "r i it TfuJri: ldlc : birtök (:)40 ücün: (Kül TeYin, E:12) * : rP Arı: ~ h l' t A rı ~ : t l' "i h TfuJri: küc birtök : ücün: (Bilga Qa"(an, E: 11) (Dader Hirnmel (ihnen) Starke gab) 41 :>-ııY)t:.t0 anta: : >- ıı)ı [)t].t0 anta ınyarn (Sine-usu, N:10) . (danach) : [ın hanı : (Sine-usu,VV:2) (danach'42 Die Postposition siijaru (nach) setzt sich aus dem Wort siijar (Richtung' und dem Direktivsuffıx -ro zusammen - sii]ar + -ro >*si:garru 43 >siijaru 44 - und folgt so dem Beispiel taparu (İn Richtung, naclı) < lapa 'nach (raumlichY +Ditektivsuffix _ro.45 Diese Postposition ist in den folgenden Quellen nachgewiesen: Qutaçjgu Bilig (11. Jh.) 46 . vy~ı 39 40 41 42 43 44 45 46 ilig taparu (zum Herrscher hill' (Fergana Nüshası416:14) op. cit. 148 und 172 s.v. Kögmiin InT 1988, LO ohneWorttrenner(wieinKül Tigin "Fin Atlası", 4, Nr. 29 in T 1988), aberbeiRADLOFF mit Worttrenner (siehe Kül Tigin "Radlofftan", Ta6n. 1., 12 in T 1988). Welche der beiden Lesungen zutrifft, war auch nicht an Hand der Abb. XVII. in Radloffs Atlas herauszubekommen. THOMSEN, Vilhelm: Altlürkische Inschriften aus der Mongolei.-: ZDMG, N.F. 3 (1924),147 Vgl.hierzuRAMsTEDT 14-15 (N: 10) und 32-33 (W:2); ETY-I, 167 (Ş 10) und 181 (B 2) sowie T 2000,156: 365. mgaru "itibaren, sonra, öte" « *ın+garu) " ... it is, therefore, prob.that berü: is itself ader. f., a crasis of *berrü:, that is *ber (?ber) with the Directional Suff. -rü: and this is corroborated by the fact that it is often used in antithesis to aIJaru:, q.v."(CUUSON 355 f. s.v. berü:). Vgl. hierzu T 2000, 141, § 313: biirii "beri, bu yana doğru" < *ba+rii (krş. Trkm.bari ay.) CLAUSON xl: "-ru:/-rü: Directive Suff. meaııing (towards'; very rare; syn. w. -ğaru:/-gerü:"- Vgl. alttürk. yoqaru 'herauf' < *yoq+yaru (CLAUSON 896: yok (high ground); Rap.leg. but the basis of yokaru:, q.v. The weight of evidence is in favourof -0- against -u-.) . Siehe CLAUSON 445 s.v. tapa:r:u: Kutadgu Bilig. Tıpkıbasım. IT: Fergana nüshası. Istanbul 1943 (verfaBt 1069 in Kaschgar von Yüsufijaşş I:Iağib.aus Balasagun; Abschriftdatum der Randschrift unbekaıınt) http://www.turkdilleri.org/ 54 WOLFRAM HESCHE Dlwan Luğat at-Turk (11. Jh.) • •• .J~ Çi ~ uluy taparu ... yügürgil (geh auf den Alteren zu) (DLT 473:13) ljusrav u SIrin (14. Jh.) ZAJ ll, 77[f' 38rO],Zeile3: ;;; r.,Ş~..JY.. .J..} l:ı IJ~.J r ~ ZN I, 106, Zeile 23-24: birindin qobty gajdit birlii ParvIz - eyqyb arslan tabaro jüridi tez [yenndin qopti' gayrat birla Parvez - ci'qi'p arslan taparu yöridi tez i Parvez sprang eifrig von seinem Platz auf - ging hinaus und lief schnell auf den Löwen zu] ZAJ m,167: tabaru (ku, do, w kierunku), .,. 106 cyqyb arslan tabarujüridi tez ((1J.) wyszedl naprzeciw lwu) 'Atabatu Jl-lfaqa Jiq (Ende 11./15. Jh.) 47 ulugJ~ taparuCARAT 63, 286 =A 67,1) = (ululuğa doğru) (ARAT 63, 286) [nach GröBe (dlı. nach Ruhm und Ehre, nach Bedeumng)] in diesem Werk kommt auch sIgaru var - jedoch nicht als Postposition, sondem als Adverb: isizliktin özm' SÜJ8ru sa.li'p (ARAT 70, 366 = A 88,2) = (kötülükten ken- dini bir yana çek) (ARAT 95,.366) [Halte dİch von Bösem fem.] « 47 48 In den Orchon-Inschriften İst das Direktİvsuffıx -TU auch noch in zwei weiteren Filllen belegt: 48 auBer in sfI)aru *siİJar-ru) = Entstanden 1097-1100, abgeschrieberi 1444 (Handschrift A Samarkand) - siehe D 1993c,51 LTeber die Herkunft dieses Affıxes Hisst sich nichts Bestimmtes sagen. Py, py ist entweder em verstümrtıeltes Nomen, oder es İst als Adverbia1endung aus emer Reihe von adverbia1isch gebrauchten Gerundien der Verschmelzung auf y, y von auf p auslautenden Verbalstammen abstrahirt." (RADLOFF, W.: Die alttürldschen Inschriften der Mongolei (lI), 85). -:-Nach T 2000 ist -ra sowohl Kasus- (116, § 267.4.), als auch Wortbildungssuffıx (141, § 305.), -ıu dagegen nur Wortbildungssuffıx(141 , § 311.) . http://www.turkdilleri.org/ 55 DIE POSTPOSITION sr.f}aru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN 1 kerü :,. l' t ~ . (Kül Te1in, E:2) kerü: 'nach hinten, nach Westen> 49 : .r it Y ıt J : t4 l' ~ (Ongin, ı ı) kerü : badl'ma: 'zuruckkehrend(erY :1 ıtJ:t4 1'~.t 0 (Küli Cor, E:2) anta kerü : batip: '(Küli Cor) ging nach Westen und ...> 2 barliki 50 (Tunuqoq n, S:2) anta bfuiiki ... soydaq . bodun (das von dort an siedelnde sogdische Volk ) :H~}J:rB~Y}~·... :tB ..... ~.r0 Die genaue Bedeutuiıg der Begriffe sIgar, yiİJaq und bulUI] ist nicht immer klar. Nach CLAUSON " bul ul) means (a segment of the ski ·and yıIj ak 'direction,compass bearing) (see note thereon, p. 68)" (343, s.v. buluI) und "(the exact meanings, often blurred, seem to be YIIja:k 'direction>, buluIj (comee, slIJar Cside»" (949, s.v. yıI)a:k). RACHMATI übersetzt J'ÜJaq mit . 'Himmelsrichtung, Windrichtung>, bulul) mit cWinkel, Nebengegend) und zitiert merzu TT V-A, 328-62: tört yiİJaq tört bulul) siliz yiİJaq bolur (die . vier Seiten (Weltgegenden) und die vier Ecken (Nebengegenden)bilden (im ganzen) acht Seiten (der WindroseY (TT VII, 68: 151.). Die in den alteren ostlürkischen Texten belegten Formen - mer nach Altersstufen 51 geordnet - sind: la: 688-850 buluI): Ongİn : YiJ} (732 ?) jt : h 1''' h tôrt buluIJu,), (F:1; ETY l, 129) 'the four quarters of the world) (T 1968,291) Kül Teyin (732) : i J >J: h 1''' h tôrt buluI) (E:2; T 1988, Anhang) (the four quarters of theworld) (T 1968,263) : t rl n i J >J : h l' t4 h· tôrt buluI)daq'i (E:2; T ı 988 ı Anhang) 'in the four quarters of the world) (T 1968,263) 49 50 51 1 Siehe CLAUSON 736 f. s.V. ke:rü (g-) Adv. fr. *ke:; 'backwards, behind and the like; .:. Oder beriiki? Vgl. CLAUSON 364: berüki: (? berü:ki:) SiehehieİZuD 1993c, 86 (Tabelle 38),87 (Tabelle 39), 235 f. (Tabelle 84) http://www.turkdilleri.org/ 56 WOLFRAM HESCHE Bilga Qayan (735) :-fJJ: h tört buluIJ (E:3; T 1988, Anhang) tört buluIJdaqi' (E:3, E:24, N:9; T 1988, Anhang) (in the four quarters of the world) (T 1968,275,280) r rf ~~ ~ J >J : h 'r ~ h tört buluIJdaqı (E:2; T 1988, Anhang) <in the four quarters of the world' (T 1968,275) SlIJaru: Kül Teyin (732), S:2; Bilga Qayan (735), N:2 :tJ'B~ ~J>J :h'r~h ~ tı> -ı-li : >li >: mn orto slIJarll (nach Süden) i> -ı- }.j> : rr ~ h mn orto SIIJ arn (nach N orden' sÜJar: Tunuqoq (726) : t h 'rı -ı-}.j:.t i slIJarca artuq arti (II, W:40; T 1994, 16-17) «(Their two wings) were about half again as many (as we.Y (T 1968,288, W5); slIJarça: artuk (half as much again> (CLAUSON 840 s.v. slIJa:r (a side') Bilga Qayan (735) :tl~l:li~tl •.. :tl~lli~tl s1IJar silsi ... 81IJar silsi ... (E:32; T 1988, Anhang) (one half of their anny ... , the otherhalf of their army ...' (T ı 968, 277); slIJar süsi: (one wing of the army'· (CLAUSON 840) Sine-usu (760) 52 :}.j~tf:rPx'r~ ••• birdin slIJar (nach Süden) (E:3; ETY 1,168 f.) J:t}.j~tf ••• )1~>J: sÜJarl'bodun ... slIJar'ib(odun] ... (E:6-7; ETY 1,170 f.) (hilithe people (surrendered to us) and half (fled to China?Y (CLAUSON 840 s.v. slIJa:r ca side»; GABAIN 1950, Nachtrage 162,4: siVar+i' budun icikdi, SIYM+f budun kirti (R 06) "das halbe Voli< unterwarf sich, das (andre) halbe Voli< kam herbei" . lb: 742-930 buluIJ: lrq Bitig (9. Jh.) :tii1> ~> J> J: h 'r ~ h tört buluIJtaqı (T 1993, 16:28., 101) (dört bucaktaki) (ETY II, 80:42.), (in all quarters of the world) (T 1993, 17:28.) 52 Datierung: Altersstufe la (688-850) - siehe D 1993c, 10 (Zeile 18), 86 (Tabelle 38) http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION si'ı]aru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFfEN 57 slIJar: Maniehaiea III, Nr. 8 Vord~rseite (9. Th.) 53 birdin slIJar (von Süden her (s. 23, Zeile 10) 54 lb/c: 742-930/*850-950 Maniehaiea III, Nr. 4 Rückseite (9. Th.) 55 kün ortoda slIJar yil cWind von Mittagher) (S. 10, Zeile 7-8) . kün tursuqdan 56 slIJar (naeh Osten hin' (S. 10, Zeile 6) yirda slIJarqı yil cNordwind) (S. 10, Zeile 10-11) bırqarudun slIJar yil tursar (wenn ein Südwind heITsehe (S. 10, Zeile 14-15), bırğaıudun slIJar yel tursar (if a wind rises blowing from· the south' (CLAUSON 361, s.v. bırğaru:) irdin slIJar (naeh Norden hin) (S. 10, Zeile 9) künbatsıqtÜ1 slI]ar yil (Wind von Westenher' (S. 9-10, Zeile 4-5); kün batsıkdm slIJar (in·(or from) the wesf (CLAUSON 840s.v. SlIJa:r ca side») kün ortodun slIJar (naeh Süden hin> (S.lO,Zeile 12-13) le:' *850-950 bulul): TT i (Bruehsllicke eİnes Wahrsag~buehes) 57 kidin tardln buluIJda (aus dem westliehen und nardlichen Winkel' TT I, S. 251 (20.143) [Dn.: aus dem nordwestliehen Winkel] öIJdün mnllin buluIJda 'aus dem östliehen und südlichen Winkel' TT I, S. 251 (20.142) [Dn.: aus dem südöstlichen Winkel]; GABAIN1950, 171 ~ § 408: öIJdün küntün buluIJda." im Süd-Osten" 53 54 55 56 57 Datierung: A1tersstufe lb/c (742-9301*850-950) .:..- siehe D 1993c, 35 (Abschnitt 2.9),86 (Tabelle 38), 235 (Tabelle 84) und 246 (Zelle 8) BANG 1931,13 übersetzt "in südlicher Richtung" und kommentiert: "In den Turfanfragınenten wird sonst (Norden' durch taydIn s'ı'iiar 'bergwarts) ausgedruckt, 'Süden) durchküntinyJiiaq." (Anın. 23, S.16f.) Datierung: A1tersstufe lb/c (742-9301*850-950) - siehe D 1993c, 35 (Abschnitt 2.9), 86 (Tabelle 38), 235 (Tabelle 84) und 246 (Zelle 8) ? tuysuqdun / ? tuysuqda GehörtnachD 1993e. 48 (Zelle 7) zu A1tersstufe 4 (1250-1369). Da die Ost-Orientierung - d.h. öl)dün 'vom; im Osten), kigin 'hinten; im Westen) - von den Uiguren im 9. Jh. zugunsten der Süd-Orientierung - d.h. soltun 'linles; im Osten>, ol)dun 'reehts; im Westen>, ](üntün 'im SÜden\ kiğin 'hinten; im Norden) - aufgegeben wurde, ist zumindest ftir Bruehstüek T II Y 36. 8., aus dem die o.g.Beispiele stammen, A1tersstufe le anzusetzen. Vgl. merıu PRITSAK 381 und HESCHE 54 f. http://www.turkdilleri.org/ 58 WOLFRAM HESCHE YÜJaq: tört yi1)aq (die vier Himmelsrichtungen) TT I, S. 250 (17.121) s11)ar: TT VI (Das buddhistische Sutra Sakiz Yükmak) ikidin sl1)ar (aufbeiden Seiten) TT VI, S. ı 12 (85) küntin sıl]ar (im Süden) TT VI, S. ı 12 (83-84) onun sıl]arq'i (in den zehn Himmelsrichtungen befındlich> TT VI, S. 104 (07-08) tast'in sll]arq1 (auBerer> VI, S. 118 (187) Y1l]aq: kidin y'iIjaq (im Westen> TT VI, S. 112 (85) ölJtün y'iIjaq 'imOsten) TT VI, S. 112 (84-85) ta')'t1n y'iIJaq (im Norden) TT VI, S. 112 (84) TT VII-IS ./16 ./25. (Uigur. Fragınente nicht-religiösen Inhalts) 58 kidin y'il][aq] (im westlichen (TorY TT Vil, 25 (15.24) kidin y'il]aq-mta (im Westen> TT VII, 26 (16.4-5) bulul]: [kidin kündin nailrtİ buluIJ-ta (İn der südwestlichen nain;tI-Zwİschenge gend) (wöıtl.: İn der westsüdlichen nain;ti-Zwischengegend) TT VII, 25 (15.8) [öIJdün ta')'ld'in aisani buluIJ-ta (İn der nordöstlichen aisanI-Zwischengegend> (wörtl.: in der ostnördlichen rusanI-Z wischengegend) TT VII, 36 (25.18) 59 58 59 N ach D 1993c, 252 gehört 25 . zu Altersstufe 5 (1334-1391), 15 . und 16. seien dagegen nicht zu datieren, also '?'; doch wegen der in den Bezeichnungen :fiir Himmelsrichtungen vorliegenden Ost-Orientierung gilt ftir aIle drei: Nicht spater als 9. Jh. Vgl. hierzu TALLQVIST 157: "Bei den Benennungen der Zwischenrichtungen ersten Grades, die in die Mitte zwischen zwei Kardinale faIlen, kann man natürlich ebenso gut von der Nord-Süd-Linie als von der Linie Ost-West ausgehen, oder man bildet die zusammengestzten Namen in der Weise, dass die Glieder in ihre natürliche Reihenfolge der Aufzillılung von Osten nach Westen gesetzt werden. Die letztgenannte Methode wird z.B. im Tibetischen beobachtet: sar E, sar-lo E.S. =SE, 10 S,lo-nuw SW, nuw W, nuw-]an W N. = NW,jan N,jari-§ar NE."- Für das Chinesische gilt die Ost-WestLinie: döng E, mmm S :!ıIrm döngnan E.S. = SE, iffi XI W, iffi'iTj xInan W.S. = SW, ::it bei N, iffi::lt xlbei W N. = NW, *::it döngbei E.N. = NE. Da die in eckigen Klammerr. stehenden uigucischen Termini nachder chinesischen Methode erganzt wurden, scheint tür das Uigurische ebenfalls die Ost-West-Linie zu gelten. Die türkeitürkischen Bezeichnungen dagegen gehen von der Nord-Süd-Linie aus: doğu E, güney-doğu SE, güney S,giiney-batı SW, batı W,kuzey-batı NW,kuzey N,kuzey-doğu NE. * http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION si'1)aru ,NACH IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN 59 YÜJaq: kündin ylIJa[q] (im südlichen (Tor)' TT VII, 25 (15.23) kündin YıIJaq-Ülta (im Süden) TT Vll, 26 (16.3-4) [öIJdün ylIJaq] qapıy-ıü[IJ] tasınt[a] (auSerhalb des östlichen Tores) TT vn,26 (16.2-3) ..öIJdün y'iIJaq qapi'y <im östlichen Tor) TT VII, 25 (15.22) öIJidün k:ündin yı[IJaq] <in südöstlicher Richtung) TT VII, 36 (25.15) taydin YIIJaq-ınta <im Norden) TTVll, 26 (16.5-6) tay-tilı yÜJaq-ta <im Norden' TT VII, 25 (1 5 .14) id: *900--1050 Uigurica II-I 60 yol YÜlgay <des Weges Richtung> Uigurica II, S. 4 (1.2) 2b: *1040--1170 Uigurica III/2. (Kancanasari), III/6. (Şaçldanta) taydÜl yÜJaq <nach Norden' Uigurica IIIJ2., 30-21 tört YÜJaytaqı ilig lar bagUir .<die Könige aus den vier Weltgegenden) Uigurica !W6., 54-6 törtdin YIIJaq <in den vier Weltgegenden) Uigurica !W2., 27-2 slIJar: ictin s'iIJar//[ca] (innen) Uigurica IIII2~, 30-30 qOpdÜl slIJar (nach alien Richtungen) Uigurica !W2., 29-2 törtdin sllJar körüp C(der Elefant) schaute nach den vier Seiten umher . und ...) Uigurica III/6., 58-7-8 2c: 1120--1209 TT X . (Das Avadana des Damons A~avaka) ictin s'iIJarq'i '" tasan slIJarqı cinnen '" auBen) TT X, S. 28 (411-412); cinterior ... exterior> (CLAUSON 841 s.v. SllJa:rkı:) / / / ipin slıJar [su]mir tay-qa (bis zum im ... gelegenen Sume11l-Berge' TT X, S. 24 (330) ölJtiin sllJ[ar] <auf der vorderen Seite) TT X, S. 22 (267) 60 Datierung: A1tersstufe Id (*900-1050) - siehe D I993c, 37 (Abschnitt 2.11), 86 (Tabelle 38),235 (Tabelle 84) und 253 (Zelle 1) http://www.turkdilleri.org/ 60 WOlFRAMHESCHE yüJaq: oIjtun yıI]aq 'in der rechten (= westlichen oder südlichen) Himmelsrichtung) TT X, S. 16 (149) qayu-dıI] YIIJaq ... antÜ1 yII]aq (wo ... , dort ...) TT X, S. 14 (83-85); vgL Uiguricall saltun ylIJaq (in der linken (= östlichen oder nördlichen) Himmelsrichtung> TT X, S. 18 (159) 61 81IJar: Uigurica III/3. (Mahendrasena) törtdin sII]a[r] (nach den vier Himmelsrichtungen' Uigurica ITI13., 45-5 2d: 1209-1248 TT V - A (Aus einem tantrischen Text) alqu[dIn] slI]ar (von allen Seiten> TT V-A, S. 324 (2-3) alqud1n SlIJar (von alien Seiten) TT V-A,.S. 324 (6,9,13) ontun sÜJarqı (in den zehn Himmelsgegenden befındlich) TT V-A, S. 326 (26) , 328 (78,80),330 (105,106) ontun SlIjary-qı [sic] 'id.> TT V-A, S. 328 (73) tardIn slIJar (gen Norden) TT V-A, S. 328 (76) yiiJaq: kidin YIIJaq (nach Westen) TT V-A, S. 330 (99) kün ortu öğün kün ortu ylI]aq yüzUinip 'zur Mittagszeit sich gen Süden wendend> TT V-A, S. 330 (88-89), (facing south at midday> (CLAUSON 204) tört YÜJaq tört buluI] saklz YIIJaq bolur (Die vier Seiten (Weltgegenden) und die vier Ecken (Nebengegenden) machen (im ganzen) acht Seiten (der Windrose).> TT V-A, S. 328 (62) . buluI]: buluI] sayu (injeder Ecke) TT V-A, 5.328 (62-63) tört buluIJ (die vier Ecken (NebengegendenY TT V-A, S. 328 (62) 61 GABAIN legt sich in Bezug auf die genaue Himmelsrichtung nicht fest, da die Uiguren im 9. Jh. von der Ost- zur Süd-Orientierung übergingen und aus dem Text nicht hervorgeht, welche der in Frage kommenden Richtungen - Westen ader Süden bzw. Osten ader Norden - gemeint İst. http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION Si"IJaru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRlFTEN . 61 YÜJaq: Uigurica III/I. (Haricandra), IV -A (Caştana), IV -c (Dantiprua) küntin YIIJaq (südlich) Uigurica IV, S. 682 (A .65) tört YIIJaq 'die Vİer Himmelsrichtungen) Uigurica IV, S. 712 (C .164, 167) . tört y'iIJaqt'incvon den vier Himmelsgegenden her) Uigurica ILLII., S .. 13-13 SIIJar: qayudÜl s'iIJar (in welcheRichtung) Uigurica IV; S. 708 (C .103-104) törtdin SIIJar (von alien vier Seiten her> Uigurica IlliL., S. 24-7 (oben) 3: 1248-1330 TT VIII (Texte in Brahrrı:ischrift) on sIIJarq'i burxanlar (die in den zehn .Himmelsgegenden befindlichen Buddhas) TT VIll, S. 61 (K.2); ,,(the Buddhas in the ten directions) (the eight cardinal and semi-cardinal points, aboveand belaw)" (CLAUSON 841 s.v. slIJa:rkı:) BTT I-D .(Jin)gangjing) 62 tasfiIi sÜJarli'i törü-Uir (die auBeren dharmad BTT I-D, S. 36 (139) 3/4: 1248-1330/1250-1369 TT VII-29J41. (Uigurische Fragınente nicht-religiösen Inhalts) alqu-t'in s'iIJ[ar] (überall) TT VII, 41 (29.9) ictin SIIJarorun (die Stellen innerhalb (des KörpersY TT VII, 5'3 (41.21~22) 4: 1250-1369 BTT I-B (Jin)gangjing) 63 anli'n s1IJarq1 kök qaliy tag cwie das Himmelsfınnament der 10 WeltO'e, ö, genden) BTT I-B, S. 26 (123) TT III (Der groBe Hymnus aufMani), IX (Ein.Hymnus an den Vater Mani auf" Taeharisch" B mit alttürkischer Übersetzung) qoptın slIJar (überall) TT III, S. 190 (60) 62 63 Datierung: Altersstufe 3 (1248-1330) - siehe D 1993e, 46 (Absehniit 2.17), 86 (Tabelle 38), 236 (Tabelle 84) und 243 (Zeile 25) Datierung: Altersstufe 4 (1250-1369) - siehe D 1993e, 48 (Absehnitt 2.18), 86 . (Tabelle 38), 236 (Tabelle 84) und 243 (Zeile 25) http://www.turkdilleri.org/ 62 WOLFRAM HESCHE tasdin slIJar (drauBen) TT IX 90 Altun Yaruq birtin SlIJar (sağ tarafa) ÖLMEZ 23 (2a.1 7) ~. ... ..hWıg bir-tİn s'iIJar (sağdaki> ÖLMEZ 25 (3a.13) ~ ~ ~ birtin sÜJar (einseitig) Şinasi TEKIN 50 (372.5), 68 (391.7), 74 (396.23) ondın sıIJar (on taraftaki> ÖLMEZ 33 (7a.19), (on taraf ÖLMEZ 42 (13a.1), ~. n1tN 43 (13b.12-13), 65 (28a.13) on-tın slIJar (on taraf ÖLMFZ 70 (31 b.5) ~ ~ ~ on-tın sÜJarq'i 'on taraftaki)ÖLMFZ 31 (6a.7), (der zehn Weltgegenden' BANG/GABAlN, Uigurisehe Studien, S. 196 (135.20) ~~~ ontm sÜJarqı yir suv-ta (in den Landem der zehn Himmelsgegenden) Şinasi TEKIN 48 (370.8) tas-tın sıIJarq'i körug-Hirig (das auBere Gesiehtsfeld C?Y Şinasi TEKIN 42 (365.8-9) törttin slIJar orunta «dünyanın) dört bueağ(ın)a) ÇAGATAY 124 (636-11) törttin slIJar yir orunu')' (dört tarafını (dört tarafın yerini Hend.Y ÇAGATAY 70 (607-14) tört-tin s'iIJar-q'i (dört taraftaki) ÖLMEZ 29 (5a.20-21), (in den vier Windriehtungen lebend> BANG/GABAIN, Uigurisehe Smdien, S. 196 (135.20) ~~ po ~ao YÜJaq: küntin yıIJaq (eenup tarafından> ÇAGATAY 26 (3-15) öIJdüny'iIJaq-ınta (doğu tarafında) ÖLMEZ 71 (32a.20) 64 ~~~bo& törttin yıIJaqtın (dört tarafa> ÇAGATAY 124 (637-9) . Uigurica (I) 65 bulung ymgaq <Himmelsriehtung) Uiguriea(I), S. 12-6, 12-7 taydm ymgaq (in der nördliehen Himmelsriehtung> Uigurica (I); S. 28-13; taydin yingaij = in nördlieher Riehtung (S. 58) 64 65 Das Altun Yaruq (SuvaI1}aprabhiisasutra) wurde Anfang des ıı. Jh.s aus dem Chinesischen ins Uigurische übersetzt (s. ÖLMEZ 7). Da die Uiguren bereits im 9. Jlı. das chinesische Orientierungssystern -d.h. vom = Süden- übemommen haben (S.PRı:TSAK 381), müBte öIJdün yIIJaq-lnta nicht 'im üsten), sondem 'im Süden> bedeuten; doch damr gibtes im Text bereits den Begriff küntin yii]8q 'aus/in südlicher Richtung). Datierung: Altersstufe 4 (1250-1369) - siehe D 1993c, 48 (Abschnitt 2.18), 86 (Tabelle 38), 236 (Tabelle 84) und 252 (Zeile 38-40) http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION si"l)aru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCI-IR.IFrEN 63 tört yingaqdaqX (in den vier Himmelsrichtungen befindlich), Uigurica (I), S. 30-13 sıIJar: ontun sıngar yirtincüda (in den Welten der zehn Himmelsrichtungen' Uigurica (i), S. 31-ı8/32~1; ontun singar= nach alien zehn Weltgegenden (S. 58) , Uigurica II-5 66 xayu-t'in sıngar ... ant'in sıngar (nach derjenigen Himmelsrichtung, wo '" nach dieser Himmelsrichtung ~ ..) Uigurica II, S. 29 (5.19-21); GABAIN ı 950, 99, § 194: qayuti'n sI1)ar ... antin sIgar (ULI 29,19) "nach der Richtung, wo ..." (wörtlich ungefahr: "in der Richtung wo ... , in der Richtung dort ..." Y; CuUSON 841: (in whatever direction' (or (on whatever , side») ... 'in that direction) (or (to that side»). Muqaddimat al-adab 67 kün batar s'iIJar (nach Westen' YüCE 43 (66-5) kün toyar slIJar (nach Osten' YüCE 46 (83-7) 5: 1334-1391 B TT III (Das uigurische Insadi-Sütra) 68 ~qo-tın slIJar 'überall' BTT m, S. 45 (389-90) qayo-tın slIJar ... andın s'iIJar BTT ın, S. 40 (286-7); s.o. Uigurica II-5 <> <> <> Bereits das Osmanische des 14JlS. Jh.s weist Formen wie biinüm siiJar+um«(jmd.) wie ich' u. a. auf.69 Für das 19. Jh. ist sfuar belegt: ) ~ synar, adj. Qui appartient ala meme espece. (DTF 672) chmap [J~] - von einem Geschlechte' abstammend (RAoL. IV, 631) 66 67 68 69 DaUerung: AItersstufe 4 (1250-1369) - siehe D 1993c, 48 (AbschnUt 2.18), 86 (Tabelle 38),236 (Tabelle 84) und 253 (Zeile 2) Aus dem 13. Jh. (YüCE ll); na,ch DOERFER eher 14. Jh. (D 1993c, 247), "aber undatierbar" (D 1993c, 83).- Zu den bwarazmtürkischen Olassen in ZamabSarlS berühmten Sprachwerk Muqaddimat m-adab siehe die Ausfühlungen in Janos ECKMANN, Die kiptschakische Literatur [PhTF II, 275-304], S. ı94 Datierung: AItersstufe 5 (1334-1391) - siehe D 1993c. 50 (Abschnitt 2.19), 86 (Tabelle 38), 236 (Tabelle 84) und 243 (Zeile 14) TS V, 3432-'3 http://www.turkdilleri.org/ 64 WOlFRAM HESCHE in den modemen Turksprachen lebt das Wort sii]ar (Riehtung, Seite' in der Bedeutung (halb; HaIfte' fort.7 0 im Kasantatarisehen bedeutet es (1. emer von beiden; 2. ahnlieh': CbIH:AP 1) oJ(llli H3. TIapHbıxnpe~eToB, owllı H3. TIapbI; ... 2) nepeH. nOXO)KHH Ha KOZO-./l., TIapa O./lR KOZO-./l.; aTacbl chu:~apbl nOXO)KllH Ha o~a (fatRS 497), im turkmen. Dialekt der Axal-Teke dagegen (wenig; ein wenig, etwas': CbIH:AP (TeK. ax.) - 33, a3ax;hIK - Mmo, HeMHoro. OCn) H~:Me ono(py)~ ~anhıehIHa 6li1p Cbllfap O:P;YH Taınna:nMhlillMhI? (TDGDS 161) =Warum hatte er etwas Brennholz an ihre Tür geworfen? Die Dialekte Anatoliens haben sii]ar sInar,..., siyar usw. m der Bedeutungel. akraba, yakın; 2. eşdeğer, denk; 3. sıra, dizi' (DS X, 3609), (benzer' (DS Xll, 4689) bewahrt. .-J Die Postposition sii]aTU (nach, in Riehtung auf ist auBer in den OrehonInsehriften (8. Jh.) nurnoch im ijwarazmtürkisehen (QUfB, ijusrav u SfrIn, 14. Jh~) und - als Adverb - im Qaran.amdisehen (AŞMED YÜKN.EKI,'Atabatu 'I-Ifaqa'iq, Ende 11. Jh.) belegt. Doeh, wie sehon SIR GERARD CLAUSON ausführte, tendieren türkische Wörter haufıg dazu, an einer Stelle des türkischen Spraehbereichs unterzutauehen, um dann völlig unerwartet an einer anderen wieder zu erseheinen: " As i pointed out in the Introduction, in Turkish more perhaps even than m other languages words have ahabit of, so to speak, going· underground and reappearing eenmries later in some modem spoken language, although they have eeased to be used in literary texts." (CTMS 54) ... "It is very probable that further search in other modem Turkish languages would prove that other early words whieh are now supposed to beobsolete have in fact survivedsomewhere." (CTMS XllI). Naeh BRANDS 123 ist nur so "die unerwartete Parallele jak. ilim / nog. yiJim ,Fjsehnetz' erklarlieh, denn die 19 zeitgenössisehen Sehriftspraehen haben ea. 10 andere, voneinander völlig versehiedene Entspreehungen für diesen Begriff." 71 Es ware also keine Überrasehung, wenn irgendwann einmal auch die Postposition sii]arn in bisher noeh nieht ersehlossenen Texten oder in noeh nieht erforsehten Dialekten ein weiteres Mal auftauehte. 70 Siehe Lı 352 ff. 71 JakDW 38: iliM, Netz zumPischfang,E. D. Uw. - Vgl. r.,4 • Cliimı::MD / NogRS 128: "blJlblM HeBOJ\ 'Pisch(er)netz> t4 ' F.- ,Tschuw. http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION s'iı]aru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFfEN 65 . Bibliographie a} Allgemein ABDUllAEV, F. A.: Özbek tilinig Xgrazm sevalan. Teskent 1961 ARAT, Reşid Rahmeti: Edib Ahmed b. Mahmud Yükneld - Atebem ~l-Ha kayık. İstanbul 1951 ARAZQULIEV, S.: Türkman dilinin Farap dialekti. Asgabat 1991 ATA, Aysu: Naşırü'd-din bin Burhanü'd-Din' Rabguzi: ~lşaşü1-Enbiya. (Peygamber Kıssalan). i. Giriş - Metin - Tıpkıbasım, II. Dizin, Ankara 1997 . BANG, W.: Maniehaisehe Erzilliler.-LE MUSEON XUV(l931), 1-36 BANG, W./GABAJN, A. v.: Türkisehe TurfantexteI. Bruehsllieke eines Wahrsagebuehes.- SPA W 1929,241-268; llL. Der groBe Hymnus auf Manİ.- SPAW 1930, 183-211; V. Aus buddhistisehen .. Sehriften.- SPA W 1931,323-356 Uigurisehe Studien.- UJb X (1930),193-210 BANG, W./GABAIN, A. v. / RACHMATl, G. R.: Türkisehe Turfantexte VI. Das buddhistisehe Sfıtra Sakiz Yükmlik.- SPA W 1934,93-192 BASKAKOV, N. A.: Sevemye diruekty a1tajskogo (ojrotskogo) jazyka. Dialekt cemevyx tatar (tuba-ldii). Grammaticeskij ocerk i slovar~. Moskva 1966 BAYA111, Hidayet Kemal: Irak Türkmen Türkçesi. Ankara 1996 BÖ:m1JNGK,OttO: aber die Spraehe der Jakuten.- In: Dr. A. Th. v. Middendorff s Reise in den aussersten N orden und Osten Sibiriens. Band m, St. Petersburg 1851; Reprint: The Hague 1964 BRANDs, Horst Wilfrid: Studien zum Wortbestand der Türkspraehen - Le- xikalische Differenzierung, Semasiologie, Spraehgesehiehte. Leiden 1973 s.HAZAI, Georg / ZIillvfE, Peter BTTI BTT m s. TEzeAN, Semih ÇAGATAY, Saadet Ş.: Altun Yaruktan iki Parça [I. ve X. Kitap]. Ankara 1945 CLAUSON, Sir Gerard: An Etymologieal Dietionary of Pre-Thirteenlh-Century Turkish. Oxford 1972· CLAUSON, Sir Gerard:Turkish and Mongolian Studies. Prize CTMS Publieatİon Fund Vol. XX, London 1962 DOERFER, Gerhard: Altere westeuropaisehe Quellenzur kal-. D 1965 müeldschen Spraehgesehiehte (Witsen 1692 bis Zwiek 1827). Asiatisehe Forschungen, Band 18, Wiesbaden http://www.turkdilleri.org/ 66 WOLFRAM HESCHE - - : Bemerkungen zur linguistischenKlassifıkatıon.- Indogermamsche Forschungen 76, 1-14 D 1977 - - : Zur Stellung des Chaladseh im Kreise der Turkspra.,ehen.- Rocznik Orientallstyczny39, 15-31 D 1978 - - : Classifieation Problems of Tungus.- In: Gerhard Doerfer /Miehael Weiers (Hg.), Beitriige zur Nordasiatischen Kulturgeschichte.TungUsica; Bd. 1, 1-26, Wiesbaden D 1985 - - : Ein Modell zur Klassifikation der Türksprachen.- Matenalia Turcica ll, 1-34 - - : Die Stellung des Osmanischen im Kreise des OghusiD 1990 sehen und seine Vorgesehichte.- In: György Hazai (Hg.): Handbuch der rurkischen Sprachwissenschaft. TeiI I, Budapest 1990, 13-34 - - : Bemerkungen zur Transkription des Runentürkischen.D 1993a Journal of Turkology, vol. 1 no. 1 (summer 1993),7-22 (S. auch Absehnitt "2.7 Zur Transkription des Runentürkischen" in: D 1993c, 31-32) - - : Zu alttürkisch I s2g s2g kücg b2Ir2 - (dem Herrseher D 1993b gegenüber seine Pilicht erfüllen, ilin unterstützen).- A1taica Berolinensia: The concept of sovereignty in the Altaic World. P.I.A.C., 34th meeting, Berlin 21-26 July, 1991. Hrsg. von Barbara Kellner-Heinkele, Wiesbaden, 69-74 (Asiatische Forschungen 126) D 1993c - - : Versuch emer linguistischen Datierung lilterer osttürldscher Texte. Wiesbaden D 1994 : Zu inschrifttürkisch e/e.- UAJb N.F. 13, 108-132 DR-CBOR. DOERFER, Gerhard / RESCHE, Wolfram: Chorasantürkisch Wörterlisten, Kurzgrammatiken, Indices. Wiesbaden 1993 DH-SÜDOGH. DOERFER, Gerhard / RESCHE, Wolfram: Südoghusische Materialien aus Mghanistan und kan. Wiesbaden 1989 DH-TExTE DOERFER, Gerhard / REsCHE, Wolfram: Türldsche FolkloreTexte aus Chorasan. Wiesbaden 1998 DH-TRKM. DOERFER, Gerhard / REsCHE, Wolfram: Turkmenisehe Materialien aus Gonbad-e Qabüs.- Materialla Turcica 19 (1998), 77-125 DHR DOERFER, Gerhard / RESCHE, Wolfram / RAVANYAR, Jamshid: Oghusica aus Iran. Wiesbaden 1990 D 1971 r-J http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION si'garu ,NACH IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN 67 Kaşgarlı Mahmud: Dlvfuıü Lugat?t-Türk. Tıpkıbasım / Facsimile. Kültür Bakanlığı Yayınlani 1205, Klasik Eserler Dizisi / ll, Ankara 1990 DTS Drevnetjurkskij slovar. Leningrad 1969 DUL'ZON, A. P.: Culymskie tatary i ixjazyk.- Ucenye ZapiskiTomskogo Gosudarstvennogo Pedagogiceskogo Instituta, Tom IX (1952), 76-211 DYRENKOVA s. SorFollk DLT ORKUN, Hüseyin Namık: Eski Türk Yazıt1an.İstanbuI1936 (I), 1938 (LL), 1940 (III), 1941 (IV) FıSCHER, Sibirisches Vokabular s. D 1965 OABAIN, A. v.: Türkische Turfan-Texte Vili. (Texte in Bra.hnüschrift). Berlin 1954 Türkische Turfantexte X. (Das Avadana des Damons Atavaka, bearbeitet von Tiıdeusz Kowalski). Berlin 1959 A1ttürkische Grammatik. Leipzig 21950 Eski Türkçenin Grameri. çev.: Mehmet Akalın, Ankara 1988 - ' - (Hg.): F. W. K. MÜLLERS Uigurica IV.- SPAW 1931, 675-727 GABAIN,A. v. / WINTER, Werner: Türkische Turfantexte IX. (Ein Hymnus an den Vater Mani auf" Tocharisch" B mit alttürkischer Übersetzung). Berlin 1958 HAZAI, Georg/ ZlEME, Peter: Fragınente der uigurischen Version des " Jin Jgangjing mit den Giithiis des Meister Fu". Berliner Turfantexte I, Berlin 1971 HEScHE, Wolfram: Die Himmelsrichtungen im SW-Türkischen.- Materialia Turdea 23 (2002), 53-80 JazBacTel JazykBacatskix Teleutov. O.G. Fisakova IK.V. Merkur)ev; pod redakciej E, i. Ubrjatovoj, Kemerovo 1976 KOWALSKI, Tadeusz: Sir Aurel Stein)s Sprachaufzeichnungen imA.jna11uDialekt aus Südpersien~ Krak6w 1937 LE COQ, A. von: TiirkischeManichaica aus Chotscho. III. Nebst einem christliehen Bruchsruck aus Bulay'iq.- APA W Nr. 2, Berlin 1922 Lı, Yong-Song: Türk Dillerinde Santakılar. Diss. HacettepeÜniversitesi, Ankara 1998 Manichaica s. LECOQ,A. von Metzler-Lexikon Sprache. Hg.: Helmut Glück, Stuttgart METZLER Weimar 22000 ETY I-IV http://www.turkdilleri.org/ 68 WOLFRAM HESCHE MEYER, !ben Raphael: Der' Briefwechsel Thomsen - Radloff.- Matenalia Turdea 23 (2002), 1-43 MEYER-lNGWERSEN, Johannes: Turksprachen.- MEIZLER 752-754 MiTat Mischartatarische Texte mit Wöıterverzeichnis. Aufgrundder Sanımlung von Ignac Kunos herausgegeben von Zsuzsa Kakuk, Szeged 1996 MoNTEIL, Vincent: Sur le dialeete turc de rAzerbaydjfuı iranien.- Journal Asiatique CCXLIV (1956), ı -77 MÜLLER,F. W. K.: Uigurica. AKPAW Jahrgang 1908. Philosophisch-historische Classe.Abhandlung II, S.l-60, Berlin 1908 Uigurica II. AKPAW Jahrgang 1910. Philosophisch-historische Classe. Abhandlung III, S. 1-110, Berlin 1910 Uigurica ill. Uigurische A vadana-Bruchsrucke (1- VlII). APAW Jahrgang 1920. Philosophisch~historische Klasse. Nr. 2, S. 1-93, Berlin 1922 MÜLLER, Gerhard Friednch: Samm1ung roBischer Geschichte .. Bd. III,· St. Petersburg 1758 (Darin S. 382-409: "Vocabularium Harmonicum") NAJIB <AşiM: Orhun Abidelen. İstanbul 1340/1924 (ı ri· J~l:i..wl -ı,5.ıJ L\~T U~j,r :~Lc. ~ ) ÖLMEZ, Mehmet: Altun Yaruk, ill. Kitap (= 5. Bölüm). (Suv817)aprabhasasutra).~ Türk Dilleri Araştırm~an Dizisi: 1, Ankara 1991 PhTF Philologiae Turcicae Fundamenta, ed. J. DENY et alli, Wiesbaden 1959 (i) und 1964 (Il) PRITSAK, O.: Orientiemng und Farbsymbolik. Zu den Farbenbezeichnungen in den altaischen Völkernamen.- Saeculum 5 (1954),376-383 QUfB s. ZN I-III RABGüzı· s. ATA RACHMATI, G. R.: Türldsche Turfan- Texte VII.' (Uigurische Fragıİıente nicht- religiösen Inhalts, mit sinologischen Anmerkungen· von W. Eberhard). APAW Nr. 12, Berlin 1936 RADL. I-IV RADLOFF, W.:Versuch eines Wöıterbuches der TÜTk-Dia1ecte. Sanktpeterburg,I (1893), SL Petersbourg, n (1899), III (1905), IV (1911) RADLOFF, W.: Die a1ttürldschen Inschdften der Mongolei (1). Neudruck der Ausgabe St. Petersburg 1894 (Erste u. zweite Liefemng) und 1895 (Dritte Lieferung), Otto Zeller Verlag, Osnabruck 1987 http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION si'.cJ aru ,NACH IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN 69 Die a1ttürkischen Inschriften der Mongold (Il). Neudruek der Ausgabe St. Petersburg 1897 (Neue Folge), 1899 (Zweite Folge), Otto Zeller Verlag, Osnabrüek 1987 RADLOv, V. V.: Atlas drevnostej Mongolii.- Trudy Orxonskoj Ekspedieii, vyp. 1-4, Sanktpeterburg 1892, 1893, 1896,1899 RAMsTEDT, G. J.: Zwei uigurisehe Runeninsehriften in der Nord-Mongolei.JSFOu XXX,3 (1913), 1-73 [I. Die Insehrift des Grabsteins am SudZi, 3-9; ll. Die Insehrift des Grabsteins arn Sine-usu, 10-63; Fotos und Abbildungen von den Insehriften, 65-73] SABASKIN, A. A.: Kak eta skazat) po-a1tajski: Russko-a1taiskij razgovamik. Gomo-Altajsk 1990 DYRENKOVA, N. P.: Sorsldj FoYIdar. Zapisi, perevod, vstupiSorFork, tePnaja stat)a i primecanija. Moskva - Leningrad '1940 TEKIN, Talat: A GrammarofOrkhan Turkic. Bloomington T 1968 : The Tariat (Terkhin) Inseription.-AOH37:1-3, 43-68 T 1983a : Kuzey Moğolistan'da Yeni Bir Uygur Anıt!: Taryat T 1983b (Terhin) Kitabesi.- TTKBelleten 46, sayı 184 (Ankara), 795838.- [Mit Fotos und runentürk. Text zwisehen den Seiten 824 und 825] - - : Orhon Yazıtlan.- TDK Yayınları: 540, Ankara T 1988 - - : A New Classifıeation of the Turkie Languages.- Türk T 1991 , Dilleri Araştımıman, 5- ı 8 - - ' : Irk Bitig. The Book of Omens. Wiesbaden T 1993 - - : Tunyukuk Yazıtı.- Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 5, T1994 Ankara - - : Orhon ·Yazıt1an. Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk.T 1998 Simurg, Dil ve Edebiyat Dizisi: 1, İstanbul 1995, 21998 , - - : Orhon Türkçesi Gramen.- Türk Dilleri Araştırmaları T2000 Dizisi: 9, Ankara TALLQVIST, Knut: Himmelsgegenden und Winde. Eine semasiologisehe Studie.- Studia Orientalla II (1928), 105-185 TEKIN, Şinasi: Die Kapitel über die BewuBtseinslehre im uigurischen Goldglanzsütra (IX. und X.). Bearbeitet von K. Röhrbom und P. Sehulz, Wiesbaden 1971 TEKIN, Talat s. T TEZCAN, Semih: Das mgurische msa.di-Sütra.. Berliner Turfantexte ID, Berlin 1974 http://www.turkdilleri.org/ WOLFRAM RESCHE 70 THOMSEN, Vilh.: Inscriptians de POrkhan dechiffrees.- Memoİres de la Soeiete Finno-Ougrienne. V. Helsingfors 1896. Dr. M. A Stein)s Manuseripts inTurkish (Rumc) script from Miran and Tun-huang.- JRAS (1912),181-227 Alttürkische Insehriften aus der MongoleL in Übersetzung und mit Einleitung von Vilhelm Thomsen.- ZDMG, Neue Folge, Band.3 (Band 78), Leipzig 1924, 121-175 [Aus dem Damsehen übersetzt von Hans Heinrich Sehaeder] TT I, III, V s. BANG, W. i GABAIN, A. V. s. BANG, W./GABAIN, A. V. i RAcHMATI, G. Ro TT VI TT s. RAcHMATI, G. R. TT VIII, X s. GABAIN, A. v. TT IX s. GABAIN, A.v.1 WINIER,Wemer s. MÜLLER, F. W.K. Uiguriea (1), n,nı Uiguriea N s. GABAIN, A. v. (Hg.) UigurischeStudien s. BANG, W. i GABAIN,A. v~ V AMBERY, H.: Noten zu den alttürkisehen Insehriften der Mongolei und Sibiriens.- MSFOu xn, Relsingfors 1898 WAHRIG, Gerhard: Deutsches Wörterbuch. GüterslohIMünchen 1993 YüCE, Nuri: Mukaddimetü~l-Edeb. Jjviirizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası. Ankara 1988 YüKNAKI, A1)mad bin Ma1}.müd: Hibatu >l-lfaqa)iq. BirinJi q'is'im, sarl,ıi va naqli: NaJib<Aşün. İstanbul 1334/1915; ikinji qısün: matin, sarl,ıi va naqli: Na]1b (Aşün. İstanbul 1334/1915 ZAJACZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja turecka lJusrav u ZAJI SIrfn Qutba i La plus aneienne version turque du ljusrav u S1nn de Qutb.- Polska Akademia Nauk, Komitet Orientalistyezıiy, czçsc i: Tekst (Transkription), Warszawa 1958 mACZKowsKI, Ananiasz: Najstarsza wersja ...; cz~sc n: FaeZAın simile, Warszawa 1958 ZAJACZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja ...; ez~sc nı: ZAJ III Slownik (Glossar), Warszawa 1961 vn b) Wörterbücher (Einzelsprachen) OjrRS RAltS. Altaitürkisch Ojrotska-russkij slovar). Red.: N. A. Baskakov, Moskva 1947 Russko.;a1tajskij slovar'. Moskva 1964 http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSITION S'(1)aru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFfEN 71 BasRS RBasS Anatolische Dialekte Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. 12 Bde, Ankara 1963-1982 Aserbeidsehaniseh AziirbayJan dilinin izahJrıüyiiti. A. A.OruJov, ın Jild (K-R) , Baki 1983 Azerbajdiansko-russkij slovar. X. A. Azizbekov, Baku 1965 Azeri Tiirkçesi Dil Kılavuzu. (Güney Azen' Sahası Derleme Deneme Sözıüğü). Recep Albayrak Haealoğlu, Ankara 1992 Parhang-e AzarbayjilnI-ParsI. Aziirbayjanja-Parsja Sözlük. Behzad BehzadI, Tehran 1369/1991 Parhang-e logat-e MSI be-torla--ye ~arbayjiinI. Parsja-Tüık fa Sözlük. (ALI I:Ioseyn-zada DasqIn, Tabıiz 1374/1996 B aschkirisch Baskirsko-russkij slovar). Z. G. Uraksin, Moskva 1996 Russko-baskirskij slovar). Moskva 1964 RXakS XakRS Russko-xakasskıj slovar). D. ı. Cank.ov, Moskva 1961 Xakassko-russkij slovar'. N. A. BaskakovlA. ı. Inkizekova- DS ADIL ARS ATDK FAF FLF Chakassİsch ChalLex ChalWb DolWo DolWoSu GRMS XiYuCi Grekul, Moskva 1953 Chaladseh Lexik und Spraehgeographie des Chmadseh. Gerhard Doerfer, 2 Bde (Textband, Kartenband) , Wiesbaden 1987 Wöıterbueh des Chmadseh (Dialekt von. Xa.rrab). Gerhard DoerferlSemih Tezean, Budapest 1980 Chorasantürkiseh s. Ostoghusisch Dolganiseh Dolganiseher Woıtsehatz. Marek Stachowski, Krakôw 1993 Dolganiseher Woıtsehatz. Supplementband. Marek Staehowski, Krakôw 1998 Gagausiseh Gagauzsko-russko-moldavskij slovar). G. A. GajdarjilE. K. KolcaIL. A. Pokrovskaja/B. P. Tukan, Moskva 1973 Gelbuigurisch XIbu YUgU-Hiw ddian. 1ffi$*§I1J~~$ (GelbuigurisehehinesichesWörterbuch). Lei Xuan-Chün Chengdu (~=W) 1992 cmmlf) , http://www.turkdilleri.org/ 72 JakDW JakRS RJakS SJakJa ToIRS KarRPS KkalRS RKkalS KcbRS RKcbS KazRS RKazS RTatS TatDS TatRS KirRS RKirS KtaRS WOLFRAM HESCHE Jakutisch Jakutisch-Deutsches Wörterbuch in BÖlITllNGK 1851 (1964) Jakutsko-russldj slovar), Red.: P. A. Slepcov, Moskva 1972 Russko-jakutskij slov~. Red.: P. S. Afanas)evIL. N. Xaritonov, M()skva 1968 Slov~ jakutskago jazyka. 3 Bde.; foL., 1929 S., Edvard Pekarskij ı PetrogradJLemngrad 1899-1930 Karagassisch Tofalarsko-russkij slovar'. Russko-tofalarskijslov~. V. l. Rassadin, Irkutsk 1995 Karaimisch Ka.raimsko-russko-poPsldj slovar'. Red.: N. A. BaskakovlA. Zajqczkowski/S. M. Szapszat Moskva 1974 Karakalpakisch Karakalpaksko-russldj slovar), Red.: N. A. Baskakov, Moskva 1958 Russko"-karakalpakskij slovar'. Moskva 1967 Karatschaisch - Balkarisch Karacaevo-balkarsko-russldj slovar. Red.: E. R. Tenisev/X. ı. Sujuncev, Moskva 1989 Russko-karacaevo-ba1karskij slov~. Red.:X. i. Sujuncev/I. X. Urusbiev, Moskva 1965 Kasachisch Kazaxsko-russldj slovar). X. Maxmudov/O. Musabaev, Alma-Ata 1954 Russko-kazaxskij slovar'. Red.: N ~ T. Sauranbaev, Moskva 1954 Kasantatarisch Russko-tatarskij slovar>. Kazan) 1971 Tatar teleneI) dialektologİk süzıege. Kazan 1969 Tatarsko-russkij slov~. Moskva 1966 Kirgisisch Kirgizsko-russkij slovar). K. K. Judax.in, Moskva 1965 Russko-kirgizsldj slovar'. Red.: K. K. Judaxin, MQskva 1957 Krimtatarisch Krymskotata.rsko-russkij slovar. vee/S. M. Usdnov, Kiev 1988 S. A. Asanov/A. N. Garka- http://www.turkdilleri.org/ DIE POSTPOSmON Sii]MU ,NACH INDEN ORCHON-INSCHRIFTEN . 73 . Kumückisch Kumyksko-russkij slovar>. Red.: Z. Z. Bammatov, Moskva KumRS 1969. Russko~kumykskij slovar'. Red.: Z. Z. Bammatov, Moskva RKumS 1960 Neuuigurisch RUjgS Russko-ujgurskij slovar'. Red.: T. R. Raximov, Moskva 1956 UjgRS . Ujgursko-russkij slovar]. E. N. Nadzip, Moskva 1968 JARRING, Gunnar: An Eastem Turki-English dialect dietionary. Lund 1964 Nogaisch . Nogajsko-russkij slovar. Red.: N. A. Baskakov, Moskva NogRS 1963 Russko-nogajskij slovarJ.Moskva 1956 RNogS Oirotisch s. Altaitürkisch Osmanisch Dietionnaire de Poche Prançais-Ture. Par A[mbroise] C alfa , 4 o Eclition entierement refondue, Paris 1866 Dictionnaire Ture-Prançais. Ch. S amy-Bey Fraschery, ConDTF stantinople 1885 Taram·aSözıüğü. 8 Bde, Ankara 1963-1977 TS Osto ghusisch (Chorasantürkisch, Amu-Darja-Dialekte, U sbek-Oghusisch) Siehe a): ABDULLAEV, ARAZQULIEV, DH-CHOR., DH-TEX1E Salarisch Siilii-Ha.n Han-Siilii cihuL 1f{jJ[1l~ff1HJL~I'!J. {S alarischSalHan chinesisches, chinesisch-salarisches Glossar). Lin .Lifuı-Yun (**~~), Chengdu (J~W) 1992 Schorisch· Şor Sözlüğü. N. N. Kurpeşko-Tannagaşeva / ŞükrU Haluk SorSöz Akalın, Adana 1995 DPFT Südoghusisch (Afscharisch, SonqorI und Qasqa)I, Ayna1lu) Siehe a): DH--SÜDOGH., DHR, MoNTEIL Tatarisch Tofa s. s. Kasantatarisch Karagassisch http://www.turkdilleri.org/ 74 LCul . CuvRS RCuvS ThLTsch TS BRTS TDGDS TDOS TDS TRS RTuvS TuvRS RUS M RUSRes RUST URS WOLFRAMHESCHE Tschulymtürkisch Leksika culymsko-tjurkskogo.jazyka. R. M. Birjukovic, Izdatef$tvo Saratovskogo Universiteta, Saratov 1984 Tschu waschisch Cuvassko-russkijs1ovar). Red.:M. N. Skvorcov, Moskva 1982 Russko-cuvasskij s1ovar). Red.: 1. A. AndreevIN. P. Petro v , Moskva 1971 Thesaurus Linguae Tsch uwaschorum. Liber vn (Ceboksary 1934), XU + xm (Ceboksary 1937), N. ı. ASMARIN Türkeitürkisch Türkçe Sözlük. Yeni Baskı, TDK Yayınlan: 549,2 Bde, An:kara 1988 Turkmenisch Bor,çoj rus.sko-turkmenskij slova.r'. Red.: B. Caryjarov/S. Altaev, 2 Bde, Moskva 1986, 1987 Türkmiin diliniIJ gf§gaca dialektologik §ö~lügi. S. Ara?;quı:ı-ev et alü, Asgabat 1977 Türkman diliniI) orfoepik §ö~ıügi. Red.: B. Carlyarov, Asgabat 1978 Türkmiin diliniv §ö~1ügi. Red.: M.Ja.Xamza~v, Asgabat 1962 Turkmensko-russkij slovar). Red.: N. A. Baskakov/B. A. KarryevIM. Ja. Xamzaev, Moskva 1968 Tuwinisch Russko-tuvinskij slovar}. Red.: D. A. Mongus, Moskva 1980 Tuvinsko:-russkij slovar). Red.: A. A. Pal'mbax, Moskva 1955 Usbekisch Russko-uzbekskij slovar). Red.: R. AbdUfaxmanov, Moskva 1954 Russko-uzbekskij slova.r'. Red.: V. V. ReSetov, TaSkent 2 1972 Russko-uzbekskij slovar). Red.: M. K. Koscanov et alii,' 2 Bde, Taskent 1983, 1984 Uzbeksko-russldj .slovar>. .Red.: A. K. Borovkov, Moskva 1959 Usbek-Oghusischs. Ostoghusisch http://www.turkdilleri.org/