arap baharı bağlamında orta asya`da toplumsal protesto dinamikleri
Transkript
arap baharı bağlamında orta asya`da toplumsal protesto dinamikleri
Akademik AraútÕrmalar Dergisi 2013, SayÕ 56, Sayfalar 215-230 ARAP BAHARI BAöLAMINDA ORTA ASYA’DA TOPLUMSAL PROTESTO DøNAMøKLERø VE POTANSøYELø Osman Nuri ÖZALP Özet Arap BaharÕ olarak adlandÕrÕlan Ortado÷u’daki toplumsal protesto hareketleri ve bununla beraber gelen siyasal de÷iúim süreci, bütün dünyada dikkatle izlenmektedir. Özellikle benzer otoriter siyasal sistemlere ve sosyoekonomik yapÕya sahip olan Orta Asya cumhuriyetlerinde, Arap BaharÕ hem umut hem de korku ile takip edilmektedir. ønternet, uydu televizyon ve mobil telefon kullanÕmÕ gibi iletiúim teknolojilerinin hÕzlÕ geliúimi, yine buna ba÷lÕ olarak sosyal medyanÕn yo÷un kullanÕmÕ Arap sokaklarÕnda cereyan eden olaylarÕn gelecekte Orta Asya’da da gerçekleúme ihtimalini gündeme getirmektedir. ÇalÕúmada, sosyo-ekonomik göstergeler dikkate alÕnarak Arap BaharÕ’nda görülen sosyal protesto ve siyasi de÷iúim sürecinin, önümüzdeki yÕllarda Orta Asya’da gerçekleúme potansiyelinin olup olmayaca÷Õ tartÕúÕlacaktÕr. Anahtar Sözcükler: Arap BaharÕ, Orta Asya, ÇatÕúma Riski The Dynamics And Potentials Of Mass Protests In Central Asian Republics Under The Influence Of Arab Spring Abstract Mass protests in the Middle East, a.k.a. Arab Spring, and its consequential political changes have been monitored all over the world. Arab Spring is followed carefully and fearfully in the Central Asian Republics which have similar authoritarian political systems and socio economic structures. Yrd. Doç. Dr.; Türk-Alman Üniversitesi, Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Bölümü, Globalleúme ve UluslararasÕ øliúkiler Ana Bilim DalÕ. oezalp@gmail.com; Assist. Prof. Dr.; Turkish - German University, Department of Public Administration and Political Science, Globalization and International Relations. 215 Akademik AraútÕrmalar Dergisi Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli Rapid advances in communication technology and their accessibility like internet, satellite TV, mobile phone usages, again related to this intense spread of social media make the actions taking place in the streets of Middle East probable in Central Asia too. In this study, by taking the socio economic indicators in consideration, the subject of whether or not social unrest and political changes that came with the Arab Spring would potentially spread to Central Asia. Key Words: Arab Spring, Central Asia, Conflict Risk 1. GøRøù Ocak 2011’de ilk önce Tunus’da baúlayan ve daha sonra di÷er Ortado÷u ülkelerine yayÕlan kitlesel protestolar, kÕsa bir sure içinde Tunus, MÕsÕr ve Libya’da rejim de÷iúikli÷ine neden olmuútur. Tüm dünyanÕn yakÕndan takip etti÷i ve “Arap BaharÕ” olarak da adlandÕrÕlan siyasi olaylar, özellikle aynÕ sosyo-kültürel ve otoriter siyasi yapÕlara sahip Orta Asya ülkelerine gözleri çevirmiú ve beraberinde yeni bir tartÕúmayÕ da baúlatmÕútÕr1: Acaba benzer geliúmelerin yaúanma ihtimali Orta Asya’da da olabilir mi? Her iki bölgenin ortak özellikleri ya da birbirinden farklÕlÕklarÕ nelerdir? Orta Asya’da ne zaman ve nerede benzer protesto olaylarÕ çÕkabilir? ÇalÕúmada Arap BaharÕ ba÷lamÕnda, özellikle sosyo-ekonomik veriler ve siyasal sistemler mukayese edilerek, bu sorulara cevap aranacaktÕr. 2. YAPISAL BENZERLøKLER KRøZ VE ÇATIùMA FAKTÖRLERøNDE 2011 yÕlÕnda Tunus ve MÕsÕr’da baúlayan protesto dalgalarÕnÕn di÷er Arap ülkelerini de kÕsa sürede etkisi altÕna alarak rejim de÷iúikliklerine yol açmasÕ, uluslararasÕ iliúkiler alanÕnda pek çok bölge uzmanÕnÕ da úaúÕrtmÕútÕr. Çünkü Arap dünyasÕ, çatÕúma bölgesi olarak tanÕmlanmasÕna ra÷men, bölgenin otoriter rejimleri stabil ve toplumsal uyuúmazlÕklarÕ absorbe edecek yeterli mekanizmalara sahip olarak görülmekteydi. KaldÕ ki, sosyal dengesizlikler ve toplumsal hoúnutsuzluklar uzun yÕllardÕr biliniyor olmasÕna ra÷men, kitlesel bir baúkaldÕrÕ hiç beklenmiyordu. Arap dünyasÕnda kitleleri soka÷a döken eylemlerin temelinde bir yanda sosyo-ekonomik dengesizlikler yatarken, di÷er 1 Andrea Schmitz ve Alexander Wolters. (2011). Revolutionen in Zentralasien? Der “Arabische Frühling” als Herausforderung für die Region, Zentralasien Analysen, Nr: 43-44: 2-14; Philipp Reichmuth. (2011).Politische Analyse zwischen Erwartung und Zentralasiatischer Wirklichkeit. Zentralasien Analysen, Nr: 46: 2-5. 216 Journal of Academic Studies Osman Nuri ÖZALP YÕl: 14, SayÕ: 56 ùubat 2013– Nisan 2013 yanda da siyasi reform beklentilerinde derin hayal kÕrÕklÕ÷ÕnÕn yaúanmasÕ yer almaktadÕr. Toplumsal refahÕn paylaúÕmÕndaki eúitsizlik ve sürekli siyasi durgunluk, siyasi rejimlerin hÕzlÕ bir úekilde meúruiyetini kaybetmesine yol açmÕú ve kitlesel protestolarÕ da kolayca tetiklemiútir. Son yÕllarda elektronik iletiúimde internet, mobil telefon ve buna ba÷lÕ olarak sosyal medya araçlarÕnÕn (facebook, twitter, blog, vlog vb.) Arap dünyasÕnda hÕzla yayÕlmasÕ, toplumsal iletiúim yapÕlarÕnÕ radikal bir úekilde de÷iútirmiútir. Uydu televizyonu ve radyo gibi geleneksel medya araçlarÕyla birlikte yeni iletiúim imkanlarÕ enformasyon kanallarÕnÕ ço÷alttÕ÷Õ gibi, enformasyonlarÕn aktarÕmÕnÕ da aúÕrÕ derecede hÕzlandÕrmÕútÕr. Böylece iletiúime katÕlanlar arasÕnda geniú bir a÷ oluúurken, kamusal tartÕúmalarÕn çok seslili÷i de artmÕútÕr. Ancak bu geliúmeler, aynÕ zamanda kitlesel eylemlerin önceden tahmin edilemezli÷i problemini de beraberinde getirmiútir. Arap BaharÕ, sadece toplumsal hoúnutsuzlu÷un dÕúa vurumu de÷il, aynÕ zamanda dijital iletiúim ça÷Õnda siyaset ve toplum iliúkilerinde úeffaflÕ÷Õn beraberinde getirdi÷i yeni bir semptomdur. Bu ba÷lamda Ortado÷u’da meydana gelen geliúmeler, post-Sovyet bölgelerde özellikle de Orta Asya’da yakÕndan takip edilmiútir. Çünkü bölge cumhuriyetlerinin tamamÕnÕn Arap BaharÕ’ndaki ülkelerle hem sosyoekonomik hem de siyasal açÕdan benzerlikleri bulunmaktadÕr. Örne÷in, Orta Asya ülkelerinde kÕsmi iktisadi geliúmeye ra÷men, gelir da÷ÕlÕmÕndaki eúitsizlik ve toplumda bireysel yükseliú úansÕnÕn azlÕ÷Õ dikkat çekmektedir. Birleúmiú Milletler Geliúme ProgramÕ tarafÕndan 1993’den beri yÕllÕk rapor halinde yayÕnlanan ønsani Geliúme Endeksi (Human Development Index) verilerine göre, sosyal eúitsizlikle ilgili geliúim göstergeleri Orta Asya ülkelerinde de Arap BaharÕ ülkelerine benzer úekilde 0.46 ve 0.61 de÷erleri arasÕnda seyretmektedir2 2 ønsani Geliúme Endeksi dört temel istatistiki verinin (ortalama yaúam süresi, okur yazarlÕk oranÕ, orta ve yüksek ö÷renim oranÕ, kiúi baúÕna düúen gelir ve alÕm gücünün dolar üzerinden hesaplanmasÕ) diyagramÕ ve genel bir de÷erlendirme ile kombinasyonundan elde edilir. 0 ile 1 arasÕnda de÷iúen bu de÷erlerde 0,8’den yukarÕsÕ yüksek geliúim seviyesini; 0,5 ile 0,8 arasÕ orta geliúim seviyesini; 0,5’in altÕ ise, düúük geliúim seviyesini gösterir. 217 Akademik AraútÕrmalar Dergisi Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli Grafik 1: Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinde ønsani Geliúme Endeksi (Human Development Index) – Sosyal Eúitsizlik 2010 Kaynak: UN Development Programme (2010). Human Development StatisticalTables,http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Tables_reprint. pdf. (07.5.2012). Yine Orta Asya’da genç nüfusun yÕllÕk ortalama artÕú hÕzÕ % 1,7 iken, genel nüfusun %30’unu 15 yaúÕn altÕndaki grup oluúturmaktadÕr. Ancak bu gençlerin büyük ço÷unlu÷unun, toplumda yükseliú úansÕnÕn oldukça az oldu÷u görülmektedir. Kazakistan hariç, di÷er bölge ülkelerinde gençlerin %20’si iúsizdir. Arap BaharÕ’nÕn yaúandÕ÷Õ ülkelerde ise bu oran %23 olup, Orta Asya ile hemen hemen eú de÷erdedir3. Bu ba÷lamda, özellikle Tacikistan ve KÕrgÕzistan’da fakirlik oranÕnÕn yüksekli÷i ve buna ba÷lÕ olarak da çok kötü bir e÷itim alt yapÕsÕ dikkat çekmektedir. Yine Türkmenistan ve Özbekistan’da üniversiteler de dahil bütün e÷itim sistemi ideolojik olarak endoktrine edilmiútir. Di÷erlerine göre durumu göreceli olarak iyi görünen Kazakistan’da bile e÷itim sistemi, her alanda çok büyük eksiklikler içermektedir. 3 218 Journal of Academic Studies Andrea Schmitz ve Alexander Wolters. (2012). Politischer Protest in Zentralasien. Potentiale und Dynamiken. SWP- Studien,(4): 8. Osman Nuri ÖZALP YÕl: 14, SayÕ: 56 ùubat 2013– Nisan 2013 Grafik 2: Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinde Nüfusun Ortalama YaúÕ – 2011 Kaynak: CIA (2012). The World Factbook, http://www.cia.gov/library/publications/theworldfactbook/wfbExt/region_cas.h tml;http://www.cia.gov/library/publications/theworldfactbook/wfbExt/region_ afr.html.(30.4.2012). Gerek Orta Asya gerekse Arap BaharÕ’nÕn yaúandÕ÷Õ bölgeler dikkate alÕndÕ÷Õnda, sadece sosyo-ekonomik faktörlerin de÷il aynÕ zamanda siyasi sistemlerin de benzerlik arz etti÷i görülmektedir4. Her iki bölgede de yolsuzluk ve baskÕnÕn yüksek oldu÷u otoriter sistemler hüküm sürmektedir. Sovyetler Birli÷i zamanÕndan devralÕnan otoriter hakimiyet yapÕlarÕ, bölgenin bütün devletlerinde katÕlaúarak varlÕ÷ÕnÕ sürdürmektedir5. Sovyetler Birli÷i zamanÕndaki muhalefet gruplarÕ, ba÷ÕmsÕzlÕktan sonra 90’lÕ yÕllarda marjinalleútirilmiú (Kazakistan, Tacikistan) ya da baskÕ ile elimine edilmiútir (Özbekistan, Türkmenistan). Bu durum, siyasi haklar ve temel özgürlükleri ölçen Freedom House verileri ile de örtüúmektedir6. 4 Andrea Schmitz ve Alexander Wolters. (2011). Revolutionen in Zentralasien, Der “Arabische Frühling” als Herausforderung für die Region. Zentralasien Analysen, (43-44): 2-14. 5 Heinemann-Grüder Andreas ve Holger Haberstock. (2007). Sultan, Klan und Patronage. Regimedilemmata in Zentralasien. Osteropa, (8-9): 121-138. 6 AmerikalÕ sivil toplum örgütü Freedom House (Özgürlükler Evi) her yÕl düzenledi÷i Dünya Özgürlükler Raporu’nda ülkeleri belirledi÷i kriterlere göre sivil özgürlüklerin ve siyasal haklarÕn geniúli÷ine göre sÕnÕflandÕrmaktadÕr. De÷erlendirmede 1 (en iyi)’den 7 (en kötü)’ye kadar olan skala kullanÕlÕrken; 1-2,5 (60-88 puan) arasÕ ülkeler "hür", 3-5,5 (31-59 puan) arasÕ "yarÕ hür" ve 5,5-7 (0-30 puan) arasÕ ise "hür olmayan" olarak sÕnÕflandÕrÕlmaktadÕr. 219 Akademik AraútÕrmalar Dergisi Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli Tablo 1: Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinde Siyasi Haklar ve Sivil Özgürlükler 2000 2005 2010 2011 SH/SÖ SH/BÖ SH/SÖ SH/SÖ - Statü 6/5 6/5 6/5 - Hür de÷il Azerbaycan 6/5 6/5 6/5 6/5 - Hür de÷il Kazakistan 6/5 6/5 6/5 5/5 - YarÕ Hür KÕrgÕzistan 6/5 7/6 7/6 7/7 - Hür de÷il Özbekistan 7/7 4/4 6/5 6/5 - Hür de÷il Tacikistan 6/5 7/7 7/7 7/7 - Hür de÷il Türkmenistan 7/7 6/5 6/5 6/5 - Hür de÷il MÕsÕr 6/5 6/5 6/5 7/5 - Hür de÷il Tunus 7/5 7/7 7/7 7/7 - Hür de÷il Libya 7/7 7/7 7/7 7/6 - Hür de÷il Suriye 7/6 5/6 5/5 6/5 - Hür de÷il Yemen 6/5 Kaynak: Freedom House (2011). Freedom in the World: Country Ratings and Status. 1973-2011,http://www.freedomhouse.org/images/File/nit/2011/NIT2011-Tables.pdf. (30.4.2012). Freedom House’a göre çok daha kapsamlÕ bir demokrasi ölçüm metodu içeren ve 2003’den beri Bertelsmann VakfÕ (Bertelsmann Stiftung) tarafÕndan her iki yÕlda bir yenilenen Bertelsmann Transformation Index (BTI) verilerine göre de, her iki bölge ülkelerinin otoriter yönetim sistemlerine sahip olduklarÕnÕ gözlemlemekteyiz7. Siyasi ve ekonomik transformasyon sürecindeki 128 devletin incelendi÷i BTI 2012’de, gerek Ortado÷u gerekse Orta Asya ülkeleri di÷er bölgelerle karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda, bu ülkelerin demokratikleúme açÕsÕndan en kötü verilere sahip oldu÷u görülmektedir. BTI 2012’ye göre, Türkmenistan, Tacikistan ve Özbekistan siyasi ve ekonomik geliúim açÕsÕndan bölgesel skalanÕn en gerisindedir. Orta Asya ülkelerinde demokrasinin geliúimi farklÕ biçimlerde KÕrgÕzistan hariç geri gitmiútir. Bölgenin otokratik devletlerinde BTI 2010’a göre olumlu bir geliúme gözlemlenmemektedir. Ortado÷u’da ise BTI 2012’ye gore, bölge ülkeleri daha once oldu÷u gibi otokratik rejimler olarak sÕnÕflandÕrÕlmaktadÕr. Arap BaharÕ’nÕn yaúandÕ÷Õ 7 2003’den beri iki yÕlda bir Bertelsmann VakfÕ tarafÕndan düzenlenen endekste 1’den (en kötü) 10’a (en iyi) kadar olan skala kullanÕlmaktadÕr. Oldukça ayrÕntÕlÕ bir ölçüm tekni÷ine sahip olan BTI’nin de÷erlendirme kriterleri ve metodu hakkÕnda bkz. Bertelsmann Stiftung (Ed.) (2012): Transformation Index BTI 2012. Politische Gestaltung im internationalen Vergleich , Gütersloch: Bertelsmann Stiftung, s.131-139. 220 Journal of Academic Studies Osman Nuri ÖZALP YÕl: 14, SayÕ: 56 ùubat 2013– Nisan 2013 ülkelerden sadece Tunus ve MÕsÕr’da ifade ve toplantÕ/gösteri özgürlü÷ü alanÕnda olumlu geliúmeler olmuú; ancak otoriter rejimlerin dönüúümü konusunda bölgenin genelinde herhangi bir iyimserlik görünmemektedir Tablo 2: Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinde Demokrasi Geliúimi, BTI 2012 Demokrasile r (10 – 8) ArÕzalÕ Demokrasile r (<8-6) AúÕrÕ ArÕzalÕ Demokrasile r (<6) IlÕmlÕ Otokrasile r (>4) Otokrasile r KÕrgÕzistan Ĺ Kazakistan MÕsÕr Tacikistan Özbekistan (<4) Türkmenistan Tunus Suriye Libya YemenĻ Kaynak: BTI 2012: S. 11, 90 Görüldü÷ü gibi BTI 2012’ye ait veriler, siyasi haklar ve sivil özgürlükleri ölçen Freedom House Endeksi verileri ile de örtüúmektedir. Her iki endekse ait veriler, bölgenin otoriter sistemlerle yönetildi÷ini açÕk bir úekilde göstermektedir. Özellikle Orta Asya ülkeleri, post-Sovyet dönemde siyasal hak ve özgürlüklerin en fazla kÕsÕtlandÕ÷Õ bölge olarak karúÕmÕza çÕkarken, bu ülkelerdeki otokratik rejimlerin giderek daha da katÕlaútÕ÷Õ gözlemlenmektedir. Bu ba÷lamda, tarihsel süreç içinde demokratik deneyimi bulunmayan genç Orta Asya ülkelerinin sahip olduklarÕ siyasi-sosyal-kültürel özellikleri, harici demokratikleúme çabalarÕnÕ da baúarÕsÕz kÕlmaktadÕr8. Yine UluslararasÕ ùeffaflÕk Örgütü’nün (Transparency International) her yÕl hazÕrladÕ÷Õ Yolsuzluk Endeksi’nde, Orta Asya ülkelerinin tamamÕ yÕllardÕr sÕralamada en kötü üçte birin içinde yer almaktadÕr9. Bu durum, Orta Asya ülkelerinin Arap BaharÕ’nÕn yaúandÕ÷Õ Tunus ve MÕsÕr’dan bile daha kötü nota sahip olduklarÕnÕ göstermektedir. 8 Vera Axyonova. (2011). European Democracy Promotion in Difficult Enviroments: The Case of Central Asia, Schoettli. Democracy, Governance and Citizenship: A Comparative Perspective of Conceptual Flow, Heidelberger Papers in South Asian and Comparative Politics. Working Paper, South Asia Institute Department of Political Science, (59): 147-149. 9 Andrea Schmitz ve Alexander Wolters. (2012). Politischer Protest in Zentralasien. s.8. 221 Akademik AraútÕrmalar Dergisi Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli Grafik 3: Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinde Yolsuzluk AlgÕ Endeksi10 (Corruption Perceptions Index), 2011 Kaynak:Transparency International (2011). Corruption http://cpi.transparency.org/cpi2011/results/.(07.5.2012) Perceptions Index 2011, Tüm bunlarÕn yanÕnda Orta Asya ülkeleri ile Arap BaharÕ’nÕn yaúandÕ÷Õ ülkeler arasÕndaki en önemli benzerliklerden biri de, elektronik medyanÕn yaygÕnlaúmasÕnÕn iletiúim davranÕúlarÕnÕn de÷iúimi üzerine olan etkisidir. Mobil telefon, internet ve sosyal paylaúÕm platformlarÕ olan Facebook, Twitter’in popülarite kazanmasÕ ve 2005 yÕlÕndan bu yana internet kullanÕmÕnÕn kullanÕmÕnda devam eden hÕzlÕ artÕú, Arap BaharÕ ülkeleri ile hemen hemen aynÕ seviyede seyretmektedir. 10 UluslararasÕ ùeffaflÕk Örgütü tarafÕndan her yÕl yayÕnlanan yolsuzluk listesinde ülkeler, o ülkedeki kamu yöneticilerine iliúkin yolsuzluk düzeyi algÕlarÕnÕ ölçerek de÷erlendirmektedir. Örgüt, araútÕrmaya katÕlan ülkeleri 0’dan (her zaman rüúvet teklif edildi÷i) 10’a (hiçbir zaman rüúvet teklif edilmedi÷i) kadar bir skala üzerinden de÷erlendirmektedir. 222 Journal of Academic Studies Osman Nuri ÖZALP YÕl: 14, SayÕ: 56 ùubat 2013– Nisan 2013 Grafik 4: Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinde Nüfusa Göre ønternet KullanÕm OranÕ, 2011 Kaynak:Internet World Stats (2011). Internet Users in the Middle East, http://www.internetworldstats.com/stats5.htm; Internet Users in Africa, http://www.internetworldstats.com/stats1.htm;Internet Users in Asia, http://www.internetworldstats.com/stats3.htm. (07.05.2012). Bütün bu geliúmelerin kitlesel mobilizasyonda ne anlama geldi÷i, son olarak 2010 yÕlÕ Nisan ayÕnda KÕrgÕz BaharÕ’nda devlet baúkanÕ Kurmanbek BakÕyev’in devrilmesinde görülmüútür11. Mobil cep telefonu ile görüntülenen kayÕtlar kÕsa sürede sosyal medyada, video platformlarÕnda, online olarak yer almÕú, daha sonra da televizyon röportajlarÕnda yayÕnlanmÕútÕr. Bu ba÷lamda, KÕrgÕzistan’da iktidarÕn devrilmesi Orta Asya’da alanÕnda canlÕ takip edilen ilk olay olmuútur. Türkmenistan hariç di÷er bölge ülkelerinde internetin hÕzla yayÕldÕ÷Õ gözlemlenmektedir. Kazakistan ve KÕrgÕzistan’da genel nüfusun %40 oranÕnda internete ulaúÕmÕ göz önüne alÕndÕ÷Õnda, bunun %30’unun Kuzey Afrika bölgesinin üzerinde oldu÷u görülmektedir. Mobil telefon kullanÕmÕnÕn yaygÕnlaúmasÕnda da durum hemen hemen aynÕdÕr. Her iki bölgede de, son beú yÕl içinde mobil telefon aboneli÷inde yüzde yüzleri aúan bir artÕú oranÕ söz konusudur. 11 AyrÕntÕlÕ bilgi için bkz., Azamat Temirkulov. (2010). Kyrgyz “revolutions” in 2005 and 2010: Comparative Analysis of Mass Mobilization. The Journal of Nationalism and Ethnicity, Vol. 38, Issue 5: 589-600. 223 Akademik AraútÕrmalar Dergisi Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli Grafik 5: Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinde Mobil Telefon Abone SayÕsÕ ve Bunun Her 100 Kiúiye OranÕ, 2010 Kaynak: International Telecommunication Union (2010). Mobile Cellular Subscriptions, http://www.itu.int/ITUD/ict/statistics/material/excel/MobileCellularSubscriptions00-10.xls. (07.5.2012) 3. ÜLKELERE GÖRE KRøZ VE PROTESTO POTANSøYELø YukarÕdaki endekslere ait veriler, ba÷ÕmsÕzlÕ÷ÕnÕ yeni kazanmÕú Orta Asya ülkelerinin “stateness” (devletsellik) alanÕnda zayÕf olduklarÕnÕ göstermektedir12. Bölge ülkeleri otoriter yönetim formlarÕna sahip olduklarÕndan, günümüzde göreceli olarak istikrarlÕ gözükseler de, uzun vadede devlet fonksiyonlarÕnÕ yerine getirmede baúarÕsÕzlÕk ve çatÕúma riski taúÕmaktadÕr. Nitekim 1995’den beri her yÕl düzenlenen ve istikrarsÕzlÕ÷a en açÕk ülkeler olarak tanÕmlanabilecek BaúarÕsÕz Devletler Endeksi’nin (Failed State Index) 2011 yÕlÕ verilerine göre, KÕrgÕzistan 91,8’lik derecesi ile “alarm” veren ülkeler kategorisinde; Tacikistan, Türkmenisten, Kazakistan ise, bir alt kategori olan “uyarÕ” konumunda yer almaktadÕr. Bu veriler de Orta Asya ülkelerinin istikrarsÕzlÕ÷a açÕk, baúarÕsÕz devletler arasÕnda olduklarÕnÕ göstermektedir. 12 AyrÕca bkz. Jörn Grävingholt. (2007).Statehood and Governance: Challenges in Central Asia and the Southern Caucasus., German Development Institute. Briefing Paper, s. 1-4. 224 Journal of Academic Studies Osman Nuri ÖZALP YÕl: 14, SayÕ: 56 ùubat 2013– Nisan 2013 Grafik 6: BaúarÕsÕz Devletler Endeksi13 (Failed State Index) - Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinin Genel Not ve SÕralamasÕ, 2011 Grafik6- Kaynak: Fund for Peace (2011). The Failed States Index 2011, S.6–7, http://www.fundforpeace.org/global/library/cr-11-14-fs-failedstatesindex2011-1106p.pdf; http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_Failed_States_Index#Warning. (07.5.2012). ZayÕf devletsellik ba÷lamÕnda, bölge ülkelerinde meúruiyet sorunu vardÕr ve vatandaúlarÕn hukuki güvencelerinin eksikli÷i, bu sorunu kronik hale getirmektedir. Ba÷ÕmsÕzlÕktan bu yana süregelen ekonomik istikrarsÕzlÕk, iúsizlÕk, düúük maaú, kötü iú úartlarÕ ciddi bir úekilde yoksullu÷a ve göçe yol açmaktadÕr. Bu da, Orta Asya ve komúu ülkelerde (göç, mülteci akÕnÕ, iç úiddet, sosyal huzursuzluk ve karÕúÕklÕklar, kitlesel protestolar vb.) bölgesel güvenlik riskini arttÕrmaktadÕr. Otoriter rejimlerle yönetilen Orta Asya ülkelerinde aúÕrÕ baskÕ metotlarÕ, isyan ve hükümet darbesi riskini ço÷altmaktadÕr14. Genel olarak, ülkeden ülkeye az çok farklÕlÕk gösterse de, Orta Asya’daki çatÕúma ve kriz alanlarÕnÕ Tablo 3’deki gibi özetleyebiliriz. 13 1995 yÕlÕndan beri düúünce kuruluúu Fund for Peace (BarÕú Fonu) ve Foreign Policy dergisi tarafÕndan ortaklaúa hazÕrlanan indeks, ülkeleri çöküú rizikosuna göre Alert (alarm), Warning (tehlike), Moderate (moderat) ve Sustainable (sürdürülebilir) olarak sÕnÕflandÕrmaktadÕr. Demografik baskÕ, mültecilik e÷ilimi, göç, istikrarsÕz ve dengesiz kalkÕnma, bozuk ekonomi, devletin meúruiyetini kaybetmesi, kamu hizmetleri, insan haklarÕ, güvenlik araçlarÕ vb. gibi toplam 12 sosyo-ekonomik ve siyasi kritere göre hazÕrlanana indeks, devletsellik açÕsÕndan zayÕf olan ülkeleri incelemektedir. 14 2010 Nisan ayÕnda KÕrgÕzistan halkÕ ayaklanarak 59 yaúÕndaki Roza Otunbeyeva liderli÷indeki KÕrgÕz muhalefeti yönetime el koymuútur. YaklaúÕk 100 kiúinin ölümüyle sonuçlanan olaylardan sonra, CumhurbaúkanÕ Kurman BakÕyev ülkeyi terk etmek zorunda kalmÕútÕr. 225 Akademik AraútÕrmalar Dergisi Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli Tablo 3: Orta Asya’da Problem AlanlarÕna Göre ÇatÕúma ve Kriz Potansiyeli YapÕsal ÇatÕúma Sebepleri ÇatÕúma KonularÕ Üzerine Konstruktif ÇalÕúma Kabiliyeti ÇatÕúma ArtÕrÕcÕ Güvenlik RizikolarÕ • Ciddi ekonomik ve sosyal güvensizlik • Devlet kurumlarÕnÕn meúruiyet eksikli÷i ve yolsuzluk sorunu • Devlete ait güvenlik güçlerinin güvensizlik kayna÷Õ olma • YaygÕn yoksulluk • Hukuk sistemine halk arasÕnda çok az güven • Tacikistan’daki iç savaú nedeniyle, burada ve çevre bölgelerde pek çok silahÕn dolaúÕmda olmasÕ • Gelir farklÕlÕ÷ÕnÕn artmasÕ • Sivil toplum aktivitelerinin çok zayÕf olmasÕ ve birbirlerini engellemeleri • Organize suçlarÕn (Uyuúturucu, silah ticareti) devlet otoritesini zayÕflatmasÕ ve kaçak ekonomi alanlarÕnÕ geniúletmesi • Ülkeler içindeki bölgelerde büyük farklÕlÕk • Devletin muhalefete úiddet uygulamasÕ ve hoúgörüsüzlü÷ünün karúÕ úiddet do÷urmasÕ • Bir ülkedeki krizlerin komúu ülkelere çabucak yayÕlabilmesi • Sosyal altyapÕnÕn (Sa÷lÕk, e÷itim vb) bozulmasÕ • Meúru problemli alanlarÕn devlet tarafÕndan inkarÕnÕn çatÕúmaya neden olmasÕ • Hammadde ihracatÕna ba÷ÕmlÕ olan ülke ekonomilerinin öngörülemeyen sosyo ekonomik gerilimlere sebebiyet verme ihtimalinin yüksek olmasÕ • Genç nüfusun büyük bir kÕsmÕnda iúsizlik • Halk arasÕnda BatÕ yardÕmlarÕnÕn rejimlere yönelik algÕlanmasÕnÕn (Büyük yatÕrÕmlar, askeri yardÕmlar vb) BatÕ’nÕn ihtilaflÕ alanlarda arabulucu rolünü azaltmasÕ • KÕrgÕzistan ve Tacikistan’Õn dÕú borç yükünün halka ekstra yansÕmasÕ • Nüfus artÕúÕ ve çevre tahribatÕ nedeniyle tarÕma verimli alanlarÕn azalmasÕ • Yoksulluk ve çevre sorunlarÕnÕn hastalÕklarÕ ço÷altmasÕ Ülke sÕnÕrlarÕnÕn geliúmekte olan sosyo kültürel ve ekonomik alanlarÕ bölmesi • Tabii kaynaklarÕn ülkeler arasÕnda eúitsiz da÷ÕlÕmÕ Kaynak: Grävingholt, Jörn. (2004). Krisenpotentiale und Krisenprävention in Zentralasien. Ansatzpunkte für die deutsche Entwicklungszusammenarbeit, (Berichte und Gutachten. Deutsches Institut für Entwicklungspolitik,) Bonn: DIE, (6): 46. 228 226 Journal of Academic Studies Osman Nuri ÖZALP YÕl: 14, SayÕ: 56 ùubat 2013– Nisan 2013 Kuúkusuz, kÕsaca dile getirilen Orta Asya ülkelerindeki kriz ve çatÕúma dinamikleri ile Arap BaharÕ’nÕn yaúandÕ÷Õ ülkeler arasÕnda büyük paralellikler olmasÕna ra÷men, farklÕlÕklar da mevcuttur. Bu ba÷lamda, Orta Asya’da öngörülebilir bir zaman diliminde Arap bölgesinde oldu÷u gibi toplumsal köklü dönüúümlerin olup olmayaca÷Õ hakkÕnda bir tahminde bulunabilmek için, Orta Asya’daki her bir ülkenin tek tek analiz edilerek, siyasi protestolarÕ kolaylaútÕran ya da zorlaútÕran faktörlerin belirlenmesi gerekmektedir. Sosyo-ekonomik, demografik ve siyasal alanlardaki karúÕlaútÕrmalÕ bir mukayese yapÕldÕ÷Õnda, bu ülkelerdeki çatÕúma durumu ve riskinin farklÕlÕk gösterdi÷i görülmektedir. Buna ba÷lÕ olarak, siyasi protestolarÕn oluúum ve geliúim úartlarÕ da farklÕ dinamik ve formlar içermektedir. Özellikle KÕrgÕzistan’da çÕkan halk isyanlarÕnda úiddet kullanÕlarak, Devlet BaúkanÕ Akayev’in (2005) ve BakÕyev’in (2010) görevden uzaklaútÕrÕlmasÕyla, protesto eylemleri yeni bir siyasi norm haline dönüúmüútür 15. Bu yüzden KÕrgÕzistan’da protesto potansiyelinin yüksek oldu÷unu söyleyebiliriz. Tacikistan’da kitlesel eylem ihtimali az olmasÕna ra÷men, bölgesel alanda sÕnÕrlÕ olan rejim ve karúÕtlarÕ arasÕndaki anlaúmazlÕklarÕn kolayca úiddet sarmalÕna dönüúmesi mümkündür. Bölgenin en önemli ülkelerinden olan Özbekistan ise, rejim kamuoyundaki hoúnutsuzlu÷u siyasi kontrol araçlarÕ ile denetim altÕnda tutmaya çalÕúmaktadÕr. Özbek rejiminin toplumsal olaylarda úiddet kullanmaya olan e÷ilimi, çok hÕzlÕ bir úekilde halk tarafÕndan karúÕ úiddet ile karúÕlÕk görebilir. Türkmenistan’da protesto eylemleri için hareket alanÕnÕn oldukça zayÕf oldu÷u görülmektedir. Bunda da asÕl sebep, rejimin siyasi baskÕsÕnÕn etkinli÷i de÷il, halkÕn ba÷ÕmsÕz haber kaynaklarÕna ulaúÕm imkanlarÕnÕn oldukça kÕsÕtlÕ olmasÕ rol oynamaktadÕr. Özellikle iletiúim a÷Õ kurma ve koordine etme için teknik araçlarÕn eksikli÷i söz konusudur. Bu sebepler, rejime karúÕ toplumsal bir protesto eylemini oldukça zorlaútÕrmaktadÕr16. Kazakistan’da yeni medya araçlarÕnÕn geniú bir úekilde yayÕldÕ÷ÕnÕ, ekonomik geliúme nedeniyle protesto eylemlerine yönelimin zayÕf oldu÷unu görmekteyiz. Ancak, protesto potansiyelinin toplumun kenarÕnda yaúayan gruplar arasÕndaki aúÕrÕ ekonomik dengesizlikten kaynaklanma ihtimali mevcuttur. Nitekim, 2011 yÕlÕnda BatÕ Kazakistan’da petrol iúçileri arasÕnda çÕkan hoúnutsuzluk, kÕsa bir süre içinde kamuoyuna yansÕyabilece÷i ve siyasi 15 16 Schmitz ve Wolters. (2011), a.g.m. s.2 Schmitz ve Wolters. (2012), a.g.m. s.22. 227 Akademik AraútÕrmalar Dergisi Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli taleplere bürünerek ülkenin di÷er bölgelerine yayÕlabilece÷i ihtimalini göstermiútir17. Bölgede lingua franca olan Rusça, özellikle gençlerin olasÕ protesto eylemlerinde Rus tecrübesinden de yararlanma imkanÕ sa÷lamaktadÕr. En son 2011 AralÕk ayÕnda, Rusya’da parlamento seçimleriyle ilgili manipülasyonlarÕ protesto etmek için ülkenin her yerinde çÕkan protesto hareketleri, uzun vadede Orta Asya ülkelerinde de bu tür eylemlerin ortaya çÕkmasÕna neden olabilir. Bu ba÷lamda, bölge devletlerinin hepsi Rusya ile iúbirli÷i içnde baskÕcÕ yasalar, filtre teknolojileri, manipülasyonlar, teknik kotalar vb. yeni kontrol mekanizmalarÕ üzerine çalÕúmaktadÕr18. Öyle ki, A÷ustos 2011’de Kazakistan’Õn baúkenti Astana’da, Rusya’nÕn öncülü÷ünde toplanan Kolektif Güvenlik AnlaúmasÕ Örgütü’nün gündeminde Arap BaharÕ’nÕn Post-Sovyet bölgelerde nasÕl önlenebilece÷i görüúülmüútür. Özellikle internet ve sosyal medyanÕn kontrolü ve manipülasyonu üzerine yo÷unlaúÕlmÕútÕr. Ancak tüm bu önlemlerin, sürekli olarak Orta Asya ülkelerinde yeni bir kamuoyunun oluúmasÕna engel olamayaca÷Õ ileri sürülebilir. 4. SONUÇ Küreselleúme ile birlikte siyasi anlamda uyanmÕú “genç nüfus úiúkinli÷i” ve “iletiúim teknolojilerindeki devrimler” Ortado÷u’da Arap BaharÕ’nda görüldü÷ü gibi sorumsuz ve bozuk ulusal yönetimlere karúÕ isyanÕn itici gücü olurken, bu iki olgu aynÕ zamanda 21. yy jeopoliti÷inin de önemli bir gerçe÷i haline gelmiútir.19 ÇalÕúmada incelenen Orta Asya ülkelerinin, Arap BaharÕ’nÕn yaúandÕ÷Õ ülkelerle hem sosyo-ekonomik hem de siyasal açÕdan benzerlikleri bulunmaktadÕr. Ortado÷u’daki köklü de÷iúimler, otoriter rejimlerin kriz içinde ve ne kadar istikrarsÕz oldu÷unu göstermiútir. Analiz, Orta Asya’da da benzer yapÕda bir sistem ve meúruiyet krizi oldu÷unu göstermektedir. Toplumda gelece÷e yönelik perspektifsizlik ve beraberinde gittikçe artan iletiúim imkanlarÕnÕn artmasÕ, Orta Asya’da toplumsal aktörlerin siyasi eylem çerçevesini de÷iútirmektedir. Gelecekte Orta Asya’da olasÕ Arap BaharÕ benzeri protestolarÕn boyut ve dinami÷i, büyük ölçüde uygun enformasyon ve mobilize kanallarÕnÕn hangi derecede kullanÕlaca÷Õna ba÷lÕdÕr. Bu konuda önceden bir tahmin yapmak oldukça zor olmakla beraber, Arap BaharÕ’nda oldu÷u gibi periferide cereyan eden marjinal olaylarÕn da kÕsa bir sürede kendili÷inden bütün bir ülkede protesto eylemlerine dönüútü÷ü göz 17 Schmitz ve Wolters. (2012), a.g.m., s. 24. Stephan Blank. (2011). Russia and Central Asia Fight The Arab Revolution. Central AsiaCaucasus Analyst, 37:8: 6-8. 19 Zbigniew Brzezinski. (2012). Stratejik Vizyon. Amerika ve Küresel Güç BuhranÕ. Timaú YayÕnlarÕ, østanbul, s.42. 18 228 Journal of Academic Studies Osman Nuri ÖZALP YÕl: 14, SayÕ: 56 ùubat 2013– Nisan 2013 önünde bulunduruldu÷unda, aynÕ sosyo-ekonomik-siyasal yapÕlara sahip Orta Asya ülkelerinde de protesto eylemlerinin ortaya çÕkma ihtimalinin göz ardÕ edilmemesi gerekir. Yine karakteristik olarak, Orta Asya ülkelerinde oluúacak protestolarÕn kÕsa sürede úiddete dönüúme ihtimalinin yüksek oldu÷u söylenebilir. Çünkü bölgedeki otoriter rejimlerin protesto ya da sosyal hoúnutsuzluklarÕ müzakere yolu ile çözme kültürü bulunmamaktadÕr. Sonuç olarak, yeni medya araçlarÕnÕn hÕzla artmasÕ Orta Asya ülkelerinde kamuoyuna Arap BaharÕ’nda oldu÷u gibi bir model sunmaktadÕr. KAYNAKLAR Axyonova, V. (2011). European Democracy Promotion in Difficult Enviroments: The Case of Central Asia, Schoettli, Jivanta (Ed.): Democracy, Governeance and Citizenship: A Comparative Perspective of Conceptual Flow. A special issue. Heidelberger Papers in South Asian and Comparative Politics. Working Paper No. 59, South Asia Institute Department of Political Science, (136-154) Bertelsmann, S.(2012). Transformation Index BTI 2012. Political Management in International Comparison. Gütersloch: Verlag Bertelsmann Stiftung. Blank, S. (2011). Russia and Central Asia Fight The Arab Revolution. Central Asia-Caucasus Analyst, 37:8, 6-8. Brzezinski, Z. (2012). Stratejik Vizyon. Amerika ve Küresel Güç BuhranÕ. østanbul: Timaú YayÕnlarÕ. Grävingholt, J. (2007). Statehood and Governance: Challenges in Central Asia and the Southern Caucasus. German Development Institute Briefing Paper, (2), 1-4. Grävingholt, J. (2004). Krisenpotentiale und Krisenprävention in Zentralasien Ansatzpunkte für die deutsche Entwicklungszusammenarbeit. Berichte und Gutachten. Deutsches Institut für Entwicklungspolitik, Bonn: DIE, 2004. (6): 1-95 Heinemann-Grüder, A. ve Haberstock, H. (2007). Sultan, Klan und Patronage. Regimedilemmata in Zentralasien. Osteropa, (8-9), 121-138. Reichmuth, P. (2011). Politische Analyse zwischen Erwartung und Zentralasiatischer. Wirklichkeit. Zentralasien Analysen, (46), 2-5. Schmitz, A. ve Wolters, A. (2012). Politischer Protest in Zentralasien. Potentiale und Dynamiken. SWP-Studien, (4), 1-30. Schmitz, A. ve Wolters, A. (2011). Revolutionen in Zentralasien? Der “Arabische Frühling” als Herausforderung für die Region. Zentralasien Analysen, (43-44), 2-14. Temirkulov, A. (2010). Kyrgyz “revolutions” in 2005 and 2010: Comparative Analysis of Mass Mobilization. Nationalities Papers: The Journal of Nationalism and Ethnicity, Vol. 38, Issue 5, 589-600. Elektronik Kaynaklar CIA (2012). The World Factbook. <http://www.cia.gov/library/publications/theworldfactbook/wfbExt/region_afr.html> (2012, 30 Nisan) Freedom House (2011). Freedom in the World: Country Ratings and Status. 1973-2011. <http://www.freedomhouse.org/images/File/nit/2011/NIT-2011-Tables.pdf> (2012, 30 Nisan) 229 Akademik AraútÕrmalar Dergisi Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli Fund for Peace (2011). The Failed States Index 2011. <http://www.fundforpeace.org/global/library/cr-11-14-fs-failedstatesindex2011-1106p.pdf> (2012, 30 Nisan). International Telecommunication Union (2010). Mobile Cellular Subscriptions. <http://www.itu.int/ITU-D/ict/statistics/materia/excel/MobileCellularSubscriptions00-10.xls> (2012, MayÕs 7). Internet World Stats (2011). Internet Users in Africa, <http://www.internetworldstats.com/stats1.htm> (2012, MayÕs 7). Internet World Stats (2011). Internet Users in Asia. < http://www.internetworldstats.com/stats3.htm> (2012, MayÕs 7). Internet World Stats (2011). Internet Users in the Middle East. < http://www.internetworldstats.com/stats5.htm> (2012, MayÕs 7). Transparency International (2011). Corruption Perceptions Index 2011. <http://cpi.transparency.org/cpi2011/results/> (2012, MayÕs 7). UN Development Programme (2010). Human Development Statistical Tables. <http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Tables_reprint.pdf> (2012, MayÕs 7). 230 Journal of Academic Studies