mikroorganizmalar ve böcekler tarafından tahrip edilen arşiv
Transkript
mikroorganizmalar ve böcekler tarafından tahrip edilen arşiv
MİKROORGANİZMALAR VE BÖCEKLER TARAFINDAN TAHRİP EDİLEN ARŞİV BELGELERİNİN DEZENFEKSİYONU François FLIEDER - Michel DUCHEIN G r a f i k belgeleri b o z a n çok s a y ı d a k i f a k t ö r l e r a r a s ı n d a , ş ü p h e siz, e n y a y g ı n v e e n fazla z a r a r a s e b e p o l a n l a r , b ö c e k l e r v e m i k r o o r ganizmalardır. B u n u n l a b e r a b e r etkili v a s ı t a l a r a b a ş v u r a r a k , bu i s t i l â l a r a s o n v e r m e k çok k o l a y d ı r . Bu dezenfeksiyon ve dezenseksiyon teknikleri laboratuvarda geliştirilmiş v e F r a n s a v e d i ğ e r y a b a n c ı ü l k e l e r i n arşiv, k ü t ü p h a n e v e m ü z e l e r i n d e a ş a ğ ı y u k a r ı o n y ı l d a n b e r i d e n e n m i ş t i r . Biz b u çalışmada, h e r kolleksiyon yetkilisinin ihtiyaç halinde başvurabilmesi için i ş l e m l e r i b ü t ü n ü ile t a s v i r e t m e ğ i a m a ç e d i n d i k . I. BİYOLOJİK BOZULMA UNSURLARI HAKKINDA GENEL BİLGİLER : Dezenfeksiyon tekniklerini g ö z d e n g e ç i r m e d e n önce, b u çeşitli bozulma unsurlarını tanımak ve bunların tahrip mekanizmalarıyla birlikte teşhis vasıtalarını a ç ı k l a m a ğ a çalışmak kaçınılmazdır. T a h r i p y a o r g a n i z m a l a r ( m a n t a r l a r , b a k t e r i l e r ) , y a d a böceklerd e n m e y d a n a gelebilir. A — Grafik Belgelerde Çoğalan Başlıca Mikroorganizmalar N e m v e sıcaklık, a t m o s f e r d e h e r z a m a n m e v c u t b u l u n a n m a n t a r s p o r l a r ı n ı n filizlenmesi v e b a k t e r i l e r i n ü r e m e s i n i n esas faktörleridir. M a n t a r s p o r l a r ı n ı n k i t a p l a r v e a r ş i v belgeleriyle t e m a s ı h a l i n d e , bitkisel liflerden m ü t e ş e k k i l b e y a z ı m t r a k bir tüylenme y a p m a l a r ı için, sıcaklık ve n e m ş a r t l a r ı n ı n elverişli o l m a s ı (22°C d e n fazla sıLa Gazette des ArchiVes'de (No: 87, 4 tri. 1974 - basım; 15 Nisan 1975,225-237,s.) yayınlanan makalenin tercümesidir 78 c a k l ı k ve % 65 d e n fazla n e m ) y e t e r l i d i r . M i ç e l i u m d e n i l e n bu t ü y ( m a n t a r ı n bitkisel o r g a n ı ) , ü r e m e k için, b ü y ü m e s i b a k ı m ı n d a n z a r u r i o l a n o r g a n i k bileşikleri, bulunduğu yerdeki zamk, kâğıt parşömen ve koladan tüketmek zorundadır. Bu d u r u m d a m a n t a r l a r bu d o k u l a r ı a y r ı ş t ı r a r a k v e ifraz e t t i k l e r i s a l g ı l a r d a n dolayı, r e n k l i lekeler b ı r a k a r a k çoğalırlar. B a k t e r i l e r i n ç o ğ a l m a s ı d a , a y n i şekildedir. a) Mantarlar : Çok ö n e m l i b i r b i t k i t ü r ü n ü teşkil e d e r l e r . Yakın bir z a m a n d a , g r a f i k b e l g e l e r için t e h l i k e l i olan, 600 d e n f a z l a m a n t a r c i n s l e r i t e s b i t edilmiştir. B u n l a r şöyle sınıflandırılabilir : — A s c o m y c e t e s ' l e r : B u n l a r ı n en sık r a s l a n a n şekilleri c h a e t o mium'lardır. — A d e l o m y c e t e s ' l e r : (funci i m p e r f e c t i ) , özellikle t e m s i l edilen şekilleri penicillium, a s p e r g i l l u s v e f u s a r i u m ' d u r . — Basidiomycetes'ler : T a h t a y a h a s bir m a n t a r olan, ve b a z e n k â ğ ı t v e d e r i ü z e r i n d e a y ı r t edilebilen, g e n e l o l a r a k m e r u l e v e y a ağl a y a n m e r u l e a d ı ile b i l i n e n G y r o p h a n a l a c r y m a n s dışında, g r a f i k belgeleri teşkil e d e n m a l z e m e l e r ü z e r i n d e p e k n a d i r e n r a s l a n ı r l a r . Burada, b u k o n u d a b ü y ü k bir p a r e n t e z a ç m a k faydalı olacaktır: M e r u l e ç o k d a y a n ı k l ı v e ü z e r i n d e ç o ğ a l d ı ğ ı m a d d e l e r e ç o k z a r a r ver e n b i r m a n t a r d ı r . H a v a l a n m a , ışık a l m a v e y e r l e ş m e ş a r t l a r ı n a uyg u n o l a r a k , ç o k çeşitli şekiller alabilir. E s a s g e l i ş i m i n d e p a m u k yastık, s i y a h ı m s ı i n c e lifler (zayıf hali) v e y a bez, h u r m a ( p a l m i y e ) y a p r a ğ ı gibi b i r b i r i n d e n ayrı hatlar; ince beyaz k a y t a n l a r v e y a kök şekilleri; çiçeklik h a l i n d e s a r ı p l â k a biçimi şekiller s a f h a l a r ı n ı geçir i r . B u m a n t a r ı n u z m a n o l m a y a n kişiler t a r a f ı n d a n t a n ı n m a s ı oldukça zordur. b) Bakteriler : G r a f i k b e l g e l e r ü z e r i n d e b u l u n s a l a r d a , b u n l a r a m a n t a r l a r k a d a r sık r a s l a n m a z . B u n u n için, biz b u r a d a b u b o z u c u etk e n l e r ü z e r i n d e ı s r a r l a d u r m a y ı p , s a d e c e e n ç o k r a s l a n a n b i r k a ç cinsini z i k r e d e c e ğ i z : B u n l a r , d a i m a h a v a d a ü r e y e n b a k t e r i l e r olup, Eubacteries ve Mycobacteries familyalarına ayrılırlar. E u b a c t e r i e s ' l e r a r a s ı n d a , p s e u d o m o n a s , c e l l u l o m o n â s , bacillus'l a r a (bacillus licheniformis, y a k ı n b i r z a m a n d a p a r ş ö m e n ü z e r i n d e İzole e d i l m i ş v e k o y u lekeleri ile, s ı v ı l a ş m a b a ş l a n g ı c ı n ı t a h r i k ettiği görülmüştür) raslıyoruz. 79 Mycobacteries'lerden, streptomyces (bilhassa streptomyces cellulosa), Myxobacteriales, cytophaga ve S o r a n g i u m (sorangium cellulos u m k a ğ ı t ü z e r i n d e k o y u r e n k t e b i r p e l t e şekli g ö s t e r i r ) c i n s l e r i b e lirtilebilir. B — Arşivleri Bozan Başlıca Böcekler : K ü t ü p h a n e ve arşiv fonlarını kırıp geçiren böcekler çok sayıda olup, çeşitli c i n s l e r e a i t t i r l e r . Biz b u r a d a , s a d e c e en çok r a s l a n a n ve çok ö n e m l i h a s a r a s e b e p o l a n l a r ı belirteceğiz. B ö c e k l e r i n sınıflandırılması aşağıdadır: Thysanoures'lar takımı: S a d e c e l e p i s m e ( k â ğ ı t güvesi) family a s ı n d a n o l a n cinsler, özellikle « g ü m ü ş balık» a d ı ile t a n ı n a n l e p i s m a s a c c h a r i n a a r ş i v d o k ü m a n l a r ı n a z a r a r vericidir. E n m a k b u l b e s i n leri, k o l a ve n i ş a s t a olup, özellikle ciltlere m u s a l l a t o l u r l a r ve cilt y ü z l e r i n i kepmirirler. D i c t y o p t e r e s ' l e r t a k ı m ı : H a m a m b ö c e k l e r i v e özellikle b l a t t e g e r m a n i q u e ( A l m a n h a m a m böceği) v e d o ğ u h a m a m b ö c e ğ i ( b l a t t a o r i e n t a l i s ) . B u b ö c e k l e r ı ş ı k t a n k a ç a r , k a r a n l ı k , s ı c a k v e n e m l i yerl e r d e ü r e r l e r . Özellikle v e öncelikle d e f t e r ciltlerine z a r a r v e r i r l e r . İ s o p t e r e s ' l e r t a k ı m ı : B u n l a r evlerin, k ü t ü p h a n e l e r i n v e m ü z e l e r i n e n "amansız b ö c e k l e r i d i r . T e r m i t e a d ı ile bilinenler, t r o p i k a l ülk e l e r d e ü r e r l e r . B u n u n l a b e r a b e r , o n l a r d a n iki cinsi m u t e d i l iklimli b ö l g e l e r d e d e b u l u n u r : R e t i c u l i t e r m e s l u c i f u g u s Rossi, C h a r e n t e M a r i t i m e v e L a n d e s ' d a ; C a l o t e r m e s flavicollis ise, P r o v e n c e v e bil h a s s a İ t a l y a ' d a p e k ç o k b u l u n u r . B u n l a r h e r c i n s sellülozu y e r l e r . Psocopteres'ler takımı : B u n l a r d a n olan proques'lar (tractes d i v i n a t o r i u s ) « k i t a p biti» d i y e b i l i n i r l e r v e özellikle d e r i y e v e k o l a y a musallat olurlar. Coleopteres'ler t a k ı m ı : Beş a y r ı f a m i l y a d ı r : a) Dermestidae'lar : Dermestes maculatus özellikle deri ve köseleyi arar b) Anobildae'lar: Ağaç kemiren böcekler olup, ağaçlarda delikler açmalarından dolayı, «ağaç kurdu» adıyla bilinirler. Anobium punctatum ve Anobium peniceum kitapların, içinde en sık rastlanan cinslerdir. 80 c) C e r a m b u c i v e v e y a C a p r i c o r n e s ' l a r : A n t e n l e r i n i n u z u n l u ğu ile d i k k a t çekicidirler. En z a r a r l ı cinsi, «boynuzlu ev t e k e böceği» o l a r a k b i l i n e n H y l o t r y p e s b a j u l u s ' t u r . Özellikle a ğ a c ı a r a r , l a r v a l a r ı ağacın içinde derin k a n a l l a r kazar. d) Lyctidae'lar: B u n l a r d a n Lyctus l i n e a r i s özellikle a ğ a ç l a r a m u s a l l a t olur. A y r ı c a d e r i l e r ü z e r i n d e d e z a r a r l a r a s e b e p olabilir. e) Ptinidae'lar :Gece faaliyet gösteren ve organik maddelerle, özellikle k u r u m u ş bitkilerle, b u n u n y a n ı s ı r a kâğıt, k a r t o n v e d e r i ile d e b e s l e n e n b ö c e k l e r d i r . A r ş i v l e r için e n k ö t ü o l a n cinsi P t i n u s fur'dur. A r ş i v d e p o l a r ı n d a b ö c e k l e r i n varlığı m u h t e l i f belirtilerle a n l a şılır: — açtığı likler, ganik Bizzat b e l g e l e r d e k i t a h r i p l e r (kâğıt g ü v e s i ve d e r m e s t e s ' l e r i n y ı l a n k a v i dehlizler, t a h t a k u r d u n u n açtığı y u v a r l a k k ü ç ü k det e r m i t l e r t a r a f ı n d a n o y u l m u ş v e genel o l a r a k e s m e r i m s i ormaddelerle doldurulmuş geniş çukurlar), — D o k ü m a n l a r ı n dış k ı s m ı n d a v e y a k â ğ ı t t o m a r l a r ı ile defterlerin içinde larva ve y u m u r t a l a r ı n ı n mevcudiyeti, — Belgelerin ü z e r i n d e v e y a y a n ı n d a a ğ a ç k e m i r e n böceklerin m e v c u d i y e t i n i a ç ı ğ a v u r a n i n c e t e s t e r e t a l a ş ı v e y a ( s i y a h ı m t r a k tozl a r h a l i n d e ) k ü ç ü k dışkılar; h a t t â b a z e n y a p r a k l a r ı n b i r b i r i n d e n ayr ı l m a s ı n a i m k â n v e r m e y e c e k şekilde m ü k e m m e l b i r k o l a teşkil eden böcekler tarafından salgılanmış organik maddeler, — Ve n i h a y e t , ç o ğ u defa b ö c e k l e r i n m e v c u d i y e t i d e p o l a r d a dol a ş m a l a r ı n d a n ( h a m a m böceği v e d e r m e s t e s ) , k â ğ ı t t o m a r l a r ı v e defterler açıldığında m e y d a n a çıkabilir (lepismes). 2 — BOZUCU UNSURLARLA MÜCADELE: Z a r a r l ı u n s u r l a r l a s a r ı l m ı ş b e l g e l e r i n b u l u n m a s ı h a l i n d e , alınm a s ı g e r e k e n ilk tedbir, h a s t a l ı k b u l a ş m a s ı n ı a z a m î d e r e c e d e sınırl a m a k için, b u d o k ü m a n l a r ı m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r ç a b u k b u l u n dukları depodan çıkartmaktan ibarettir. İkinci olarak, depoların d u r u m u n u ve o r a l a r d a k i h a v a şartlarını y a k ı n d a n incelemek gerekir. Ekseriya bu inceleme sırasında, bazı bi- 81 yolojik s a l d ı r ı l a r ı n i z a h ı yapılabilir. B u n l a r m u h t e l i f s e b e p l e r d e n ileri gelebilirler: — Kazaî olarak, kanalizasyon kopukluğu, o l u k l a r ı n d a k a ç a k , ç a t l a k d u v a r l a r vs. çatıda veya yağmur — I s ı t m a e k s i k l i ğ i n d e n v e y a s o ğ u k dış d u v a r l a r ü z e r i n d e s u y u n yoğunlaşmasından veya başlangıçta depoların arşiv m u h a f a z a merk e z i o l a r a k y a p ı l m a y ı ş ı n d a n dolayı, depolarda sürekli aşırı n e m i n mevcudiyeti. Bu durumlarla, b o d r u m l a r d a b u l u n a n (soğuk ve nemli) s a l o n l a r d a , h a v a c e r e y a n ı n ı n o l d u ğ u k o r i d o r l a r d a v e y a çok eski b i n a l a r d a karşılaşılır. — Muhafaza mahalline girmeden önce bulaşması; d o k ü m a n l a r a hastalık Binalar ve onların h a v a l a n d ı r ı l m a s ı n d a n m e y d a n a gelen probl e m l e r b i r i n c i d e r e c e d e ö n e m t a ş ı r l a r . B u p r o b l e m l e r i b u r a d a incelemek m ü m k ü n değildir. F a k a t o n l a r , b u n d a n ö n c e çok s a y ı d a a r a ş t ı r m a n ı n k o n u s u o l m u ş l a r d ı r (Bakınız b i b l i y o g r a f y a ) . Böcekler k o n u s u n a gelince: B u n l a r d a n b i r ç o ğ u a r ş i v d e p o l a r ı n a d a h a önceden k â ğ ı t l a r a bulaşmış olarak, kâğıtların içinde girerler. B u sebeple, d e p o y a g e l e n e v r a k l a r ı , o r a d a m u h t e m e l b i r y a y ı l m a y ı , ö n l e y e c e k şekilde, b ö c e k izlerini h e m e n t e s b i t e t m e k için, d e p o y a gelişlerinde dikkatle incelemelidir. Diğer böcekler (bilhassa h a m a m böcekleri ve şüphesiz karıncalar) , y e r a l t ı n d a n toprağı k a z a r a k , yüzeyden veya u ç a r a k (kanatlı böcekler) d e p o y a d ı ş a r d a n gelirler. H e r iki a y d a bir, k â ğ ı t t o m a r l a r ı n v e d e f t e r l e r i n y e r y e r a ç ı l a r a k (bilhassa depoya yeni giren vesikalarda) d ı ş a r d a n g ö r ü l e b i l e n böc e k l e r i m e y d a n a ç ı k a r m a k için k o n t r o l ü n y a p ı l m a s ı h a r a r e t l e tavsiy e o l u n u r . D e v a m l ı b a k ı m ise ( s ü p ü r m e , d e p o n u n t e m i z l e n m e s i , arşiv t o m a r l a r ı n ı n p e r i y o d i k o l a r a k t o z u n u n a l ı n m a s ı ) , h e r k ü t ü p h a n e v e a r ş i v k o n s e r v a t ö r için m u t l a k a u y u l m a s ı g e r e k e n b i r g ö r e v d i r . A — D o k ü m a n l a r ı n dezenfeksiyonu : D e z e n f e k s i y o n t e r i m i ile, b o z u c u u n s u r l a r ı n g i d e r i l m e s i işlemler i n i n b ü t ü n ü a n l a ş ı l ı r . Dezenfeksiyon, m a n t a r l a r için, a n c a k s p o r l a r t a h r i p e d i l m i ş s e v e b ö c e k l e r için ise, l a r v a l a r v e y u m u r t a l a r y o k e d i l mişse t a m a m l a n m ı ş demektir. 82 Bozulmuş dokümanları dezenfekte etmek gerektiği zaman, bu d o k ü m a n l a r ı n y a k ı n ı n d a k i l e r i n d e a y n i i ş l e m e t â b i t u t u l m a s ı kaçın ı l m a z d ı r . Z i r a biyolojik b u l a ş m a l a r çok s ü r a t l e v u k u b u l u r v e gözle f a r k e d i l m e s i p e k z o r d u r . D e z e n f e k s i y o n t e k n i ğ i n i s e ç e r k e n , ilk önce, k u l l a n ı l a c a k m a m u l ü n s a d e c e e t k i n l i ğ i n d e n değil, f a k a t a y n i zam a n d a z a r a r s ı z l ı ğ ı n d a n d a h i e m i n o l m a k g e r e k i r . Zira, b u i ş için kullanılan mamullerin büyük bir çoğunluğu ç a l ı ş a n p e r s o n e l için zehirleyici, kâğıt, m ü r e k k e p l e r , p a r ş ö m e n vs. için de z a r a r l ı d ı r . Arşiv b e l g e l e r i n i n d e z e n f e k s i y o n u n d a k a r ş ı l a ş ı l a n b ü y ü k z o r l u k l a r d a n biri d e (ticarî f i r m a l a r ı n i l â n l a r ı n d a e k s e r i y a r a s l â n m a y a n b i r zorl u k ) , m a n t a r v e böceklerin, k â ğ ı t t o m a r l a r ı n v e d e f t e r l e r i n t a m için e n ü f u z e t m i ş o l m a s ı n d a n ileri gelir. B u özel d u r u m , s a t h î h i ç b i r işlemin yeterli olmayacağını, hastalık bulaşmış belgelerin bütün o y u k l a r ı n a n ü f u z edebileceğini, h a v a s ı b o ş a l t ı l m ı ş o t o k l a v d a d e z e n feksiyon i ş l e m l e r i n e öncelik v e r i l m e s i n i n g e r e ğ i n i a ç ı k l a r . G r a f i k D o k ü m a n l a r ı n K o n s e r v a s y o n u Ü z e r i n e A r a ş t ı r m a l a r Merkezince t e c r ü b e edilmiş çok s a y ı d a b a k ı m m e t o d l a r ı i ç i n d e biz bur a d a , sadece, a r ş i v i h t i y a ç l a r ı n a c e v a p v e r e n l e r i a ç ı k l a y a c a ğ ı z : a ) K a r m a b a k ı m : fonjisid ( m a n t a r ö l d ü r ü c ü ) , b a k t e r i s i d (bakt e r i ö l d ü r ü c ü ) , e n s e k t i s i d (böcek ö l d ü r ü c ü ) — B ü t ü n b u ş a r t l a r a s a d e c e e t i l e n oksit c e v a p v e r i r . Bu, r e n k s i z , C H 2 — O — C H 2 f o r m ü l ü n d e , g ü z e l k o k u l u v e u z u n z a m a n d a n b e r i b a k t e r i s i d v e ensektisid o l a r a k k u l l a n ı l a n b i r g a z d ı r . B u gaz, a r ş i v b e l g e l e r i n i n d e z e n f e k s i y o n u k o n u s u n d a h e r t ü r l ü t e m i n â t a s a h i p t i r . A y r ı c a b u gaz, b o ş l u k a l t ı n d a (sous-vide) d a k u l l a n ı l a b i l i r v e b u h a l d e , g a z a m ü kemmel bir nüfuz etme gücü kazandırır ve konservatöre dokümanlar ı k a p a l ı k a s a l a r a k o y m a v e ü s t ü s t e yığılmış k a s a l a r ı o t o k l a v a yerl e ş t i r m e i m k â n ı s a ğ l a r . Böylece, e t i l e n oksit, kitle h â l i n d e k i b a k ı m l a r d a v e özellikle F l o r a n s a v e Lizbon f e l â k e t l e r i n d e ç o ğ u k e z k u l l a nılmıştır. O t o k l a v ı n içinde 10 ve 60 mm a r a s ı n d a m e r k ü r b a s ı n c ı elde edeb i l m e k için, y e t e r l i b i r b o ş l u k y a r a t ı l ı r . S o n r a e t i l e n oksit v e h a v a a y n i z a m a n d a , belirli o r a n l a r d a (% 27,5 g a z ve % 72,5 h a v a ) otoklavın içine, g a z k a r ı ş ı m ı n ı n d ı ş a r ı y a k a ç m a s ı i h t i m a l i n i t a m a m e n bert a r a f e t m e k için, ç e v r e d e k i h a v a b a s ı n c ı n a y a k ı n f a k a t o n d a n b i r a z d a h a d ü ş ü k b i r b a s ı n c ı s a ğ l a y ı n c a y a k a d a r verilir. İşlem 2 0 ' C d e y a p ı l ı r (20°C ile 22°C a r a s ı n d a e t i l e n oksitin e t k i n l i ğ i a z a m î d e r e c e ye ulaşılır) ve 6 s a a t s ü r e r . D e z e n f e k s i y o n bitince, b o ş l u k t e m i n e d e n 83 aygıtla, içeriye v e r i l m i ş o l a n g a z k a r ı ş ı m ı e m i l e r e k v e y e r i n e t e m i z h a v a v e r i l e r e k iki defa d u r u l a m a yapılır. Bildiğimize g ö r e ; b u g ü n , F r a n s ı z p i y a s a s ı n d a b u cins a l e t t e n t e k t i p m e v c u t t u r : Bu da M a l l e t ' n i n otoklavıdır. ( M a i s o n Mallet, 10, R u e de Milan, 75009 P a r i s , F i a t l a r ı : 75-125.000 F. a r a s ı n d a d ı r , 1974 Ağustos tarifi) M a a l e s e f a r ş i v servisleri, h e r z a m a n b u o t o k l a v l a r ı kullanma i m k â n ı n a s a h i p d e ğ i l l e r d i r v e b u sebeple d a h a a z p r a t i k f a k a t belirl i ö l ç ü l e r i ç i n d e etkili d i ğ e r t e k n i k l e r e b a ş v u r m a k z o r u n d a k a l ı r l a r . b) S a d e c e m a n t a r ö l d ü r ü c ü (fonjisid) b a k ı m : Formol HCHO, d a h a doğrusu formaldehit, renksiz, çabuk u ç u c u v e t a h r i ş edici k o k u l u b i r sıvıdır. M a n t a r v e b a k t e r i ö l d ü r ü c ü özellikleri ö t e d e n b e r i b i l i n m e k t e d i r . Belgeleri d e z e n f e k t e e d e r k e n k a r şılaşılan güçlük, gazın, y a p r a k a r a l a r ı n a , t o m a r v e d e f t e r l e r i n içine nüfuz etmesi noktasında toplanmaktadır. Bu iş için, sımsıkı k a p a t ı l a b i l e n , k a f e s ş e k l i n d e t a h t a d a n rey o n l a r l a m ü c e h h e z v e d o k ü m a n l a r ı n b u r e y o n l a r ü z e r i n e a ç ı k olar a k y e r l e ş t i r i l d i ğ i d o l a p b i ç i m i n d e b i r a l e t ( e t ü v ) kullanılır, (Deft e r l e r dik, s a y f a l a r ayrık, t o m a r l a r y a y g ı n o l a r a k ) . F o r m a l d e h i t ( % 40 lık ticarî solüsyon) 1 m 3 e 250 gr. ö l ç ü s ü n d e , y a n i su b u h a r ı n a eşit m i k t a r d a e t ü v d e b u h a r l a ş t ı r ı l ı r . M u a m e l e 30 °C de y a p ı l ı r ve 24 ile 72 s a a t s ü r e r . Belgeler e t ü v d e h a s a r ı n ö n e m i n e göre, 2 - 4 g ü n k a l m a l ı dır. B u işlem, şüphesiz, b o ş l u k a l t ı n d a yapılırsa, çok u c u z a m a l olur. Etüv, e n ö n e m l i o l a r a k sıkı b i r k a p a m a y ı t e m i n ş a r t ı y l a , t a m a m e n z a n a a t k a r b i r t a r z d a yapılabilir. B u n u n l a b e r a b e r , i ş l e m s ü r e s i u z u n d u r v e n e t i c e itibariyle, çok s a y ı d a k i b e l g e l e r i n d e z e n f e k s i y o n u n a a z elverişlidir. H e r a m e l i y e s o n u n d a b i r k o n t r o l ü n y a p ı l m a s ı g e r e k l i d i r . c) S a d e c e b ö c e k ö l d ü r ü c ü (ensektisid) b a k i m : Lindane veya heksaklorosikloheksan'ın g a m m a izomeri (C6 H 6 C 1 6 ) küf k o k u s u n d a , b e y a z b i r t o z d u r . S a d e c e g a m m a i z o m e r i böcek ö l d ü r ü c ü e t k i y e s a h i p t i r . D i ğ e r i z o m e r l e r i (alfa, b e t a , d e l t a ) böc e k ö l d ü r ü c ü (ensektisid) n i t e l i k t e değildirler. M e t a l l e r i ve özellikl e r y a l d ı z k a p l a m a l a r ı oksitleyip b o z a r l a r . 84 Bu nedenle, dezenfeksiyon için H C H (heksaklorosikloheksan) k u l l a n ı l m a k i s t e n i y o r s a , saf g a m m a i z o m e r i v e y a l i n d a n e ' m kulla3 n ı l m a s ı z o r u n l u d u r . L i n d a n e , 1,5 g r . / m ö l ç ü s ü n d e b i r e l e k t r i k l i ocakta süblimleştirilir ( b u h a r l a ş t ı r m a ) . D o k ü m a n l a r a ç ı k b i r şekilde, k a p ı ve pencereleri sımsıkı kapalı bir odaya k o n u l u r . Lindane önce sıvılaşır, s o n r a b e y a z v e bol b i r d u m a n h a l i n d e b u h a r l a ş ı r . D u m a n ç ı k m a s ı b i t i n c e (1/2 s a a t t e n 1 s a a t e k a d a r ) , e l e k t r i k o c a ğ ı s ö n d ü r ü l ü r v e 2 4 s a a t d u m a n o d a d a b ı r a k ı l ı r . Böcek v e l a r v a l a r ı ö l d ü r ü c ü , gözle g ö r ü l e m i y e c e k k a d a r i n c e z e r r e c i k l e r t a b a k a s ı d o k ü m a n l a r ı n üzerine konar. B ö c e k ö l d ü r ü c ü g ü c ü 1929 d a Ikeşfedilmiş olan, 4°C d e k a y n a y a n m e t i l b r o m ü r ' d e (CH 3 B 2 ), e t i l e n oksit gibi b o ş l u k a l t ı n d a kullanılır. B u n u n l a b e r a b e r , m e t i l b r o m ü r ü n m a n t a r v e b a k t e r i ö l d ü r ü c ü özellikleri y o k t u r . B u n e d e n l e , G r a f i k D o k ü m a n l a r ı n K o n s e r v a s y o n u Ü z e r i n e A r a ş t ı r m a M e r k e z i b u n u n k u l l a n ı l m a s ı n ı n a d i r e n öğütlemektedir. B u b a k ı m l a r d ı ş ı n d a , m u h t e l i f ü l k e l e r d e , çok s a y ı d a d i ğ e r tekn i k l e r s a p t a n m ı ş v e k u l l a n ı l m ı ş t ı r . A r a ş t ı r m a M e r k e z i , b u n l a r içinde bazılarını denemiştir. F a k a t b u g ü n e k a d a r hiçbiri ihtiyaçlarımıza cevap vermemiştir. Sözkonusu maddeler şunlardır: — Thymol, Ya süblime edilerek (katı iken b u h a r l a ş t ı r ı l a r a k ) . y a d a % 1 0 a l k o l s o l ü s y o n u ile k u r u t m a k â ğ ı d ı n a e m d i r i l e r e k kullanılır. B u e m d i r i l m i ş k u r u t m a k â ğ ı t l a r ı t o m a r l a r ı n v e d e f t e r l e r i n y a p r a k l a n a r a s ı n a yerleştirilir. B u t e k n i k özellikle ç o k t e h l i k e l i d i r . Z i r a dokümanların uzun süre kimyasal maddelerle temasta tutulması t a v s i y e edilmez. Üstelik, t h y m o l ü n m a n t a r yokedici özellikleri zayıftır. — Y ü k s e k f r e k a n s l ı a k ı m ve ultra-viyolet ışınları, o l d u k ç a etkili, f a k a t k â ğ ı t için son d e r e c e tehlikelidir. Böcek ö l d ü r ü c ü b a k ı m için e t k i n l i ğ i t a m kloroform ve paradiklorobenzen de kullanılır. olmamakla beraber, B — Depo Salonlarının Dezenfeksiyonu: K ü f l e n m i ş v e y a b ö c e k l e n m i ş d o k ü m a n l a r ı n b u l u n d u ğ u salonlar ı n , b a k ı m g ö r m ü ş b e l g e l e r i n t e k r a r y e r l e r i n e k o n m a s ı n d a n önce, i t i n a ile d e z e n f e k t e e d i l m e l e r i g e r e k i r . 85 B u dezenfeksiyon, k i r l e n m e n i n , b o z u l m a n ı n m i k r o o r g a n i z m a l a r v e y a b ö c e k l e r d e n m e y d a n a gelişine g ö r e f a r k l ı yapılır. S a l o n l a r ı d e z e n f e k t e e t m e k için, iki u s û l m e v c u t t u r : — Basınçlı h a v a k o m p r e s ö r ü v e y a t a b a n c a ile, d ö r t d e ğ e r l i bir a m o n y u m t u z u n u n püskürtülmesi: Lauryl-bromür-dimetilkarboksim e t i l a m o n y u m , a l k o l d e % 10 s o l ü s y o n h a l i n d e (Sıvı s o l ü s y o n u n p ü s k ü r t ü l m e s i s o n u c u h a v a n e m i n i n a r t m a m a s ı için a l k o l kullanılır.) 1 m 3 e 5 c m 3 ö l ç ü s ü ile k u l l a n ı l ı r . Y a n g ı n t e h l i k e s i n i a z a l t m a k için, s u d a % 70 lik d e n a t ü r e a l k o l k u l l a n ı l ı r . Bu m a m u l , m i k o z a y ı t a h r i ş edici o l d u ğ u n d a n , b ü t ü n i ş l e m e s n a s ı n d a , m a s k e t a k ı l m a s ı e l z e m d i r . B u m a m u l , 7 y ı l d a n beri, çeşitli k ü t ü p h a n e v e a r ş i v l e r d e p ü s k ü r t m e şeklinde kullanılmaktadır. — O r g a n i k b i r b o r bileşiğinin n e b ü l i z a s y o n u (bulutlandırma, s i s l e n d i r m e ) : D e k a h i d r a t d i b o r o k l a k t a k t r i e t a n o l a m o n i y u m ile. Bul u t l a n d ı r m a «swing for» tipi b i r a l e t l e yapılır. Bu s o n m e t o d , m a m u l ü n çok k ü ç ü k z e r r e c i k l e r h a l i n d e d a ğ ı l m a s ı a v a n t a j ı n a s a h i p t i r . B u n d a n dolayı aktif m a d d e n i n y o ğ u n l a ş m a s ı az, etkisi d a h a ç o k t u r . İki h a l d e de, e t a j y e r l e r c a e q u a r t y l BE eriyiği e m d i r i l m i ş b i r süngerle temizlenmelidir. E ğ e r s a l o n b ö c e k i s t i l â s ı n a u ğ r a m ı ş ise, d o k ü m a n l a r d a o l d u ğ u gibi, 1 m 3 e 1,5 gr. ölçeği ile l i n d a n e b u h a r l a ş t ı r ı l m a l ı d ı r . Ş a y e t etajy e r l e r t a h t a d a n v e b ö c e k l e r t a r a f ı n d a n k e m i r i l m i ş ise, etajyerlere x y l o p h e n e S O R e n j e k t e edilmelidir. M a n t a r v e b ö c e k ö l d ü r ü c ü g ü c ü o l a n b i r b a k ı m d a h a mevcuttur.Bu, ya alkolde, ya da % 20 t r i k l o r e t i l e n ve % 80 k a r b o n t e t r a k l o r ü r k a r ı ş ı m ı n d a e r i t i l m i ş % 5 c a e q u a r t y l BE ve % 0,1 l i n d a n e bileşiği ile elde e d i l e n s o l ü s y o n u n p ü s k ü r t ü l m e s i d i r . Böcek, b a k t e r i v e m a n t a r l a r ı n h ü c u m u n a u ğ r a m ı ş belgelerin b a k ı m ı , b o z u l m u ş b e l g e l e r i n r e s t o r a s y o n u n u t a k i b e n , k o r u y u c u tedbirlerle (temizleme ve antiseptik mamullerin sürekli uygulanması) birlikte yürütülmelidir. H e r n e k a d a r b u g ü n , k o n s e r v a t ö r l e r e , biyolojik t a h r i p u n s u r l a r ı ile m ü c a d e l e için çok s a y ı d a ç a r e l e r teklif e d e b i l e c e k d u r u m d a isek de, b u işin g e r ç e k l e ş m e s i için, belirli b i r i m k â n a i h t i y a ç o l d u ğ u aşikârdır. 86 B u m a k a l e d e a ç ı k l a n a n b a k ı m m e t o t l a r ı hiç t e m a s r a f l ı değillerdir. F a k a t d o k ü m a n l a r ı n b u l u n d u ğ u y e r l e r d e y a p ı l a m a z l a r . D o k ü m a n l a r ı n , a z v e y a çok e l i ş l e m i n e t â b i t u t u l m a l a r ı n ı v e y e r değiştirm e l e r i n i g e r e k t i r i r l e r , (Etilen oksit k u l l a n ı l m a s ı h a l i n d e ) : Belgelerin kasalara konulması, en yakın otoklava k a d a r taşınması; diğer mamûllerin kullanılması halinde, dokümanların havalandırılması ve m a s a l a r a yerleştirilmesi, s a l o n l a r ı n v e e t a j y e r l e r i n t e m i z l e n m e s i vs. B ü t ü n b u işlemler, u z u n v e u s a n d ı r ı c ı olup, çok s a y ı d a p e r s o n e l e ihtiyaç gösterirler. K o n s e r v a t ö r l e r i n y e t e r l i m a l î k a y n a k y o k l u ğ u n d a n dolayı, ğunlukla çözemedikleri problemler bunlardır. ço- B u sebeple, b i r a r ş i v d e p o s u n d a , d o k ü m a n l a r ı n böcek, bakteri v e m a n t a r l a r t a r a f ı n d a n t a h r i p e d i l m e l e r i p r o b l e m i o r t a y a çıkınca, F r a n s a A r ş i v l e r M ü d ü r l ü ğ ü n e ( T e k n i k Servis) başvurmak uygun o l a c a k t ı r . Arşiv M ü d ü r l ü ğ ü , e n u y g u n ç ö z ü m ü b ü t ü n ü ile a r a ş t ı r m a k için, G r a f i k D o k ü m a n l a r ı n K o n s e r v a s y o n u Ü z e r i n e A r a ş t ı r m a M e r k e z i ile t e m a s k u r m a k t a d ı r . M ü c a d e l e edilecek t a h r i b i n cinsini ve b u l u n a c a k çareyi u z m a n l a r a inceletmeden, doğrudan doğruya h e r h a n g i b i r b a k ı m a girişilmesi a s l a t a v s i y e e d i l m e m e k t e d i r . KISA BİBLİYOGRAFYA : 1 — CUNHA (George Martin) and CUNHA (Dorothy Grant), Conservation of Library Materials (Kütüphane muhteviyatının korunması); second edition, The Scarecrow Press Inc., Metuchen, vol, I, 1971; vol. 2, 1972. 2 — DUCHEİN (Michel), Les bâtiments et equipements d'archives (Arşiv binaları ve teçhizatı), Conseil international des Archives, Paris, 1966. 3 — FLİEDER (Françoise). La Conservation des documents graphiques. Recherches experimentalas. (Grafik belgelerin konservasyonu, deneysel araştırmalar), Eyrolles, 1969. 4 — FLIEDER (F.) ve BOISSONNAT (J.), Etude des proprietes fongicıdes de I'oxyde d'ethylene, (Etilen oksitin fonjisit özellikleri üzerine etüt), Bulletin d'lnformation sur la Pathologie des documents, n° 1, Paris, 1961. 5 — GALLO (Fausta). Modern prevention and repression methods against biological agents endargering the books (Kitapları yıpratan biyolojik unsurlara karşı modern koruma ve muhafaza metotları). Acts of the 19th Conference (Siena, 23 - 27 September 1967), vol. 2. 87 6 — GALLO (Fausta) vs GALLO (Piero), Desinfection des livres avec I'oxyde d'ethylene et le formaldehyde (Kitapların etilen oksit ve formaldehitle dezenfeksiyonu), Bollettino dell' Istituto di Patologia del Libro, Anno XXX, Gennaio - Giugno 1971, fasc, I - II. 7 — I. I. C. 1967, Climatology, Londres, Conference on Museum. 8 — I.I. C. 1972, Conservation of Paintings and the Graphic Arts (Resimlerin ve grafik sanatların konservasyonu), Lisbonne. 9 — KATHPALIA (Yash Pal), Conservation et restauration des documents d'archves (Arşiv belgelerinin restorasyonu ve konservasyonu). U.N.E.S.C.O., Paris, 1973. 10 — KOWALIK (Romuald) et SADURSKA (Irena,), The Disinfection of Infected store rooms in Archives, Libraries and Museums (Arşiv, kütüphane ve müzelerdeki böceklenmiş depoların dezenfeksiyonu) Acta Microbiologica Polonica, 1966. 11 — KRAEMER KOELLER (Gustavo.), Tratado de la prevision del papel y de la conservacion de biblilotecas y archivos, 2 vol., Madrid, 1973. 12 — Library and Archives Conservation (Kütüphane ve arşivin konservasyonu), The Boston Athenaeum's 1971 Seminar on the Application of Chemical and Physical Methods to the Conservation of Library and Archival Materials, The Library of the Boston Athenaeum, Boston, 1972. 13 — Manuel. d'Archivistique (Arşivillk el kitabı). Paris, Arhives Rationales, 1970. 14 — NABUCO (Joaquin), Em defesa do Livro, 2e Edition, Antunes et Cia Ltda, Rio de Janeiro. 1959. 15 — La preservation des biens culturels (Kültürel mirasların korunması), Musees et Monuments, Paris, U.N.E.S.C.O., 1969. 16 — URBANI (Giovanni), Problemi di conservazione. (Konservasyon problemi), Editrice compositori, Bologne. Ç e v i r e n : ATTİLA ÇETİN Başbakanlık Arşiv Genel Müdürlüğünde Arşivist