Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme
Transkript
Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme
Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic ACADEMIC JOURNAL PROF. DR. GÜRER GÜLSEVĠN ARMAĞANI Turkish Studies Dergisi, üç ayda bir yayınlanan uluslararası hakemli bir dergidir. Turkish Studies Dergisi‟nde yayınlanan tüm yazıların, dil, bilim ve hukukî açıdan bütün sorumluluğu yazarlarına, yayın hakları www.turkishstudies.net‟e aittir. Yayıncının yazılı izni olmaksızın kısmen veya tamamen herhangi bir Ģekilde basılamaz, çoğaltılamaz. Yayın Kurulu dergiye gönderilen yazıları yayınlayıp yayınlamamakta serbesttir. Gönderilen yazılar iade edilmez. Turkish Studies; EBSCO, DOAJ, ICAAP, Scientific Commons, MLA, ASOS, AMIR (Access to Mideast and Islamic Resources), Journal Directory, DJS (Dayang Journal System) ULAKBĠM indeksleri tarafından taranmaktadır. ISSN: 1308-2140 Volume 6/1 Winter 2011 TURKISH STUDIES International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Sahibi/Owner Mehmet Dursun ERDEM Editor Sibel ÜST Misafir Editör/Guest Editors Erdoğan BOZ - Mehmet Dursun ERDEM - Özgür AY - Sibel ÜST Yayın Kurulu BaĢkanı/Manager of Editorial Board Ercan ALKAYA Yayın Kurulu/Editorial Board Mehmet Dursun ERDEM - Fatma Sabiha KUTLAR OĞUZ Orhan Kemal TAVUKÇU - Dursun Ali TÖKEL - Ali AKAR M. Vefā NALBANT - Caner KERĠMOĞLU - Ülkü ELĠUZ - Mitat DURMUġ DanıĢma Kurulu/Board of Advisory Ahmet BURAN- Gürer GÜLSEVĠN Turgut KARABEY-Mehmet AYDIN-Ramazan KORKMAZ Genel Koordinatör/General Coordinator Yavuz ÜNAL Tasarım/Design Bülent ġIĞVA-Ebru SĠLAHġOR Ġndeks Sorumluları/Persons Responsible for Indexing Process Tuncay BÜLBÜL Kadri H. YILMAZ - Erçin ÖZZADE Kaynakça Sorumluları/Persons for Bibliography Process Süleyman Kaan YALÇIN - Murat ġENGÜL - Veysel Ġbrahim KARACA Baskı Sorumluları/Persons for Print Process Özgür AY - Önder SEZER Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 DıĢ Temsilciler Koordinatörü/General Coordinator of Foreign Editors Prof. Dr. Gürer GÜLSEVĠN DıĢ Temsilciler/Representative of Foreign Country USA Germany Greece Japan Norway-Swedish England Albania Central Asia Kazakhstan Kyrgyzstan Azerbaijan Uzbekstan Halab-Aleppo (Syria) Hungary Poland Robert DANKOFF Marcel ERDAL-Zeki KARAKAYA Fatih KEMĠK Yuu KURIBAYASHI Bernt BRENDEMOEN Fikret TURAN Xhemile ABDĠU Seadet SHĠKHĠYEVA Gülnar KOKUBASOVA Ulanbek ALĠMOV-Osman KÖSE Vusale MUSALĠ Cabbar ĠġANKUL Ahmet DEMĠRTAġ Bülent BAYRAM Öztürk EMĠROĞLU Hakemler/Referees Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Ahmet BURAN Ahmet GÜNġEN Alev SINAR UĞURLU Ali YILDIRIM Atabey KILIÇ Avni GÖZÜTOK Bernt BRENDEMOEN Erdoğan BOZ Fazıl GÖKÇEK Fikret TURAN Filiz KILIÇ Gürer GÜLSEVĠN H. Dilek BATĠSLAM H. Ġbrahim DELĠCE Halûk Harun DUMAN Han-woo CHOĠ Hasan AKAY Hatice AYNUR Hatice ġAHĠN Ġ. Hakkı AKSOYAK Ġlhan GENÇ Kerime ÜSTÜNOVA M. Muhsin KALKIġIM Mahmut KAPLAN Marcel ERDAL Mehmet AYDIN Mehmet ĠNBAġI Mehmet Mehdi ERGÜZEL Fırat Üniversitesi Trakya Üniversitesi Uludağ Üniversitesi Fırat Üniversitesi Erciyes Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Oslo University EskiĢehir Osmangazi Ü. Ege Üniversitesi Mancester Üniversity NevĢehir Üniversitesi Ege Üniversitesi Çukurova Üniversitesi Cumhuriyet Üniversitesi Marmara Üniversitesi Eurasia University Sakarya Üniversitesi Yıldız Teknik Üniversitesi Uludağ Üniversitesi Gazi Üniversitesi Dokuz Eylül Üniversitesi Uludağ Üniversitesi Karadeniz Teknik Ü. Fatih Üniversitesi Frankfurt University Ondokuz Mayıs Ü. Atatürk Üniversitesi Sakarya Üniversitesi Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Prof. Dr. Mehmet TÖRENEK Prof. Dr. Menderes COġKUN Prof. Dr. Metin AKKUġ Prof. Dr. Muhsine BÖREKÇĠ Prof. Dr. Mukim SAĞIR Prof. Dr. Mustafa UĞURLU Prof. Dr. Nurettin DEMĠR Prof. Dr. Nurullah ÇETĠN Prof. Dr. Osman YILDIZ Prof. Dr. Pervin ÇAPAN Prof. Dr. Robert DANKOFF Prof. Dr. Saadettin GÖMEÇ Prof. Dr. Songül TAġ Prof. Dr. Walter ANDREVS Prof. Dr. Yakup ÇELĠK Prof. Dr. YaĢar AYDEMĠR Prof. Dr. Zeki KARAKAYA Prof. Dr. Zeki KAYMAZ Doç. Dr. Abdullah ĠLGAZĠ Doç. Dr. Abdülhalim AYDIN Doç. Dr. Adem BAġIBÜYÜK Doç. Dr. Ahat ÜSTÜNER Doç. Dr. Ahmet AKÇATAġ Doç. Dr. Ahmet BOZDOĞAN Doç. Dr. Ahmet ġĠMġEK Doç. Dr. Ahmet YĠĞĠT Doç. Dr. Ali AKAR Doç. Dr. Ali Sinan BĠLGĠLĠ Doç. Dr. Alimcan ĠNAYET Doç. Dr. Alparslan CEYLAN Doç. Dr. Asiye Mevhibe COġAR Doç. Dr. Bahir SELÇUK Doç. Dr. Bayram Ali KAYA Doç. Dr. Bekir ÇINAR Doç. Dr. Bünyamin KOCAOĞLU Doç. Dr. Cafer ÇĠFTÇĠ Doç. Dr. Cengiz ALYILMAZ Doç. Dr. Ercan ALKAYA Doç. Dr. Erdal ġAHĠN Doç. Dr. Erdoğan ERBAY Doç. Dr. Erhan AYDIN Doç. Dr. Fatma AÇIK Doç. Dr. Fatma Sabiha KUTLAR Doç. Dr. Funda TOPRAK Doç. Dr. Güray KIRPIK Doç. Dr. Hikmet KORAġ Doç. Dr. Hüseyin GÜFTA Doç. Dr. Ġbrahim TELLĠOĞLU Doç. Dr. Kemal TĠMUR Doç. Dr. Mehmet BEġĠRLĠ Doç. Dr. Mehmet Dursun ERDEM Atatürk Üniversitesi Süleyman Demirel Ü. Atatürk Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Erzincan Üniversitesi Girne Amerikan Ü. BaĢkent Üniversitesi Ankara Üniversitesi Süleyman Demirel Ü. Muğla Üniversitesi Univercity Of Chicago Ankara Üniversitesi Ġnönü Üniversitesi Washington University Yıldız Teknik Üniversitesi Gazi Üniversitesi Goethe University Ege Üniversitesi Dumlupınar Üniversitesi Fırat Üniversitesi Erzincan Üniversitesi Fırat Üniversitesi Afyon Kocatepe Üniversitesi Cumhuriyet Üniversitesi Sakarya Üniversitesi Muğla Üniversitesi Muğla Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Ege Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Karadeniz Teknik Ü. Adıyaman Üniversitesi Sakarya Üniversitesi Niğde Üniversitesi Sakarya Üniversitesi Uludağ Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Fırat Üniversitesi Marmara Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Erciyes Üniversitesi Gazi Üniversitesi Hacette Üniversitesi Selçuk Üniversitesi Gazi Üniversitesi Niğde Üniversitesi Mustafa Kemal Ü. Karadeniz Teknik Ü. Dicle Üniversitesi GaziosmanpaĢa Ü. Erzincan Üniversitesi Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Doç. Dr. Mehmet GÜMÜġKILIÇ Doç. Dr. Mehmet KIRBIYIK Doç. Dr. Mehmet Naci ÖNAL Doç. Dr. Mehmet Nuri GÖMLEKSĠZ Doç. Dr. Mehmet Vefa NALBANT Doç. Dr. Mehmet ZAMAN Doç. Dr. Mevlüt GÜLTEKĠN Doç. Dr. Muhittin ELĠAÇIK Doç. Dr. Musa ÇĠFÇĠ Doç. Dr. Mustafa ARSLAN Doç. Dr. Mustafa GENCER Doç. Dr. Mustafa ÖZSARI Doç. Dr. Mümtaz SARIÇĠÇEK Doç. Dr. Nadir ĠLHAN Doç. Dr. Nesrin T. KARACA Doç. Dr. Nurettin ÖZTÜRK Doç. Dr. O. Kemal TAVUKÇU Doç. Dr. Osman GÜNDÜZ Doç. Dr. Osman KÖSE Doç. Dr. Rahim TARIM Doç. Dr. Ramazan GÜLENDAM Doç. Dr. ġahin KÖKTÜRK Doç. Dr. ġener DEMĠREL Doç. Dr. Tarık ÖZCAN Doç. Dr. Turgut TOK Doç. Dr. Ülkü ELĠUZ Doç. Dr. Ülkü GÜRSOY Doç. Dr. YaĢar ġENLER Doç. Dr. Yavuz BAYRAM Doç. Dr. Yunus BALCI Doç. Dr. Yusuf ÇETĠNDAĞ Yrd. Doç. Dr. Abdullah KÖK Yrd. Doç. Dr. Abdullah ġAHĠN Yrd. Doç. Dr. Adem ĠġCAN Yrd. Doç. Dr. Adem ÖGER Yrd. Doç. Dr. Ahmet DEMĠRTAġ Yrd. Doç. Dr. Ahmet Turan SĠNAN Yrd. Doç. Dr. Ali YILDIZ Yrd. Doç. Dr. Alpay Doğan YILDIZ Yrd. Doç. Dr. Aydın KIRMAN Yrd. Doç. Dr. Ayfer YILMAZ Yrd. Doç. Dr. Bülent BAYRAM Yrd. Doç. Dr. Cafer ġEN Yrd. Doç. Dr. Cahit BAġDAġ Yrd. Doç. Dr. Caner KERĠMOĞLU Yrd. Doç. Dr. Dursun Ali TÖKEL Yrd. Doç. Dr. Ekrem AYAN Yrd. Doç. Dr. Ertan ÖRGEN Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul AYDIN Yrd. Doç. Dr. Esen DURMUġ Yrd. Doç. Dr. Fatih USLUER Fatih Üniversitesi Selçuk Üniversitesi Muğla Üniversitesi Fırat Üniversitesi Pamukkale Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Niğde Üniversitesi Kırıkkale Üniversitesi UĢak Üniversitesi Pamukkale Üniversitesi Abant Ġzzet Baysal Ü. Balıkesir Üniversitesi Erciyes Üniversitesi Fırat Üniversitesi BaĢkent Üniversitesi Pamukkale Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Ondokuz Mayıs Ü. Mimar Sinan – GS Ü. Süleyman Demirel Ü. Ondokuz Mayıs Ü. Fırat Üniversitesi Fırat Üniversitesi Pamukkale Üniversitesi Karadeniz Teknik Ü. Gazi Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ondokuz Mayıs Ü. Pamukkale Üniversitesi Fatih Üniversitesi Niğde Üniversitesi Atatürk Üniversitesi GaziosmanpaĢa Ü. NevĢehir Üniversitesi Kilis 7 Aralık Üniversitesi Fırat Üniversitesi Ġstanbul Arel Üniversitesi GaziosmanpaĢa Üniversitesi Ordu Üniversitesi Gazi Üniversitesi Kırklareli Üniversitesi UĢak Üniversitesi Dicle Üniversitesi Dokuz Eylül Üniversitesi Ondokuz Mayıs Ü. Muğla Üniversitesi Balıkesir Üniversitesi Doğu Akdeniz Ü. Fırat Üniversitesi TOBB Üniversitesi Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Yrd. Doç. Dr. Faysal Okan ATASOY Yrd. Doç. Dr. Fikret USLUCAN Yrd. Doç. Dr. Galip GÜNER Yrd. Doç. Dr. Hasan BAKTIR Yrd. Doç. Dr. Hilmi DEMĠRKAYA Yrd. Doç. Dr. Hüseyin DOĞRAMACIOĞLU Yrd. Doç. Dr. Ġlyas YAZAR Yrd. Doç. Dr. Ġsmet ġANLI Yrd. Doç. Dr. Kadir GÜLER Yrd. Doç. Dr. KürĢat ÖNCÜL Yrd. Doç. Dr. M. Fatih KANTER Yrd. Doç. Dr. Mehmet TEMĠZKAN Yrd. Doç. Dr. Mesut TEKġAN Yrd. Doç. Dr. Mitat DURMUġ Yrd. Doç. Dr. Muharrem DAYANÇ Yrd. Doç. Dr. Murat KACIROĞLU Yrd. Doç. Dr. Musa ġamil YÜKSEL Yrd. Doç. Dr. Mustafa ARSLAN Yrd. Doç. Dr. Mutlu DEVECĠ Yrd. Doç. Dr. Muvaffak DURANLI Yrd. Doç. Dr. Nafi YALÇIN Yrd. Doç. Dr. Nedim BAKIRCI Yrd. Doç. Dr. Nergis BĠRAY Yrd. Doç. Dr. Nesime CEYHAN Yrd. Doç. Dr. Nurullah ULUTAġ Yrd. Doç. Dr. Oğuzhan DURMUġ Yrd. Doç. Dr. Özgür AY Yrd. Doç. Dr. Rıdvan CANIM Yrd. Doç. Dr. Selma BAġ Yrd. Doç. Dr. Serkan ġEN Yrd. Doç. Dr. Seval ġAHĠN GÜMÜġ Yrd. Doç. Dr. Seyit Battal UĞURLU Yrd. Doç. Dr. Sezai COġKUN Yrd. Doç. Dr. Süleyman SOLMAZ Yrd. Doç. Dr. ġevkiye KAZAN Yrd. Doç. Dr. Tacettin ġĠMġEK Yrd. Doç. Dr. Türkan GÖZÜTOK Yrd. Doç. Dr. Yasemin MUMCU AY Yrd. Doç. Dr. Yunus AYATA Yrd. Doç. Dr. Zehra GÖRE Yrd. Doç. Dr. Zeki ÇEVĠK Ass. Prof. Yuu KURIBAYASHI Dr. Süleyman Kaan YALÇIN Dr. Tuncay BÜLBÜL Dr. Serdar UĞURLU Erzincan Üniversitesi Erzincan Üniversitesi Erciyes Üniversitesi Erciyes Üniversitesi Mehmet Akif Ersoy Ü. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Dokuz Eylül Üniversitesi EskiĢehir Osmangazi Ü. Dumlupınar Üniversitesi Kafkas Üniversitesi Ardahan Üniversitesi Ege Üniversitesi Ç. Onsekiz Mart Ü Kafkas Üniversitesi EskiĢehir Osmangazi Ü. Bozok Üniversitesi Ege Üniversitesi Hitit Üniversitesi Fırat Üniversitesi Ege Üniversitesi MelikĢah Üniversitesi Niğde Üniversitesi Pamukkale Üniversitesi GaziosmanpaĢa Üniversitesi MuĢ Alparslan Üniversitesi Trakya Üniversitesi Afyon Kocatepe Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ondokuz Mayıs Ü. Mimar Sinan -GS Ü. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fatih Üniversitesi Pamukkale Üniversitesi Mehmet Akif Ersoy Ü. Atatürk Üniversitesi Karabük Üniversitesi Adnan Menderes Ü. Cumhuriyet Üniversitesi Selçuk Üniversitesi Balıkesir Üniversitesi Okayama University Fırat Üniversitesi Dumlupınar Üniversitesi Sakarya Üniversitesi Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Misafir Editörden… Değerli Okuyucular, Kimi insanlar vardır bilimsel yanlarıyla sivrilirler, kimi insanlar vardır fedakârlıklarıyla öne çıkarlar ve kimi insanlar vardır insanlıklarıyla anılırlar. Biz, iĢte böyle üstün vasıfları kendinde toplayan bir bilim adamı için hazırladığımız “özel sayı” ile karĢınızdayız. Prof. Dr. Gürer Gülsevin‟in, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü‟ne girmekle baĢlayan bilim hayatı, Türkoloji‟nin dev hocalarından aldığı Türkoloji terbiyesiyle filizlenmiĢ ve Ġnönü Üniversitesi‟nde rahmetli hocası Prof. Dr. Osman Nedim Tuna‟nın nezaretinde çalıĢtığı dönemde ise gerçek kimliğini kazanmıĢtır. Bu noktada, hocamız hemen her vesileyle hocasını anar ve onun kendisi üzerinde olan emeğinden, kazandırdığı Türkoloji bilgi ve görgüsünden övgüyle bahseder. Pratik zekâsı, ikna edici üslubu ve tatlı diliyle Türkoloji‟de neredeyse 30 yılı geride bırakan Prof. Dr. Gürer Gülsevin, yazdığı kitaplar, makaleler ve sunduğu bildiriler ile hemen herkesin takdirini kazanmıĢtır. Eserlerinde kendine has bir üslup geliĢtiren Hocamız, en az öğrencileri kadar alandaki diğer Türkologları da etkilemiĢtir. Bu anlamda, bizzat kendisinden ders almasa da birçok bilim insanı için o, gerçek bir hocadır. Bilimsel toplantıların, neĢeli ve bir o kadar da yenilikçi siması olan Prof. Dr. Gürer Gülsevin, sıkı tartıĢmaların, içinden çıkılmaz problemlerin ve kimi zaman en sıkıntılı durumların çözümünde herkesin aradığı bir kiĢidir. Hemen her iĢi için koĢturması ve âdeta bir dakika bile yerinde duramaması onu hocaları, arkadaĢları ve öğrencileri gözünde en değerli bir dost yapmıĢtır. Hocamız Prof. Dr. Gürer Gülsevin‟in 50. yaĢ gününe armağan olarak düĢündüğümüz bu özel sayı için duyuru yaptığımızda baĢta dostları, yakın arkadaĢları, öğrencileri ve hocaları olmak üzere onu uzaktan yakından tanıyan tanımayan hemen herkesin büyük bir ilgisiyle karĢılaĢtık. Bu durum iĢimizi kolaylaĢtırırken zorlaĢtırdı da. Dergimize gelen onlarca makalenin hakem sürecinden geçmesi epey zamanımızı aldı. Bu arada yeri gelmiĢken bu sayıya emeği geçen bütün hakemlerimize teker teker teĢekkür etmek isterim. Özel sayımızda, Türkoloji‟nin çeĢitli konularında kaleme alınmıĢ toplam 128 makale yayınlanıyor. Dergimiz, 1800 sayfayı aĢan hacmiyle Türkoloji‟de önemli bir kaynak olacak, bundan Ģüphemiz yok. Editörlük görevinde, iĢin asıl yükünü çeken sevgili meslektaĢlarım Doç. Dr. M. Dursun Erdem ve Yrd. Doç. Dr. Özgür Ay‟a özellikle teĢekkür etmek istiyorum. Bu vesileyle bu özel sayıya yazılarıyla katkıda bulunan bütün dostlara minnettarım. Umarım Hocamıza lâyık olabilmiĢizdir. Bu, bizim için bahtiyarlık vesilesi olacaktır. Erdoğan BOZ Mart 2011, EskiĢehir Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 BU SAYININ HAKEMLERĠ Prof. Dr. Ahmet BURAN Prof. Dr. Alev SINAR UĞURLU Prof. Dr. Ali YILDIRIM Prof. Dr. Ahmet GÜNġEN Prof. Dr. Erdoğan BOZ Prof. Dr. Fazıl GÖKÇEK Prof. Dr. Gürer GÜLSEVĠN Prof. Dr. H. Ġbrahim DELĠCE Prof. Dr. Hatice ġAHĠN Prof. Dr. Kerime ÜSTÜNOVA Prof. Dr. Mahmut KAPLAN Prof. Dr. Mehmet TÖRENEK Prof. Dr. Mustafa UĞURLU Prof. Dr. Nurettin DEMĠR Prof. Dr. YaĢar AYDEMĠR Prof. Dr. Zeki KAYMAZ Doç. Dr. Abdülhalim AYDIN Doç. Dr. Adem BAġIBÜYÜK Doç. Dr. Ahat ÜSTÜNER Doç. Dr. Ahmet ġĠMġEK Doç. Dr. Ahmet YĠĞĠT Doç. Dr. Ali AKAR Doç. Dr. Ali Sinan BĠLGĠLĠ Doç. Dr. Bekir ÇINAR Doç. Dr. Cengiz ALYILMAZ Doç. Dr. Ercan ALKAYA Doç. Dr. Erdal ġAHĠN Doç. Dr. Erhan AYDIN Doç. Dr. Fatma AÇIK Doç. Dr. Fatma Sabiha KUTLAR Doç. Dr. Güray KIRPIK Doç. Dr. Hikmet KORAġ Doç. Dr. Ġbrahim TELLĠOĞLU Doç. Dr. Mehmet BEġĠRLĠ Doç. Dr. Mehmet Dursun ERDEM Doç. Dr. Mehmet Naci ÖNAL Doç. Dr. Mehmet Nuri GÖMLEKSĠZ Doç. Dr. Mehmet Vefa NALBANT Doç. Dr. Mehmet ZAMAN Doç. Dr. Muhittin ELĠAÇIK Doç. Dr. Musa ÇĠFÇĠ Doç. Dr. Mustafa GENCER Doç. Dr. Nadir ĠLHAN Doç. Dr. Nesrin T. KARACA Doç. Dr. Nurettin ÖZTÜRK Doç. Dr. Ramazan GÜLENDAM Doç. Dr. Ülkü ELĠUZ Doç. Dr. Yunus BALCI Yrd. Doç. Dr. Abdullah ġAHĠN Fırat Üniversitesi Uludağ Üniversitesi Fırat Üniversitesi Trakya Üniversitesi EskiĢehir Osmangazi Ü. Ege Üniversitesi Ege Üniversitesi Cumhuriyet Üniversitesi Uludağ Üniversitesi Uludağ Üniversitesi Fatih Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Girne Amerikan Ü. BaĢkent Üniversitesi Gazi Üniversitesi Ege Üniversitesi Fırat Üniversitesi Erzincan Üniversitesi Fırat Üniversitesi Sakarya Üniversitesi Muğla Üniversitesi Muğla Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Niğde Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Fırat Üniversitesi Marmara Üniversitesi Erciyes Üniversitesi Gazi Üniversitesi Hacette Üniversitesi Gazi Üniversitesi Niğde Üniversitesi Karadeniz Teknik Ü. GaziosmanpaĢa Ü. Erzincan Üniversitesi Muğla Üniversitesi Fırat Üniversitesi Pamukkale Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Kırıkkale Üniversitesi UĢak Üniversitesi Abant Ġzzet Baysal Ü. Fırat Üniversitesi BaĢkent Üniversitesi Pamukkale Üniversitesi Süleyman Demirel Ü. Karadeniz Teknik Ü. Pamukkale Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Yrd. Doç. Dr. Abdullah KÖK Yrd. Doç. Dr. Adem ĠġCAN Yrd. Doç. Dr. Ahmet DEMĠRTAġ Yrd. Doç. Dr. Ahmet Turan SĠNAN Yrd. Doç. Dr. Bülent BAYRAM Yrd. Doç. Dr. Caner KERĠMOĞLU Yrd. Doç. Dr. Cahit BAġDAġ Yrd. Doç. Dr. Ekrem AYAN Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul AYDIN Yrd. Doç. Dr. Esen DURMUġ Yrd. Doç. Dr. Faysal Okan ATASOY Yrd. Doç. Dr. Fikret USLUCAN Yrd. Doç. Dr. Galip GÜNER Yrd. Doç. Dr. Hasan BAKTIR Yrd. Doç. Dr. Hilmi DEMĠRKAYA Yrd. Doç. Dr. KürĢat ÖNCÜL Yrd. Doç. Dr. M. Fatih KANTER Yrd. Doç. Dr. Mitat DURMUġ Yrd. Doç. Dr. Mutlu DEVECĠ Yrd. Doç. Dr. Nafi YALÇIN Yrd. Doç. Dr. Nedim BAKIRCI Yrd. Doç. Dr. Nergis BĠRAY Yrd. Doç. Dr. Özgür AY Yrd. Doç. Dr. Serkan ġEN Yrd. Doç. Dr. Türkan GÖZÜTOK Dr. Süleyman Kaan YALÇIN Niğde Üniversitesi GaziosmanpaĢa Ü. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Fırat Üniversitesi Kırklareli Üniversitesi Dokuz Eylül Üniversitesi Dicle Üniversitesi Muğla Üniversitesi Doğu Akdeniz Ü. Fırat Üniversitesi Erzincan Üniversitesi Erzincan Üniversitesi Erciyes Üniversitesi Erciyes Üniversitesi Mehmet Akif Ersoy Ü. Kafkas Üniversitesi Ardahan Üniversitesi Kafkas Üniversitesi Fırat Üniversitesi MelikĢah Üniversitesi Niğde Üniversitesi Pamukkale Üniversitesi Afyon Kocatepe Üniversitesi Ondokuz Mayıs Ü. Karabük Üniversitesi Fırat Üniversitesi Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 CONTENTS / ĠÇĠNDEKĠLER PROF. DR. GÜRER GÜLSEVĠN ARMAĞANI Özgür AY PROF. DR. GÜRER GÜLSEVĠN‟ĠN ÖZGEÇMĠġĠ VE PROF. DR. AYġE ĠLKER‟ĠN ONUN HAKKINDAKĠ ĠZLENĠMLERĠ CURRICULUM VITAE OF PROF. DR. GÜRER GÜLSEVĠN AND PROF. DR. AYġE ĠLKER‟S IMPRESSIONS ABOUT HIM Tuncer GÜLENSOY MOĞOLCA VE TÜRKÇEDE YAġAYAN BENZER SÖZLER ÜZERĠNE ON THE SIMILAR WORDS IN MONGOLIAN AND TURKIC LANGUAGES 1-25 Osman Fikri SERTKAYA E 2 - UYUK-ARJAN (Tuva) YAZITI INSCRIPTION OF UYUK-ARJAN (E 2) 27-34 Leylâ KARAHAN ANADOLU VE RUMELĠ AĞIZLARININ EN ESKĠ KAYNAKLARINDAN BĠRĠ: GRAMER KĠTAPLARI GRAMMAR BOOKS: ONE OF THE OLDEST RESEOURCES OF ANATOLIAN AND RUMELIAN DIALECTS 35-40 Ahmet BURAN TÜRKĠYE TÜRKÇESĠ AĞIZLARININ TASNĠFLERĠ ÜZERĠNE BĠR DEĞERLENDĠRME AN ASSESSMENT ON THE CLASSIFICATION OF TURKEY TURKISH DIALECTS 41-54 Mustafa ARGUNġAH TÜRKÇEDE ZARF-FĠĠL EKLERĠNĠN DURUM EKLERĠYLE KALIPLAġMASI THE PATTERNED GERUND AFFIXES WITH CASE ENDINGS IN TURKISH 55-68 Zeki KAYMAZ TÜRKÇENĠN ARAPÇAYA ETKĠLERĠ ÜZERĠNE BAZI TESPĠTLER SOME DETERMINATIONS ABOUT THE EFFECTS OF TURKISH TO ARABIC 69-73 H. Ömer KARPUZ - Özgür Kasım AYDEMĠR KĀTĠBÎ VE GENCĠNE-Ġ ADALETĠ KATĠBĠ AND GENCĠNE-Ġ ADALET‟S 75-86 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Kamil Veli NERĠMANOĞLU GÖRSEL TÜRKOLOJĠ ON VISUAL TURCOLOGY 87-102 Alimcan ĠNAYET UYGUR MUHEBBET KOġAKLARI (AġK ġĠĠRLERĠ)NIN YAPISAL ÖZELLĠKLERĠ ÜZERĠNE A STUDY ON THE STRUCTURAL PROPERTIES OF UYGHUR MUHEBBET KOġAKLARI ( LOVE POETRY) 103-122 Mustafa UĞURLU OĞUZCA VE “ANADOLU MERKEZLĠ OĞUZ TÜRKÇESĠ” OGHUZ TURKIC AND ANATOLIA BASED (OGHUZ) TURKISH 123-156 Osman YILDIZ MĠFTÂHU‟L-FEREC‟DE SON SESTE ÖTÜMSÜZ-PATLAYICI ÜNSÜZLERĠN ÖTÜMLÜLEġME VEYA ÖTÜMSÜZ KALMA DURUMU THE SITUATION OF REMAINING DEVOICING OR SONARISATION OF THE DEVOICING-EXPLOSIVE CONSONANTS IN THE LAST SOUND IN „MĠFTÂHU‟L-FEREC‟ 157-168 ġerif Ali BOZKAPLAN NECATÎ BEY‟ĠN TÜRKÇESĠ USING TURKISH OF NECATĠ BEY 169-184 Erdoğan BOZ ġAĠR VE YAZARLAR SÖZLÜKLERĠNDE MADDE BAġLARININ ĠÇERĠK PLANI VE “CAHĠT SITKI TARANCI” ÖRNEĞĠ CONTENT PLAN OF INTERFACE UNITS IN DICTIONARY OF POETS AND WRITERS AND SAMPLE OF “CAHĠT SITKI TARANCI” 185-196 AyĢe ĠLKER UN, UFAK VE UġAK KELĠMELERĠ ÜZERĠNE ABOUT UN, UFAK AND UġAK WORDS 197-202 H. Dilek BATĠSLAM DĠVAN ġAĠRĠNĠN BENZETME DÜNYASINDA MISIR VE NĠL NILE AND EGYPT IN THE WORLD OF ANALOGY OF DIVAN POETS 203-210 Ahmet KARTAL XVIII. YÜZYIL KLASĠK TÜRK EDEBĠYATI: MESNEVĠLER XVIII CENTURY CLASSICAL TURKISH LITERATURE: MESNEVĠ 211-234 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Ahmet GÜNġEN DÎVÂNU LUGATĠ‟T-TÜRK‟TE “YAKLAġMA” BĠLDĠREN FĠĠLLER VERBS SHOWING “APPROXIMATION” IN DÎVÂNU LUGATĠ‟T-TÜRK 235-248 M. Fatih KÖKSAL ESKĠ ANADOLU TÜRKÇESĠ DÖNEMĠNDE YAZILAN MEÇHUL ESERLERDEN: NÂME-Ġ MAĦġER ONE OF UNKNOWN WORKS WRITTEN IN OLD ANATOLIAN TURKISH PERIOD: NÂME-I MAHġER 249-291 Sedat ADIGÜZEL ELÇĠN‟ĠN POSTA ġUBESĠNDE HAYAL OYUNU ÜZERĠNE YAPISALCI BĠR YAKLAġIM A STRUCTURALIST APPROACH TO ELÇIN‟S POSTA ġUBESĠNDE HAYAL 293-303 Ali AKAR AĞIZLARDAKĠ {-dIklIğIn} ZARF-FĠĠL EKĠNĠN YAPISI STRUCTURE OF GERUND SUFFIX {-dIklIğIn} IN DIALECTS 305-309 Ahmet AKÇATAġ TÜRKİYE TÜRKÇESİ ATASÖZÜ VE DEYİMLERİNDE KARŞIT ANLAMLILIK İLİŞKİLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME A STUDY ON ANTONYMOUS RELATIONS IN TURKEY TURKISH PROVERBS AND IDIOMS 311-322 G. X. KUDAġEV Çev. Ercan ALKAYA TATAR TÜRKÇESĠNDE FONETĠK VE MORFOLOJĠK DEĞĠġĠKLĠKLER PHONETIC AND MORPHOLOGICAL CHANGES IN TATAR TURKISH 323-359 Cengiz ALYILMAZ AZERBAYCAN‟DAKĠ ARAP HARFLĠ YAZITLARIN BUGÜNKÜ DURUMU CURRENT CONDITIONS OF INSCRIPTIONS WITH ARABIC LETTERS IN AZERBAIJAN 361-393 Erhan AYDIN YENĠSEY YAZITLARINDA GEÇEN TÜRK BOYLARI ÜZERĠNE NOTLAR NOTES ON THE TURKISH TRIBES MENTIONED IN THE YENISEI INSCRIPTIONS 395-402 Musa ÇĠFCĠ TÜRKÇE ÖĞRETMENĠ YETĠġTĠRME PROGRAMI SORUNU THE QUESTION OF PRIMARY TURKISH TEACHER EDUCATION CURRICULUM 403-410 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Mehmet Dursun ERDEM - Ramazan BÖLÜK KAġ (ANTALYA) AĞZI SES ÖZELLĠKLERĠ ÜZERĠNE ON PHONOLOGIC STRUCTURE KAġ DIALECT 411-452 Hanife Nâlân GENÇ - Sevinç AKDOĞAN LA PLACE DE LA GRAMMAIRE DANS LES METHODES DE FLE DES ANNEES 60 JUSQU'A NOS JOURS THE PLACE OF GRAMMAR IN A FRENCH TEACHING METHODS FROM 1960s TO TODAY 453-471 Nadir ĠLHAN ÖK SÜ Z Ö ĞÜ T Ü VE Y KA R DEġ MĠ ? Bir Etimoloji Denemesi ARE ORPHAN ADVISE STEP- SĠSTER? An Etymological Experimentation 473-481 Yasemin KARAMAN KEPENEKÇĠ - Canan ASLAN ORTAÖĞRETĠM TÜRK EDEBĠYATI ĠLE DĠL VE ANLATIM DERS KĠTAPLARINDA ĠNSAN HAKLARI ÜZERĠNE BĠR ÇÖZÜMLEME AN ANALYSIS ON HUMAN RIGHTS IN HIGH SCHOOL TURKISH LITERATURE AND LANGUAGE AND EXPRESSION TEXTBOOKS 483-502 Sami KILIÇ UġAK VE ÇEVRESĠNDE YAĞMUR YAĞDIRMA UYGULAMALARI (TAKMAK KÖYÜ ÖRNEĞĠ) RAIN VOLLEY APPLICATIONS IN UġAK AND ITS SURROUNDINGS (EXAMLE OF TAKMAK VILLAGE) 503-514 Tarık ÖZCAN CAHĠT SITKI TARANCI‟NIN “KORKTUĞUM ġEY” ADLI ġĠĠRĠNDE TRAJĠK VĠZYON THE TRAGIC VISION IN CAHIT SITKI TARANCI‟S POEM “KORKTUĞUM ġEY” (THE THING I AM AFRAID OF) 515-519 Abdurrahman ÖZKAN ESKĠ ANADOLU TÜRKÇESĠNDEKĠ BAZI FĠĠLLERĠN HÂL EKLĠ TAMLAYICILARI VE BU TAMLAYICILARDA ZAMAN ĠÇĠNDE GÖRÜLEN DEĞĠġĠKLĠKLER THE CASE-ENDING COMPLEMENTS OF SOME VERBS IN THE OLD ANATOLIAN TURKISH AND VARIANTS SEEN IN TIME THIS 521-532 Mustafa SARI TÜRKĠYE TÜRKÇESĠNDE Eġ ANLAMLILIK ĠLE ĠLGĠLĠ BAZI SORUNLAR SOME PROBLEMS ON SYNONYMY IN TURKEY TURKISH 533-538 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Ġbrahim TELLĠOĞLU PONTUS MESELESĠNĠ ÇÖZÜMSÜZLÜĞE ĠTEN ĠDDĠA VE TALEPLER ALLEGATIONS AND CONCERNS WHICH MAKE THE PONTOS ISSUE UNSOLVABLE 539-554 Funda TOPRAK DEFTER-Ġ CENGĠZ-NĀME‟DE BOY NĠġANLARI VE DAMGALAR STAMPS ANDA TRIBAL MARKS IN DEFTER-I GENGHIS-NAME 555-574 Gül TUNÇEL MADENĠ ESERLERDEN BĠR GRUP GÜMÜġ KAP A GROUP SILVER PLATE OF METALWORKS 575-588 Hatice ġĠRĠN USER RUNĠK TÜRK YAZITLARINDA ANLAMSAL AÇIDAN GEÇĠġLĠLĠK VE GEÇĠġSĠZLĠK ÖZELLĠĞĠNĠ ORTAKLAġA TAġIYAN EYLEMLER ÜZERĠNE ON SOME VERBS BOTH TRANSITIVE AND INTRANSITIVE IN THE TURKIC RUNIC INSCRIPTIONS 589-593 Abdullah ACEHAN YENĠ TÜRK EDEBĠYATININ DEVĠRLERĠ VE GENÇ TÜRK EDEBĠYATI BĠRLĠĞĠ THE NEW ERA OF TURKISH LITERATURE AND YOUNG TURKISH LITERATURE ASSOCIATION 595-609 Hakan AKÇA ANKARA ĠLĠ AĞIZLARINDA ġĠMDĠKĠ ZAMAN EKĠNĠN VARYANTLARI VARIANTS OF PRESENT PROGRESSIVE TENSE SUFFIX IN DIALECTS OF ANKARA 611-619 Cüneyt AKIN KIRGIZ TÜRKÇESĠNDE ALINTI KELĠMELERDEKĠ SES DEĞĠġMELERĠ CHANGES IN PHONETICS IN THE WORDS BORROWED BY THE KYRGYZ LANGUAGE 621-635 Pelin ASLAN SPĠRĠTÜALĠZM, MATERYALĠZM VE FANTASTĠK ÜZERĠNE FARKLI BĠR HÜSEYĠN RAHMĠ GÜRPINAR ANLATISI: ÖLÜLER YAġIYOR MU? THE DIFFERENT NARRATIVE OF HÜSEYĠN RAHMĠ GÜRPINAR ABOUT SPIRITUALISM, MATERIALISM AND FANTASTIC: ÖLÜLER YAġIYOR MU? 637-644 Ekrem AYAN KAZAK TÜRKÇESĠ VE TÜRKĠYE TÜRKÇESĠNDE BĠRLEġĠK CÜMLE YAPILARININ KARġILAġTIRILMASI COMPARING THE STRUCTURE OF COMPOUND SENTENCES BETWEEN KAZAKH AND TURKISH 645-651 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Özlem AYAZLI MAHĀYĀNA BUDĠZMĠNE AĠT SAYI VE ZAMANLA ĠLGĠLĠ BAZI TERĠMLER SOME TERMS RELATED TO NUMBER AND TIME BELONGĠNG TO MAHĀYĀNA BUDDHĠSM 653-659 Fatih AYDIN ORTAÖĞRETĠM ÖĞRENCĠLERĠNĠN COĞRAFYA DERSĠNE YÖNELĠK AKADEMĠK BENLĠK DÜZEYLERĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ THE EVALUATION SECONDARY EDUCATION STUDENTS‟ ACADEMIC SELF LEVELS TOWARDS GEOGRAPHY LESSON 661-677 Özgür AY “ol- ” FĠĠLĠ ĠLE YAPILAN BĠRLEġĠK ÇEKĠMLER VE TÜRKĠYE TÜRKÇESĠ AĞIZLARINDAKĠ KULLANIMI ÜZERĠNE ON THE COMPOUND INFLECTIONS MADE WITH VERB “TO BE” AND THEIR USES IN TURKEY TURKISH ACCENTS 679-692 Hasan BAĞCI ĠLKÖĞRETĠM 8. SINIF ÖĞRENCĠLERĠNĠN NOKTALAMA ĠġARETLERĠ ĠLE YAZIM KURALLARINI UYGULAYABĠLME DÜZEYĠ ELEMENTARY 8 TH GRADE STUDENT‟S LEVEL OF ABILITY TO APPLY SPELLING RULES AND PUNCTUATION MARKS 693-706 Gürhan BAHADIR ANADOLU‟DA BĠZANS-SASANĠ ETKĠLEġĠMĠ (IV.-VII. YÜZYILLAR) BYZANTINE AND SASANIAN INFLUENCE IN ANATOLIA (IVth - VIIth CENTURIES) 707-726 ġahin BARANOĞLU AD VERMEDE ZITLIK VE BENZERLĠK OPPOSITION AND SIMILARITY IN NAMING 727-738 Cahit BAġDAġ DOĞU ANADOLU AĞIZLARINDA HÂL KAVRAMI TAġIYAN ĠYELĠKLĠ YAPILAR THE CASE-FUNCTIONS OF THE POSSESSIVE CONSTRUCTIONS IN THE EASTERN ANATOLIAN DIALECTS 739-746 Alper BAġER KIRIM HANLIĞI TARĠHĠNĠ KONU ALAN MÜSTAKĠL ESERLER VE YENĠ BĠR KAYNAK, TARĠH-Ġ MEVKÛFATĠ SPECIFIC WORKS RELATED TO THE HISTORY OF CRIMEAN KHANATE AND A NEW SOURCE: TARĠH-Ġ MEVKUFATĠ 747-762 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Hüseyin BAYDEMĠR ÖZBEKĠSTANDA GELENEKSEL TĠYATRONUN BĠR ġUBESĠ: MASKARABAZLIK VE KIZIKÇILIK A BRANCH OF TRADITIONAL UZBEK DRAMA: MASXARABAZ AND QIZIQCHI DRAMA 763-777 Ekrem BEKTAġ DĠYARBAKIRLI KÂMÎ VE MEVLĠD‟Ġ KAMĠ OF DĠYARBAKIR END HIS MEVLĠD 779-856 NurĢat BĠÇER ELMADAĞ ġEHRENGĠZĠ ELMADAĞ ġEHRENGĠZĠ 857-861 Adem CAN DERGÂH‟TAN BÜYÜK DOĞU‟YA ĠLK DÖNEM CUMHURĠYET DEVRĠ POETĠKA MUHĠTLERĠNDE ġĠĠRĠ TARĠF DENEMELERĠ DEFINITIONS OF POEM IN THE FIRST PERIOD OF REPUBLICAN ERA POETICAS FROM DERGAH TO BÜYÜK DOĞU 863-882 Betül COġKUN HALĠDE NUSRET ZORLUTUNA‟NIN ROMANLARINI KRONOTOPĠK OKUMA CHRONOTOPIC READING OF THE NOVELS OF HALIDE NUSRET ZORLUTUNA 883-898 Turhan ÇETĠN TERMAL TURĠZM POTANSĠYELĠ AÇISINDAN KOZAKLI (NEVġEHĠR) KAPLICALARI KOZAKLI (NEVġEHĠR) SPAS AS REGARDS TO THERMAL TOURISM POTENTIAL 899-924 Selcen ÇĠFCĠ YAZILI BASINDA HABER CÜMLELERĠNĠN ANALĠZĠ ANALYSIS OF HEADLINES IN WRITTEN PRESS 925-938 Ömer ÇONA ALEV ALATLI‟NIN KÂBUS ROMANININ TEMATĠK AÇIDAN TAHLĠLĠ A THEMATIC ANALYSIS OF THE ALEV ALATLI‟S KÂBUS NOVEL 939-951 Fethi DEMĠR ORHAN PAMUK‟UN ROMANCILIK SERÜVENĠNDE YENĠ BĠR DURAK: TEMATĠK ROMANLAR A NEW STATION AT THE NOVEL WRITING ADVENTURE OF ORHAN PAMUK: THEMATIC NOVELS 953-963 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Mehmet DEMĠRYÜREK KIBRIS ġER‟ĠYE SĠCĠLLERĠNE GÖRE XVIII. YÜZYILIN ĠLK YARISINDA KIBRIS‟TA KURULAN PARA VAKIFLARI (VAKF-I NÜKÛD) ACCORDING TO THE RECORDS OF NICOSIA CADI‟S COURT, THE MONEY FOUNDATIONS FOUNDED IN CYPRUS IN THE FIRST PERIOD OF 18th CENTURY 965-984 Enfel DOĞAN TARĠHÎ TÜRKĠYE TÜRKÇESĠ METĠNLERĠNDEKĠ „KARMAġIK CÜMLE‟ ÖRNEKLERĠ ÜZERĠNE ABOUT COMPLEX SENTENCES IN HISTORICAL TURKISH TEXTS 985-998 Hüseyin DOĞRAMACIOĞLU NAMIK KEMAL‟ĠN ĠBRET GAZETESĠNDE SIRALADIĞI SOSYAL TENKĠTLER VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ THE SOCIAL CRITIQUES AND SOLITION OFFERS WHICH NAMIK KEMAL HAS ENUMERATED IN NEWSAPAPER OF IBRET 999-1010 Muvaffak DURANLI GAVRĠĠL VASĠLYEVĠÇ KSENOFONTOV VE ONUN BÜYÜK ÇALIġMASI ELLEYADA‟NIN GEÇ YAYINLANMASININ NEDENLERĠ GAVRIIL VASILEVICH KSENOFONTOV AND THE REASONS OF HIS GREAT WORK “ELLEĠADA”‟S LATE PUBLISHING 1011-1020 Emin EMĠNOĞLU GALAT SÖZLÜKLERĠ VE MEHMED HAFÎD EFENDĠ‟NĠN GALATÂT SÖZLÜĞÜNDEKĠ ÇAĞATAYCA SÖZCÜKLER THE GALAT DICTIONARIES AND MEHMED HAFÎD EFENDĠ‟S GALATÂT DICTIONARY AND THE CHAGATAYIES WORDS OF IT 1021-1038 Sevda ERATALAY KINIK BOYUNUN ALAġEHĠR AĞIZLARINA ETKĠLERĠ EFFECTS OF THE KINIK TRIBE IN DIALECT OF ALAġEHĠR 1039-1056 Ġlhan ERDEM DĠL BĠLGĠSĠ ÖĞRETĠM YÖNTEMĠ ÜZERĠNE DEĞERLENDĠRMELER EVALUATIONS ON GRAMMAR TEACHING METHODS 1057-1069 Ali EROL MODERN AZERBAYCAN EDEBĠYATININ KURULUġ YILLARINDA TÜRKÇE MES‟ELESĠ THE ISSUE OF TURKISH DURING THE INITIAL YEARS OF MODERN AZERBAIJANI LITERATURE 1071-1086 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Mehmet ERSAL ALEVĠ ĠNANÇ SĠSTEMĠNDEKĠ RĠTÜELĠK ÖZEL TERĠMLER RITUALISTIC TERMS IN THE ALEVI BELIEF SYSTEM 1087-1110 Serpil ERSÖZ TÜRKĠYE TÜRKÇESĠNĠN DOĞU GRUBU AĞIZLARINDA BEDDUALARIN ĠġLEVLERĠ VE CÜMLE YAPILARI ARASINDAKĠ ĠLĠġKĠ THE RELATIONSHIP BETWEEN FUNCTIONS OF CURSES AND THE THEIR SENTENCE STRUCTURES ON TURKIYE TURKISH DIALECTS OF EASTERN GROUPS 1111-1128 Minara ALĠYEVA ESEN E. R. TENĠġEV‟ĠN TÜRK EDEBÎ DĠLLERĠ TARĠHĠNĠN KURAMI ÜZERĠNE ON E. R. TENĠġEV‟s THEORY of THE HISTORY of TURKISH LITERARY LANGUAGES 1129-1138 Mustafa GÖKÇE YUKARI KARABAĞ SORUNU VE TÜRKĠYE-ERMENĠSTAN ĠLĠġKĠLERĠ ÜZERĠNE BĠR DEĞERLENDĠRME AN ASSESSMENT ON UPPER KARABAKH ISSUE AND TURKEY-ARMENIA RELATIONS 1139-1154 Yasemin ÖZCAN GÖNÜLAL DĠL-TOPLUM ĠLĠġKĠSĠ AÇISINDAN TÜRKĠYE‟DE 1940 SONRASI DĠL TARTIġMALARI ÜZERĠNE BĠR DEĞERLENDĠRME AN EVALUATION ABOUT RELATIONSHIP BETWEEN LANGUAGE AND SOCIETY IN TERMS OF DISCUSSIONS ON LANGUAGE IN THE POST 1940 IN TURKEY 1155-1166 Türkan GÖZÜTOK MODERNĠZMĠN KAYIP ÇOCUKLARI LOST CHILDREN OF MODERNISM 1167-1179 Selma GÜLSEVĠN GEÇĠġLĠ FĠLLERLE KURULMUġ “DEYĠMLEġMĠġ BĠRLEġĠK FĠLLER”ĠN YÜKLEM OLDUĞU CÜMLELERDE NESNE MESELESĠ THE OBJECT IN THE SENTENCES IN WHICH THE PREDICATE IS A "TRANSITIVE PHRASAL VERB" 1181-1185 Gürkan GÜMÜġATAM KIBRIS AĞIZLARINDA EK EYLEM-I (BĠRLEġĠK ÇEKĠMLER) SUBSTANTIVE VERB ON TURKISH CYPRIOT DIALECTS-I (COMPOUND TENSES) 1187-1216 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 AyĢe Eda GÜNDOĞDU ĠLKÖĞRETĠM SEKĠZĠNCĠ SINIF DĠNLEME METĠNLERĠNĠN ÇEġĠTLĠ DEĞĠġKENLER AÇISINDAN ĠNCELENMESĠ INVESTIGATION OF EIGHTH GRADE ELEMENTARY SCHOOLS LISTENING TEXTS IN TERMS OF CERTAIN VARIABLES 1217-1227 Vildan KOÇOĞLU GÜNDOĞDU TÜRK DĠLĠNDE YÖNELME VE BULUNMA HALĠ ĠLE ĠLGĠLĠ BĠRKAÇ AYRINTI -TUVA TÜRKÇESĠ ÖRNEĞĠSOME DETAILS ABOUT LOCATIVES AND DATIVES IN TURKISH LANGUAGE THE CASE OF TUVA TURKISH 1229-1238 Ahmet GÜNDÜZ 1914–1918 YILLARI ARASINDA KIRġEHĠR‟DE BULUNAN SÜRGÜN ARAP AĠLELERĠ ARAB FAMILIES IN EXILE IN KIRġEHĠR BETWEEN 1914–1918 1239-1257 Galip GÜNER DÎVÂNÜ LUGÂTĠ‟T-TÜRK‟TE GEÇEN ULAS / ÖLES “SÜZGÜN, BAYGIN” KELĠMESĠNĠN OKUNUġU, ANLAMI VE YAPISI ÜZERĠNE DÜġÜNCELER NOTES ON THE READING, MEANING AND STRUCTURE OF ULAS / ÖLeS "GENTLY-GLANCING” AT DĪWĀN LUĠĀT AT-TURK 1259-1263 Halil Ġbrahim HAKSEVER AHMED-Ġ DÂÎNĠN TERESSÜLÜ TERESSÜL OF AHMED-Ġ DÂĠ 1265-1273 Abdullah HARMANCI HÜSEYĠN RAHMĠ GÜRPINAR‟IN ÖYKÜLERĠNDE TOPLUMSAL ELEġTĠRĠ SOCIAL CRITIQUE IN THE SHORTH STORIES OF HÜSEYĠN RAHMĠ GÜRPINAR 1275-1282 Bülent HÜNERLĠ DOĞU TRAKYA AĞIZLARINDA “ĠLERĠ” SÖZCÜĞÜNÜN ESKĠCĠL BĠR KULLANIMI AN ARCHAIC USE OF THE WORD “ĠLERĠ” IN EASTERN THRACE ACCENTS 1283-1292 Alpay ĠGCĠ BALKAN AĞIZLARINDA FARKLI BĠR FĠĠL ÇATISI A DIFFERENT VOICE IN BALKAN DIALECTS 1293-1301 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Serkan ĠLDEN LEVNĠ ĠMZALI ĠNSAN RESĠMLERĠNDE FĠGÜR ANLAYIġI THE UNDERSTANDING OF HUMAN FIGURE PAINTINGS SIGNED LEVNĠ 1303-1315 Adem ĠġCAN YABANCILARA TÜRKÇE ÖĞRETĠMĠNDE SUGGESTOPEDĠANIN (TELKĠN YÖNTEMĠ) KULLANIMI USE OF SUGGESTOPEDIA IN TURKISH TEACHING AS FOREIGN LANGUAGE 1317-1322 Hasan IġIK ORTAÖĞRETĠM TARĠH DERSLERĠNDE BĠRĠNCĠ VE ĠKĠNCĠ EL KAYNAKLAR ĠLE ETKĠNLĠK TEMELLĠ DERS ĠġLEMENĠN ÖĞRENCĠLERĠN TARĠHSEL DÜġÜNME BECERĠLERĠNE ETKĠSĠ EFFECT OF TEACHING LESSONS BASED ON ACTIVITIES WIHT FIRST AND SECOND HAND SOURCES TO STUDENTS‟ HISTORICAL THINKING ABILITIES IN SECONDARY SCHOOL HISTORY LESSONS 1323-1337 Ġhsan KALENDEROĞLU TÜRKMENĠSTAN‟DA DEDE KORKUT HAKKINDA YAPILAN ÇALIġMALAR STUDIES ABOUT DEDE KORKUT IN TURKMENĠSTAN 1339-1348 Ferhat KARABULUT-Ġsmail ULUTAġ TÜRK DĠLĠ SIFAT-FĠĠLLĠ YAPI TĠPOLOJĠSĠNĠN JAPON, KORE VE MACAR TĠPOLOJĠLERĠ ĠLE KARġILAġTIRILMASI A COMPARISON OF THE TURKIC TYPE RELATIVE CLAUSE TYPOLOGY WITH JAPANESE, KOREAN AND HUNGRAIAN TYPOLOGIES 1349-1377 Oktay Selim KARACA ÇAĞDAġ TÜRK LEHÇELERĠNĠN SÖZ VARLIĞINDAKĠ ORTAKLIĞA KARġILAġTIRMALI BĠR BAKIġ A COMPARATIVE SURVEY OF COMMON ELEMENTS IN CONTEMPORARY TURKIC LANGUAGE FAMILIES 1379-1390 Çiğdem KARA TIKI TIKI TEMPO: LOCALIZATION OF THE CHILD WITH A LONG NAME INTO TURKISH CONTEXT TĠKĠ TĠKĠ TEMPO: UZUN ADLI ÇOCUĞUN TÜRKÇE BAĞLAMINDA YERELLEġTĠRĠLMESĠ 1391-1404 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Yılmaz KARADENĠZ BĠTLĠS‟TE ERMENĠLERĠN MÜSLÜMAN HALKA YAPTIKLARI KATLĠAMLAR VE BATILI DEVLETLERĠN KATLĠAMLARDAKĠ ROLÜ (1913-1919) GENOCIDE DONE BY ARMENIANS IN BĠTLĠS AND ROLE OF WESTERN COUNTRIES ON GENOCIDE (1914-1916) 1405-1420 Funda KARA “BĠL-” TASVĠR FĠĠLĠNĠN ĠġLEVLERĠ THE FUNCTIONS OF THE DESCRIPTIVE VERB “BĠL-” 1421-1438 Halit KARATAY KARAKTER EĞĠTĠMĠNDE EDEBĠ ESERLERĠN KULLANIMI USING LITERARY WORKS IN CHARACTER EDUCATION 1439-1454 Ġbrahim KAYA KONEVÎ‟NĠN HÂFIZ DĠVANI ġERHĠ VE TASAVVUFÎ YORUMU ÜZERĠNE BAZI DÜġÜNCELER KONEVĠ‟S ANNOTATION OF HAFIZ DIVAN AND HIS SUFIC INTERPRETATION 1455-1475 Hüseyin KAYHAN SELÇUKLULAR DEVRĠNDE TÜRK SARAYLARINDA FARS ġÂĠRLERĠ PERSIAN POETS IN TURKISH PALACES DURING THE SELJUK PERIOD 1477-1485 Caner KERĠMOĞLU TAKISIZ AD TAMLAMASI TARTIġMASI VE TÜR – ÖBEK ĠLĠġKĠSĠ THE DISCUSSION OF NOUN COMPLEMENTS WITH NO SUFFIXES AND THE RELATION BETWEEN WORD CLASSES AND PHRASES 1487-1501 Recai KIZILTUNÇ ARAP EDEBĠYATINDA BEYAZ BENZERĠ TÜRLER-1: EL-HAMÂSĠYYE VE ÖNEMLĠ HAMÂSĠYYELER BEYAZ-LIKE TYPES IN ARABIC LITERATURE: EL-HAMÂSIYYE AND IMPORTANT HAMÂSIYYES (EPICS) 1503-1513 Bekir ġakir KONYALI ETHEM BARAN‟IN “FUKARANIN KESTANESĠ PALAMUTTAN” ÖYKÜSÜNDE ZAMAN‟IN KULLANIMI ETHEM BARAN'S USAGE OF TIME AT HIS NARRATIVE CALLED "FUKARANIN KESTANESĠ PALAMUTTAN” 1515-1525 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Sedat MADEN ĠSMAYIL HAKKI BALTACIOĞLU‟NUN YAZ(I)MA EĞĠTĠMĠNE YÖNELĠK DÜġÜNCELERĠ VE“YAZININ USÛL-Ġ TEDRĠSĠ” THE THOUGHTS OF ĠSMAYIL HAKKI BALTACIOĞLU ON WRITING EDUCATION AND“YAZININ USÛL-Ġ TEDRĠSĠ” 1527-1542 Ayvaz MORKOÇ TÜRK HARF ĠNKILȂBI ĠLE MĠLLET MEKTEPLERĠ VE ĠZMĠR‟DEKĠ UYGULAMALAR TURK ALPHABET REFORM AND PUBLIC SCHOOLS AND THE APPLICATIONS IN IZMIR 1543-1555 Hüseyin Kahraman MUTLU BALIKESĠR VE BATI ANADOLU YÖRESĠ TAHTACI TÜRKMENLERĠ TAHTACI TURKMENS IN BALIKESIR AND WESTERN ANATOLIA REGION 1557-1566 Alpaslan OKUR ĠLKÖĞRETĠM TÜRKÇE SÖZLÜKLERĠ ÜZERĠNE ON THE ELEMENTARY TURKISH DICTIONARIES 1567-1583 Adem ÖGER UYGUR BĠLMECELERĠ ÜZERĠNE BĠR DEĞERLENDĠRME AN ASSESSMENT ON UIGHUR RIDDLES 1585-1610 Seçil ÖRAZ ANDREW MORAVCSĠK VE LĠBERAL HÜKÜMETLERARASI SĠSTEM ĠLE AVRUPA BÜTÜNLEġMESĠ ANDREW MORAVCSIK AND EUROPEAN INTEGRATION THROUGH LIBERAL INTERGOVERNMENTALIST APPROACH 1611-1624 Bülent ÖZKAN TÜRKĠYE TÜRKÇESĠNDE ĠKĠLĠ TEKRARLAR DOUBLE REDUBLICATION IN TURKEY TURKISH 1625-1648 Ġbrahim ÖZKAN TÜRK ATASÖZLERĠNDE YĠNELEMELER REITERATION IN TURKISH PROVERBS 1649-1656 Emre ÖZġAHĠN GÖLBAġI (BALIK) GÖLÜ‟NDE (HATAY) MEYDANA GELEN DEĞĠġĠMĠN COĞRAFĠ ANALĠZĠ GEOGRAPHICAL ANALYSIS OF THE CHANGE IN LAKE GOLBASI (BALIK) (HATAY) 1657-1673 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Murat ÖZġAHĠN BAġKURT TÜRKÇESĠNDEKĠ FARSÇA ALINTILARDA ANLAM DEĞĠġMELERĠ SEMANTIC CHANGES OF PERSIAN LOANWORDS IN BASHKIR TURKISH 1675-1695 Volkan PAYASLI HATAY‟DA HARF ĠNKILÂBI‟NIN KABULÜ VE YENĠ ALFABENĠN UYGULANMASI (1928-1938) ACCEPTANCE OF ALPHABET REVOLUTION IN HATAY AND APPLICATION OF NEW ALPHABET 1697-1712 Fatih SAKALLI TUTUNAMAYANLARIN HĠKÂYELERĠ „KORKUYU BEKLERKEN‟ STORIES ABOUT THE GOOD FOR NOTHING „WAITING FOR THE FEAR‟ 1713-1725 Erkan SALAN TÜRKMEN TÜRKÇESĠ ĠLE TÜRKĠYE TÜRKÇESĠNDE “hem” SÖZCÜĞÜNÜN ĠġLEV BAKIMINDAN KARġILAġTIRILMASI FUNCTIONAL COMPARISON OF THE WORD „hem‟ IN TURKOMAN TURKISH AND TURKEY TURKISH 1727-1743 Yüksel SAYAN AZERBAYCAN ESKĠ MEZAR TAġLARINDA TÜRKÇE METĠNLER TURKISH TEXTS IN OLD GRAVESTONES OF AZERBAIJAN 1745-1764 Nesrin SĠS BELEN AĞZININ SES ÖZELLĠKLERĠ PHONETIC PROPERTIES OF BELEN DIALECT 1765-1783 Mehmet SOĞUKÖMEROĞULLARI SERVET-Ġ FÜNÛN EDEBĠYATI GAYRI MĠLLÎ MĠDĠR? IS SERVET-Ġ FÜNÛN LITERATURE NON-NATIONAL? 1785-1800 Yusuf Ziya SÜNBÜLLÜ HÖLLÜK KAVRAMI VE UYGULAMASI ÜZERĠNE BAZI TESPĠT VE DEĞERLENDĠRMELER THE CONCEPT OF “HÖLLÜK” AND SOME FINDINGS AND EVALUATIONS ON ITS APPLICATION 1801-1806 Ġbrahim ġAHĠN YERADIBĠLĠMĠ ARAġTIRMALARINDA MĠKROTOPONĠMĠNĠN YERĠ, ÖNEMĠ VE ARAġTIRMA YÖNTEMĠ: TIRNAK KÖYÜ (ĠÇEL/GÜLNAR) ÖRNEĞĠ THE PLACE, IMPORTANCE AND THE RESEARCH METHOD OF MĠCROTOPONYMY ĠN THE TOPONYMY RESEARCHES: THE EXAMPLE OF TIRNAK (ĠÇEL/GÜLNAR) VĠLLAGE 1807-1830 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Seval ġAHĠN TAKLĠT ORĠJĠNALE KARġI: CĠNGÖZ RECAĠ VERSUS SHERLOCK HOLMES IMITATION AGAINST ORIGINAL: CĠNGÖZ RECAĠ VERSUS SHERLOCK HOLMES 1831-1842 Feridun TEKĠN HANLIKLAR DÖNEMĠ ÇAĞATAY EDEBĠYATI CHAGATAY LITERATURE OF THE PERIOD KHANATES 1843-1850 YaĢar TOKAY DĠVANÜ LUGATĠ‟T-TÜRK‟TE KIZGINLIK ĠFADE EDEN KELĠMELER EXPRESSIONS OF ANGER IN DIWAN LUGAT AT-TURK 1851-1862 Ġlyas TOPSAKAL TÜRK TARĠHĠ AÇISINDAN SĠBĠRYA‟NIN KISA TARĠHĠ (BAġLANGIÇTAN XVI. YÜZYILA KADAR) SHORT HISTORY OF SIBERIAN FROM THE POINT OF TURKISH HISTORY (FROM THE BEGĠNNĠNG TO THE XVI. CENTURY) 1863-1883 Erdem UÇAR UYGURCA ÜZÜT~ÜZÜTLÜG ÜZERĠNE ABOUT UIGHUR ÜZÜT~ÜZÜTLÜG 1885-1890 Filiz Meltem ERDEM UÇAR ÇAĞATAY TÜRKÇESĠNDE ESKĠ TÜRKÇENĠN ĠZLERĠ THE TRACES OF OLD TURKISH IN CHAGATAI TURKISH 1891-1898 Gülsine UZUN DOĞU TÜRKĠSTAN KIRGIZ TÜRKÇESĠNDE YER ALAN TÜRKÇE VE MOĞOLCA ORTAK KELĠMELER ÜZERĠNE -ICOMMON TURKISH AND MONGOLIAN WORDS IN EAST TURKISTAN KIRGIZ TURKISH -I- 1899-1913 Emre ÜNAL - Cihan ġAHĠNCĠ TÜRKÇE ÖĞRETMENLERĠNĠN ĠLKÖĞRETĠM 6, 7, VE 8. SINIF TÜRKÇE DĠL BĠLGĠSĠ KONULARININ ÖĞRETĠMĠNE ĠLĠġKĠN GÖRÜġLERĠNĠN ĠNCELENMESĠ THE INVESTIGATION OF TURKISH LANGUAGE TEACHER‟S OPINIONS ABOUT THE TEACHING OF 6TH, 7TH AND 8TH GRADE PRIMARY EDUCATION TURKISH GRAMMER 1933-1946 R. Gülenay YALÇINKAYA AFYONKARAHĠSAR‟DA KEÇECĠLĠK FELT ART OF AFYONKARAHĠSAR 1931-1939 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Zehra YAZBAHAR ĠMDAT AVġAR VE HĠKÂYECĠLĠĞĠ ĠMDAT AVġAR AND HIS STORYTELLING 1941-1950 Mehmet YILMAZ BATTAL-NÂME-SASONLU TAVĠT VE DĠGENES AKRĠTES DESTANLARINDA RÜYALARIN ĠġLEVLERĠ THE FUNCTIONS OF DREAMS IN THE BATTAL-NAME, DIGENES AKRITES AND DAVID OF SASSOUN 1951-1964 Mehmet AYDIN BİRKAÇ ÖRNEK ÇERÇEVESİNDE İÇ GÖÇLERİN AĞIZLARA ETKİSİ . THE EFFECTS OF DOMESTIC MIGRATION ON DIALECTS IN A FEW EXAMLES 1965-1974 Bahadır GÜNEġ Efrasiyap GEMALMAZ, Türkçenin Derin Yapısı, (Yay. Hzl. Cengiz Alyılmaz-Osman Mert), Belen Yayıncılık, Ankara 2010, XXVI+574 s. 1975-1980 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011, p. 1585-1610, TURKEY UYGUR BĠLMECELERĠ ÜZERĠNE BĠR DEĞERLENDĠRME Adem ÖGER ÖZET Bilmeceler, soru ve cevap olmak üzere iki ana unsuru bulunan anonim halk edebiyatı türlerinden biridir. Türk halk edebiyatının en yaygın kullanım alanına sahip türlerinden olan bilmeceler, manzum ya da mensur olabilir. Bilmeceler, Uygur Türkleri arasında da yaygın bir kullanıma sahiptir. Uygur Türklerinin insana, nesneye ve tabiata bakıĢ tarzını ortaya koyan Uygur bilmeceleri, soyut ve somut her türlü konuyu içermesi bakımından zengin bir muhtevaya sahiptir. Bu makalemizde, Uygur bilmecelerinin yaratım, aktarım, içerik, Ģekil ve iĢlev özellikleri hakkında bilgi verilecektir. Anahtar Kelimeler: Sözlü Kültür, Bilmece, Uygur. AN ASSESSMENT ON UIGHUR RIDDLES ABSTRACT Riddles which are among the folk literature types have two key elements as the question and the answer. They are one of the commonly used types of Turkish Folk Literature and they can be both poetic and prose. Besides, they have a common usage among Uighur Turks. Uighur riddles which present the viewpoints of Uighur Turks to human, object and nature have a wide content as they include every kinds of abstract and concrete topics. In this paper, the information about creation, transfer, content, form and function features of Uighur riddles will be given. Keywords: Oral Culture, Riddle, Uighur. Sözlü halk edebiyatı türlerinden biri olan bilmece kelimesinin karĢılığı olarak “tabuzgu, tabuzguk, tabzuq, tabızmak, tabuzmak, tapuz, tapzuk, nen” kelimeleri Türk yazılı kaynaklarında ilk kez Divanü Lügati’t- Türk’te geçmiĢtir.1 “Anadolu sahasında büyük bir kısmı tap- ve bilköklerinden türetilmiş ve bilmece yerine kullanılan çeşitli isimlere rastlanır: atlı hekat, atlı mesel, bilmeli matal, bulmaca, dele, mesel, fıcık, gazelleme, hikâye, masal, tabmaca, tapbaca, tapaca vb. gibi”2 Bu isimlendirmelerin içinde, diğer sözlü halk edebiyatı türlerinden masal, halk hikâyesi, mesel (atasözü) gibi türlerin de yer yer bilmece yerine kullanılması dikkat çekmektedir. Ayrıca Türk dünyasında, bilmecenin karĢılığı olarak kullanılan çeĢitli terimler bulunmaktadır.3 Yard. Doç. Dr., NevheĢir Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, elmek: ademoger@gmail.com 1 Bu kavramlar hakkında bk. Suat Batur, Açıklamalı-Örnekli Türk Halk Edebiyatı, Ġstanbul 1998, s.141; Ersin Teres, Divanu Lügat-it-Türk ve Budist Uygur Metinlerinin Sözvarlığı Bakımından KarĢılaĢtırılması, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), 2006, s. 389. 2 Esma ġimĢek, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı-Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, C. 3, Ankara 2004, s. 222. 3 Bilmece teriminin karĢılığı olarak Abakan Tatarlarında tabcan; Altay Türklerinde tabıskak, tabışkak, tabkak, taptıruv, taptırgış, tabıska, tabısak, tapkış, tavısak, tavusak, tavuskak, tapkır, takpır, tabışkak; Azerbaycan Türklerinde bilmaca, tapmaca, tapmacık; BaĢkurt Türklerinde tabışmak, yomak, yomatgar; Hakas Türklerinde tapçan nımah, tapçan umak, sespak nımak; Karaçay Türklerinde yumak; Karakalpak Türklerinde jumbak; Karay Türklerinde tapmaca; Kazak Türklerinde jumbak; Kıbrıs Türklerinde mesel; Kırgız Türklerinde tabışmak, tabcang- nımah; Nogay Türklerinde tapmacak; Özbek Türklerinde tapişmak cumak, çöpçak, matal, tapar, tapmaca; Tatar Türklerinde başvatkıç, sir, 1586 Adem ÖGER Bilmeceler üzerine çalıĢan araĢtırıcılar tarafından bu türe iliĢkin farklı tanımlar yapılmıĢtır. Bu araĢtırıcılardan ġükrü Elçin, bilmeceyi Ģöyle tanımlar: “Bilmeceler tabiat unsurlarıyla bu unsurlara bağlı hadiseleri; insan, hayvan ve bitki gibi canlıları; eşyayı; akıl, zekâ veya güzellik nevinden mücerret dinî konu ve motifleri vb. kapalı bir şekilde, yakın-uzak münasebetler ve çağrışımlarla düşünce, muhakeme ve dikkatimize aksettirerek bulmayı hedef tutan kalıplaşmış sözlerdir.4 Elçin, bilmeceleri içerik ve iĢlev özelliklerini esas alarak tanımlamıĢ; bilmecelerin yaratım, aktarım, Ģekil ve yapı özelliklerine iliĢkin bilgiye yer vermemiĢtir. Ġlhan BaĢgöz ve Andreas Tietze, bilmece ile ilgili pek çok tanımı inceleyip bunların yetersiz olduğunu söylemiĢler ve bilmecelerin özelliklerine iliĢkin Ģu bilgilere yer vermiĢlerdir: “Bilmece geleneksel sorudur. Geleneksel olmak demek zaman ve söylenen yerler içinde bir derinliği ve yaygınlığı olmak demektir. Geleneksel demek belli bir gurup insan tarafından, bilmece olarak kabul edilmiş olmak demektir; gelenekçe kabul edilen biçimler içinde bulunmak demektir. Gösterim çevresi içinde sorulmak o kadar önemli değil ki, geleneksel olmanın öteki boyutları eksik de olsa, bu çevrede bilmece olarak kabullenilen bir soru bilmecedir.”5 Bilmece türüyle ilgili olarak araĢtırıcılar, birbirinden farklı birçok tanım yapmıĢlardır. Bunun nedeni, her araĢtırıcının bilmecenin yaratım ve aktarım, Ģekil, içerik, iĢlev ve kuruluĢ gibi özelliklerinden birini veya birkaçını tanımda esas almasından kaynaklanmaktadır6. Türk Dünyasında olduğu gibi Batı dünyasında da araĢtırıcıların bilmecenin tanımı noktasında fikir birliği içerisinde olduklarını söylemek pek mümkün değildir. Bilmece türüne iliĢkin Batı dünyasında yapılan tanımları incelediğimizde, bilmecenin içerik, iĢlev, kuruluĢ, yaratım ve aktarım özelliklerinden bir veya birkaçının dikkate alınarak tanımlar yapıldığını görmekteyiz.7 Ancak bilmece türünü yaratım, aktarım, içerik, iĢlev, Ģekil ve yapı özelliklerini dikkate alarak tanımlayan Dilek Türkyılmaz’ın tanımı oldukça kapsamlı bir tanımdır ve biz de çalıĢmamızı bu tanım ıĢığında Ģekillendirmeye çalıĢtık. Türkyılmaz’a göre bilmece; “Her tür nesne, kavram ve konu ile ilgili bir soruyu, geleneğin gereği olan zaman ve mekânlarda, çeşitli fonksiyonlar üstlenerek; sorulan nesne, kavram ve konuya ilişkin özellikleri az çok bünyesinde barındırıp, tabışmak; Tuva Türklerinde tıvızık; Türkmen Türklerinde matal, tapmaca; Yakut Türklerinde taabırın, Uygur Türklerinde tepişmak terimi kullanılmaktadır. “Bilmece” teriminin diğer Türk lehçelerindeki karĢılığı için bk. KarĢılaĢtırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992, s. 70; Abdurrahman Güzel, Ali Torun, Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Akçağ Yayınları, Ankara 2005, s. 293. 4 ġükrü Elçin, Halk Edebiyatına GiriĢ, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1986, s. 607. 5 Ġlhan BaĢgöz, Andreas Tietze, Türk Halkının Bilmeceleri, Kültür Bakanlığı, Ankara 1999, s. 3. 6 Örneğin; Amil Çelebioğlu ve Yusuf Ziya Öksüz, içerik ve yaratım özelliğini dikkate alarak bilmeceyi “Bunlar, mücerred, müşahhas hemen her mevzu‟u, karekteristik bir veya birkaç yönüyle içine alan daha çok manzum ve sual mahiyetinde, söyleyeni mechul, tarihimizin karanlık devirlerinden günümüze kadar süregelen halk mahsulleridir.”Ģeklinde tanımlarken; Esma ġimĢek, yaratım, aktarım ve Ģekil özellikleri temelinde bilmeceyi “Sözlü halk kültürünün önemli mahsullerinden olan bilmeceler, en az iki kişi arasında sorulan, bazen mensur, fakat çoğunlukla manzum halde olan kalıplaşmış ifadelerdir.” Ģeklinde tanımlamıĢtır. Bu tanımlar için bk. Esma ġimĢek, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı-Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, C. 3, Ankara 2004, s. 222; Amil Çelebioğlu, Yusuf Ziya Öksüz, Türk Bilmeceleri Hazinesi, Kitabevi Yayınları, Ġstanbul 1995, s. 7. Bilmece türü hakkında diğer tanımlar için bk. Mehmet Yardımcı, BaĢlangıcından Günümüze Halk ġiiri ÂĢık ġiiri Tekke ġiiri, Ürün Yayınları, Ankara 2002, s. 82; Doğan Kaya, Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara 2007, s.160; Hatice Ġçel, Batı Türklerinin Dörtlüklerden Kurulu Bilmeceleri Üzerine Bir AraĢtırma C. 1, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), 2005, s.XVII-s.XVIII; Suat Batur, Açıklamalı-Örnekli Türk Halk Edebiyatı, Ġstanbul 1998, s.141. 7 Bilmece türünün tanımı ve özellikleri konusunda, Batılı araĢtırıcıların görüĢleri için bk. J. Harold Brunvand, “Bilmeceler ve Diğer Sözlü Bulmacalar”, çev. Kadriye Türkan, Halk Biliminde Kuramlar ve YaklaĢımlar C. 3, Geleneksel Yayıncılık, Ankara 2009, s. 290; Roger D. Abrahams, Alan Dundes; “Bilmeceler”, çev. Ezgi Metin Basat, Halk Biliminde Kuramlar ve YaklaĢımlar C. 3, Geleneksel Yayıncılık, Ankara 2009, s. 300; Hatice Ġçel, Batı Türklerinin Dörtlüklerden Kurulu Bilmeceleri Üzerine Bir AraĢtırma C. 1, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), 2005, s. 1-3. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme 1587 manzum veya mensur bir yapı içerisine yerleşerek; muhatabın muhakeme ve dikkatini harekete geçirmek suretiyle karşılığını buldurmayı hedefleyerek soran; cevabı ise „çoğu kez‟ tek kelime ve ait olduğu toplumun beklentilerine uygun, o toplumda önceden tartışılmadan kabul edilmiş; „pek çoğu şiirsel bir ifadeye sahip ve „çoğu‟ kalıplaşmış ifadelerden oluşan, soru cümlesi olmadığı halde, geleneği bilenler tarafından öyle olduğu anlaşılan geleneksel sorulardır.” 8 ÇalıĢmamızın asıl konusunu oluĢturan Uygur bilmeceleri üzerine Uygur araĢtırıcılar da farklı tanımlar yapmıĢlardır. Ancak bu tanımlara geçmeden önce, “bilmece” teriminin Uygur Türkçesindeki karĢılığı ve kullanım alanları üzerinde durmak yerinde olacaktır. Bilmece teriminin Uygur Türkçesindeki karĢılığı “tépişmaq” sözcüğüdür. Uyğur Tiliniñ Ġzahliq Luğiti isimli sözlükte, bilmece teriminin karĢılığı olan ve isim olarak kullanılan “tépiĢmaq” sözcüğünün anlamı Ģu Ģekilde açıklanmıĢtır: 1.Cevaplanması gereken nesne veya olaylar hakkında ipuçları verilerek tasvir edilen nesneyi bulmaya yönelik soru. 2. Gizemli nesne ya da olay. Aynı sözlükte, “tépiĢmaq” kelimesinin kökü olan “tép-” fiilinin anlamı ise “1. Bulmak, 2. Karşılaşmak, 3. Uygun düşmek” Ģeklinde tanımlanmıĢtır.9 Uygur folkloru üzerine araĢtırmalar yapan Osman Ġsmayil, morfolojik olarak “TépiĢmaq” teriminin oluĢumunu, “tap” emir kelimesine “iş- maq” eklerinin eklenmesi vasıtasıyla oluĢmuĢ bir kelimedir, Ģeklinde açıklamaktadır.10 Bilmece türünün tanımı ve özellikleri konusunda Uygur araĢtırıcılar, farklı görüĢler ileri sürmüĢlerdir. Bunlardan Ablimit Mehemmet, içerik ve kuruluĢ özelliğinden hareketle bilmeceyi Ģöyle tanımlar: “Her türlü araç yardımıyla bir nesneyi ya da olayı başka bir nesne ve olayın şekil ve özellikleri vasıtasıyla gizleyerek veren edebi şekle bilmece denir.”11 Mehemmetcan Sadik, bilmecelerin içerik ve yaratım özelliğini dikkate alarak “Canlı ya da cansız nesnelerin, maddi ya da manevi nesnelerin içsel veya dışsal özelliklerini söyleyip onun ne olduğunun bulunmasını isteyen sözlü halk edebiyatı türü bilmece diye adlandırılır.”12 Ģeklinde bir tanımlamaya gider. Osman Ġsmayil ise bilmeceyi yaratım ve iĢlev özellikleri temelinde Ģöyle tanımlar: “Bilmece, mecaz, ima ve işaretler aracılığıyla bir nesneyi ya da olayı başka bir olay ya da nesnenin özellikleriyle gizleyerek onu yanıtlamaya zorlayarak hem insanların zekâsını ölçen hem de onu güçlendiren özel bir tür söz sanatıdır.”13 Uygur araĢtırıcılardan Mehemmet Zunun ve Abdukerim Rahman ise bilmeceleri atasözlerine benzetir. Onlara göre, “tépişmaq” sözcüğünün taĢıdığı anlamlar „bulma, düşünme, arama‟dır. Bilmeceler, anlam bakımından olmasa da Ģekil bakımından atasözlerine benzer. Çünkü bilmeceler de kısa ve öz bir yapıda vücuda getirilir.14 Batıda, Tükiye’de ve Doğu Türkistan’da bilmeceler üzerine yapılan tanımlar ve onların çeĢitli hususiyetlerine iliĢkin görüĢlerden hareketle bilmecelerin özelliklerini Ģu Ģekilde sıralamak mümkündür: 1. Bilmeceler, doğa ve doğal olaylar, bitkiler, hayvanlar, insan ve insan uzuvları, kiĢilik, karakter, hastalık vb. her türlü somut ve soyut konuları içine alır. 8 Dilek Türkyılmaz, “Ortak Sır Kalıplarımız: Türk Dünyası Bilmeceleri Üzerine”, Millî Folklor, S. 81, Bahar 2008, s. 41-42. 9 Uyġur Tiliniñ Ġzahliq Luğiti, ġincañ Helk NeĢriyati, Ürümçi 1999, s. 352. 10 Osman Ġsmayil, Uyğur Helk Égiz Edibiyatidiki Janirlar, ġincañ YaĢlar-Ösmürler NeĢriyati, Ürümçi 1994, s. 362. 11 Ablimit Mehemmet, Helk Éğiz Edibiyatidin Soal-Cavablar, KeĢker Uyğur NeĢriyati, KeĢker 2001, s. 166. 12 Mehemmetcan Sadik, Uyġur Helk Égiz Edibiyati Hekkida, ġincañ Helk NeĢriyati, Ürümçi 1995, s. 362. 13 Osman Ġsmayil, Age., s. 362. 14 Mehemmet Zunun, Abdukérim Rahman, Uyġur Helk Égiz Edibiyatiniñ Asasliri, ġincañ Helk NeĢriyati, Ürümçi 1982, s. 420. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 1588 Adem ÖGER 2. Cevaplanması gereken nesneyi kapalı bir Ģekilde ifade eder ve uzak-yakın iliĢkisi kurarak çağrıĢım yaptırır. 3. ġiir veya nesir Ģeklinde olabilen kalıplaĢmıĢ söz ve sorulardan oluĢan bilmeceler, düĢünce, bilgi birikimi ve dikkate hitap eder. 4. Bilmeceler, bir-iki kelimelik veya cümle Ģeklinde olabileceği gibi, birbirini izleyen iki cümle, beyit, dörtlük veya daha fazla mısradan oluĢabilir. 5. Cümle yapısı olumlu veya olumsuz soru Ģeklinde kurgulanır. 6. Daha çok eğlence amaçlı sorulmakla birlikte, bilgiyi ölçme ve bilgilendirme, yarıĢma, eğitim ve öğretim, Ģaka ve alay amaçlı söylenebilir. 7. Tek bir kavram üzerine kurulabildiği gibi, birden çok kavram üzerine de kurulabilir. Ayrıca taklit veya benzetme Ģeklinde kurulabileceği gibi, söz oyunu veya söz sanatı üzerine de kurulabilir. Bilmecelerin tanımı ve özelliklerine iliĢkin bilgileri değerlendirdikten sonra, Uygur bilmecelerini içerik, Ģekil ve yapı, iĢlev, yaratım ve aktarım özellikleri bakımından incelemek yerinde olacaktır. Uygur Bilmecelerinin Ġçerik Özellikleri Diğer halk edebiyatı ürünlerinde olduğu gibi, sözlü halk edebiyatı ürünlerinden biri olan bilmecelerde halkın yaĢam tarzını, geçim kaynaklarını, giyim kuĢamını, inançlarını; dünyayı, tabiatı, gökyüzünü algılayıĢını, bilgi ve kültür seviyesindeki olgunluğu, mizah anlayıĢını, zekâsını ve hayal gücünü görmek mümkündür. Bir baĢka ifadeyle, “Bilmeceleri incelediğimizde ele aldığı konuların o toplumun günlük hayatından kesitler yansıttığını, aynı zamanda dinî vecibelerden teknolojiye kadar algılayış biçimini görmekteyiz.”15 J. Harold Brunvand, bilmece cevaplarından çıkarılacak ilginç sonucu Ģöyle ifade eder: “Gerçek bilmecelerin konuları mutfak penceresinden dışarıya bakan bir çiftçi kadının dünyasını yönetmektir. Bu yüzden, çok tipik bilmece cevapları söz konudur: Meyveler, sebzeler, yıldızlar ve ay, kuyu, iğne iplik, yemek kapları, elbiseler ve benzeri şeylerdir.”16 Brunvand’ın ifade ettiği gibi, bilmecelerin konusunu genellikle insanların günlük yaĢamları oluĢturur. Ġnsanların gün boyu karĢılaĢtıkları olaylar, kullandıkları eĢyalar, hayal ettikleri Ģeyler, tabiata, gökyüzüne ve hayvanlara dair yorumlar bilmecelerin içeriğini oluĢturmaktadır. Uygur bilmecelerini muhteva yönünden incelediğimizde, toplum hayatının tamamına iliĢkin unsurların bilmecelere yansıdığını görmekteyiz. Bir baĢka ifadeyle Uygur bilmeceleri, sosyal olaylardan tabiat dünyasındaki maddi nesnelere; gökyüzünden yeryüzüne; deniz ve okyanustan su kanallarına; hayvanlardan böceklere; gündelik eĢyalardan yeme içme malzemelerine kadar maddi ve manevi tüm varlıklardan onların vasıflarına kadar olan konuları genel olarak içine alır. Bilmeceler, insan zihninin alabildiği ve dilinin tasvir edebildiği her türlü konuyu ihtiva ettiği için, bilmeceleri içerik özellikleri açısından kapsamlı olarak değerlendirmek oldukça güçtür. Ancak Uygur yazılı kaynaklarından tespit ve temin edebildiğimiz bilmeceleri içerik özelliklerine göre Ģu baĢlıklar incelemenin uygun olacağı kanaatindeyiz: 15 Abdullah Demirci, “Türkiye ve Azerbaycan Sahasında Bilmece Türü”, Milli Folklor, S. 50, Yaz 2001, s. 78- 85. 16 J. Harold Brunvand, “Bilmeceler ve Diğer Sözlü Bulmacalar” (çev. Kadriye Türkan), Halk Biliminde Kuramlar ve YaklaĢımlar C. 3, Geleneksel Yayıncılık, Ankara 2009, s. 297. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme 1589 1. Ġnsanla Ġlgili Bilmeceler Ġnsan ve onun özelliklerine iliĢkin olarak vücudun uzuvları, insan hayatının çeĢitli dönemleri ve giyim-kuĢam Uygur bilmecelerinde iĢlenen konuların baĢında gelmektedir. Örneğin; Kiçikkine hucram bar, Ġçide liq sellilik axun? (Éġiz ve çiĢ) Küçücük odam var, İçinde sarıklı molla dolu? (Ağız ve diş)17 Bir dövide yette töĢük? (Ademniñ baĢı) Bir tepede yedi delik? (İnsanın başı) Öñkürde qatar yatar otuz ikki böre, On yiğit u böriniñ xizmetqari. Sèlinġan mexmel kövrük otturisiġa, Mañidu Ģu köriktin yemniñ beri? (ÇiĢ, barmak, til) Mağarada yatar otuz iki kurt, On yiğit o kurtların hizmetkârı. Kurulmuş kadife köprü ortasına, Gider o köprüden yemeklerin hepsi? (Diş, parmak, dil) QoĢ eynek, çine emes, tömür emes Buzulsa uni tüzeĢ mumkin emes Özlükidin èçilip hem yèpilidu Göherdin qimmet nerse, erzan emes? (Köz) Çifte cam, çini değil, demir değil. Bozulsa onu tamir mümkün değil. Kendiliğinden açılıp kapanır, Cevherden kıymetli şey, ucuz değil? (Göz) Uygur bilmecelerinde insanla ilgili bilmecelerin bir kısmı, insan hayatının çeĢitli dönemlerini konu etmektedir. Bu dönemler bebeklik, gençlik ve ihtiyarlık dönemleridir. Ġnsan hayatının belirli dönemleri, pek çok toplumun bilmecelerinde de yer aldığı18 gibi Uygur bilmecelerinde de yer almaktadır. Örneğin; Etigende töt putluq, ÇüĢte ikki putluq. Keçte üç putluq? Sabahleyin dört ayaklı, Öğlen iki ayaklı, Geceleyin üçayaklı? Yukarıdaki bilmecenin cevabı insanın bebeklik, gençlik ve ihtiyarlık dönemleridir. Ġnsan, bebekken emekler ve dört ayaklı gibi olur. Büyüdüğünde iki ayağının üzerinde, güçlü ve kuvvetlidir. YaĢlandığında ise bastonuyla ayakta durur, dolayısıyla desteğe ihtiyacı vardır. Ġnsanın hayatının gençlik ve ihtiyarlık dönemleri bilmecelerde sıkça iĢlenen konulardandır. Örneğin; Lap- lap mañġan, lap mañġan, Kempüt berse kap salġan? (Kiçik bala) Pıtır pıtır yürüyüp, aniden varan, Şeker versen suyu akan? (Bebek) Burun idim gül- günçe, Kèyin boldum bikarçe? (YaĢliq ve qèriliq) Evvel gül gonca idim, Sonra işe yaramaz oldum? (Gençlik ve yaşlılık) Uygur bilmecelerinde insanla ilgili iĢlenen konulardan biri de giyim- kuĢamdır. Bu konuda özellikle pantolon ve pantolonun bel kısmını tutan ip dikkat çekmektedir. Ayrıca Uygur Türklerinin “ĠĢtan” adını verdiği iç don, “tumaq” ve “ötük” de bilmecelerde adı en çok geçen diğer giysilerdir. Örneğin; 17 Makalemizde yer alan Uygur Türklerine ait bilmece metinleri, TépiĢmaqlar, (ġincañ Helk NeĢriyati, Ürümçi 2005.) isimli eserden alınmıĢtır. 18 J. Harold Brunvand, Agm., s. 291. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 1590 Adem ÖGER TèpiĢmaqu tèpiĢmaq, Kasisiġa yèpiĢmaq? (ĠĢtan) Tapışmak tapışmak19, Kasığına yapışmak? (İç donu) Kündüzi ġaç- ġaç, Kèçisi qarni aç? (Ötük) Gündüzleri gaç gaç20, Geceleyin karnı aç? (Çizme) Tüpsüz ketken koçida, Öyler udul turidu. Bir maĢna ötsila, Ġkkisi bir ret bolidu? (Çapanniñ siyirtmisi) Dümdüz giden caddede, Evler doğru durur. Bir araba geçince, İkisi bir düzen olur? (Paltonun fermuarı) Uygur Türklerinin toplumsal yaĢamındaki değiĢimlere paralel olarak giyim kuĢam tarzının da değiĢtiğini söylemek mümkündür. “Kravat”la ilgili aĢağıdaki bilmece, bu duruma bir örnektir. Bu bilmecede, aynı zamanda toplumsal bir eleĢtiri de söz konusudur. “Bir merkezge çiqilgen, Elde nami bar uniñ” yani resmi bir yerde, bir kurumda itibar sahibi olmak için giyim-kuĢam önemlidir. “KiĢiye değil, onun giyim-kuĢamına önem verilir”, düĢüncesi burada kendini göstermektedir. Doğu Türkistan’da kamu dairelerinde çoğunlukla Çinlilerin çalıĢtığı ve bu nedenle de Uygur Türklerinin büyük sıkıntılar çektiği dikkate alınırsa, bu tarz bilmeceler daha büyük anlam kazanmaktadır. Örneğin; Üç burcigi bar uniñ, Reñgi otqaĢqan uniñ, Bir merkezge çiqilgen, Elde nami bar uniñ, Yèkin dosti ösmürniñ, Aña iĢqim bar mèniñ. (Galistok) Üç köşesi var onun Rengi kırmızı onun Resmî yerlere girince Orda itibarı var onun Yakın dostu gençlerin, Ona sevgim var benim (Kravat) 2. Hayvanlarla Ġlgili Bilmeceler Türk sözlü kültür ürünlerinde insanın yanı sıra hayvanlar da önemli bir yer tutmaktadır. ÇeĢitli özelliklerinden yararlanılan at, eĢek, öküz gibi hayatı kolaylaĢtıran hayvanlar; köpek ve kedi gibi evcil hayvanlar ve kümes hayvanları sözlü yaratmalarda sıkça karĢılaĢtığımız varlıklardır. Ayrıca çeĢitli kuĢlar (güvercin, kartal, turna vb.) da anlatmalarda farklı özellikleriyle karĢımıza çıkmaktadır. Uygur bilmecelerinde, Doğu Türkistan coğrafyasında yaĢayan hemen her türlü hayvan farklı özellikleriyle bilmecelerde yer almaktadır. Örneğin; Teptim tèrekke mindim U nème? (At) Koşup kavağa bindim, Bu nedir? (At) Töt ayaġliq, Tömür tuyaqliq. (At) Dört ayaklı, Demir toynaklı? (At) Her türlük, ottura boyluq, uzun qulaq, Öziniñ vezipisi yük toĢumaq. Her çeşit, orta boylu, uzun kulak, Vazifesi yük taşımak, 19 Türkiye Türkçesinde bazı bilmecelerde geçen “bilmece bildirmece” Ģeklindeki kalıp ifadenin Uygur Türkçesindeki karĢılığıdır. 20 Türkiye Türkçesindeki “kart kurt” terimine benzer bir ikilemedir. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme 1591 Ayiġi yèriq emes, pütün tuyaq? (EĢek) Ayağı yarık değil, bütün toynak? (Eşek) Xudayimniñ buyruqi, Dümbiside quyruqi. (Töge) Hüdam‟ın buyruğu, Arkasında kuyruğu? (Deve) Puti uniñ açidek, TumĢukidur qayçidek, BèĢida bar çèçiki, Boynida hem lipçiki? (Xoraz) Ayağı çatal gibi, Burnu makas gibi, Başında var çiçeği, Boynunda var şalı? (Horoz) Doğayla hep iç içe yaĢamıĢ ve bundan azami lezzet almıĢ Türk insanı yeryüzünü paylaĢtığı hayvanlara onların türlerine, kabiliyetlerine, davranıĢlarına göre farklı anlamlar atfetmiĢtir. “Arı gibi çalışkan, sülük gibi yapışkan vs. gibi benzetmeler yapılır. Yine kartalı saltanat simgesi, baykuşu ölüm habercisi, saksağanı müjde postacısı yapan insanların yorumları ve onlara yüklediği anlamlardır.”21 Kırmızı gül, Uygurların geleneksel anlayıĢında daima sevgilinin, aĢkın ve gönül rahatlığının; bülbül ise sadık aĢığın, irade ve cesaretin sembolü olmuĢtur.22 Bilmecelerde de gül ile bülbül genellikle bir arada yer almaktadır. Örneğin; Gül tègide- köleñgide naxĢiçi, Seher tutup tiñĢap körseñ, XuĢ yaqidu naxĢisi? (Bulbul) Gül dibinde gölgesinde şarkıcı, Seher vakti dinlesen, Çok etkiler nağmesi? (Bülbül) Uygur Türkleri arasında kırlangıç, “dostluğun ve Ģefkatin sembolü” olarak bilinir ve bilmecelerde sık yer alan kuĢlardan biridir23. Örneğin; Qoli yoq, keke tutmaydu, Öy sèliĢqa usta u? (Qarliġaç) Eli yok, kazma tutamaz, Ev yapmada ustadır o? (Kırlangıç) Sama salar samada, Öyi bolsa kamarda. ġepe bèrip yamġurdin, ViçirliĢar havada? (Qarliġaç) Sema döner göklerde Evi olsa oyukta. İşaret verip yağmurdan, Cıvıldaşır havada? (Kırlangıç) Uygur bilmecelerinde yer alan diğer kuĢlar ise Ģöyledir: Tünge amraq, künge öç, Uçalmaydu kündüzi. Eslitidu müĢükni, Pal- pal qilġanda çoñ közi? (MüĢükyapilaq) Geceyi sever, gündüze düşman; Uçamaz gündüzleri, Hatırlatır kediyi. Parladığında iri gözleri? (Baykuş) Dañqi dastan bir quĢ bar, Dillere destan bir kuş var, 21 Esra Öner, “Gevheri Divanı’nda KuĢlar” Uluslararası Sosyal AraĢtırmalar Dergisi, The Journal of International Social Research, Volume 1/5 Fall 2008, s. 557. 22 Uygur Türklerinin kültürel hayatında bülbülün yeri ve bu konudaki efsaneler için bk. Adem Öger, Uygur Efsaneleri Üzerinde Bir AraĢtırma (Ġnceleme-Metinler), Ege Üniversitesi Türk Dünyası AraĢtırmaları Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġzmir, 2008, s. 593. 23 Uygur Türk kültüründe “kırlangıç” için bk. Abdulkerim Rahman, Uygur Folkloru, (çev. Soner Yalçın-Erkin Emet), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 1592 Adem ÖGER Baturluqi alamet. Böre, tülke qapalmas, Çañgilidin salamet? (Bürküt) Yiğitliği alamet. Kurt, tilki tutamaz, Pençesinden selamet? (Kartal) ġamal çiqsa asmanga, Uyan- buyan uçidu. Üçiyi turġaç tèĢida, Tartsa asta kèlidu. Balilarniñ amriqi, BaĢ etiyaz bayriqi? (Leglek) Rüzgâr çıksa havada O yana bu yana uçar. Bağırsağı dışarıda Çekse alta gelir. Yavruların sevgilisi, İlkbaharın bayrağı? (Leylek) Yukarıda adı geçen hayvanların yanı sıra suda yaĢayan hayvanlar da Uygur bilmecelerinde yer almaktadır. Balık, kurbağa ve sedef gibi canlılar bunların baĢında gelmektedir. Örneğin; Bir nersem bar, cèni baru, ègiz uçmas, Mañġan çaġda putliri yerge tegmes Yer bilen asmangiçe ot yansimu, Tirnaqçilik hèçbir yeri utta köymes? (Bèliq) Bir nesnem var, kanadı var yüksek uçmaz, Yürüme çağında ayakları yere değmez, Yerden göğe kadar ateş yansa da Tırnak kadar bir yeri ateşte yanmaz? (Balık) Quruqluqta hem suda, YaĢiyalaydu ölestin. Keç bolġanda sazliqta, NaxĢa èytar tinmastin? (Paqa) Kuru yerde ve suda Yaşayıp durur ölene dek. Geceleyin sazlıkta Şarkı söyler durmadan. (Kurbağa) 3. Bitkilerle Ġlgili Bilmeceler Yüzyıllarca tabiatla iç içe yaĢamıĢ Türk boylarının hayat tarzı bilmecelere de yansımıĢtır. Ağaçlar baĢta olmak üzere sebze, meyve ve her türlü hububat bilmecelere de konu olmuĢtur. Örneğin; Yazniñ küni oltursiñiz, Teñge rehet salqini bar. QiĢniñ küni cut- soġuqni, Qoġlaydiġan yalquni bar? (Derex) Yaz günü otursanız, Bedene rahatlık sağlar. Kış günü soğuğu buzu, Kovalayan alevi var. (Ağaç) Östüridu anisi, Öz tènide balini. ġamal çiqsa balisi, ġapilaqlar anini? (Derax ve yopurmaq) Büyütür anası, Bedeninde yavrusunu. Rüzgâr çıksa yavrusu, Tokatlar anasını? (Ağaç ve yaprak) Uygur Türklerinin sosyo-kültürel hayatında bazı çiçek ve meyvelerin ayrı bir yeri vardır. Örneğin; Uygur Türklerinde “Gül Suruh Bayramı (Çiçek Bayramı)” denilen geleneksel bir bayram vardır. “Bu bayram, yakın çağa kadar Uygur halkı arasında kutlana gelmiĢtir ve her yıl üç defa kutlanmaktadır.24 Adına bayramlar düzenlenen bu bitkilerden özellikle üçme (dut), örük (erik) ve 24 “Gül Suruh Bayramı” üç farklı dönemde Ģu isimlerle kutlanmaktadır: 1. Kırmızı gül bayramı: Bu bayram, ilkbahar mevsiminde mahsuller biçildikten sonra dinlenmek amacıyla yapılır ve mayıs ayında kutlanır. 2. Bahçe bayramı: Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme 1593 üzüm Uygur bilmecelerinde de çokça tasvir edilen meyvelerdir. Yine, güzün yapılan üçüncü bayramın meyvesi olan kavun ve karpuz da Uygur bilmecelerinde çok sık geçen meyvelerdir. Örneğin; Tüvi bir tal, uçi miñ tal? Kökü bir dal, ucu bin dal? (Üzüm barini) (Üzüm bağı) Cèni yatsila tupraqta, Semriydu barġançe. Qeriġanda yüzi tatuq, Tatliqliqta qenttin artuq? (Qoġun) Bedeni yatırılmış toprağa, Şişmanlar gittikçe. Olgunlaştığında yüzü yaralı, Tadı şekerden fazla. (Kavun) Anisi Ģaldir- Ģap, Balisi Ģildir Ģéker. (Üçme ) Anası şaldir şap, Yavrusu şildir şeker. (Dut) Dadisi egri donay, Balisi Ģèrip Ģèker. Oġli haramzade, Qizi Ģèrinzade? (Üzüm) Babası eğri donay, Yavrusu şerif şeker, Oğlu haramzade, Kızı şirinzade? (Üzüm) Aq çèçek qisqan anisi, Balisini balġa orup olturidu qarisi? (Örük) Ak çiçeği kesen anası, Yavrusunu bala çevirip oturur olgunu. (Erik) Ali yeĢil toni bar, Qanġa tolġan qorsiqi. Qapqaradur baliliri, ġunçe nurġun saniqi? (Tavuz) Al yeşilli donu var, Kanla dolmuş kursağı. Kapkaradır yavruları, Bunca fazladır sayısı? (Karpuz) Meyvelerin yanı sıra Uygur bilmecelerinde iĢlenen konulardan biri de sebzelerdir. Bilmecelerde, sebzeler tarif edilirken onların Ģekilleri, yerin altında ya da üstünde olmaları, boyutları ya da fiziki görünüĢlerine iliĢkin ipuçları verilmiĢtir. Örneğin; Yer astida toruq at, Tèrisidur yette qat. Soymaq bolsañ sen uni, Yiġlaysen küni- tüni? (Piyaz) Yer altında doru at, Derisi var yedi kat. Soyacak olsan sen onu, Ağlarsın gece gündüz? (Soğan) Yer astida altun qozuq? (Sevze) Yerin altında altın kazık? (Havuç) Molliniñ baĢin késin, mamat bolġay, Qebre ara depne qiliñ, hayat bolġay. (Çomġur) Mollanın başını kesseniz ölür Kabre koysanız yaşar. (Turp) Bir öyge kirsem buluñda, Bir eve girsem köşesinde, Meyvelerin olgunlaĢtığı, buğday hasatına yakın dönemde yapılır. Halk arasında “Ücme Saylisi” (Dut Bayramı), “Örük Saylısı” (Erik Bayramı), “Bağçe Saylısı” gibi çeĢitleri vardır.3. Kavun bayramı: Güzün tarım ürünlerinin toplanmasının tamamlandığı, kavunun olgunlaĢtığı dönemde, yani sonbaharda kutlanır. Her bayramın süresi genellikle bir haftadan üç haftaya kadar değiĢmektedir. Bu konuda geniĢ bilgi için bk. Bumairimu Abudukelimı, Age, s. 110-115. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 1594 Adem ÖGER AqvaĢ momay olturidu? (Tüzlüq qapaq) Aksaçlı nine oturur? (Kabak) Uygurların tahıllarla ilgili bilmecelerinde en çok buğday, pirinç ve ayçiçeği yer almaktadır. Bunlar, Doğu Türkistan halkının geçim kaynağını oluĢturan bitkilerdir. Buğday üretimi konusunda Doğu Türkistan Çin’in Ukraynası olarak ün salmıĢtır.25 Bu coğrafyada yetiĢen ürünler, Uygur bilmecelerinde farklı özellikleriyle yer almaktadır. Örneğin; Özi kiçik, suġa toymas? Kendi küçük, suya doymaz? (Gürüç) (Pirinç) Özi sarġuç uzunçaq, Burutliri diñgayġan. Èçip körseñ içini, Altun mixqa liq tolġan? (Buġday baĢiqi) Kendi sarımsı, uzunca, Bıyıkları dimdik. Açıp baksan içine, Altın mıh dolu? (Buğday başağı) Altun müñgüzlük tékiçek, Ayda su içer. KümüĢ müñgüzlük tékiçek, Künde su içer. (Buġday ve gürüç) Altın boynuzlu tekecik Ayda (bir) su içer. Gümüş boynuzlu tekecik, Her gün su içer. (Buğday ve pirinç) Kündüzi küne qarap, AxĢimi ayġa baqar. PerviĢ qilip östürsek, Mayliri sudak aqar? (Aptapperes) Gündüzleri güne bakıp, Akşamları aya bakar. Bakımını yapıp yetiştirsek, Yağı su gibi akar? (Ay çiçeği) 4. EĢyalarla Ġlgili Bilmeceler Günlük hayatımızda evde kullandığımız çeĢitli araç gereçler, mutfak eĢyaları, temizlik için kullanılan malzemeler ve yatmak için kullanılan eĢyalar Uygur bilmeceleri içinde yer almaktadır. Bu gruptaki bilmeceler oldukça fazladır ve en çok adı geçen eĢyalar kibrit, ibrik, yatak, iğne ve iplik, soba, kazan, süpürge, kilit, elek, semaver, ekmek tahtası ve oklavadır. Bunlar, yalnız Uygur Türklerinin günlük hayatının değil, her toplumun günlük hayatının vazgeçilmezi sayılabilecek eĢyalardır. Ancak değiĢen yaĢam tarzıyla birlikte bazı eĢyalarda birtakım yenilikler ve değiĢimler de yok değildir. Bu tarzdaki bilmecelerden bazıları Ģöyledir: Atqa minmes, Yayaq yürmes, Burni bir, Quliqi kir. (Ġvriq) Ata binmez, Yaya yürümez. Burnu bir, Kulağı kir. (İbrik) Töt paçaq, arisi baldaq? (Karivat) Dört bacak, arası çatılı? (Yatak) Kündüzi mèhman, kèçisi ximan? (Yatqan- körpe) Gündüz misafir, gece ev sahibi? (Yorgan- döşek) Ellik- atmiĢ eskirim, Elli altmış askerim, 25 Doğu Türkistan’da yetiĢen tahıl ürünleri hakkında geniĢ bilgi için bk. http://www.hurgokbayrak. com/yeni_sayfa_47.htm. http://www.doguturkistan.org/ekonomi.asp (07. 05.2010) Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme 1595 Pen öyümge sulaqliq. Èçip kirsem iĢikini, BèĢi qara boyaqliq. (Sereñge) Ahşap evimde kilitli Açıp girsem kapısını Başları kara boyalı (Kibrit) Qara öküz yep toymaydu, Quyruqi asmanġa qaraydu? (MeĢ ve kanay) Kara öküz yer, doymaz, Kuyruğu havaya bakar? (Soba ve borusu) Qara ġocikam attin çüĢti, Baliliri olaĢti? (Qazan ve qaça- quça) Kara beyim attan düştü, Çocukları toplandı? (Kazan ve kâse- tas) Bèli daim baġlaqliq, Teyyar turar xizmetke. Pakizliqni yaqturar, Eceb mu öç exletke? (Süpürge) Beli daima bağlıdır, Hazır durur hizmete. Temizliğini beğendirir, Pek de düşman çöplere. (Süpürge) Uygurların tarımsal faaliyetleri, ağırlıklı olarak buğday ve pamukla ilgilidir. Geçim kaynağı daha çok tarıma dayanan Uygur Türklerinde, tarımsal ürünler ve araçlarla ilgili bilmeceler de oldukça fazladır. Özellikle tarım ürünlerinin hasat döneminde kullanılan araç-gereçler bilmecelerde sıkça karĢımıza çıkmaktadır. Örneğin; Yer astida ay yügürer? (Sapan) Yer altında ay yürür? (Saban) Yèni çiqqan ay kebi, Parqiraydu qoluñda. Èkinzarniñ çaçliri ÇüĢürüler uniñda? (Orġaq) Yeni çıkan ay gibi, Parıldar elinde Ekinlerin saçlarını, Keserler onunla? (Orak) Tolum aydek yüzi bar, Bir tal yoġan közi bar, Quliqi gep añlimas, Emma iĢqa çarçimas? (Ketmen) Dolunay gibi yüzü var, Bir iri gözü var, Kulağı söz dinlemez, Ama işten yorulmaz? (Çapa) Özi orup, özi tèpèr, Burap qoysañ mèñip kèter. Bir demniñ içidila, Köz yetmes yerge yeter? (Kombayin) Kendi biçip, kendi toplar, Çevirsen yürüyüp gider. Bir anın içinde, Gözün göremeyeceği yere gider? (Biçerdöver ) Bilim ve teknolojideki değiĢim ve geliĢimlere paralel olarak sosyal hayatın ihtiyaçları sürekli çeĢitlenmektedir. Bu değiĢimler her toplumun edebi ürünlerinde olduğu gibi, Uygur bilmecelerinde de kendini gösterir. Elektronik araç-gereçler ile iletiĢim araçlarını konu alan bilmecelerinin yaratımı yakın döneme aittir. Bu ürünler, elektriğin ve elektronik aletlerin günlük hayata girdiği zaman içerisinde üretilmiĢtir. Elektrikli lambanın ya da telefonun çalıĢması, bilmecelerde değiĢik Ģekillerde tasvir edilir. Ayrıca, okuma yazma oranının arttığı son yüzyılda günlük hayatın vazgeçilmezlerinden olan matbaa ve gazete gibi araçlarla ilgili bilmeceler de üretilmeye baĢlamıĢtır. Örneğin; Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 1596 Adem ÖGER Yultuzmikin dèmeñlar, Yiraq emes yultuz dek. Yultuzlar dek nur çaçsa, Kèçe bolar kündüz dek? (Èlèktr çiraġ) Yıldız mı acaba demeyin, Uzak değil yıldız gibi. Yıldız kadar ışık saçsa, Gece olur gündüz gibi? (Elektrikli lamba) Ġssiqi bar, oti yoq, Köyüp turar, mèyi yoq. Qoluñ tegse navada, Rehim qilar yèri yoq? (Tok) Sıcağı var, ateşi yok. Yanıp durur, yağı yok, Elin değse kazara, Acıyacak hali yok? (Elektrik) Kèçe- kündüz tinmaydu, Toxtimastin sayaydu. Ömür boyi sanisa, On ikkidin aĢmaydu? (Saet) Gece gündüz dinlenmez, Durmadan sayar. Ömür boyu saysa, On ikiyi aşmaz? (Saat) Acayip elçi bar, Putsiz mèñip kèlidu. Quliqiġa sözüñniDèseñ èlip kètidu? (Téléfon) Acayip elçi var, Ayaksız yürür gelir. Kulağına sözünü, Söylersen alıp götürür? (Telefon) Kiçikkine somkiġa, Salsam muhim sözümni. Yiraq yurtqa tègiptu, Yumup açsam közümni? (Télégramma) Küçücük çantaya, Söylesem mühim sözümü, Uzak yere ulaştırır, Kapatıp açsam gözümü (Telgraf) AĢ içmeydu müĢüküm, Su içmeydu müĢüküm. Tavar-durdun üstide, Yorgilaydu müĢüküm. (Dezmal) Aş yemez kedim, Su içmez kedim. İpek kumaş üstünde, Koşturur kedim? (Ütü) 5.Eğitim Araç-Gereçleriyle Ġlgili Bilmeceler Uygur bilmecelerinde iĢlenen konulardan biri de eğitim araç-gereçleridir. Kâğıt, matbaa ve kitap gibi araç-gereçleri tarihin en eski dönemlerinden beri kullanan Uygur Türklerinin sosyal hayatında, bu unsurların önemli bir yeri vardır. Buna bağlı olarak Uygur bilmeceleri içerisinde kitap, kâğıt ve kalemle ilgili pek çok bilmece yer almaktadır. Kitapla ilgili bilmecelerde, nesnenin fiziki görünüĢünden ziyade, faydasından ve yol göstericiliğinden bahsedilmektedir. Örneğin; QeĢi qara, yüzi aq, Saña yardur hemme vaq. Çaqnitidu diliñda, Öçmeydiġan nur çiraġ? (Kitab) Kaşı kara, yüzü ak, Sana dosttur her zaman. Parıldatır gönlünde, Sönmeyen parlak ışık? (Kitap) Aġzi bar, cèni yoq, Quyriqi bar, yuñi yoq. Yügüridu aq yerde, qalduridu qara iz. Ağzı var, canı yok. Kuyruğu var, yünü yok. Yürür ak yerde bırakır kara iz. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme 1597 QuĢ tilidin, töqülidu söz? (Qelem) Kuş dilinden, dökülür söz? (Kalem) Aq yerge qara pürçaq çèçiptu? (Qeġez, xat) Ak yere kara saç saçar? (Kâğıt, yazı) Somkida bar keptirim, Qanatliri eceb köp. Reñgiroyi oxĢaĢmas, Tomurliri qizil- kök? (Depter) Çantamda var güvercinim, Kanatları çok fazla. Birbirine benzemez. Damarları kırmızı-yeşil? (Defter) Ġkki putida ikki xil ayaġ, Birside bigiz, birside boyaq. Bir put cim tursa, Birsi tèyilġaq. Hüniri uniñ dügilek sizġaq. Oylap tèpiñ, bu qandaq tèpiĢmaq? (Sèrkol) İki bacağında iki çeşit ayak, Birinde işaret, birinde boya, Bir ayak sabit dursa, Birisi kayar. Hüneri onun daire çizmek. Düşünüp bulun, bu nasıl bilmece? (Pergel) Spor malzemeleri, müzik aletleri ve oyun malzemeleriyle ilgili bilmeceler, iĢlenen diğer konulardır. Örneğin; 26 Semrise sekriĢi köp, Oruqlisa yètiĢi köp? (Top) Şişmanlasa sekişi çok, Zayıflasa yatışı çok? (Top) Bir padiĢah bar iken töt közi bar, Her közige qaraydiġan töt veziri bar Töt qamandan aĢiq töt qiziġa Otuz alte nökerliri ceñge teyyar? (Qarta) Bir padişah varmış dört gözü var, Gözüne bakıp duran dört veziri var. Dört kumandan âşık dört kızına, Otuz altı neferi savaşa hazır. (Oyun kartı) BèĢi yoġan qapaqtek, Puti inçike sapaktek, Üçiyi qorsiqiniñ tèĢida, Quliqi pütiniñ uçida? (Dutar) Başı büyük, kapak gibi, Ayağı incecik çöp gibi, Bağırsağı karnının dışında, Kulağı ayağının ucunda? (Dutar) BèĢi sozunçaq belliri ulaq, Putiniñ uçida samandek qulaq, Qançe oynatsañ yañritar qoĢaq? (Satar) Başı uzunca, belleri ulak, Ayağının ucunda saman gibi kulak; Ne zaman oynatsan söyler koşak? (Satar)26 Èġizi köp dostumniñ, Qorsiqi boĢ, qomuĢ ten Yel mañdursa içige, NaxĢa èytar zep belen? (Ney) Ağzı çok dostumun, Karnı boş, kamış bedenli. Yel girse içine, Şarkı söyler yüksek sesle? (Ney) Satar: Bir tür çalgı aleti. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 1598 Adem ÖGER 6. Tabiat Olayları ve Gök Cisimleriyle Ġlgili Bilmeceler Tabiat ve tabiat olaylarına iliĢkin bilmeceler, Uygur Türklerinin tabiata yükledikleri anlamı ortaya koymaktadır. “Eski Türkler, Gök Tanrı inancının yanında tabiatı da kutsal kabul etmekte ve bu tabiat inanıĢını "yer-su" (yer-sub) terimiyle ifade etmektedir. Aynı Ģekilde Çin kaynakları Hunlar'ın Gök Tanrı'ya, Yer-Su ruhlarına ve atalarına kurban sunduklarını haber vermektedir. Eski Türklerde yer ve sular, "ıduk", yani Tanrı tarafından gönderilen kutsal hediyeler sayılmıĢtır. Orhun Abideleri'nde Tek Tanrı inancına paralel olarak Yer-Su ruhlarının mukaddes olduğunu belirten ifadeler yer almıĢtır.”27 Su ile ilgili aĢağıdaki bilmecelerde de Uygur Türkleri arasında suyun ne denli önemli bir yere sahip olduğu anlaĢılmaktadır. Örneğin; Oq tegse töĢük qalmas, Tiġ tegse izi qalmas. Bolga bilen yançip bolmas, Candar aña zadi qanmas? (Su) Ok değse delik olmaz, Kılıç değse izi kalmaz. Çekiç ile yamulmaz, Canlı ona asla doymaz? (Su) Bir mehsulat bar iken, Uniñ esli qar iken, U bolmisa canliqlar, Halak iken xar iken, Tizginlense uniñda, Nazu nimet bar iken? (Su) Bir mahsul var imiş, Onun aslı kar imiş O olmazsa canlıların Hali hep helak imiş Değerlendirilse o Onun varlığı nimet imiş? (Su) YaĢamımızın vazgeçilmez unsurlarından biri de ateĢtir. AteĢin keĢfedilmesi insanlık tarihinde önemli bir noktayı teĢkil etmiĢtir. AteĢ, insanların yaĢam Ģeklini, kullandıkları eĢyaları, beslenme Ģekillerini değiĢtirmiĢtir. Türk inanç ve düĢünce sisteminde ayrı bir yere sahip olan ateĢin, Uygur bilmecelerinde de çeĢitli Ģekillerde yer aldığını görmekteyiz. Örneğin; Qizil kala yètip qaptu, Qara kala kètip qaptu? (Ot bilen is) Kızıl inek yatıp durur, Kara inek gidip durur? (Ateş ile duman) Qara atni qañturup qoydum, Qara cuvini böktürüp qoydum? (Qazan bilen otniñ isi) Kara atın eyerini çektim, Kara kürkünü sırtına yükledim? (Kazan ile ateşin dumanı) Gökyüzü, insanlığın en eski tarihinden beri insanlar için gizem teĢkil etmiĢtir. Onun hakkında çeĢitli fikirler yürütmüĢler ve değiĢik inançlar oluĢturmuĢlardır. Fırtınalar, depremler, su taĢkınları, volkanik olaylar, yağıĢlar insanları korkutmuĢ ve onlar da bunlardan korunmak için tabiata sığınmıĢlar ve tabiat varlıklarından kendilerini korumalarını beklemiĢlerdir. Uygur bilmecelerinde gökyüzü ve gök cisimleriyle ilgili tasvirler Ģu Ģekilde yer almaktadır: 27 On beĢ kèçe körsetse yoruq yüzini, On beĢ kèçe körsetmes sizge özini? (Ay) On beş gece gösterse parlak yüzünü, On beş gece göstermez size kendini? (Ay) Biriniñ bir oġli, bir qizi bar, Bilidu ikkisini dünya yüzi. Yoqlaydu oġli künni, qizi tünni, Birinin bir oğlu bir kızı var, Bilir ikisini dünya yüzü. Yoklar oğlu gündüzü, kızı geceyi, Bumairimu Abudukelimı, Age., s. 24. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme 1599 Yürgende bilinmeydu basqanda izi? (Kün ve ay) Yürüdüklerinde görülmez izi? (Güneş ve ay) Miñdin köptür çèçiki, Ġkki talla yopurmiqi? (Yultuz, kün, ay) Binden çoktur çiçeği, İki tane yaprağı? (Yıldız, güneş ve ay) AxĢimi kèler eglikim, Kündüzi kèter leglikim? (Ay) Akşam gelir eleğim Gündüz gider leyleğim? (Ay) Köz èçip körelmeysiz, Qol sunup tutalmaysiz. Siz uniñdin ayrilip, Bir minut yaĢalmaysiz? (Hava) Göz açıp göremezsiniz, El uzatıp tıtamazsınız. Siz ondan ayrı, Bir dakika yaşayamazsınız? (Hava) 7. UlaĢım Araçlarıyla Ġlgili Bilmeceler Uygur bilmecelerindeki ulaĢım araçlarıyla ilgili bilmeceler günümüze yakın dönemlerde üretilmiĢtir. Bu araçların birçoğu petrol ürünleriyle çalıĢan makinelerdir. Genellikle, tren, gemi, otomobil ve uçak bu grupta toplanan bilmecelerin tarif ettikleri ulaĢım araçlarıdır. Örneğin; Aceb yoġan bir öküz, Hayret verir bir öküz Mañliyida birla köz. Alnında var tek bir göz PuĢuldaydu, möreydu Pofurdar, meler, Men keldim dep tovlaydu. Ben geldim diye bağırır. Boġum boġum quyruqi Boğum boğum kuyruğu Neççe yerde uliqi. Nice yerde ulağı Kèçe- kündüz, qiĢ ve yaz Gece gündüz, kış ve yaz Mañidu u bekmu saz? Yürür gezer, pek güzel (Poyiz) (Tren) Mèniñ tömür tayçiqim, Ot- çöp bilen kari toq, Ġkki puti domilaq, Aylinidu yumilap. Toxtap qalsa mèñiĢtin, Turalmaydu ornida. Minivalsam üstige, Çèpip çiqar koçiġa? (Vèlisipit) Benim demir taycığım, Otla çöple işi yok. İki ayağı yuvarlak, Gezer yuvarlanarak. Yürümesi dursa, Duramaz yerinde. Biniversem üstüne, Fırlar gider sokağa? (Bisiklet) On sekiz tal qovurġa, bir tal üçöge? (Haviniñ çaqi) Ġs çiqidu quyruqidin, Adem çüĢmes dümbisidin. Derexlerge tègelmeydu, Bu taġlarġa qonalmaydu? (Ayrupilan) On sekiz tane kaburga, bir tane çekirdek? (Arabanın tekerleği) Duman çıkar kuyruğundan, İnsan düşmez sırtından. Ağaçlara dokunmaz, Bu dağlara konamaz? (Uçak) Suyup dèñiz bètini, Yèrip dolqun qetini. Sevip deniz yüzünü Yarıp dalga katını Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 1600 Adem ÖGER Yèqin qilar vetenge, Deñiz- okyan çètini. Èġiz yaqtin qorqmaydu Oylap tèpiñ ètini? (Paraxot) Yakın eder vatana Deniz okyanus tarafını Alçak taraftan korkmaz Düşünüp bulun adını? (Gemi) 8. Harfler ve Sözcüklerle Ġlgili Bilmeceler Bu türdeki bilmeceler, kelime ve ses oyunlarına dayanan ve genellikle cevabı sorunun içerisinde gizlenmiĢ olan bilmecelerdir. Bu bilmecelerin çözümünde, kelimelerin yazılıĢına dikkat etmek gerekmektedir. Örneğin; Meniñde bar, sende yoq, Cènimde bar, tende yoq. Alemde bar, ayda yoq, Asmanda bar, yerde yoq? (“M” tavuĢi ve herpi) Ben de var sen de yok, Canımda var tende yok, Alemde var ayda yok, Asumanda var, yerde yok? (“ ”م, “M” harfi veya sesi) “Sen”de birla “Men”de birla Ġstisem “alemde” yoq, “ġam”ġa bèrip uçni taptim, “Misir”ġa kelsem birimu yoq. (Çèkit) “Sen”de bir tane “Ben”de bir tane İstesem “âlem”de yok, “Şam”a gidip üçünü buldum, “Mısır”a gelsem biri de yok. (Nokta : ش نharflerindeki noktalar) “Çiġir”da yoq, “yol”da bar. “Quduq”ta yoq, “köl”de bar. “Ġunçe“de yoq, “gül”de bar. Tèpip kelgin “çöl”de bar? (“L” tavuĢi yaki herpi) “Çığır”da yok, “yol”da var. “Kuyu”da yok, “göl”de var. “Gonca”da yok, “gül”de var. Bulup gelirseniz “çöl”de var? ( “L” sesi ya da harfi) “Bir” dèvidim, ikki taġ uruĢti, “Ġkki” dèvidim, yirak turuĢtu? (Kalpuk) Bir deyiverdim iki dağ birbirine vurdu, “İki” deyiverdim uzaklaştılar. (Dudak) Bazı bilmeceler ise ebced hesabını bilmeyi gerektirmektedir. Örneğin; aĢağıda yer alan bilmece harflerin karĢılığı olan rakamları konu alan bir bilmecedir. Ol nèmidur adimige QiĢ-yaz lazim imiĢ. BèĢi birdur, bèli alte, Quyruqi töt yüz imiĢ. O nedir insana Yaz kış lazım imiş. Başı birdir, beli altı, Kuyruğu dört yüz imiş. (Bu “ ot” (١ )توbolup kona ebcet hèsabi boyiçe bir sani “١” herpige, altı san “ ” وherpige, töt yüz san “ “ تherpige teñ bolidu. ġundaq qilip, bu tèpiĢmaqta iĢare qiliñġan sanlarini ebcet hèsabi boyiçe xetke aylandurġanda Uyġur tilindiki “ot “ sözi peyda bolidu.) (Bu “ ot” (١ )توkelimesi olup -yani ateş kelimesi-eski ebced hesabına göre bir sayısı “١” harfine, altı sayısı “ “ وharfine ve dört yüz sayısı “ “ تharfine denk olur. Böylece bilmecede işaret edilen sayıları ebced hesabına göre çevirdiğimizde Uygur Türkçesindeki “ot” sözü ortaya çıkar.) Bazı bilmecelerde ise söylenen bilmecenin sözlerine dikkat etmek ve kullanılan kelimelerden cevabı bulmak gerekir. Örneğin; Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme Ay bilen künni, May bilen unni Néme ayriptu Téçińlar çu qeni? ( “Bilen”) 1601 Ay ile günü, Yağ ile unu Nedir ayıran Hadi bul bunu? (“İle”) 9. Sayılarla Ġlgili Bilmeceler Bu bilmeceler, matematik bilgisi gerektiren bilmecelerdir. Belli bir eğitimden geçmiĢ olmayı zorunlu kılan bilmeceler, dört iĢlemi bilmeyi ve mantık yürütmeyi gerektirmektedir. Aynı zamanda gazetelerin bulmaca sayfalarında verilen zekâ bulmacalarına da benzeyen bu bilmecelerin farkı, bazılarının Ģiirsel ve ahenkli bir anlatıma sahip olmasıdır. Örneğin; Kèlip çüĢti on beĢ ördek kölçekke, Zayit çiqip miltiq atti ördekke. Bir pay oqta yiqiliptu altisi, Hayat qaldi Ģu qölçekte qançisi? Gelip kondu on beş ördek bir gölcüğe, Avcı çıkıp ateş etti ördeğe. Bir el ateşle yıkıldı altısı, Canlı kaldı gölcükte kaç tanesi? (Kölçekte ölgen ördek qaldi, hayatliri uçup kètidu.) Gölcükte ölen ördekler kalır, canlı olanlar uçup gider.) Toxu, toĢqan on sekiz, Put- qolliri qiriq sekiz. Toxu bilen toĢqanni, Siz ayrip bèrelemsiz? (Toxu on ikki, toĢqan alte) Tavuk, tavşan on sekiz, Ayak ve elleri kırk sekiz. Tavuk ile tavşanı, Siz ayırıverir misiniz? (Tavuk on iki, tavşan altı) Uygur bilmecelerinin bir kısmı hikâyeli bir anlatıma dayanır. Olay örgüsü, yer, zaman ve mekân gibi unsurları bu bilmecelerde bulmak mümkündür. Örneğin; Asmandiki bir top ġazdin bir soraptu: Esselamu eleyküm, yüz ġaz, nege kètip barisilar? Mènimu èlip ketseñlar? Ġazlar Ģundaq cavab bèriptu: Biz yüz emes, bizge bizdek qoĢulsa, uniñġa yene bizniñ yèrimimiz qoĢulsa, yene yèrimimizniñ yèrimi qoĢulsa, andin sen qoĢulsañ yüz bolimiz. Zadi biz qançe, tapqina? Anidin èlip kètimiz. Esliy ġaz qançe? (Ġaz otuz alte) Gökyüzündeki bir küme kaza biri sormuş: Selamün aleyküm, yüz kaz, nereye gidiyorsunuz? Beni de alıp gitseniz. Kazlar şöyle cevap vermiş: Biz yüz kaz değiliz, bize biz kadar katılsa, ona yine bizim yarımımız kadar eklense, yine yarımımızın yarımı eklense sonra da sen katılsan yüz oluruz. Bizim tamamız kaçtır, bul? Ondan sonra seni alıp gideriz. Asıl kaz kaç tanedir? (Otuz altı kaz) Bu türdeki bilmecelere bir baĢka örnek de Ģöyledir: Yaġçiniñ bir qapaqta on ciñ yèġi bolup, uni ikki kiĢige teñ bölüp bermekçi boluptu, lèkin yaġçiniñ ciñi yoq iken, peket üç ciñliq ve töt ciñliq ikki kemçini bar iken, emdi buni qandaq bölüĢ kèrek? (Deslep töt ciñliq kemçende bir mayni üç ciñliq kemçenge quyup, bir ciñni ayrivèlip, andin töt ciñliq kemçen bilen birni qoysa bolidu) Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 1602 Adem ÖGER Yağcının bir kapta on ölçek yağı olup, bunu iki kişiye eşit bölüp verecek olmuş, ama yağcının ölçeği yokmuş. Fakat üç ölçeklik ve dört ölçeklik iki kemçini28 varmış. Şimdi bunu nasıl bölmek gerekir? (Önce dört ölçeklik kemçeden yağı üç ölçeklik kemçeye koyup, bir ölçeği ayırıp, daha sonra dört ölçeklik kemçe ile bir kere koyarsa ayrılır.) Uygur Bilmecelerinin ġekil ve Yapı Özellikleri A.Manzum Bilmeceler Uygur bilmecelerinin bir bölümü nesir cümlesi, bir bölümü ise hikâye Ģeklindedir. Bununla birlikte büyük bir bölümü de Ģiir Ģeklindedir. ġiir Ģeklindeki bu bilmecelerin bir kısmının oldukça kusursuz Ģiirsel bir yapısı vardır. “Uygur bilmecelerini oluştururken kalıplaşmış bir ölçüt yoktur. Ancak gelişim süreci dikkate alınınca, bilmecelerin basitten karmaşıklığa kabalıktan güzelliğe doğru ilerlediği görülür. Bu doğrultuda pek çok bilmece şiirsel görünüme bürünmüştür. Uygur bilmeceleri ritim olarak ve kafiyeleniş bakımından mükemmeldir.”29 OnbeĢ kéçe / körsetse / yoruq yüzini OnbeĢ kéçe / körsetmes / sizge özini (Ay) On beş gece gösterse aydınlık yüzünü On beş gece göstermez size kendini. (Ay) Yukarıdaki bilmece, Ģiirsel bir yapıdadır ve bilmece, 4+3+4 duraklı ve 11’li hece ölçüsüyle oluĢturulmuĢtur. “Yüzini” ve “Özini” kelimeleri de yarım kafiye ve rediften oluĢmuĢtur. Tekrar edilen “OnbeĢ kéçe” kelimeleri ise dizede sağlam bir ahenk oluĢturmuĢtur. Ayrıca bu bilmece, sanat yönünden de güçlü bir yapıya sahiptir. Uygur bilmecelerinden manzum Ģekilde olanların büyük bir kısmında, kafiye, redif ve hece ölçüsü gibi özellikler yer alır. A1. Ġki Dizeden OluĢan Bilmeceler Uygur Türklerine ait iki dizeden oluĢan bilmecelerde kafiye örgüsü genellikle “aa” Ģeklindedir. Örneğin; Uzun quyruq, çoñqur quduq, Apaq yerde qara uruq? (Köz) Uzun kuyruk, derin kuyu, Bembeyaz yerde kara tohum? (Göz) “Bir” dèvidim, ikki taġ uruĢti, “Ġkki” dèvidim, yirak turuĢtu? (Kalpuk) “Bir” dedim iki dağ birbirine vurdu, “İki” dedim uzak durdu. (Dudak) Kündüzi ġaç- ġaç Kèçisi qarni aç? (Ötük) Gündüzleri gaç gaç, Geceleyin karnı aç? (Çizme) A2. Üç Dizeden OluĢan Bilmeceler Uygur Türklerine ait üç dizeli bilmecelerde kafiye genellikle düz kafiye Ģeklindedir. Bu düzen “a a a” Ģeklinde olabildiği gibi “x a a” Ģeklinde de olabilmektedir. Örneğin; Özi gül reñ, güren at, Muzda yürse tèyilmas. Tamda yürse yiqilmas? (Çivin) Gül renklidir, küren at, Buzda yürüse kaymaz. Duvarda yürüse düşmez? (Sinek) 28 Kemçe: Buğday ölçme aleti. Ablimit Muhemmet, Helk Égiz Edibiyatidin Soal-Cavablar, KeĢker Uyġur NeĢriyati, KeĢker 2001, s. 131. 29 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme 1603 A3. Dört Dizeden OluĢan Bilmeceler Uygur Türklerine ait dört dizeden oluĢan bilmecelerde kafiye örgüsü genellikle düz kafiye Ģeklindedir. Örneğin; Biz muĢundaq köp iduq, Otuz ikki dost iduq. Ġkki taġqa tizilduq, Bir-birlep üzülduq? (ÇiĢ) Biz işte böyle çok idik, Otuz iki dost idik, İki dağa dizildik, Birer birer döküldük? (Diş) Dört dizeden oluĢan bilmecelerin bir kısmında maniye benzer bir yapı kendini gösterir. AĢağıdaki bilmecenin kafiye örgüsü mani “aaxa” Ģeklindedir: QoĢ eynek, çine emes, tömür emes, Buzulsa uni tüzeĢ mumkin emes, Özlükidin èçilip hem yèpilidu, Göherdin qimmet nerse, erzan emes? (Köz) Çifte cam, çini değil, demir değil. Bozulsa onu tamir mümkün değil. Kendiliğinden açılıp kapanır, Cevherden kıymetli şey, ucuz değil? (Göz) A4. BeĢ ve Daha Fazla Dizeden OluĢan Bilmeceler Bu gruptaki bilmeceler beĢ, altı, yedi, sekiz ya da daha fazla dizeden oluĢmaktadır. Bu bilmecelerde, sabit bir kafiye örgüsü yoktur. Genellikle düz kafiyelidir; ancak araya kafiyesiz epeyce dize eklenmiĢtir. Bu bilmeceler, Ģekil ve yapı yönünden tekerlemelere benzer. Ahenk yönünden ise son derece güçlüdür. Örneğin; Ol acayip bir nèmidur, Bardur uniñ töt puti. YariĢidu uniñġa, Sep- sep turġan buruti. Erkiletsek biz uni, Zèrikmestin oynaydu. Kèçe-kündüz dèmestin, Ozuq-tülük qoġdaydu? (MüĢük) O acayip bir nesnedir, Vardır onun dört ayağı. Yarışır onunla Dizilmiş duran bıyığı, Şımartırsak biz onu, Usanmadan oynar. Gece günüz demeden, Yiyecekleri korur? (Kedi) Suni körse tinimsiz, Hayvan içide tilsiz. Altun teñge Ģirnilik, Mève içide gülsiz. Ġkkisiniñ qedirini, Yep baqsiñiz bilisiz? (Bèliq bilen encür) Suyu görse duramaz, Hayvan içinde dilsiz. Altın kadar şıralı, Meyve içinde gülsüz. İkisinin kadrini, Yiyip bakarsanız bilirsiniz? (Balık ile incir) B. Mensur Bilmeceler Mensur bilmeceleri, cümle Ģeklindeki bilmeceler ve hikâyeli bilmeceler olmak üzere iki baĢlık altında değerlendirmek mümkündür. B1. Cümle ġeklindeki Bilmeceler Bu türdeki bilmeceler, genellikle tek dizeden oluĢan ve basit ya da birleĢik yapılı bir cümleden oluĢan bilmecelerdir. Bir cümleden oluĢmasına rağmen bazılarında secili bir söyleyiĢ söz Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 1604 Adem ÖGER konusudur. Secili söyleyiĢe sahip olmayanlarda ise, “var-yok”, “ak-kara”, “gece-gündüz” gibi tezat teĢkil eden kelimelerle veya kelime tekrarlarıyla bir ahenk oluĢturulmuĢtur. Örneğin; Oçaq bèĢida müĢük olturidu? Ocak başında kedi oturur? (Çögün) (İbrik) Cèni yoq sözleydu? (Radio) Canı yok, konuşur? (Radyo) Elniñ otturisida iz atartmay siyidu? (Ġvrik) Elin ortasına iz bırakmadan işer? (İbrik) Mañidu, mañidu, qirdin aĢmaydu? (BöĢük) Yürür, yürür, yamacı aşamaz? (Beşik) Baqsam baqsam müñgüz çiqmaydu? (Adem) Baksam baksam boynuz çıkmaz? (İnsan) Tuġulġanda yèpiĢar? (Ġsim) Doğduğunda yapışır? (İsim) Astmu taġ üstmu taġ otturisi mexmel idir. Altı da dağ, üstü de dağ ortasında kadife tepe. (Èġiz) (Ağız) B2. Hikâye ġeklindeki Bilmeceler Uygur Türklerine ait mensur bilmecelerden bir diğeri tahkiyeli bilmecelerdir. Bu bilmecelerde bir hikâye anlatılır, bilmecenin sonunda dinleyene bir bilmece sorulur ve karĢıdakini ĢaĢırtıp düĢünmeye sevk eder. Bu bilmecelerde, hikâye unsurları olan kiĢi, yer, zaman ve olay örgüsü bulunur. Ablimit Muhemmet, hikayeli bilmeceler için “Uygur bilmecelerinin bazıları hikâye şeklindedir. Yani başı hikâyedir, sonuç kısmı bilmeceyle bitirilir. Böylece dinleyicilerin zihinleri harekete geçirilir. Uygur edebiyatında bu tür bilmecelerin iki çeşidi vardır. Birincisi özel bilmeceli hikâyedir; diğeri ise hikâyeli bilmecedir. Bilmeceli hikâyelerde bilmece esas alınmaz, yalnızca sonuç bölümünde bilmeceli olduğu ortaya çıkar. Hikâyeli bilmecede ise amaç bilmece söylemektir.”30 der. Bu bilmeceler, Uygur Türklerinin sosyal hayatı hakkında da bilgi vermektedir. Örneğin; Künlerniñ biride bir top kiĢi étizdin qaytip kèlivatsa, olarniñ aldiġa atqa miñgeĢken bir çüp qiz-yigit uraptu, topniñ içidiki bir kiĢi qizni tonuydigen, emma yigitni tonumaydiken. ġuña u qizdin: “Bu yigit némiñiz bolidu?” dep soraptu. Qiz derhal: “Cénimniñ cananisi Yürikimniñ teñ parisi Bu yigitniñ anisi Méniñ anamniñ qeyin anisi.” dep cavab bériptu. Héliqi kiĢiler bu cavabni añlap boyġa çöküptu, oylap tapalmaptu, kéçisi yatalmaptu, étisi qopalmaptu, qéni bu qizniñ gèpini kim yéĢip bériptu? (Dadisi) Günlerden bir gün, bir grup insan tarladan geri dönerken, ata birlikte binmiş bir kız ve erkekle karşılaşmışlar. Topluluğun içinden biri kızı tanıyormuş; ama erkeği tanımıyormuş. Bundan dolayı kıza: “Bu yiğit neyin olur?” diye sormuş. Kız hemen: 30 Ablimit Muhemmet, Age., s. 132. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme 1605 “Canımın cananı, Yüreğimin bir parçası, Bu yiğidin annesi, Benim annemin kaynanası.” diye cevap vermiş. Bunu duyan topluluk, cevabı duyunca kenara çökmüşler, düşünüp bulamamışlar, geceleyin uyuyamamışlar, ertesi gün kalkamamışlar. Haydi, bu kızın söylediğini kim çözebilir? (Babası) Mensur bilmecelerin bir kısmı ise matematik bilgisi gerektirmektedir. Örneğin; Qiriq ikki qoĢqaç uçup keldi- de qatar turġan alte tèrekke bölünüp qondi. Ġkinçi tèrektiki qoĢqaçlarniñ sani birinçisige qariġanda ikkisi oĢuq, beĢinçi tèrektikiniñ sani bolsa birinçisige qariġanda beĢ hesse oĢuq ve üçinçisige qariġanda töti oĢuq, altinçi tèrekte on ikki qoĢqaç bar, törtinçi tèrektikiler bolsa buniñdin töti kem, her bir tèrekte qançidin quĢqaç bar? (Birinçiside ikki, ikkinçiside töt, üçinçiside alte, tötinçiside sekiz, beĢinçiside on, altinçiside on ikki qoĢqaç bar.) Kırk iki serçe uçup geldi ve toplanıp altı kavağa bölünüp kondu. İkinci kavaktaki serçelerin sayısı birinciye konandan iki fazla, beşinci kavağa konanların sayısı birinciye konandan beş kat fazla ve üçüncüye konanda dört fazla, altıncı kavakta on iki serçe var, dördüncü kavaktakiler bundan dört eksik, her kavakta kaç tane serçe vardır? (Birincide iki, ikincide dört, üçüncüde altı, dördüncüde sekiz, beşincide on, altıncıda on iki serçe vardır.) Uygur Bilmecelerinin Yaratım ve Aktarım Özellikleri Halk edebiyatı ürünlerinin genelinde olduğu gibi bilmeceler de sözlü kültür ortamında yaratılmaktadır. Sözlü olarak üretilen bilmecelerin ilk kez nasıl ortaya çıktığı konusunda ise kesin bir bilgiye sahip değiliz. “Bilmeceler de, başka halk edebiyatı ürünleri gibi, kökenlerinde bireysel yaratmalardır; ama onların ilk yaratıcılarının kim olduğunu bulmak, bilmek mümkün değildir; çünkü bir bilmece söylenip halk içinde yayılmaya başlar başlamaz sahipsizlik onun bir niteliği olmuştur.”31 Bilmecelerin kaynağı ve yaratımı konusunda Mehmet Yardımcı ise “Bilmeceler, iki fikri mukayese edebilecek düzeydeki çocukların ya da halk kesiminin yaşayan dilleri arasında doğmuştur… Bilmecelerin asıl kaynağı halkın ruhu ve hayaline bağlı sözlü kaynaktır.”32 demektedir. Uygur bilmecelerinin yaratımı ve aktarımı konusunda Uygur araĢtırmacı Mehemmetcan Sadik, “Bilmeceler, toplumun ilkelliğinin bitişinin ardından ortaya çıkmıştır. Atalarımız uzun süre tecrübe ettikleri işlerde çevrelerini gözlemlemiş, incelemiş ve bunlardan etkilenerek bunların özelliklerini öğrenmişlerdir. Neticede, bilmece denilen türü ortaya koymuşlardır. Buradan şu sonuca varmak mümkündür ki bilmeceler, üretimin ve insan zekâsının belli bir aşamaya gelmesinin ardından meydana gelmiştir. Bilmeceli hikâyeler ise bilmecelerin gelişiminin neticesidir.”33demektedir. Uygur Türklerine ait bilmecelerin yaratımıyla ilgili olarak Ablimit Mehemmet ise Ģu özellikleri sayar: 31 Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi, Ġstanbul 2000, s. 115. Mehmet Yardımcı, BaĢlangıcından Günümüze Halk ġiiri ÂĢık ġiiri Tekke ġiiri, Ürün Yayınevi, Ankara 2002, s. 89. 33 Mehemmetcan Sadik, Age, s. 503, 504. 32 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 1606 Adem ÖGER “1. Bilmeceler belli bir nesnenin belirgin bir özelliği esas alınarak oluĢturulur. Cansız varlık canlı varlığa; canlı varlık cansız varlığa dönüĢtürülerek beyin harekete geçirilip, insanda güzel bir benzetme duygusu oluĢturulur. 2. Bilmeceler oluĢturulurken tasvirde kullanılan iĢaretler çok çeĢitlidir. Eğer verilecek nesnenin tüm özellikleri bilinmezse cevabı bulunamaz. 3. Uygur bilmecelerinden bir kısmı Ģekil açısından Ģiire benzer. Kafiyeleri ve canlı tasvirleri vardır. 4. Bilmeceler benzetme, karĢılaĢtırma, canlandırma, mecaz, mübalağa gibi estetik araçlara dayanır. 5. Uygur bilmecelerini oluĢtururken kalıplaĢmıĢ bir ölçüt yoktur. Ancak geliĢim süreci dikkate alınınca bilmecelerin basitlikten karmaĢıklığa kabalıktan güzelliğe doğru ilerlediği görülür. Bu doğrultuda pek çok bilmece Ģiirsel görünüme bürünmüĢtür. Günümüz bilmeceleri ritm ve kafiyeleniĢ bakımından mükemmeldir. 6. Uygur bilmecelerinin bazıları hikâye Ģeklindedir. Yani baĢı hikâyedir, sonuç kısmı ise bilmeceyle bitirilir. Böylece dinleyicilerin zihinleri harekete geçirilir. Uygur edebiyatında bu tür bilmecelerin iki çeĢidi vardır. Birincisi özel bilmeceli hikâyedir diğeri ise hikâyeli bilmecedir. Bilmeceli hikâyelerde bilmece esas alınmaz yalnızca sonuç bölümünde bilmeceli olduğu ortaya çıkar. Hikâyeli bilmecede ise amaç bilmece söylemektir.”34 Bilmeceler, kendilerini araçsız olarak ifade edemez ve bir ima, iĢaret ya da ipucuna ihtiyaç duyar. Verilecek olan ipucunun yerinde olabilmesi için hem bilmeceyi üreten kiĢinin hem de bilmeceyi cevaplayacak kiĢinin, nesnenin pek çok özelliğini çok iyi bilmesi gerekir. Aksi takdirde bilmece çözülemez. Bilmeceyle ilgili ipucu verilirken soyut bir kavram somut nesnelere benzetilerek tarif edilebilir. AĢağıdaki bilmecede yıl, ay, gün, gündüz ve gece kavramları ağaç, dal, yaprak gibi somut nesnelerle tarif edilmiĢtir. Bir derexte on ikki sax, Her Ģaxta otuz yopurmaq, Yopurmaqlirniñ bir teripi qara, Bir teripi aq? (Yil, ay, gün, kéçe ve kündüz) Bir ağaçta on iki dal, Her dalda otuz yaprak, Yaprakların bir tarafı kara, Bir tarafı ak? (Yıl, ay, gün, gece ve gündüz) Bilmecelerin söylenmesinin ve cevaplandırılmasının da geleneksel bazı kaideleri vardır. Bunlar pek çok araĢtırıcı tarafından dile getirilmiĢtir. “Bilmeceler, genelde orada bulunan kişilerin ikiye bölünüp, ayrı ayrı gruplar meydana getirilmesiyle gerçekleştirilir. Bazen de bilmece sormada ve cevaplamada usta iki kişi seçilir, müsabaka bunlar arasında gerçekleştirilir.”35 Bilmece sorma geleneği içerisinde belli nesnelerin kullanımı söz konusudur. “Bilmeceyi soran kişi elindeki mendil, yazma, ip, sopa veya bir başka objeden istifade ederek, bilmecenin cevabı ile ilgili ipuçları verir. „Bu kadar başı var, bu kadar kuyruğu var, bu kadar gövdesi var…‟ Cevabı çözemeyen taraf da geleneğe bağlı kalarak bir takım ipuçları ister. “ Yenilir mi, yenilmez mi?, Canlı mı cansız mı?, Uçar mı uçmaz mı?” Bu sorulara kısa ve net cevap verilir.”36 KarĢı taraf bilmecenin cevabını yine veremezse bu kez pazarlık baĢlar. Bilmeceyi soran kiĢi, cevaplaması gereken kiĢiden kıymetli bir Ģehri, kıymetli bir meyveyi ya da cenneti vermesini ister. Bu seremoni bu Ģekilde, saygı ve muhabbet çerçevesinde sürdürülür. 34 Ablimit Muhemmet, Age, s. 131, 132. Esma ġimĢek, Agm., s. 235. 36 Esma ġimĢek, Agm, s. 235. 35 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme 1607 Bilmeceler, genellikle toplantılarda ve toplu yerlerde “Bil bakalım?”, “Ol nedir ki?” veya “Bir bilmecem var” gibi ifadelerle baĢlar. Uygur Türkleri arasında da bilmece sorma geleneği içerisinde belli kalıp ifadeler yer almaktadır. Bu ifadeler, Uygur bilmecelerinin daha çok toplu mekânlarda ve sözlü gelenek içinde yaratılıp aktarıldığını göstermesi bakımından dikkate değerdir. Örneğin; “Eytiñlarçu u néme? (Söyler misin bu nedir?)”, “U nime? (Bu nedir?)”, “Tèpiñlarçu u nème? (Bilin bu nedir?)”, “Qeni oylap bèkiñlar (Hadi düşünün bakalım.)”, “Kim yéşip bèridu? (Kim çözebilir?)”, “Buni kim tèz tapidu? (Bunu çabucak kim bulur?)”, “Oylap tèpiñ ètini? (Düşünüp bulun adını?)”, “Oylap tapqin bu nème? (Düşünüp bul, bu ne?)” vb. Uygur bilmecelerinde çok sık kullanılan soru ifadeleri dıĢında pek çok kalıplaĢmıĢ ifade yer almaktadır. Bu ifadeler, bilmecenin çözümü noktasında bazı ipuçlarını da içermektedir. Bunlardan bazıları Ģöyledir: “Bir …. bar… (Bir … var…)”, “… bar, … yoq, (… var, … yok)”, “Puti yoq…( Ayağı yok…)”, “U nèmidur cèni yoq, …qeni yoq. (O nedir canı yok,…kanı yok.)”, “Ol acayip bir nèmidur, (Bir acayip nesnedir)”, “Tèpişmaqu tèpişmaq. (Tapışmak tapışmak)”, “Kündüzi…, Kèçisi… (Gündüzleri…, Geceleri…)”, “Axşimi…, Etisi… (Akşamleyin… Ertesi gün…)”, “Anisi…, balisi… (Anası…, yavrusu…)”, “Atisi… Apisi… (Anası…, Babası…)”, “Biriniñ bir oġli, bir qizi bar. (Birinin bir oğlu bir kızı var.)”, “İçi… tèşi… (İçi…, dışı…)”, “Astimu… üstimu…(Altı da… üstü de…)”, “Aq…, qara…( Ak…, kara…)”, “Kiçikkine…(Küçücük…)”, “Bir öyge kirsem… (Bir eve girsem…)”, “Özi… (Kendi…)”, “… tin ègiz, …tin pes. (… dan yüksek, …dan alçak.)” vb. Uygur Bilmecelerinin ĠĢlev Özelikleri Bilmecelerin eğlence, bilgiyi ölçme ve bilgilendirme, yarıĢma, eğitim ve öğretim gibi çok çeĢitli iĢlevler üstlendiği bilinmektedir.37 Özellikle masal, destan, halk hikâyesi ve menkıbe gibi türler içinde de bu türün farklı iĢlevler üstlendiğini görmekteyiz. Bilmece, komĢu, akraba, eĢ-dost iliĢkilerinin sımsıcak devam ettiği bölgelerde aradaki iliĢkiyi artırıcı, ortamı Ģenlendirici bir fonksiyon üstlenmiĢtir. “Bilmeceler, günümüzde özellikle çocuk toplulukları arasında eğlenmek ve hoşça vakit geçirmek için başvurulan bir oyun niteliği taşımaktadır. Ayrıca halk geleneklerinin güçlü kaldığı bazı bölgelerde kış geceleri toplantılarında, imecelerde ve toplu çalışmalarda yetişkinler tarafından da işi tekdüzelikten kurtarmak, toplu çalışmayı renklendirmek için karşılıklı bilmece söyleme geleneği sürüp gitmektedir.”38 Günümüzde bilmecelerin özellikle çocuk eğitimine katkıları incelenmektedir. “Bilmeceler, kaynaklandıkları ya da söylendikleri yörenin yerel söyleyiş özelliklerini aynen yansıtmalarının yanında, dil çalışmaları için, Türkçenin anlatım inceliklerini yansıtmak için önemli kaynaklardır.”39 Bu açıdan bilmeceler, çocukları eğlendirirken onların yeni kelimeler ve kavramlar öğrenmesini sağlar. Bilmecenin de halkın mahsulü olduğu göz önüne getirilirse, milli duyguların, kültürel ve geleneksel özelliklerimizin aktarımında çok önemli bir yeri vardır. “Bilmeceler vasıtası 37 Bilmecelerin iĢlevi konusunda bk. Esma ġimĢek, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı- Türk Dünyası Edebiyat Tarihi C. 3, Ankara 2004, s. 245; Pertev Naili Boratav, Age, s.114; Doğan Kaya, Age, s.163; Dilek Türkyılmaz; “Ortak Sır Kalıplarımız: Türk Dünyası Bilmeceleri Üzerine”, Millî Folklor, C. 10, S. 81, Bahar 2008, s. 45; J. Harold Brunvand, Agm. s. 293; Suat Batur; Age, s.142. Abdullah Demirci; “Türkiye ve Azerbaycan Sahasında Bilmece Türü”, Milli Folklor, C. 7, S. 50, Yaz 2001, s. 78- 85; Naki Tezel, Age, s. VI- VII; Hicran DanıĢoğlu, Eğlendirici Yazınsal Türlerin Türkçe Öğretiminde Kullanımı ve Bu Çerçevede 2004- 2005 Türkçe Öğretim Programının Değerlendirilmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi) Ġzmir 2006, s. 29; Mehtap KeleĢ, Orta Öğretim Türk Dili ve Edebiyatı Derslerinde Bilmecelerin Öğretim Aracı Olarak Kullanılma Biçimi ve Düzeyleri, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale 2007, s. 10-11. 38 Suat Batur; Age., s.142. 39 Hicran DanıĢoğlu, Age., s. 29. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 1608 Adem ÖGER ile çocuklara hayvanlar, bitkiler, gök cisimleri, iktisat vs. hakkında ilginç bilgiler verilir. Böyle bilmeceyi soran ya da cevabını izah eden adam, bilmecenin konusu etrafında sohbet açıp, çocukların bilmediği meseleleri öğretir.”40 Mehemmet Zunun ve Abdukerim Rahman, Uygur bilmecelerinin iĢlevi hakkında Ģunları söyler: Bilmeceler halkın yüksek ferasetinin ve uyanıklığının mahsulü olan estetik bir vasıtadır. Onun tasvirleri üzerinde düşünmek insanların zihin gücünü ve akıl yürütme yeteneğini geliştirip olgunlaştırır. Bu yüzden bilmeceler “Çocuk Edebiyatı” açısından, çocukların zihin gücünü ve zekâsını geliştirmeyi kendine sosyal bir amaç olarak görür. Geleceğin ümidi olan yeni nesilleri eğitmenin yolu elbette çok çeşitlidir. Onların ferasetini olgunlaştırıp bilim ve fende ilerlemek için bilimsel pek çok bilginin yanı sıra bilmecenin de rolü olduğunu yadsımamak gerekir. Çünkü çocukların karakterleri ve psikolojik yapıları şekillenirken bilmeceye özel bir ilgi duyarlar. Bunun sebebi bilmecelerin dilinin basit ve akıcı olmasıdır. Dolayısıyla diğer türlere nazaran çekiciliği daha fazladır. Dört beş yaşındaki çocuklar bir bilmece duyduklarında ilgilerini o yöne yoğunlaştırır, bilmeceyi akıllarında tutar ve onun cevabını bulabilmek için çabalarlar. Bilmeceler, insanların zihin gücünü geliştirme, fikir yürütme kabiliyetini olgunlaştırmanın yanı sıra canlı tasvirleri sayesinde onların, sosyal yaşama ve dünyaya olan sevgisini de güçlendirir. Nesnelerin özelliklerini fark etmesini hızlandırır.”41 Bilmece, kısa bir tür olması nedeniyle, halk edebiyatının diğer türleri içerisinde kolayca yer alabilmektedir. Örneğin; Uygur halk hikâyelerinden ÂĢık Garip ile Senem hikayesinde, Cüneydi Bağdadî AĢık Garip’i denemek için ona bilmece sorar.42 Bu manzum bilmeceler, karĢılıklı konuĢma Ģeklindedir: Cüneydi Bağdadî’nin sorusu: Ol nimedur yıltızı yok, tendin su içer, ġahı çeksiz yaprığı alemni kuçar, Ol nimedur, kanatı yok seylane uçar, Oğlum âĢık bolsanğ manğa cavap ber. /Nedir o, kökü yok, vücuttan su içen Dalı sayısız, yaprağı alemi saran. Nedir o, kanadı yok özgürce uçan, Oğlum âşık isen bana cevap ver. Garip’in cevabı: Yıltızı yok ademdur, ruhı tendin su içer, Köñli çeksiz bostandır, alemni kuçar, Kanatsızdur adem eqli seylane uçar, Maña ustaz bolsıñız cavavım Ģuldur. Kökü yok insandır, ruhu vücuttan su içer, Gönlü sınırsız bostandır, alemi sarar. Kanatsızdır insan aklı özgürce uçar, Bana üstat iseniz cevabım budur? Cüneydi Bağdadî’nin sorusu: Ol nimedur egilur ve lekin sunmas, Ol nimedur müĢkülat-capadan korkmas, Ol nimedur yalkunlangan oti besilmas, Oğlum aĢık bolsañ maña cavap ber. Nedir o, eğilir, ama kırılmaz, Nedir o, müşkül ve cefadan korkmaz, Nedir o, alev alev ateşi sönmez, Oğlum âşık isen bana cevap ver. Garip’in cevabı: Çın hekiket dunyada egilur sunmas, IĢk ehli capadin-ölümdin korkmas, Dünyada hakikat eğilir, ama kırılmaz, Aşk ehli cefadan ölümden korkmaz, 40 Abdullah Demirci, “Türkiye ve Azerbaycan Sahasında Bilmece Türü”, Milli Folklor, C. 7, S. 50, Yaz 2001, s. 78- 85. 41 Mehemmet Zunun; Abdukérim Rahman; Age, s. 421. Alimcan Ġnayet, Uygur Halk Hikâyeleri Üzerinde Ġncelemeler, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġzmir 1995, s. 121-122. 42 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme IĢk tığı keser tağni bisi kayrılmas, Maña ustaz bolsıñız cavavım Ģuldur. 1609 Aşk tığı, dağı deler, tığı kırılmaz, Bana üstat iseniz, cevabım budur. Sonuç olarak, nesneleri insanın daha önce fark edemediği bir detayda ve güzellikte tasvir eden bilmeceler, belirli zaman ve ortamlarda bu geleneği bilen kiĢilerce karĢılıklı söylenen sözlü halk edebiyatı ürünlerinden biridir. Zengin bir içeriğe sahip olan ve çoğunda kalıplaĢmıĢ ifadeler bulunan; cümle, Ģiir veya hikâye Ģeklinde olabilen Uygur bilmeceleri, bireyi ahlakî açıdan eğitme, hayata dair ona öğüt verme, zihin jimnastiği yaptırma ve toplumdaki eksiklikleri eleĢtirme gibi iĢlevler üstlenmektedir. Uygur Türklerinin hayat tarzını ve anlayıĢını yansıtan Uygur bilmeceleri, sosyal olaylardan tabiat dünyasındaki maddi nesnelere; gökyüzünden yeryüzüne; deniz ve okyanustan su kanallarına; hayvanlardan böceklere; gündelik eĢyalardan yeme içme malzemelerine kadar maddi ve manevi tüm varlıklardan onların vasıflarına kadar olan konuları içine alması yönüyle de oldukça zengindir. Uygur Türklerinin kültürel yapısı, dünyaya, nesneye ve insana bakıĢ açısını ortaya koyan Uygur bilmeceleri üzerine yapılacak daha kapsamlı ve karĢılaĢtırmalı çalıĢmalar, aynı kaynaktan beslenen bu sözlü kültür ürününün zamana ve mekâna bağlı olarak nasıl değiĢtiğini ortaya koyacaktır. KAYNAKÇA ABRAHAMS Roger D. ve DUNDES Alan, “Bilmeceler”, (çev. Ezgi Metin Basat), Halk Biliminde Kuramlar ve YaklaĢımlar C. 3, Geleneksel Yayıncılık, Ankara 2009. ABUDUKELĠMI Bumairimu, Uygur Türklerinin Dinî ĠnanıĢları, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2006. BAġGÖZ Ġlhan ve TĠETZE Andreas, Türk Halkının Bilmeceleri, Kültür Bakanlığı, Ankara 1999. BATUR Suat, Açıklamalı-Örnekli Türk Halk Edebiyatı, Ġstanbul 1998. BORATAV Pertev Naili, 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi, Ġstanbul 1999. ÇELEBĠOĞLU Amil ve ÖKSÜZ Yusuf Ziya, Türk Bilmeceleri Hazinesi, Kitabevi Yayınları, Ġstanbul 1995. DANIġOĞLU Hicran, Eğlendirici Yazınsal Türlerin Türkçe Öğretiminde Kullanımı ve Bu Çerçevede 2004-2005 Türkçe Öğretim Programının Değerlendirilmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ġzmir 2006. DEMĠRCĠ Abdullah, “Türkiye ve Azerbaycan Sahasında Bilmece Türü”, Milli Folklor, S. 50, Yaz 2001. ELÇĠN ġükrü, Halk Edebiyatına GiriĢ, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1986. GÜZEL Abdurrahman ve TORUN Ali, Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Akçağ Yayınları, Ankara 2005. http://www.hurgokbayrak.com/yeni_sayfa_47.htm. http://www.doguturkistan.org/ekonomi.asp (07. 05.2010) ĠÇEL Hatice, Batı Türklerinin Dörtlüklerden Kurulu Bilmeceleri Üzerine Bir AraĢtırma C. 1, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Konya 2005. ĠNAYET Alimcan, Uygur Halk Hikâyeleri Üzerinde Ġncelemeler, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġzmir 1995. ĠSMAYĠL Osman, Uyğur Helk Égiz Edibiyatidiki Janirlar, ġincañ YaĢlar-Ösmürler NeĢriyati, Ürümçi 1994. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 1610 Adem ÖGER BRUNVAND J. Harold, “Bilmeceler ve Diğer Sözlü Bulmacalar” (çev. Kadriye Türkan), Halk Biliminde Kuramlar ve YaklaĢımlar C. 3, Geleneksel Yayıncılık, Ankara 2009. KarĢılaĢtırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992. KAYA Doğan, Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara 2007. KELEġ Mehtap, Orta Öğretim Türk Dili ve Edebiyatı Derslerinde Bilmecelerin Öğretim Aracı Olarak Kullanılma Biçimi ve Düzeyleri, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale 2007. MEHEMMET Ablimit, Helk Égiz Edibiyatidin Soal-Cavablar, KeĢker Uyġur NeĢriyati, KeĢker 2001. ÖGER Adem, Uygur Efsaneleri Üzerinde Bir AraĢtırma (Ġnceleme-Metinler), Ege Üniversitesi Türk Dünyası AraĢtırmaları Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġzmir 2008. ÖNER Esra, “Gevheri Divanı’nda KuĢlar” Uluslararası Sosyal AraĢtırmalar Dergisi, The Journal of International Social Research, Volume 1/5 Fall 2008. RAHMAN Abdulkerim, Uygur Folkloru (çev. Soner Yalçın-Erkin Emet), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. SADĠK Mehemmetcan, Uyġur Helk Égiz Edibiyati Hekkida, ġincañ Helk NeĢriyati, Ürümçi 1995. ġĠMġEK Esma, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı-Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, C. 3, Ankara 2004. TERES Ersin, Divanu Lügat-it-Türk ve Budist Uygur Metinlerinin Sözvarlığı Bakımından KarĢılaĢtırılması, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ġstanbul 2006. TÜRKYILMAZ Dilek, “Ortak Sır Kalıplarımız: Türk Dünyası Bilmeceleri Üzerine”, Millî Folklor, S. 81, Bahar 2008. Uyğur Tiliniñ Ġzahliq Luğiti, ġincañ Helk NeĢriyati, Ürümçi 1999. YARDIMCI Mehmet, BaĢlangıcından Günümüze Halk ġiiri ÂĢık ġiiri Tekke ġiiri, Ürün Yayınları, Ankara 2002. YUNUS M. Ġslam, TépiĢmaqlar, ġincañ Helk NeĢriyati, Ürümçi 1984. ZUNUN Mehemmet ve RAHMAN Abdukerim, Uyğur Helk Égiz Edibiyatiniñ Asasliri, ġincañ Helk NeĢriyati, Ürümçi 1982. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011