ANNAN PLANI TEMELİNDE ÇÖZÜMÜM EKONOMİK YÖNLERİ
Transkript
ANNAN PLANI TEMELİNDE ÇÖZÜMÜM EKONOMİK YÖNLERİ
Dr. George Vassiliou ANNAN PLANI TEMEL NDE ÇÖZÜMÜM EKONOM K YÖNLER Eylül 2003 Çalısma Arkada ları Gurubu Praxoulla Antoniadou-Kyrıakou Christos Partasides Costas Paschalis Zenon Pofaides Stelios Platis, Associate Professor ÖNSÖZ Bu ara tırma, Annan Planı’nın olası uygulanması ile ilgili tartı malarda var olan önemli bir açı ı gidermek amacıyla yapılmı tır. Ara tırma, Dr. Geoge Vassiliou’nun rehberli inde bir uzmanlar grubu tarafından hazırlandı. Grubun üyeleri unlardır: Praxoulla Antoniadou-Kyriacou Christos Partasides Costas Paschalis Zenon Pofaides Dr. Stelios Plaris, Associate Professor, CIIM Böyle bir ara tırmanın gereklili i, Birle ik Demokratlar Hareketi liderli i içindeki tartı malarda anla ıldı. Ara tırma ile ilgili çalı malar Mayıs ayında ba ladı ve yaz boyunca devam etti. K/T bütçesi ile ilgili verileri hazırlarken, bazı Kıbrıslı Türk iktisatçılar bize yardımcı oldu. Hazırlanan veriler temelinde Dr. Platis bilgisayarda ekonomik ve istatistik model ve ilgili tahminleri hazırladı. Son olarak, bugün sunulan ara tırmanın sonuçlarının, yazarın ve çalı ma arkada larının ki isel görü ü oldu unu belirtmek istiyoruz. Ara tırmamızı prezente etmemizin, Annan Planı temelinde bir çözüm durumunda, Kıbrıs’ın gelece inin daha iyi anla ılmasına katkıda bulunaca ını ve bu yönde sa lıklı bir tartı ma ba lataca ını umut ediyoruz. 2 GR Sayın Kofi Annan, Güvenlik Konseyi’ne sundu u raporda açıklıkla “ seçenek, benim sundu um Plan do rultusunda bir çözümle daha iyi bir çözüm arasında de il, Plan’la çözümsüzlük arasındadır” dedi. Bu, sadece Birle mi Milletler Genel Sekreteri’nin görü ü de il, genelde uluslararası toplulu un ve özellikle Amerika Birle ik Devletleri ve Avrupa Birli i’nin de görü üdür. Bilindi i gibi Plan esas olarak, federal bir çözümün siyasi ve kurumsal yönleri üzerinde odakla maktadır ve Plan’ın hayata geçirilmesinin ekonomik yönleri üzerinde sadece çok önemli bazı ko ullar içermektedir. Bir çok soru ve konu cevapsız bırakılmı tır ve Plan’ın esas politik konuları üzerinde anla maya vardıktan sonra, bu alanda yapılması gereken çok i vardır. Hem ekonominin iyi çalı ması ve hem de hükümetin çe itli kolları arasında i birli i için genel bir çerçevenin hazırlanması gerekecek. Bu olgu, her iki toplum içinde bazı çevrelerce istismar edildi. Çe itli dedikodular dola ıyor. nsanlar, 10 milyar lirayı a an harcama rakamları i itiyor ve haklı olarak kafaları karı ıyor. Bu nedenle, Annan Planı temelinde bir çözümün ekonomik sonuçlarını nesnel olarak incelemenin ve a a ıdaki temel sorulara cevap vermenin kesinlikle gerekli oldu unu hissettik: Ekonomik bir felaketle kar ı kar ıya kalacak mıyız? Yoksa, bunun tersine bir bütün olarak Kıbrıs için yeni bir refah ve büyüme döneminin ba langıcı mı olacak? Bu ara tırmayı yaparken, mevcut olan resmi verileri kullanarak ve yaptı ımız bazı varsayımların gerisindeki dü üncelerimizi detaylı olarak aktararak, insanca mümkün oldu u oranda nesnel olmaya çalı tık. Esas olarak Annan Planı temelinde uygulanacak bir çözümün ekonomik sonuçlarını ele aldı ımıza açıklıkla i aret etmek istiyoruz. Planın siyasi yönleri ve müzakereler yeniden ba ladı ı zaman tartı ılacak konular hakkında yorum veya öneriler yapmıyoruz. 3 De i ik konuların incelenmesini kolayla tırmak ve açıklı ı ilerletmek için bütün ara tırmayı dört bölüme ayırıyoruz. Bölümler unlardır: I. Bugünün gerçeklikleri temelinde, federal ve iki Olu turucu Devlet’in 20041 ve 2007 bütçeleri. II. Yeniden yerle im. Buraya, Kıbrıs Rum Olu turucu Devleti’ne geri verilecek toprakların restore edilmesi ve sözkonusu yeniden yerle imden etkilenecek Kıbrıslı Türklerin yer de i tirmesine yardımcı olacak tüm masrafları dahil ediyoruz. Yerinden edilmi Kıbrıslı Rumların ve aynı sayıda Kıbrıslı Türkün K/T Olu turucu Devleti içinde yeniden yerle iminin masraflarını ve Türkiye’ye dönecek yerle iklere önerilecek te vikleri de inceliyoruz. III. Mülkiyet Kurulu. Bu Kurul’un görevleri ve çalı maları Plan’da çok iyi tanımlanmı tır. Kurul, çözümün di er en önemli yönünü ele alacaktır. Bu yön, çözümden etkilenen ve hem K/T, hem de K/R Olu turucu Devletlerinde satı a sunulan tüm mal-mülklere adil tazminat sunulması ihtiyacıdır. IV. Özet ve öneriler. Bu bölüm, özet ekilde, ekonominin bir bütün olarak çalı masını sunuyor. Özellikle birinci yılda, bütçeler arası ili kileri inceliyor: yeniden yerle im masrafları, Mülkiyet Kurulu çalı maları ve tüm bunların bütçe açı ı ve likidite durumunu nasıl etkileyece i ele alınıyor. Merkez Bankası’nın çalı masını da kısaca ele alıyoruz ve AB üyesi olmanın sonuçlarını de erlendiriyoruz. Bölümü, sonuçlarımız ve tavsiyelerimizle bitiriyoruz. BÖLÜM I - BÜTÇELER Federal Kıbrıs Cumhuriyeti’nin üç bütçesi olacak. Federal bütçe ve iki Olu turucu Devlet’in bütçeleri. 1 Büyük olasılıkla 2005 yılı bütçelerini ortaya koymak daha gerçekçi olacaktı. En iyi ko ullarda bile,çözüm konusunda anla maya 2004 yılı içinde ula ılabilir ve çözümün gerçek uygulaması, 2005 mali yılından itibaren ba layacaktır. Ancak, var olan resmi veriler sadece 2003 ve 2004 yıllarını kapsadı ı için, ilk yıl için mümkün olan en güvenilir verilere dayanmanın daha iyi olaca ını dü ündük. 4 Çözümden sonraki ilk yıllarda, yeniden yerle im ve çözümden kaynaklanan de i ik ihtiyaçları kar ılamak için, Kıbrıs’ın yüz milyonlarca lira harcaması gerekecektir. Ancak bunlar, bir kez yapılacak harcamalardır ve bunları anlamanın ve ele almanın en iyi yolu, bir sonraki bölümler II ve III’te ayrı ayrı incelenmeleridir. Demek ki, yeniden yerle imle ilgili maliyetleri veya mal-mülk satı ları ile ilgili tazminatları dahil etmeden, Federal ve Olu turucu Devlet bütçelerini ele alıyoruz. Bütçelerin incelemesine geçmeden, sık sık i itilen bir argümanı ele almak istiyoruz. Argüman öyledir: “Kıbrıs bir hükümeti zor kaldırıyorsa, imdi nasıl üç taneye sahip olacak ?” Gerçek u ki, imdi bir hükümet ve tanınmamı da olsa, giderleri olan bir “idare” vardır. Plan’da açıklıkla belirtildi i gibi Federal Hükümet, Olu turucu Devletlerin bazı görevlerini üstlenecektir. Dolayısıyla örne in, sa lık, e itim, kültür, sosyal sigorta v.s. ile ilgili konular Olu turucu Devletin yetkileri arasındadır. Dı ili kiler, para politikası, dolaylı vergilendirme v.s. federal görevlerdir.2 Olu turucu Devletlerle Federal Hükümet arasında koordinasyon konusu, Federal Hükümetin Olu turucu Devletlerle birlikte, harcamalarının ço unu kendinin üstlenmek zorunda olaca ı parametreler belirleme sorumlulu u, muhakkak daha fazla detaylandırma ve açıklama gerektirir. Bu, sadece Plan’daki tüm önemli politik konular üzerinde anla maya varıldıktan sonra yapılabilir. Ancak u açıktır ki, çalı maların düblikasyonu olmamalı ve bundan do acak bürokraside artı ve ilgili masraflardan kaçınılmalıdır. Tek yeni varlıklar Senato ve Temsilciler Meclisi olacaktır. Hiç ku ku yok ki, bunlar ek bazı masraflar gerektirecektir. Ancak, ülkemizi yeniden birle tirmek için bunun ödenmeye de er bir masraf oldu una inanıyoruz. Bu temelde, Kıbrıs Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu tarafından onaylanmı olan bütçe ve varsayımlarla, en iyi mevcut Kıbrıs Türk rakamlarını çıkı noktası olarak kullanarak, 2004 yılı bütçeleri için tahminler hazırladık. 2 Revize edilmi Plan’ın 14., 15. ve 16. maddeleri, Federal Hükümet ve Olu turucu Devletlerin görevlerini açıklıkla ortaya koyuyor. 5 Elbette, 2004 yılı ba larında bir anla maya varılsa ve yeniden birle mi bir Kıbrıs Mayıs 2004’te AB üyesi olsa bile, ilk bütünsel federal bütçenin 2005 yılı için hazırlanaca ının bilincindeyiz. Ancak, amacımız bir çözümün ekonomisini incelemek oldu una göre, tahminlerimizi 2004 için bütçele tirilmi 2003 reel rakamlarına dayandırmanın tavsiye edilir oldu una inanıyoruz. Ayrıca, çözümün etkilerini daha iyi de erlendirebilmek için, geçi dönemi masraflarının önemli bölümünün bitmi olaca ı 2007 yılı bütçeleri için tahminler hazırladık. 1. Federal Bütçe Annan Planı’na göre Federal Hükümet, AB ile ili kiler de dahil olmak üzere Cumhuriyet’in dı ili kilerinden, ekonomik politikanın koordinasyonu ve gümrüklerin yönetiminden, KDV ve di er dolaylı vergilerden, Merkez Bankası’nın görevlerinden, do al kaynaklar ve anla manın lave I, Bölüm IV, Madde 14’te belirtilen tüm di er görevlerden sorumlu olacaktır. Plan’a göre, bu sorumlulukları yerine getirmek için, her iki toplumdan bir miktar devlet memuru federal hükümete aktarılacaktır. Bu aktarmalar herhangi bir tasarruf de il, sadece masrafların Olu turucu Devletler’den Federal Hükümete aktarılması anlamına geliyor. Federal hükümete verilen görevler geni de ildir ve geçerli oldu u yerlerde, koordinasyon görevleri ciddi masrafları gerektirmez. Sonuç olarak, Senato ve Federal Temsilciler Meclisi de dahil olmak üzere, federal giderler sınırlı olacaktır. Federal Hükümet’e verilen yetkileri ve Kıbrıs Cumhuriyeti tarafından aynı görevler için imdi yapılmakta olan harcamaları göz önünde bulundurdu umuzda, tahmini federal cari giderler 220 milyon Kıbrıs Lirası(KL) civarında olacaktır. ki Olu turucu Devlet’e yapaca ı aktarma dı ında Federal Hükümetin di er giderleri, AB’ye yapılacak aktarmalar, federal güvenlik ve Schengen Anla ması’nın gereklerini hayata geçirmekle ilgili harcamalar olacaktır3. 3 Federal hükümet, Türk ve Yunan birlikleri adada kaldı ı sürece, Kıbrıs’ta konu landırılacak BM güçlerinin masraflarının bir bölümünü üstlenmek durumunda kalabilir. Bu masrafların bir bölümünün imdiye dek oldu u gibi dı katkılardan sa lanaca ını umut ediyoruz. Bu konuda kesin rakamlar bilinmiyor. Bu nedenle de, bu konuda tahminlr yapmamız mümkün de ildir. 6 Ba langıçta sermaye masrafı Federal Parlamento ve di er federal binaların in ası ile ilgili olabilir. Planın artlarına göre, birinci yılda Federal Hükümet’in 1360 milyon KL’ye yakın geliri olacaktır. KDV ve di er dolaylı vergiler ana gelir kaynaklarıdır. Tek di er önemli miktar AB’nin yapaca ı katkıdır. Biz buna, 2004-2006 döneminde Kıbrıs’ın Objective 1’e dahil olmasının ek geliri olaca ını tahmin etti imiz 35 milyon KL’yi de ekledik. Bir kez yapılacak bir harcama olan ancak Plan’da belirlenen Mülkiyet Kuruluna verilecek 100 milyon KL avansı dahil etsek bile, bu gelirler, merkezi hükümetin tahmin edilen giderlerinden çok daha fazladır. Plan, KDV gelirlerinin üçte birinin Olu turucu Devletlere geri verilmesini, ve AB’ye ödenmesi gerekenlerin verilmesinden sonra, KDV ve di er dolaylı vergilerden elde edilen toplam gelirin üçte birinden daha az olmayacak bir di er miktarın da, nüfuslarına orantılı olarak Olu turucu Devletler’e geri verilmesini öngörüyor. Plan ayrıca, AB’ye net aktarmalardan sonra, tüm dolaylı vergilerin yüzde be inden az olmayacak bir miktarın, Olu turucu Devletler veya belediyeler arasında i birli i çalı malarının finansmanında kullanılaca ını belirliyor. Plan temelinde ( li ik I, Madde 47) borç ödeme sorumlulu u Olu turucu Devletler’de olaca ına göre, yukarıda belirtilen tüm masrafları topladıktan sonra, yine de büyük bir fazlalık ortaya çıkmasını bekliyoruz. Federal fazlalık sürpriz de ildir çünkü e itim, sa lık, sosyal güvelik v.s. gibi en pahalı çalı malar Olu turucu Devletler’in yetkisi dahilinde kalıyor. Bunun sonucunda, Tablo 1’den de görülebilece i gibi, her iki Olu turucu Devlet de önemli bütçe açıkları ile kar ı kar ıya kalacaktır. Yukarıda belirtilenler ı ı ında, örne in en az 10 yıllık bir ba langıç döneminde, geri verilecek KDV oranının üçte bir de il, üçte iki olması gerekti i sonucuna vardık. Bu dönemin sonunda veya daha erken, Olu turucu Devletler isterse ve geli melere ba lı 7 olarak, bu anla mada de i ilikler yapılması müzakere edilebilir. Önerilerimizin hayata geçirilmesi, pratikte Federal Hükümet’in ilk yılda bütçesini dengelemesi anlamına gelir. Olu turucu Devletlerin bütçe açıkları ise, a a ıdaki ilgili analizde de görülece i gibi önemli oranda azalır ve yönetilebilir hale gelir. 8 Tablo 1 FEDERAL HÜKÜMET BÜTÇES 2004 KL milyon Annan Planı Geri verilen KDV 1/3 Öneri Geri verilen KDV 2/3 Gelirler Cari gelirler 1. Dolaylı vergiler (a) R/O devleti (i) KDV (ii) Di er (b) T/O devleti (i) KDV (ii) Di er 2. Vergi dı ı gelir AB’den alınanlar ** 1359 1215 1155 1047 547 500 108 61 47 60 144 1359 1215 1155 1047 547 500 108 61 47 60 144 Harcamalar Cari harcamalar 1. Kamu idaresi* 2. O/Devletlere aktarmalar (i) R/O devleti KDV Di er dolaysız vergiler (ii) T/O devleti KDV Di er dolaysız vergiler 3. AB projeleri için Olu turucu Devletlere aktarmalar (a) R/O devleti (b) T/O devleti 4. Toplumlararası projeler 5. Savunma, Güvenlik, v.s. Mülkiyet Kurulu’na katkı AB’ye katkı Sermaye masrafları Bütçe Açı ı/Fazlası 1159 1008 220 565 1363 1212 220 769 182 290 365 290 20 73 41 73 88 45 50 40 33 68 50 (200) 88 45 50 40 33 68 50 (4) *Kamu daresi, tüm cari masraflar artı Senato ve Temsilciler Meclisi giderlerini kapsar. ** AB’den gelirler, 2004 yılı fiyatlarıyla veriliyor ve Objective 1 altında ek gelir ve K/T Olu turucu Devletine özel yardımı kapıyor. 9 2. Kıbrıs Rum Olu turucu Devleti Bütçesi Plan’a göre, Kıbrıs Rum Olu turucu Devleti’nin bütçesi bir çok yönden imdiki Kıbrıs Cumhuriyeti bütçesi ile benzer olacaktır4. Ancak, çözüm oldu unu varsayarsak, bir kaç önemli farklılık olacaktır. En büyük farklılık, tüm askeri giderlerin ortadan kaldırılacak olmasıdır çünkü Federal Kıbrıs Cumhuriyeti askerden arındırılmı bir devlet olacaktır. Bunun sonucunda, 2003 yılı bütçesinde savunma harcamaları için öngörülen yakla ık 240 milyon KL tasarruf edilmi olacaktır. Ayrıca, artık yerinden edilmi insanlarla ba lantılı giderlerin bütçeye dahil edilmesine gerek olmayacaktır. Herhangi bir yanlı anlamayı önlemek için una i aret etmek istiyoruz. Evlerine dönen yerinden edilmi insanların yeniden yerle im masrafları ve yardım, uzun yıllar önemli miktarda para gerektirecektir . Ancak bunlar, bir kez yapılacak harcamalar olacaktır ve bu konuyu detaylı olarak bu ara tırmanın ikinci bölümünde, yeniden yerle im masraflarını incelerken ele alıyoruz. Buna uygun olarak, devletin yerinden edilmi insanları desteklemek için harcadı ı para artık normal bütçeye dahil olmayacaktır. 2003 yılında bu miktar yakla ık 73 milyon KL’dir ve 2007 yılında kesinlikle masraflar arasında yer almayacaktır. Son olarak, Dı i leri Bakanlı ı ve Gümrük memurları gibi bazı devlet memurları için giderlerin, Kıbrıs Rum Olu turucu Devleti bütçesinden çıkarılaca ını da aklımızda bulundurmalıyız. Bir çözüm çerçevesinde bu memurlar Kıbrıs Rum Olu turucu Devleti’nin de il, Federal Devletin memurları olacaklar. Bunun herhangi bir tasarruf anlamına gelmedi ini, sadece olu turucu devlet bütçesinden federal bütçeye transfer sözkonusu oldu unu vurguluyoruz.. Bu temelde 2004 yılı için basitle tirilmi bütçe tahminleri hazırladık. Hem çözümsüzlük (yani, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin beklenen bütçesi), hem de çözüm durumu ile ilgili verileri yan yana veriyoruz. Görülece i gibi, gelir tarafında çözüm olsun veya olmasın, vergi dı ı tüm gelirleri aynı tutuyoruz. Do rudan vergilerden elde edilen gelir imdiki Kıbrıs Cumhuriyeti geliri ile aynıdır ve Olu turucu Devlet çerçevesinde de aynı kalacaktır. Dolaylı vergilerden gelirler, Federal Hükümet ile Olu turucu Devletler arasında bölünüyor. 4 Her yerde 2004 yılı bütçesi ile ilgili resmi hükümet tahminlerini kullandık. 10 Federal devlet tarafından üstlenilecek harcamalar dı ında tüm harcama kalemleri aynı kalıyor. Aynı zamanda, çözüm sonrası bütçeye, Cumhuriyetin imdiki borçlarının ödenmesini de dahil ettik. Ayrıca, herhangi savunma harcamaları dahil etmedi imizi ama bir veya iki yıl için önemli geçi dönemi masrafları olaca ının bilincinde oldu umuzu belirtmek istiyoruz. Ba ka geçi dönemi masrafları da oldu u için, çözümsüzlük senaryosu kar ısında çözümden sonra ilk be yıl için daha yüksek masraflar/üretim oranı koruduk. Tablo 2 KAR ILA TIRMALI BÜTÇE ANAL Z 2004 R/O Parça Bütçe verildi) Gelirler Cari Gelirler Do rudan vergiler Dolaylı vergiler (i) KDV (ii) Di er dolaysız vergiler Sosyal Sigorta Katkısı Toplumlararası projelere aktarma* Di er vergi dı ı gelirler** Giderler Cari giderler (i) Ücretler ve maa lar (ii) Borçlar için faiz ödemeleri (iii) Sosyal Sigorta Ödemeleri (iv) Di erler Sermaye Masrafları*** Mali Açık M.A. GSYH’a oranı Anla ma Anla ma imzalandı Anla ma imzalandı imzalanmadı (1/3 geri verildi) (2/3 geri 2601 2137 722 1047 2011 1562 722 472 2194 1745 722 655 547 500 368 464 182 290 368 25 424 365 290 368 25 424 2862 2596 773 350 418 1055 266 261 3.7% 2384 2119 620 350 418 731 266 373 5.2% 2384 2119 620 350 418 731 266 190 2.7% * Bunlar Olu turucu Devletler tarafından hayata geçirilecek projeler için federal fonlardır ** 2004-2006 dönemi için üzerinde anla maya varılan AB katkısını içeriyor 11 *** Sadece sermaye projeleri için olmayan 88 milyon KL AB katkısını da içeriyor. Tablo 2’de görülebilece i gibi, Plan’ın artlarına göre bir çözüm durumunda, Kıbrıs Rum Olu turucu Devleti’nin bütçe açı ı 372 milyon KL’ye yükseliyor veya Gayrisafi Yurtiçi Hasıla’nın (GSYH) yüzde 5.2’sidir. Ancak, bizim önerdi imiz gibi KDV’nin üçte ikisi Olu turucu Devletlere geri verilirse, durum büyük oranda iyile ecektir. Kıbrıs Rum Olu turucu Devletinin bütçe açı ı 190 milyon KL’ye iner ve GSYH’nın yüzde 2.7’si olur. Durum imdiki gibi çözümsüz kalırsa, Kıbrıs Cumhuriyeti 2004 yılı bütçesinde bu oran yüzde 3.7 olacaktır. 3. Kıbrıs Türk Olu turucu Devleti Bütçesi Plan’ın artlarına gore, Kıbrıs Türk Olu turucu Devletinin bütçesi bir çok yönden imdiki “KKTC” “bütçesi” ile aynı olacaktır. Çözüm oldu unu varsayarsak, bir çok önemli de i iklik olacaktır çünkü ba ka eylerin yanısıra K/T Olu turucu Devleti AB ana hatlarını izlemek zorunda olacaktır. “KKTC”’nin mali pozisyonu, kuzey Kıbrıs’taki kötü ekonomik durumu yansıtır. GSYH’nın 650 milyon KL oldu u tahmin ediliyor. Bu K/R GSYH’sının a a ı yukarı yüzde onudur. Dü ük gelir düzeyi büyük oranda vergi gelirlerinin hacmini belirler. Bunlar genelde oldukça dü üktür. K/T “idaresi” bütçesinin yüzde 20-30 dolaylarında çok büyük açı ı vardır. Bu açık, mali yardım eklinde Türkiye tarafından kapatılır. Ayrıca “devlet” 400 milyon KL iç borç veya borç garantisi biriktirmi tir. Bunlar, kooperatif bankası gibi yerel banka kurumlarına borçlar ve garantilerdir. “Devlet” imdiye dek bu borçlara kar ılık herhangi bir taksit ödememi tir. Memurlara ödenen maa ve ücretler, desteklemeler eklindeki de i ik transferler, bir çok kez siyasi nedenlerle sa lanan “sosyal yardımlarla” K/T bütçesi a ırı cari giderler yükü altındadır. Maa lar ve ücretler GSYH’nın yüzde 14’ünü a ar. Di er kamu kurumlarının mali durumu bilinmiyor. Gelir hanesinde K/T “devleti” esas olarak dolaylı vergilere dayanıyor. Bunların, toplam vergi gelirinin yüzde 60’ı dolaylında oldu u tahmin ediliyor. De i ik kategorilerdeki mallar için yüzde 0’dan yüzde 20’ye kadar 6 de i ik KDV oranı uygulanıyor, aynı 12 zamanda di er bazı dolaylı vergiler de vardır. Dolaysız vergiler, K/R do rudan vergileri ile kar ıla tırıldı ında görece daha dü ük düzeydedir. Bu durum, kuzey Kıbrıs’taki dü ük ekonomik aktiviteyi yansıtmaktadır. Tablo 3 KAR ILA TIRMALI BÜTÇE ANAL Z 2004 K/T Bütçeleri KL olarak milyon* Anla ma imzalandı Anla ma imzalandı (1/3 geri verildi) (2/3 geri verildi) Gelirler Cari Gelirler Dolaysız vergiler Dolaylı vergiler (i) KDV (ii) Di er dolaylı vergiler Toplumlararası projeler için transferler** Di er vergi dı ı gelirler*** 297 164 72 92 20 72 25 108 318 185 72 113 41 72 25 108 Giderler Cari Giderler (i) Ücretler ve maa lar (ii) Borçlar için faiz ödemeleri (iii) Sosyal Sigorta Ödemeleri (iv) Di erler Yatırım harcamaları 349 288 89 20 9 170 61 349 288 89 20 9 170 61 Mali Açık M.A. GSYH’a oranı 52 6.2% 31 3.7% *Çözümsüzlük durumu için rakamlar vermiyoruz çünkü kar ıla tırılabilir de ildirler. **Bunlar, Olu turucu Devletler tarafından hayata geçirilecek projeler için federal fonlardır. ***2004-2006 dönemi için AB’den 206 milyon Euro özel deste i kapsıyor. 13 Çözüm durumunda K/T Olu turucu Devleti’nin tedrici olarak vergi sisteminde reformlar yapması ve rasyonel mali pratikler uygulaması gerekecektir. AB üyeli i, mutlaka destekleme ödemelerinin yapılı eklinde ve bazı durumlarda fiyatların stabilize edilmesi gerekçesi ile kullanılan vergilerin uygulamasında de i iklikler gerektirecektir. 4. Çözümün etkileri. 2007 yılı bütçeleri Kıbrıslıların ço unun derin inancı, çözümün ve adanın yeniden birle mesinin ekonomik havayı köklü ve dramatik bir biçimde de i tirece i yönündedir. Beklentiler unların olaca ı yönündedir: • Federal Cumhuriyetin gelece i konusunda yabancı ve yerel yatırımcıların güveninde önemli artı ve bunun sonucunda ekonominin tüm sektörlerine önemli yatırımlar. • Gelen turist sayısında ve turistlerin harcamalarında büyük artı . • Hizmetler sektörleri ile ticaret, endüstri ve tarım sektörlerine de yeni ivme. • Çözüm sonrası yardım olarak AB’den ve uluslararası ba ı yapanladan bir kaç yüz milyon euro akı ı. Bundan ayrı olarak, bir çözüm olur ve birle ik Kıbrıs AB üyesi olursa, P.P.S. temelinde Kıbrıs’ın ortalama GSYH’sı AB ortalamasının yüzde 75’inden az olacaktır. Bu durumda, Objective 1 çerçevesinde, AB fonlarını kullanma hakkı olacak. Demek ki, imdiki Katılım Anla ması’nda öngörülenin üzerinde ek fonlar kullanma olana ımız olacak. Çözümün Kıbrıs ekonomisi üzerindeki etkisini göstermek için 2007 yılı için tahminler hazırladık. Bunları, K/R Olu turucu Devleti’nde yıllık yüzde 6, K/T Olu turucu Devleti’nde yüzde 8 büyüme varsayımı ile hazırladık. Bu oranlar ilk bakı ta yüksek görünebilir ancak yeniden in a için harcanacak bir kaç yüz milyon lirayı ve turizmde beklenen artı ı dü ünmek, bu rakamların gerçekte muhafazakar rakamlar oldu unu 14 görmeye yeterlidir. Özellikle K/T Olu turucu Devleti’nde ilk yıllarda büyüme daha yüksek olmalıdır. (Bizim varsayımlarımızda enflasyon yüzde 2’de sabit kalıyor)5. Çözüm K/T ekonomisi için hemen olumlu sonuçlar getirecektir. Yeniden in a nedeniyle artan yatırımlar, kararı alınmı 206 milyon euro ekstra AB yardımı, artan turizm, imdi durgun olan ekonomiye ivme kazandıracaktır. Bu açıdan, yüzde 8 büyüme oranı tahmin etmek abartma olmaz. Türk Lirası’nın yerini Kıbrıs Lirası’nın almasının da faydaları olacaktır. Bu de i iklik kesinlikle güveni artıracak, beklentileri geli tirecek ve makro-ekonomik istikrara katkıda bulunacaktır. Toprak mülkiyeti konusundaki yasal tapular konusu da yatırımlara büyük ivme kazandıracaktır. Akılcı mali politikaya ve uygulamaya e lik eden ekonomik kalkınmanın, K/T Olu turucu Devleti’nin mali durumunu önemli oranda iyile tirece ini varsaymak mümkündür. ki ekonomi sonuçta giderek yakınla aca ına göre, vergi gelirlerinin tedrici olarak artması ve paralel olarak K/R devleti ile aynı orana ula ması bekleniyor. Bu artı ın GSYH büyümesi üzerindeki etkisi Tablo 4’te gösterilmi tir. Rakamlar gerçekten etkileyicidir. Federal bütçenin fazlalı ı var. ki Olu turucu Devlet’in birle ik açı ı GSYH’nın yüzde biri ve Federal Hükümet ve iki Olu turucu Devlet’in de i ik projelerle ilgili sermaye masrafları 535 milyon KL’den fazladır. 5 Yüksek enflasyon senaryosunu da inceledik (özellikle ilk yıllarda) esas sonuçlar büyük oranda de i miyor. 15 Tablo 4 2007 Federal ve Olu turucu Devlet bütçelerinden seçilmi parçalar Federal Hükümet Gelirler Kıbrıs Rum Kıbrıs Türk Olu turucu Devleti Olu turucu Devleti 1760 2818 465 - 904 128 Dolaylı vergiler 1498 830 157 (i) KDV 790 461 65 (ii) Di er dolaylı vergiler 708 369 92 Vergi dı ı di er gelirler 262 1084 180 Do rudan vergiler Giderler 1730 2896 499 Cari giderler 1530 2528 418 AB’ye katkı 114 - - Sermaye Giderleri 86 368 81 Mali açık (fazlalık) (30) 77 34 Bu olumlu tablo daha sonraki yıllarda da devam ediyor hatta iyile tiriliyor. Detaylı tahminler sunmak istemiyoruz, fakat lavelerdeki li iklerde grafik eklinde gösterilen 2010 yılına kadar tahminler hazırladık. Grafikler açıklıkla 2010 yılına kadar Birle ik Kıbrıs Cumhuriyeti Konsolide Açı ının yüzde 3 Maastricht limitinin epey altında olaca ını ve dü ü e ilimini sürdürece ini gösteriyor. 16 BÖLÜM II. YEN DEN YERLE M 1. Giri 96 000 civarında yerinden edilmi insanın K/R Olu turucu Devleti ve yakla ık 21 000 ki inin hemen K/T Olu turucu Devleti içinde ata topraklarına geri dönü ü ve Türkiye’nin AB üyesi olmasına dek tedricen di erlerinin de dönmesi, yüzbinlerce dönüm topra ın ve di er tüm mal-mülkün yasal sahiplerince geri alınması, önemli bir olaydır ve küçümsenmesi mümkün de ildir. Ancak, bu geli me ile birlikte, altyapının restore edilmesi ve yeniden in ası ve binlerce evin ya restore edilmesi, ya da yeniden in ası için yüz milyonlarca lira harcanması gerekece i de bir olgudur. Buna ek olarak, Kıbrıslı Türk vatanda ların yer de i tirmesi amacıyla yeni evler in a edilmesi için bir kaç yüz milyon lira harcanması gerekecek. Ayrıca, yerle iklerin geri yurtlarına dönmelerini te vik etmek için külliyetli miktarda te vikler sunulmalıdır. Son olarak, bu ara tırmada K/T Olu turucu Devletinin altyapısını geli tirmek ve uyumu ilerletmek için gerekli yatırımlar konusunda tahminler sunmadı ımıza i aret etmek istiyoruz. Böylesi yatırımlar yeniden yerle im masrafları ile ba lantılı de ildir ve yıllık bütçelere dahildirler. 2. Kıbrıs Rum Olu turucu Devletinde Yeniden Yerle im Annan Planının son versiyonuna göre K/R Olu turucu Devleti Kıbrıs Federal Cumhuriyeti topraklarının yüzde 72’sinden olu acak. Bu, Kıbrıs’ın yüzde 8.4’ünün, 1974’te yerinden edilen Kıbrıslı Rumların yüzde 54’ünün bulundu u yo un iskan edilmi bölgenin, halen Cumhuriyet tarafından kontrol edilen topraklara katılaca ı anlamına geliyor. K/R Olu turucu Devleti, bu bölgede tüm altyapının, hükümet veya belediye binalarının yeniden in asından sorumlu olacaktır. Özel evlerin ve otellerin yeniden in ası sahipleri tarafından yapılacaktır ancak tabii ki devletin geri dönen göçmenlere mümkün olan her yönden yardım etme konusunda ahlaki sorumlulu u vardır. Bunun 17 anlamı, yeniden in a veya tamirat için gerekli tüm kredilerin öncelikle sa lanmasıdır. Halen uluslararası düzeyde faiz oranlarının dü ük oldu unu göz önünde bulundurursak, hükümetin uzman bir kurum aracılı ıyla, bu dü ük faizlerle kredi sa laması ve bunun ödemesini 20-25 yıla yayması mümkün olacaktır. Ayrıca, örne in maliyetin yarısının sübvansiyonla desteklenmesini öneriyoruz. Böylece, geri dönecek göçmenlere, üzerinde anla maya varılacak bir miktarın konut kredisi olarak yıllık yüzde 1.5 veya 2.0 faizle verilmesi sa lanacaktır. Ayrıca, yeniden in a masrafına belirli katkı yaparak, dü ük ve orta düzeyde geliri olan ailelerin desteklenmesi gere i var. Bu amaçla AB’nin de deste i ile BM, anla maya varılır varılmaz, ba ı toplama konusunda bir konferans düzenleyece ini açıklamı bulunuyor. (Konferans, 21 Mart 2003’te toplanacaktı ancak Lahey’deki ba arısızlık nedeniyle ertelenmesi gerekti). imdi de i ik alanlarda yeniden yerle imin masraflarını detaylı olarak inceleyelim: (a)Varosha Varosha, yakla ık 30 yıldan beri hayalet ehir olagelmi tir. Dolayısıyla kararlar alınmadan ve yeniden in a çalı maları ba lamadan detaylı ve kapsamlı bir inceleme yapılması gerekti i açıktır. ETEK halihazırda ciddi bir teknik incelemenin gerekli oldu unun altını çizen bir ön inceleme yaptı. Bu inceleme temelinde, yeni Varosha’nın görünümünün nasıl olaca ı, hangi bölgelerin kökten yeniden in a edilece i, hangilerinin sadece geli tirilece i konularında kararlar alınacak. Gerekecek yatırımları genel hatları ile de erlendirebilmek için, resmi veriler temelinde, detaylı bir ön tahmin hazırladık. Bu, lave 4’te ve özet olarak Tablo 5’te veriliyor. Bu tahminler, Varosha’nın kapalı bölgesine, 4000 eve 16 000 ki inin geri dönmesine de iniyor. 18 Tablo 5 Varosha’nın yeniden in ası için yatırım tahminlerinin özeti KL milyon Özel evler 300 Oteller 220 Dükkanlar, lokantalar, v.s. 192 Devlet Okulları ve bazı di er kamu binaları 80 Yollar 40 Su temini 15 Kanalizasyon sistemi 30 Elektrik tesisatı 48 Deniz suyu arıtma birimi 15 Telefon tesisatı 15 Öngörülmeyen * 45 Toplam 1000 * Bu madde özet tabloya, olası öngörülemeyecek olayları hesaba katmak için dahil edilmi tir. lavedeki detaylı analize dahil edilmemi tir. Belli ki, altyapı ve kamu binalarına yapılacak yatırımların mümkün olan en kısa zamanda ba laması gerekecek. nceleme için gerekli zaman da dahil olmak üzere bu çalı maların be yıl içinde tamamlanmasını umut ediyoruz. EAC ve CYTA’nın tesisatların yeniden in asını üstlenece ini varsayıyoruz. Deniz suyu arıtma tesisi ise, BOT (yap, i let,devret) temelinde yapılacaktır. Konut maliyetleri ile ilgili tahminler, Planlama Dairesi’nin ortalama ev/daire büyüklü ü 150 metre kare ve metresi 500 KL maliyet varsayımlarına 19 dayandırılmı tır. Oteller için Kalkınma Bankası’nın tahminlerini kullanıyoruz. Buna gore 4 yıldızlı otellerde oda ba ına maliyet 60 000 KL, 3 yıldızlı otellerde 40 000 KL’dir. Bölgede 92 küçük üretim birimi de çalı ıyordu. Bugünkü ko ullarda aynı çalı maları yeniden ba latmanın mümkün oldu u ku ku götürür. Ne var ki, ortalama olarak her birim için 1 milyon KL tahminde bulunuyoruz. (b) Morphou ve di er bölgeler Morphou ve K/R Olu turucu Devleti kapsamına girecek di er tüm köy ve kasabalarda, 80 000 ki inin mülklerine ve aile evlerine dönebilece i tahmin ediliyor. Bu bölgelerde toplam 28 000 ev var. Bunların 21 000’i halen meskundur ve normal olarak sadece yenilenmeleri gerekecek. 7 000 evin ise, büyük olasılıkla yeniden in ası gerekecek. Toplam masraflar 1 200 milyon KL civarındadır. Konutlarla ilgili giderlerin yakla ık oldu una i aret etmek istiyoruz. Bu giderler bir çok faktöre ba lı olacaktır. Bunların en önemlisi, kaç ki inin devamlı kalmak için geri dönece i ve geri dönü ün ne kadar süratli olaca ıdır. Belli ki, aile veya i nedenleriyle, bir çok göçmen halen ya adıkları yerlerde ya amaya devam edecekler ve hafta sonları ile tatillerde köylerini ve kasabalarını ziyaret edecekler. Evlere harcanacak paranın miktarı büyük oranda evlerin durumuna ve mal sahibinin kaç para harcamaya karar verece ine ba lı olacaktır. Bunlardan ayrı olarak, lave 3’te görülece i gibi, yakla ık 450 milyon KL, yollar, okullar, de i ik kamu binaları, kiliseler ve di er altyapı çalı maları için gerekecek. Yine, in aat sektörünün kapasitesinin fazla zorlanamayaca ı açık olmakla birlikte, altyapı çalı malarının mümkün olan en kısa zamanda, anla manın imzalanmasından hemen sonra ba laması gerekecek 20 3. Kıbrıslı Türk ve Kıbrıslı Rumların K/T Olu turucu Devletinde yeniden yerle imi K/R göçmenlerin Morphou ve di er bölgelerde evlerine dönmeleri, bu mülklerin Kıbrıslı Türkler tarafından bo altılmasını gerektirecek. Toplam olarak 47 000 Kıbrıslı Türkün, K/T Olu turucu Devleti içinde in a edilecek 12 000 yeni evde yeniden konutlandırılması gerekti i tahmin ediliyor. Bu rakam, sözkonusu tüm Kıbrıslı Türklerin K/R Olu turucu Devleti’ndeki eski yerle im yerlerine dönmemeyi tercih edecekleri varsayımına dayanıyor. Topra ın maliyeti dahil edilmeden bu evlerin bugünkü fiyatlarla 450 milyon KL’ye mal olaca ı tahmin ediliyor. Annan Planı imdiki ekli ile uygulanacaksa, Kıbrıslı Rumların K/T Olu turucu Devleti’nde evlerine geri dönmeleri uzun zaman alacak bir süreçtir. Plan’ın gerekleri temelinde yapılan tahminlere göre, esas olarak 65 ya ın üzerindeki yakla ık 21 000 ki i ve Karpaz’dan6 tümü, hemen (ikinci yılda) geri dönme hakkına sahip olacaklar.. Tümünün geri dönmeyi seçti ini varsayarsak, 8 500 evin yenilenmesi a a ı yukarı 160 milyon KL gerektirecek. Bu durumda, imdi bu köy ve kasabalarda kalan önemli sayıda Kıbrıslı Türk etkilenecek. Yeniden yerle imlerinin maliyetini hesaplamak bizim için pratik olarak mümkün de ildir. Bu ara tırmanın amaçları için, Kıbrıs Türk tarafında in aat maliyetlerinin imdilik daha dü ük oldu unu da göz önünde bulundurarak, 150 milyon KL’nin yeterli olaca ına inanıyoruz. imdiki ekli ile Annan Planı, unu belirtiyor “Müteakiben, bu ekilde ikamet edenlerin sayısının 7. ve 10. yıllar arasında bir köy veya kasaba nüfusunun %7’sine ve 11. ve 15. yıllar arasında da %14’üne ula ması durumunda, kısıtlamalar uygulanabilir.Müteakiben, bütün ikametler ilgili olu turucu devletin nüfusunun %21’ne ula ırsa kısıtlamalar getirilebilir”. 6 Annan Planı’nda sözü edilen dört köyün, Yalusa, Rizokarpaso, Ayia Triada, Melena ra’nın 8400 civarında oldu u tahmin edilen sakinleri ve evlatları 21 Yukarıdaki bilgiler temelinde, bu a amada, Plan’a göre hakları olan ve halihazırda geri dönmü olacak olan 65 ya ın üzerindeki 12 500 ki i ve yakınlarına ek olarak, yerinden edilmi kaç Kıbrıslı Rumun 7. ve 10. yıllar arasında köylerine dönebileceklerini tahmin etmek çok zordur. 2004 yılı içinde çözüm oldu unu ve daha sonra Türkiye’ye üyelik müzakerelerine ba lama tarihi verildi ini varsayarsak, Türkiye’nin 10-15 yıla kadar AB üyesi olması olasılı ı yüksektir. Böylesi bir durumda, geri dönü le ilgili tüm kısıtlamalar ortadan kalkar ve yerinden edilenler yerlerine dönebilirler. Federal Hükümet ve K/R Olu turucu Devleti, bu insanlara gerekli tüm yardımı yapacaklar, özellikle ilk yeniden yerle tirme ile ilgili masraflar o zamana kadar tamamlanmı olaca ı için, bunu yapmada hiç bir zorlukları olmayacak. Dolayısıyla, bu a amada 2010 sonrasında yapılacak harcamaların i i daha karma ık hale getirece ine ve faydalı herhangi bir amaca hizmet etmeyece ine inanıyoruz.. Son olarak, evlerine geri dönecek Türk yerle iklere önerilecek mali deste i hesaba katmamız gerekiyor. Annan Planı’nda 4 ki ilik aileye 10 000 euro verilmesinden söz ediliyor. 40 000 ki i için 60 milyon KL gerekece ini tahmin ediyoruz. Her yönden, bu rakamın önemli oranda artırılmasının, mümkünse iki katına çıkarılmasının tercih edilir oldu una inanıyoruz. Böylece, bu yerle iklerin geri dönmeleri sa lanacak ve ümit ederiz ki di erlerinin de fırsatı de erlendirmeleri te vik edilecek. 4. Yeniden yerle imin finansmanı Yukarıda yaptı ımız analiz, açıklıkla yeniden yerle im ve Varosha’da ve di er bölgelerde yeniden in anın çok pahalı bir operasyon oldu unu gösterdi. Bugünkü fiyatlarla, yatırımları 3 600 milyon KL civarında tahmin ediyoruz. 22 Tablo 6 KL(milyon) Devlet (Federal ve K/R Olu turucu Devleti) Geri alınmı bölgelerde altyapı çalı maları 510 Etkilenen K/T evleri 600 Yerle ikler için tazminat (ba ı lardan) 120 Öngörülmemi masraflar 70 Özel Varosha’da konutlar 300 Geri alınmı bölgelerde,oteller, lokantalar, tesisatlar v.s. 600 Di er bölgelerde K/R evleri K/T Olu turucu Devleti’nde K/R evleri 1200 200 ------------------ Toplam 3600 u açıktır ki, K/R Olu turucu Devleti’nin tüm altyapı maliyetlerini üstlenmesi gerekecektir. Bu 500 milyon KL’yi a ıyor. Federal Hükümet, yer de i tirecek Kıbrıslı Türkler için yeni evler yapılmasının maliyeti olan 600 milyon KL’den sorumlu olacaktır. 120 milyon KL olarak tahmin edilen yerle iklere tazminatın özel fondan kar ılanması bekleniyor. EAC ve CYTA tarafından elektrik ve telefon tesisatının yeniden in ası a a ı yukarı 120 milyon KL tutacaktır. BOT (yap, i ler,devret) temelinde (Varosha, Morphou ve Karpaz için) üç deniz suyu arıtma tesisi ihtiyacı olabilir. Geri dönen Kıbrıslı Rum yerinden edilen insanların ev in a etmesi, ev sahiplerinin sorumlulu u olmalıdır. Ancak, daha önce de belirtildi i gibi, devlet onlara maliyeti dü ük kredi bulmada yardımcı olmakla sorumludur. Böylesi kredinin maliyeti, paraların bir kaç yıla yayılarak çekilece i ve bu sürede geri ödemelerin ba layaca ı hesaba katıldı ı zaman, yılda 15 milyon, maksimum 20 milyon KL’den fazla olmamalıdır. 23 Halihazırda açıklanan ba ı yapacaklar konferansının, belirli sürede ödenecek birkaç yüz milyon lira ortaya koyaca ı umut ediliyor ve bekleniyor. Tüm bunlar, hem Kıbrıslı Rumların, hem de Kıbrıslı Türklerin konut maliyetlerine ve belki bazı altyapı çalı malarına katkı olarak kullanılmalıdır. Geriye kalan miktarların normal bütçeden de il, özel Yeniden Yerle im Tahvilleri çıkararak finanse edilmesini tavsiye ediyoruz. Bu tahvillerin geri ödenmesi, sözkonusu olacak son miktara ve ekonominin performansına ba lı olarak, 10-15 yıl sonra ba layabilir 5. Çözüme hazırlık (a) Ön incelemeler. Yeniden yerle ime hazırlık konusunda ETEK tarafından hazırlanan inceleme ciddi olarak göz önünde bulundurulmalıdır. ETEK’in sözkonusu incelemede ortaya konan hazırlık çalı malarına ba layabilmesi için, Kıbrıs Hükümeti’nin hemen ETEK’in ilgili giderlerini kar ılamasını tavsiye ediyoruz. Aynı zamanda, yapılabilecek her eyin ve Prof. Peter Treuner tarafından Kıbrıs’ın kuzey bölümünün AB üyeli ine hazırlanması konusundaki çalı masında sözü edilenlerin hayata geçirilmesini Hükümet’in desteklemesi ve ilerletmesi gerekti ini tavsiye ediyoruz. (b) Eski sanayi bölgeleri ve di er birimler. stila meydana geldi i zaman, Mia Milia sanayi bölgesine ek olarak, imdi i gal altında olan bölgenin her tarafına yayılmı bir miktar fabrika vardı. O zamandan günümüze kadar geçen zaman içinde bu fabrikaların ço u, ücret masraflarındaki önemli artı lar ve uluslararası düzeyde ticaret ko ullarındaki de i iklikler nedeniyle kapanmak zorunda kalacaktı. Demek ki, bu i letmelerin geçmi te sundukları aynı hizmetleri sunmak için yeniden in a edilmesini te vik etmeyi hiç bir ko ulda dü ünemeyiz. Bu konuda dü üncelerimiz iki yöndedir: • Yüksek teknoloji (hi-tech) parklarının geli mesini te vik etmek • E itim tesisleri, luna parklar, su parkları, golf kursları gibi turizm ve e lence ba lantılı yeni projeler yaratmak 24 Ne yapılabilece i ve ba ı yapanlardan veya AB’den fonların nasıl sa lanabilece i konusunda ciddi bir ara tırma yapılması gerekece i açıktır. Bu, ne kadar erken yapılırsa, o kadar iyi olacak. 25 BÖLÜM III -MÜLK YET KURULU 1.Giri Gelecekteki K/T Olu turucu Devleti içindeki mal-mülk için tazminat konusu büyük kafa karı ıklı ı ve çözümün uygulanabilirli i konusunda üpheler yarattı. Ek VII hükümlerine göre “ Malının tasarrufunu kaybeden her mal sahibi etkilenen malının tapusunu Mülkiyet Kurulu’na devretmesi kar ılı ında,... tam ve etkili tazminat talep etmeye hakkı olacaktır...” (Bölüm II, Madde 8, par. 1). “Tazminat ödemeleri Tazminat Fonu adına düzenlenmi tazminat tahvilleri eklinde olacaktır...” (Bölüm II, Madde 8, Par. 3). Bu tazminat tahvilleri “tedavüle sürülmelerine müteakip 10 veya 15 yıl içerisinde vadeleri dolar ve tahviller Tazminat Fonu’nda paraya çevrilebilir...Talep sahibi ...tazminat bedelinin üçte ikisi için 10 yıl vadeli tahvil, miktarın geriye kalan üçte birlik kısmı için ise 15 yıl vadeli tahviller alır” ( li ik 2, Madde 18, par. 5). Planlama Dairesi, Annan Planı’nın B Çizelgesi’ne dayanarak, K/T Olu turucu Devleti içinde kalacak Kıbrıs Rum mal-mülkünün de erini 15 578 miyon KL civarında, K/R Olu turucu Devleti’nde kalacak Kıbrıs Türk mal-mülkünün de erini 1 414 miyon KL civarında olarak hesapladı. Planlama Dairesi ayrıca, bu mal-mülkün ortalama yüzde 82’si için tazminat ödenmesi gerekece ini de hesapladı.7 Bu durum, tazminat rakamını Kıbrıslı Rumlar için 12 765 milyon KL, Kıbrıslı Türkler için 1 414 milyon KL yapıyor8. (Gözden geçirilmi Annan Planı temelinde) daha yeni bir tahminde, Planlama Dairesi tarafından bu rakam 10 000 milyon KL olarak verildi. Do al olaral insanlar, tazminatın milyarlarca liraya mal olabilece ini duydukları zaman, bu kadar büyük miktarda paranın bulunup bulunamayaca ını merak ediyorlar. 7 Bu hesaplama, söz konusu mal-mülkün orjinal de erinden hareketle (1 079 milyon KL ve 98 milyon KL) yıllık ortalama yüzde 10 de er artı ı temelinde yapıldı. Ancak, yerleri nedeniyle Kıbrıslı Türklere ait bir çok malın tahmin edilenden daha kıymetli olabilece i vurgulanmalıdır. 8 Kilise ve devlet mülkiyetindeki topraklar bunun dı ındadır. 26 Ancak, bu varsayımlar ve açıklamalar, Birle mi Milletlerin tavrı ile çeli ki içindedir. BM, planı formüle ederken, mal-mülk konularının ve tazminatın büyük oranda kendi kendini finanse etmesini bekliyordu. Gerekli paranın Mülkiyet Kurulu ve Federal Hükümet tarafından elde edilebilecek olandan çok fazla oldu u yönünde bir çok ki inin inancı bir olguya ve iki varsayıma dayanmaktadır. u anda, i gal altındaki bölgede topra ın piyasa fiyatlarının Annan Planı varsayımları temelinde tahmin edilen imdiki de erden önemli oranda daha dü ük oldu u bir olgudur. Bunun u an için do ru oldu u ku ku götürmez. Ancak, anla maya varıldıktan sonra, özellikle K/T Olu turucu Devleti’nin fiziki açıdan adanın en ayrıcalıklı bölümlerinden birini olu tu unu göz önünde bulundurursak, K/T Olu turucu Devleti ve K/R Olu turucu Devleti arasında toprak fiyatlarındaki farkın uzun zaman devam edece ini dü ünmek yanlı olacaktır. Ancak, daha da önemli olan, Mülkiyet Kurulu’nun kendine sunulan mal-mülkü kısa bir süre içinde elden çıkarma sorumlulu u olmayacaktır. Satı lar talebi izleyecektir ve mal-mülklerin satı ı gerekli olan zamana yayılacaktır9. Birinci varsayım K/T Olu turucu Devleti içindeki tüm Kıbrıs Rum mal-mülkünün tazminat için Mülkiyet Kuruluna sunulaca ıdır. Ancak, Ek VII, li ik 2, Madde 14 açıkça unu belirtiyor: “Malının tasarrufunu kaybeden mal sahibi a a ıdaki konularda Mülkiyet Kurulu’ndan yardım talep edebilir: a. Etkilenen maldaki tasarruf hakkının satılması; b. Etkilenen malın, ahsın mensubu oldu u Olu turucu Devlette bulunan e de erde ba ka bir mal ile takası; c. Etkilenen maldaki menfaatin satın alınması; d. Etkilenen malın kiralanması.” 9 Ara tırmamızda, mal-mülklerin 10, 20 veya 30 yıllık sürelerde satılması olasılıklarını inceledik. Beklendi i gibi sonuç, taleple getirilerin do ru orantılı oldu udur. 27 Çok Kıbrıslı Rum veya en ço u, mal-mülklerini Mülkiyet Kuruluna sunmaya karar verebilirler ancak bir ço unun mallarının tümü veya bir bölümü için uzun vadeli kiralamayı tercih edece ine ku ku yoktur. Bu durumda, imdiki hesaplamalarda kullanılan 10 milyar KL rakamı gerçekçi olmayan abartılmı bir miktardır. Bu görü , herkesin haftada üç gün ikinci evlerinde kalma hakkı olması ile güçleniyor. Yani, yerinden edilmi bir Kıbrıslı Rum ilk yıllarda geri dönü üne izin verilecekler arasında olmayabilir veya K/T Olu turucu Devleti’ne yerle mek istemeyebilir. Ancak, orada ikinci bir ev sahibi olmayı arzu edebilir ve ilgili mülkü Mülkiyet Kurulu’na sunmayabilir. Kafa karı ıklı ına neden olan ikinci varsayım, talep yetersizli i nedeniyle K/T Olu turucu Devleti’nde toprak fiyatlarının çok uzun süre a a ılarda kalaca ı varsayımıdır. Bir kaç nedenden ötürü bu da yanlı bir varsayımdır. (a) Daha önce belirtilen nedenlerden dolayı, üyük olasılıkla, Mülkiyet Kurulu aracılı ı ile satı a sunulacak topra ın gerçek de eri, imdi varsayılan 10 milyar KL’nin oldukça altında bir de erde olacaktır. (b) K/T Olu turucu Devleti’nin sakinleri önemli bir iç pazar olu turacaklar. Mal-mülk alma olanakları tercihli borçlandırma sistemi aracılı ıyla (bak Madde 4, li ik 3, Ek VII) önemli oranda geli tirilmi olacaktır. (c) K/T Olu turucu Devleti’ndeki bütün toprak piyasası, ikincil ikamet konusunda yatırım veya inki af için tüm AB’ye açık olacaktır. talya ve spanya gibi ülkelerin deneyimi göz önünde bulunduruldu unda, talep olmayaca ını dü ünmek çok zordur. (ç) AB Katılım Anla ması’na eklenecek Protokolün 1. Maddesi, K/T Olu turucu Devleti yetkililerinin tahditler getirmesini dı lamıyor. Ancak, ta ınmaz mal alımı için bu sınırlamalar ayrımcılık yapmama temelinde uygulanmalıdır. Örne in, bir ngiliz vatanda ına ta ınmaz mal alma izni verip ba kasına vermemeleri mümkün de ildir. (d) Ayrıca, li ik 2, Madde 8, par. 6’da unlar belirtiliyor: 28 “Mülkiyet Kurulu’nun veya her bölümünün tasfiyesi zamanında, her Olu turucu Devlet, kendi bölgesi içerisinde, Mülkiyet Kurulu’nun elinde bulunan ve Mülkiyet Kurulu’nun i levleri veya bu madde tahdında uzatılan zaman içerisinde görev yapmaya devam eden herhangi bir kısmının i levleri için de artık gerekli olmayan malları veya varlıkları satın alır. Alı fiyatı, satı anındaki imdiki piyasa de erine e it bir fiyat olur ve elde edilen gelir, Tazminat Fonu’na yatırılır”. Ba ka bir deyi le, K/T Olu turucu Devleti hükümeti, Mülkiyet Kurulu’nun olu turuldu u on yıllık sürenin dolmasından sonra da mülkiyet satı larına sınırlama getirmek istiyorsa, geriye kalan mal-mülkü kendilerinin satın alması için bir kaç milyar lira bulmak zorunda kalacaktır. Bu pratikte mümkün olmadı ına göre, mal-mülk piyasasını kapama olanakları olmayaca ı ve kapayamayacakları açıktır. Böylesi bir adım, ba ka eylerin yanısıra, K/T ekonomisini durgunlu a mahkum etmi olacaktır. 2.Varsayımlar A a ıdaki analizde u varsayımları yapıyoruz: 1. Nihai rakamın çok daha az olaca ına inanmakla birlikte, analizimizle ba lantılı rakam 10 000 KL’dir. Planlama Dairesi2nin hesaplamalırını kabul edersek, bu rakam, Mülkiyet Kurulu aracılı ı ile tüm mal-mülk takası yapıldıktan sonra, Annan Planı çerçevesinde tasarrufu kaybeden tüm mal sahiplerine verilecek toplam tazminattır10. 2. Geriye kalan tüm tazminat tahvilleri (ba langıçtaki takastan sonra) anla masının imzalanmasından sonra ilk 3-5 yıl içinde ahıslara da ıtılacaktır. Bu, tüm tahvil alıcılarının belirlenmesi, herhangi tadilat taleplerinin de erinin belirlenmesi, ilgili mal-mülke de er biçilmesi, tahvillerin çıkarılması v.s. gibi pratik sorunlarla ba lantılıdır. 3. Tahvillerin faiz ödemeleri ve di er mali ücreti için iki yıllık bir erteleme süresi 10 Gerçekte, daha a a ıda gösterildi i gibi, toplam tazminat miktarı artarken (ilk toprak de erinin gözden geçirilmesi temelinde) Mülkiyet Kurulu daha fazla gelir elde eder, dolayısıyla tüm süreç Federal Devlet için daha karlı olur. 29 vardır. Tahvillerin ne zaman çıkarıldı ından ba ımsız olarak, alıcılara faiz ödemelerinin, kurulu anla masının imzalanmasından iki yıl sonra ba layaca ına inanıyoruz.( Tahvillerin daha sonra çıkarıldı ı durumlarda, alıcılar faizlerini geriye dönük olarak alacaklar ). 4. Tazminat tahvili sahiplerine ödeneck yıllık faizin, yüzde 3.5 civarında tesbit edilece i varsayıyoruz. Bu mantıklı ve imdiki global faiz oranları ile uyum içindedir11. Di er tüm mali ücretleri veya bu tahvillerle ilgili masrafları kapsaması için bizim hesaplamalarımızda 0.5’lik bir ekleme yapılmı tır. Yüzde 4’lük sonuç en yüksek tahmindir. Avrupa Birli i içinde temel faiz oranları bu dönemde yüzde 3 civarındadır ve böylesi tahviller üzerindeki risk primi göreceli olarak az olmalıdır, çünkü federal hükümetin garantisine sahiptirler ve yeterli toprak tarafından temin edilmektedirler. Ayrıca, Mayıs 2004’ten itibaren Kıbrıs AB üyesi olaca ı için (2004 yılının kurulu anla masının imzalanaca ı yıl olaca ı varsayılıyor) herhangi ülke riski (country risk) yakla ık sıfıra iniyor. 5. Yıllık enflasyon oranı yüzde 2.0 olarak öngörülüyor. Bu rakam, Kıbrıs’ın uymak zorunda olaca ı ECB enflasyon hedefi ile ba lantılıdır12. 6. Mülkiyet Kurulu kendine, yılda devredilen toplam mülkün yüzde 3’ünü satacak (yani, tüm mal-mülk 33 yıl içinde satılacak) Bu rakam, piyasaya fazla mal-mülk sürülerek fiyatların dü mesinin önüne geçmek için seçilmi tir13. Ancak, talep daha fazla olursa, satı ları sınırlamak için hiç bir neden yoktur. Satı ların, kurulu anla masının imzalanmasından iki yıl sonra ba layaca ı varsayılıyor. 11 Halen Kalkınma Tahvilleri faiz oranları yüzde 4 ile 4.5 arasında de i ir. Kalkınma tahvili üzerine ortalama yüzde 4.5 kupon faizi varsaymak adildir. Hazine bonoları halen yüzde 3.75- 4.0 arası faizle çıkarılıyor.Yıllık yüzde 4 faiz oranı durumunu da inceledik. Bile ik maliyetler yüzde 5.0’e yükselir(daha a a ıya bak). 12 Kıbrıs’ta 10 yıllık ortalama enflasyonun halen yüzde 3.0 oldu una i aret ediyoruz. Dolayısıyla, yıllık yüzde 3.0 enflasyon olasılı ını da inceledik (daha a a ıya bak). 13 Mal-mülkün daha kısa sürede satılmasından sonuçlanan daha yüksek satı oranları ile Kurul’un tasfiye edilmesinden sonra bazı toprakların Devlet elinde kalması durumlarını da test ettik. 30 7. Altıncı yıl ve sonrasında, toprak fiyatlarının yılda ortalama yüzde 5.0 artaca ını tahmin ediyoruz. Kıbrıs Cumhuriyeti’nde toprak de erinin son 30 yıl içinde ortalama yüzde 10 oranında (nominal oran) arttı ına i aret ediliyor. Bilinçli olarak tutucu bir fiyat artı temposu seçtik. Amaç, uluslararası ekonomik durumun kötüle mesi, bunun sonucunda uluslararası ekonomik ok ya anması olasılı ı gibi, çe itli faktörlerin olası olumsuz etkilerini hesaba katmaktır. Halen özgür bölge ile i gal altındaki bölge arasında gayri menkul fiyatlarındaki farkı hesaba katarak, kurulu anla masının imzalanmasından sonra ilk üç yıl boyunca fiyatların aynı kalaca ını varsayıyoruz. Daha sonra, dördüncü yılda yüzde 2.0, be inci yılda yüzde 3.0 oranında artacaklar. 8. Mülkiyet Kurulu’na devredilecek malların yüzde 10’u, ya imdiki kullanıcısına, ya da ba kasına kiralanacaktır. Kıbrıs Cumhuriyeti’nde imdi geçerli olan kira/de er oranlarına göre bizim durumumuzda yıllık kira oranı ortalama malın de erinin yüzde ikisi olacaktır. Satı larda oldu u gibi burada da, malların kiralanmasının, kurulu anla masının imzalanmasından üç yıl sonra ba layaca ı varsayılıyor. 9. Kısa dönemli finansman için (birikmi net nakit açı ını kapatmak için) Mülkiyet Kurulu denetimindeki topra ı teminat olarak kullanarak yüzde 4’ten borçlanabilir. Biriktirdi i nakit parayı yatırması için yüzde 3.0 aldı ını farzediyoruz. Ancak, yakın gelecek için Kurul’un yüzde 4.0’ten daha dü ük faizle kredi alabilece ini umut ediyoruz. 31 3. Analiz A a ıdaki tablo yukarıda belirtilen varsayımlar temelinde analizin sonuçlarını sunuyor. Tablo 7 Yukarıdaki tabloda: • kinci sütun, Mülkiyet Kurulu aracılı ı ile tüm mal takası tamamlandıktan sonra da ıtılan tazminat tahvillerinin de erini sunuyor. • Üçüncü sütun, kalmı biriken tahvilleri gösteriyor.(herhangi geri ödeme hariç) • Dördüncü sütun, ödenmemi tahvillerle ilgili mali ilaveleri gösteriyor. Buna faiz ve di er mali ücretler dahildir. 32 • Be inci sütun, vadesi dolmu tahvillerin geri ödenmesini sunuyor. • Altıncı sütun, toplam yıllık finans masraflarını gösteriyor. Bu, dördüncü(mali ücretler), be inci(geri ödemeler) sütunların toplamı, artı/eksi, sırasıyla yüzde 4 ve yüzde 3 faizle herhangi hesaptan çekilen fazla para finansmanı/ nakit yatırımıdır. • Yedinci sütun, Mülkiyet Kurulu’nun her yıl kendi denetimindeki toplam malların yüzde üçünü satmaktan elde etti i gelirleri gösteriyor. • Sekizinci sütun, Kurul’un her yıl geri kalan (satılmamı ) malların yüzde onunu kiralamaktan elde etti i gelirleri gösteriyor. • Dokuzuncu sütun, Kurul’a yıllık nakit giri /çıkı ını gösteriyor(operasyonel masraflar hariç14). • Onuncu sütun, Mülkiyet Kurulu’nun denetimine giren tüm mallar satılıncaya dek, Kurulun biriken net nakit girdilerini gösteriyor. 4. Sonuçlar Varsayımlarımız temelinde, dokuzuncu yıla kadar Tazminat Fonu’nun Mülkiyet Kurulu aracılı ı ile malların satı ı sonucu nominal artlarda, çıkarılan tahvillerin faizlerini ve di er mali ücretlerini finanse ettikten sonra, sadece 28 milyon KL ( bugünkü para artlarında 24 milyon KL) açı ı olmasını bekliyoruz. Ancak, tahvillerin geri ödenmesi ba ladı ı zaman (vadesi gelince), Fon süresi gelmi ilk parti tahvilleri ödemek için önemli oranda daha fazla borçlanmak zorunda olacaktır. Böylesi kısa dönemli finansmanın 25. yılın ba langıcına kadar devam etmesi bekleniyor. Beklenen ucuz oranlarla böylesi borçlanmanın zorluklarla kar ıla masını beklemiyoruz çünkü Borçlanma/ De er oranının 17. yılda ula tı ı en yüksek nokta yüzde 51.6’dır. Yirmi be inci yılın ba laması ile Fon, reel ko ullarda birikmi nakit fazlalık/açık ba lamında bile dengelenir ve bu noktadan sonra, varsayılan yıllık yüzde 3.0 oranında mal-mülk satarak reel ko ullarda 24 milyon KL biriktirebilir. 14 Plan’da öngörüldü ü gibi, Mülkiyet Kurulu’nun operasyonel giderleri Federal Bütçeye dahil edilmi tir. 33 Bu analizin sonucu, yukarıda belirtilen varsayımlara dayanarak, Mülkiyet Kurulu’nun kendi kendine yeter olaca ı ve hatta önemli oranda kar üretece idir. Çalı maları sırasında (reel ko ullarda) 24 610 milyon KL büyüklü ünde birikmi nakit elde etmesi bekleniyor veya tasarrufu kaybeden ve geri iade edilmeyecek mal sahiplerini tazmin ederken bir sonraki otuz be yıl içinde 12 306 milyon KL birikmi nakit elde edecektir. (Yüzde 5.0 (reel) oranla bu, imdiki de erde net 1 551 milyon KL demektir.) Duyarlılık analizi, bu de erin, enflasyondaki artı ( tahvillerin nominal geri ödenmeleri nedeniyle) ve tazminat maliyetindeki artı la (satı fiyatlarının artması nedeniyle) arttı ını ve kredi faiz oranındaki artı la azaldı ını gösteriyor. • Topra ın de eri daha fazla ( örne in 15 milyar KL) olursa, kar artıyor. 35 yıl içinde, reel ko ullarda 18 459 milyon KL fazlalık olu ur ve yıllık yüzde 5 kırdırma ile Kurul’un Net imdiki De er’i (NPV) 2 326 milyon KL olur. • Borçlanmanın yıllık maliyeti yüzde 4’ten yüzde 5’e yükselirse, kar önemli oranda azalır ve NPV 592 milyon KL’ye dü er. • Yıllık enflasyonu yüzde 3.0 olarak belirlemek, karda önemli artı a yol açar. NPV 2 348 milyon KL’ye ula ır (%5), fazlalık reel ko ullarda 13 910 milyon KL olur. . • Kurulu yıllık yüzde 7.5 oranında satı gerçekle tirirse, on yılda, tazminat ödemek için gerekecek miktarı toplamı olacaktır. • Çözümden sonra sekiz yıl fiyatların durgun kalaca ı eklindeki uzak olasılı ı da inceledik. Analiz, böylesi uzak bir olasılıkta, Mülkiyet Kurulu’nun kar elde etmeyece ini ancak dönem sonuna kadar tüm giderlerini kar ılayaca ını gösteriyor. 34 BÖLÜM IV- ÖZET VE TAVS YELER 1. Bir bütün olarak ekonomi veya üç bütçe ve yeniden yerle im maliyeti: Buraya kadarki bölümlerde, Kıbrıs ekonomisinin çözümden sonra kar ıla aca ı üç ana konuyu detaylı olarak ancak ayrı ayrı inceledik. • Hem Federal Hükümetin, hem de Olu turucu Devletlerin bütçeleri • Yeniden yerle im maliyetleri ve • Tazminat konuları Gerçekte ekonomi bir bütündür ve sonucu büyük oranda etkileyen çe itli faaliyetler arasında yakın ba lantılar vardır. Dolayısıyla, bu kapanı bölümünde, hem Avrupa Para Birli i’ne (EMU) katılma hedefi ile ba lantılı olarak bütünsel açık konusunu, hem de likidite sorunlarını ele alıyoruz. Bu ba lamda, Plan’ın bütününde, Federal Hükümet ile Olu turucu Devletler makamları arasında koordinasyon veya denetleme ile ilgili ko ul olmadı ına i aret etmek istiyoruz. Hiç yeniden yerle im masrafları olmadı ı varsayılırsa, Kıbrıs Federal Cumhuriyeti’nin üç bütçesi, 2004 yılında 221 milyon KL, 2005 yılında 205 milyon KL toplam açık verecektir. Dolayısıyla, Maastricht kriterlerinin içinde kalınacaktır. Yeniden yerle im masrafları, özel giderleri de il, sadece hükümet giderlerini göz önünde bulundurdu umuzda durumu tamamen de i tiriyor. 2005 yılında yüzde 6.1 açık ortaya çıkıyor. Yeniden birle mi Kıbrıs’ta ekonominin daha sonra hızla büyüyece i varsayımına ra men, bu açık, Tablo 8’de görülece i gibi yüzde 4’ün epey üzerindedir. 35 Tablo 8 Özet Bütçeler (2/3 geri verilmi ) (KL milyon) 2004 2005 2006 2007 Yeniden yerle im masrafları hariç bütçe açı ı (fazlalı ı) K/R Devleti 190 123 K/T Devleti 30 33 Federal Devlet 3 49 Birle tirilmi bütçeler 224 205 77 34 (21) 90 77 34 (30) 81 Yeniden yerle im masrafları K/R Devleti K/T Devleti Federal Devlet Birle tirilmi bütçeler 147 176 323 158 184 342 147 190 337 270 33 225 528 235 34 163 432 224 34 160 419 4.6% 4.1% 10 8 18 Yeniden yerle im masrafları dahil bütçe açı ı K/R Devleti 200 K/T Devleti 30 Federal Devlet 10 Birle tirilmi bütçeler 242 GSYH üzerinden yeniden yerle im masrafları dahil bütçe açı ı Birle tirilmi bütçeler 3.0% 6.1% Aynı zamanda -hükümet bütçesine dahil olmamakla birlikte- a a ı yukarı on yıl içinde konutlar ve oteller v.s. in ası için en az 2.3 milyar KL harcamak zorunda olaca ımızı hesaba katmalıyız. Uluslararası topluluk, çözüm durumunda ortaya çıkacak ihtiyaçların bilincindedir ve bu nedenle uluslararası ba ı yapacaklar konferansı halihazırda açıklanmı tır. Bize ne miktarda ve ne süreyle ba ı önerilece i konusunda tahmin yürütmek bir amaca hizmet etmez, ancak önemli miktarda yardım ve katkının gerekli oldu u ve beklendi i çok açıktır. Bundan ba ımsız olarak, di er durumlarda oldu u gibi, Maastricht kriterlerine uymada esneklik gösterilebilir. Uluslararası ba ı yapanların verece i miktara ba lı olarak, geriye kalan miktar için yeniden yerle im tahvilleri çıkarılmasını öneriyoruz. Bunların ödenmesi, 36 çıkarılı larından 10-15 yıl sonra, ekonominin içinde bulundu u durum göz önünde bulundurularak ba lamalıdır. Olu an borcun ödenmesi, Kıbrıs Rum Olu turucu Devleti ve Federal Hükümet bütçelerinden yapılacak. Olu acak yeni borç, en kötü senaryoda, toplam borcu yüzde 5 artıracak. Olumsuz bir geli me ama yine de üzerinden gelinebilir. 2. Mülkiyet Kurulu ve Likidite Konuları Daha önceki III. Bölümde de gösterildi i gibi Mülkiyet Kurulu, (olası görmesek de) 10 milyar KL de erine kadar tazminat tahvilini tedavüle çıkarmı olabilecektir. Bu gerçekten çok büyük bir miktardır. Bu rakam, 2004 yılı K/R Olu turucu Devleti GSYH’nın yakla ık yüzde 150’si kadardır. u veya bu ekilde bu tahvillerin u veya bu ekilde kırılmasının ciddi likidite krizi ve enflasyonda önemli artı a neden olaca ını anlamak kolaydır. Bu nedenle, bankalara hiç bir durumda tahvilleri kırma izni verilmemelidir. Bu a amada ne, ne kadar Tazminat Tahvili çıkarılaca ından, ne de mallara talebin ne olaca ından eminiz. Bu nedenle konuya esnek bir yakla ım gösterilmesini ve bir kaç yıl sonra durumun yeniden de erlendirilmesini öneriyoruz. Bu yakla ım, özellikle tahvillerin Kurul tarafından mal alımında kullanılabilece ini de göz önünde bulunurdu umuzda gerekli oluyor. Çıkarılan tahvillerin toplamının büyük enflasyonist baskı yarattı ını varsayalım. Bu nedenle, Merkez Bankası bu tahvillerin teminat olarak kullanılmasının ekonominin likidite sınırları içinde kalmasını güvence altına almalıdır. Be inci yılın sonunda, ve/veya gelecekteki bir tarihlerde, Mülkiyet Kurulu, mal satı ları deneyimi temelinde, tahviller üzerindeki kısıtlamaların kısmi olarak kaldırılmasını kararla tırabilir. Yukarıda sözü edilen politikaya sıkı sıkıya uyulursa, adadaki likidite durumu gerekli parametreler içinde kalacaktır. Yukarıda belirtilenlerden ba ımsız olarak, tahvillerin imdi öngörülenden daha a amalı olarak çıkarılması ve nakite dönü türülmesini öneriyoruz. 3. Merkez Bankası 37 Plan, açık bir ekilde, Merkez Bankasının ba ımsız olaca ını ve Avrupa Birli i gereklerine uygun ekilde çalı aca ını ortaya koyuyor. Para politikasını belirleyerek uygulayacak ve bankacılık sektörünü düzenleyerek denetleyecek. Bu ilkeler, özellikle Kıbrıs’ın Avrupa Para Birli i’ne (EMU) katılma ve euro’ya geçme hedefi göz önünde bulunduruldu unda fevkalade önemlidir. Dolayısıyla, görevlerini yerine getirebilmesi için Merkez Bankası’na gerekli tüm araçların sa lanaca ı umut ediliyor ve bekleniyor. Bu ba lamda, Plan’da iki ube olu turulması olasılı ına atıfta bulunulsa da, en azından ba langıçta, böylesi bir yakla ımdan kaçınılaca ına inanıyoruz. Kıbrıs, hiç bir ko ulda, müzakerelerde K/T tarafının ba langıçtaki amacı do rultusunda, pratikte iki “Merkez Bankası” var oldu u imajını vermemelidir. Ancak, belirli bir a amada, ubeler olu turulursa, bunlara sadece idari görevler verilmeli ve hiç bir ko ulda bankacılık sektörünü denetleme görevi verilmemelidir. yi bilindi i gibi, Kuzeyde bankacılık sektörü bir çok sorunla kar ı kar ıyadır. Bu nedenle, olası ube müdürlerinin aynı zamanda Yönetim Kurulu üyesi olmaları fikrine katılmıyoruz. Ne var ki, kurum olarak Merkez Bankası’nın federal do asına saygı gösterilmelidir. Ba ka bir deyi le, Kıbrıs’ta sadece bir Merkez Bankası olması gerekiyor ama her iki taraf da kabul edebilir ve açık bir ekilde idaresine ve çalı malarına katıldı ı zaman, federal bir kurum olacaktır. Annan Planı, yerine euro gelinceye kadar, Federal Kıbrıs Cumhuriyeti’nin para biriminin Kıbrıs Lirası olaca ını ima ediyor. Kıbrıslı Türkler, Türkiye Merkez Bankası’nın , Kıbrıs Merkez Bankası’na yapaca ı ödeme fiyatından ellerindeki Türk Liralarını de i tirebilecekler. Bu i lemin çok yakından denetlenmesi gerekti i açıktır. Her zaman, Kıbrıslı olmayan bazı vatanda ların fırsatı de erlendirerek, büyük miktarda parayı Türk Lirası’ndan Kıbrıs Lirası’na çevirme olasılı ı vardır. Böylesi bir geli me, adada mutlaka enflasyonist baskı yaratır ve kaçınılması gerekir. 38 Ba ka eylerin yanısıra, Merkez Bankası, Kıbrıs resmi rezervlerinin do ru yönetimini sa lama sorumlulu u ile de yükümlüdür. Bu rezervler, para biriminin istikrarını, ayrıca Kıbrıs’ın yabancı mevduat sahipleri ve kreditörlere kar ı sorumlulu unu güvence altına almak içindir. Bu nedenle, Plan’da do ru olarak ve açıklıkla, tüm yabancı borçların sorumlulu unun Federal Hükümet tarafından üstlenildi i belirtiliyor. Bugünkü dünyada artık sadece bankalar finans kurumları de ildir. Sigorta irketleri, yatırım fonları, kooperatif kurulu ları, para alı veri i ile u ra an ki iler, komisyoncular v.s. u veya bu ekilde finans i leri ile me guldurlar. Tüm bu kurumların ve ahısların denetlenmesi, düzenlemesi ve sa lıklı çalı masının temin edilmesi, mali sistemin istikrarı ve sa lıklı çalı ması için ya amsal öneme sahiptir. Dolayısıyla, tüm bu bankalar dı ı kurulu ların denetlenmesi ve izlenmesi için yeni bir merkezi kurum olu turmak gerekiyor. 4. Kıbrıs ve AB Kıbrıs AB üyesidir ve 1 Mayıs’ta di er 24 üye ülke yanında yerini alacaktır. Bu olgunun önemi açıktır. Annan Planı, bu olgu göz önünde bulundurularak ve Komisyon’un ilgili departmanlarının devamlı katılımı ve i birli i ile hazırlandı. Plan açıklıkla, AB üyesi olarak Kıbrıs’ın tüm AB direktiflerini hayata geçirme yükümlülü ü oldu unu belirtir. Anayasa’nın 19. maddesinin 5. paragrafı una i aret eder: “Bir Olu turucu Devlet Avrupa Birli i’yle ilgili olarak kendi yetki alanına giren mükellefiyetlerini yerine getirmezse ve e er bu, Birle ik Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Avrupa Birli i’nce sorumlu tutulmasını gerektirmekte ise, federal hükümet 90 günden az olmamak ko ulu ile( veya Avrupa Birli i ko ullarına göre vazgeçilmez oldu u takdirde daha kısa bir dönem) bir ihbarname hazırlar ve bu süre sonunda ilgili Olu turucu Devlet’in yükümlülüklerini yerine getirmemesi durumunda ilgili Olu turucu Devlet yerine önlemler alır; bu önlemler Olu turucu Devlet’in yükümlülü ünü yerine getirdi i zamana kadar yürürlükte kalır.” Ayrıca, paragraf 8 unu belirtiyor: “ bu Anayasanın hiç bir hükmü Avrupa Birli i üyeli inin yükümlülüklerini yerine getirmede zorunlu olan federal hükümet veya Olu turu Devlet’lerin yasa, uygulama veya önlemlerinin veya 39 Avrupa Birli i yasa, uygulama veya önlemlerinin tüm Kıbrıs’ta yasal sonuçlar do urmasını engelleyemez”. Avrupa Birli i’ne üyelik öngörüsü olmasa, bu Plan’ın veya herhangi ba ka bir Plan’ın ba arı ansının çok az olaca ından eminiz. Kıbrıslı Rumlar, Türkiye’nin varlı ından, Kıbrıslı Türkler ise, adada Kıbrıslı Rumların sayısal ve ekonomik üstünlü ünden dolayı güvensizlik duyuyorlar. Ancak, AB içinde, ikimizde de küçük toplumlarız ve 450 milyon di er Avrupalı ile birlikte, daha iyi ve daha güvenli bir gelecek in a etmek için çaba harcıyoruz. Avrupa Birli i’nin kö e ta ı, dört özgürlü ün ba arı ile ve engellenmeden çalı masıdır. Bu basit gerçe i dile getirmenin ve hayata geçirmenin ya amsal önemde oldu una inanıyoruz. Kıbrıs’ın iki bölgeli Federasyon olması ve Türkiye’nin Avrupa Birli i’ne üye olmasına kadar K/T Olu turucu Devleti’ne yerle ecek Kıbrıslı Rumların sayısına belirli tahditler getirilmesi, temel özgürlüklerin hayata geçirilmesini hiç bir ekilde engellememelidir. Dolayısıyla, sadece emek, mallar ve hizmetlerin hiç bir engelleme olmadan özgürce dola ımı sa lanmakla kalmamalı, sermayenin serbestçe dola ımı da sa lanmalıdır. Kıbrıslı Türk veya Kıbrıslı Rum bir i adamı için, Kıbrıs topraklarının herhangi bir yerinde, herhangi bir aktivite yapması önünde hiç bir engel olmamalıdır. Tüm adanın ve özellikle K/T Olu turucu Devleti’nin kalkınmasını güvence altına almanın ve öngördü ümüz yüksek büyüme oranlarını gerçekle tirmenin tek yolu budur. Bu özgürlü ü altı, dolaylı olarak Plan’da da çiziliyor. Ek 2, li ik 3, Bölüm 6’da açıklıkla unu öngörüyor “Yerle im konusundaki herhangi bir kısıtlama Kıbrıs genelinde dola ım özgürlü ünün herhangi bir Kıbrıs vatanda ının geçici olarak (haftada üç günden fazla olmamak kaydıyla) ikametini veya kendi malını veya ba ka bir ikamet mahallinde tatil yapmasını engelleyemez.” Dolayısıyla K/R Olu turucu Devleti’nin bir vatanda ına haftada ortalama üç gün kendi malında kalma izni verilirken, malını geli tirmesinin yasaklanması mantıksızdır. Sermayenin serbest dola ımı, bir geçi döneminde kısıtlanacak yerle im özgürlü ü ile kesinlikle karı tırılmamalıdır. 40 5. Sonuçlar ve tavsiyeler Ara tırma, Kıbrıs’ın yeniden birle mesinin ve önümüzdeki müzakerelerde anla maya varılaca ı ekilde Annan Planı’nın hayata geçirilmesinin, adanın tümü için yeni bir refah ve güvenlik döneminin ba langıcı olabilece ini inandırıcı bir ekilde ortaya koydu. Çözümden sonra ilk yıllarda büyüme oranları önemli oranda hızlanacak ve Kıbrıslı Türkler, ilk kez, kendi devletlerini modernize etme ve K/R Olu turucu Devleti ile e itlik sa lamayı umabilecekler. Yerinden edilen insanların K/R Olu turucu Devleti’ne geri verilecek Varosha ve di er bölgelere yeniden yerle imi ve yer de i tirecek Kıbrıslı Türklerin yeniden yerle imi milyarlarca liraya mal olacak. Ancak, uluslararası ba ı yapacaklardan önemli katkı beklemeliyiz ve tüm bu süreç, in aat ve di er hizmetlerde büyük talep yaratarak ekonominin büyümesinin hızlanmasına yol açacaktır. Son olarak, Mülkiyet Kurulu’nun faaliyeti ve devredilecek malların tazmini/satı ı, kendi kendini finanse edecek ve büyük olasılıkla, Federal Cumhuriyetin gelecekteki kalkınmasında kullanılacak önemli miktarda kar getirecektir. Mallarını kaybeden binlerce mal sahibi için adaletin tecelli edecek olması da önemli bir olaydır. Kıbrıs nihayet yeniden normal bir ülke olacaktır. Demek ki, “Kurt geliyor” diye ba ırmak yerine, hepimiz adamızın yeniden birle mesine katkıda bulunmaya çalı malıyız. Bu çerçevede ve Federal Cumhuriyet’in daha iyi ve kesintisiz çalı masını ba armak için, müzakereler sırasında ciddi olarak göz önünde bulundurulaca ı umudu ile, u tavsiyeleri yapmak istiyoruz: 1. Ba langıç döneminde, örne in 10 yıl için, Olu turucu Devletler’e geri verilecek KDV, 1/3’ten 2/3’e yükseltilmelidir. Daha önce saptandı ı gibi, bu önerinin hayata geçirilmesi, her iki Olu turucu Devlet’in de yararına olacaktır. Olu turucu Devletler tarafından üstlenilen görevler ve sorumluluklar hesaba katıldı ında bu gereklidir. 41 2. Plan açıklıkla Kıbrıs’ın Avrupa Para Birli i’ne katılmasının beklendi ini belirtiyor. Ancak, u anda, Federal ve Olu turucu Devlet bütçeleri arasında koordinasyon için madde yoktur. Para biriminin istikrarı ve adanın ekonomik gelece inin güvence altına alınması açısından, bütçelerin koordinasyonu için gerekli mekanizmaları sa layacak bir maddenin Anayasa’ya eklenmesinin ya amsal önemde oldu una inanıyoruz. 3. Analizimizde, Olu turucu Devletlerin dı tan alaca ı borçların denetlenmesi gerekti ini ve Merkez Bankası ile Federal Hükümetin, böylesi borçlanmaları kontrol etme ve üst limitler koyma konusunda yetkili olması gerekti ini ortaya koyduk. 4. Kooperatif ve sigorta irketleri, borsacılar v.s. gibi, bankalar dı ındaki finans kurumlarının denetlenmesini sa lamak için yeni bir merkezi kurum olu turulmalıdır. 5. Bütçe analizinden, görülebilir gelecek için, adanın vergi sistemini de i tirmenin gerekmeyece ini açıklıkla tesbit ettik. Yine de, Federal Devlet’in, gerekli gördü ü zaman, dolaylı vergi toplama hakkına atıfta bulunmak yararlı olacaktır. Bu yetki, önerilen Anayasa’nın Madde 14(1c) ima ediliyor. Burada açıklıkla Federal Hükümetin tüm dolaylı vergilerden sorumlu oldu u (gümrük ve tüketim vergisi dahil) belirtiliyor. 6. Gerekli olursa, 10 yıl sonra, Mülkiyet Kurulu’nun hizmetlerini sürdürmesi. Annan Planı, Kurul’un çalı malarının on yıl sonra sona ermesini öngörüyor. (Ek VII, li ik 2, Madde 8). Ancak, topra a talep beklenenden daha yava olursa ve piyasanın çalı masına herhangi bir Olu turucu Devlet otoritelerinden suni müdahale yoksa, Kurul’un çalı malarına son vermek için bir neden görmüyoruz. Ba ka sözle, Katılım anla masına eklenecek Protokol’un maddeleri, hiç bir surette piyasanın normal çalı masını engellemek için kullanılmamalıdır. Mülkiyet Kurulu önceden belirlenen bir süre boyunca çalı malarını kesintisiz sürdürebilir ve kendine sunulan tüm malları mantıklı fiyatlara satabilir. 7. Tahvillerin çıkarılması ve tedavüle sokulması 3-5 yılda olacak. Geri ödemelerin de 3-5 yılda olması gerekiyor. Bu, güçlü enflasyonist baskıları engelleyecek ve Kurul’a, Borç ve De er oranlarını dü ük düzeyde tutma olana ı verecektir. Böylece, ihtiyacı oldu u zaman ucuz finans sa lama olana ı olacaktır. 42 8. Tazminat tahvillerinin önemli enflasyonist baskılara neden olmasını engellemek için, bankalara tahvilleri kırma izni verilmemesi gerekti ine inanıyoruz. 9. Annan Planı, i gal süresi boyunca mal-mülke ula amama tazminatının K/R Olu turucu Devleti tarafından ele alınmasını belirliyor. Bu görü e katılmıyoruz. Kıbrıslı Rumlar bugün mal-mülklerini kullanamıyorlarsa, bunun sorumlulu u onlara ait de ildir. Bundan ba ımsız olarak, Kıbrıs sorununa çözüm bulunmasını, adanın yeniden birle mesini, göçmenlerin yeniden yerle imini ve mal-mülklerine dönü ünü yukarıda sözü edilen tazminat konusunda ısrar ederek reddetmek ciddi hata olur. Ancak, Mülkiyet Kurulu’nun elde edece i karın belirli bir bölümünün, mal-mülküne ula ma hakkını kaybeden göçmenlere orantılı bir temelde verilmesi mutluluk verici bir çalı ma olur. 10. Annan Planı, açık bir ekilde Kıbrıs Lirası’nın Federal Cumhuriyetin para birimi olaca ını ortaya koyuyor. Bu para birimi, Avrupa Para Birli i gereklerine uygun olarak, ba ımsız bir Merkez Bankası tarafından yönetilecek. Bu çerçevede, en azından ilk a amalarda, iki ube olu turulması tehlikeli olacak. Bankacılık sektörünün denetiminin merkezi bir makam yani Merkez bankası tarafından yapılmasının da özel önemi vardır. 43 Ek 1: Var olan borçlar Annan Planı’nın gözden geçirilmi versiyonunda önerilen Anayasanın 47. Maddesi, iç borçların ödenmesi sorumlulu unu Olu turucu Devletlere veriyor. Tek olası istisna, yeniden birle meden sonra, her iki topluma da hizmet verecek altyapı finansmanı için alınan borçtur. Böylesi altyapılar örne in, limanlar ve havaalanları, iki Olu turucu Devleti birle tiren yol a ları v.s. olabilir. Ancak, böylesi ayırmanın yapılması oldukça zor olacaktır ve bu nedenle, bu ara tırmada Kıbrıs Cumhuriyeti’nin tüm iç borçlarının K/R Olu turucu Devleti üstlenir. Aynı maddeye göre, Türkiye ve Yunanistan’a olan borçlar ve silah alımları için harcanan borçlar dı ındaki dı borçları federal hükümet devralıyor. Ancak, yabancı borcun ödenmesinin iç mali sorumlulu u, nüfusu ondan yararlanan Olu turucu Devlet tarafından üstleniliyor. Bunun anlamı, Federal Hükümet, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin borçlarının ödenmesi için yabancı kreditörler kar ısında sorumlulu u üstlenir ve bu borcun ödenmesi için gerekli parayı K/R Olu turucu Devleti’nden alır Yukarıda belirtilenleri göz önünde bulundurarak, bu ara tırmanın amaçları için15, Kıbrıs Olu turucu Devleti tarafından, Cumhuriyeti’nin tüm borçlarının K/R “KKTC”nin tüm iç borcunun, K/T Olu turucu Devleti tarafından ödenece ini varsaydık. “KKTC”de bütçe açıklarının yardımlar eklinde Türkiye tarafından kapatıldı ını biliyoruz. Ancak, borçların bir kısmı, ba lıca Kooperatif kurumlarından alınan iç borçlanma yolu ödeniyor. Bu miktar tahminen 390 milyon KL’dir. Hiç bir resmi veri olmamakla birlikte, 2004 yılında faiz ödemelerinin 19.5 milyon KL’ye ula aca ını tahmin ediyoruz. Kıbrıs Cumhuriyeti’nin borçları için Maliye Bakanlı ı’nın 2003 yılı ile ilgili en yeni, gözden geçirilmi verilerini kullanıyoruz. 15 Bu konuda tavır belirledi imiz anlamına gelmiyor. Di er bir çok konu ile birlikte bu konuda müzakerelerde anla maya varılması gerekiyor. 44 Bu veriler devlet borçları ile ilgilidir ve belediyelerin, yarı-resmi kurulu ların veya hükümete ait irketlerin borçlarını kapsamıyor. Böylesi borçlar hükümet tarafından garanti edilmi olabilir. Bu borçların ilgili kurumlar tarafından ödenece i ve devlet garantisinin hayata geçirilmesinin istenmeyece i varsayılıyor. Kamu borçları ile ilgili durumu a a ıdaki tabloda özetlenmi tir. Tablo 9 2002 KLm ç Borç 2002 2003 2003 %GSYH KLm %GSYH 5230,42 84,59 5851,90 88,11 2714,81 43,91 2927,24 44,07 1528,91 24,73 1743,34 26,25 Merkez Bankası borçları 961,07 15,54 961,07 14,47 Other 224,83 3,64 222,83 3,35 Kısa vadeli borçlar 2515,61 40,68 2924,66 44,04 2447,00 39,57 2692,00 40,53 68,61 1,11 232,66 3,51 849,51 13,74 1014,65 15,28 6079,93 98,33 6866,55 103,39 Hükümetlerarası borç hariç devlet borcu 3627,68 58,67 4169,30 Uzun vade Kalkınma tahvili Sosyal Sigorta Fonu’ndaki Hazine bonoları Di er Dı Borç ToplamDevletBorcu 62,78 Faiz oranlarındaki devamlı dü ü e ra men ne yazık ki borcun büyük bölümü sabit yüksek faizlerledir. Borçların toplam maliyetinin yeniden finanse edilmesinin sonuçta dü ece ini umut ediyoruz. Maliye Bakanlı ı, 2004 yılı bütçesi için, imdiki sorumluluklar temelinde ve yeniden finanse etme sonucu olası tasarruflardan ba ımsız olarak, borç ödenmesi için toplam harcamaları 350 milyon KL olarak hesapladı.. 45 Appendix 2 - Tables Total Resettlement Costs Table 1 CYP m Financed By: State Private Varosha (excl. Houses) Infrastructure costs G\C Other Infrastructure G\C (incl. Morphou) Infrastructure costs G\C T\C Houses & Settlers' Incentives Resettlement T\C in G\C State (housing) costs Resettlement T\C in T\C State (housing) costs Turkish Settlers Incentives Total T\C Houses and Incentives Fed G\C Houses G\C houses (in G\C and T\C State) Varosha Houses Total G\C Houses Total Resettlement Costs Yr 1 State Private Total Yr 1 Yr 2 State Private Yr 3 State Private Yr 4 State Private Yr 5 State Private Yr 6 State Private Yr 7 State Private 158 497 655 40 107 41 107 36 99 14 99 11 83 7 339 99 438 86 32 85 31 71 30 47 3 33 3 6 450 150 120 720 90 30 40 160 - 90 30 40 160 - 90 30 40 160 - 90 30 120 - 90 30 120 - - - - - - - - 153 153 - 153 153 - 153 153 450 150 120 720 - 1 4 Yr 8 State Private - 6 1 - 4 - 6 - G/C Subsidised - 1,384 300 1,684 1,384 300 1,684 - 153 60 213 - 153 60 213 - 206 60 266 - 206 60 266 - 206 60 266 1,217 2,280 3,497 286 352 286 351 267 395 181 368 164 353 13 154 10 154 46 10 153 Resettlement Costs Table 2 Varosha (Infrastructure and Houses) Financed By: State Private Total CYP m CYP m CYP m Yr 1 State Private CYP m CYP m Yr 1 Yr 2 State Private CYP m CYP m Yr 3 State Private CYP m CYP m Yr 4 State Private CYP m CYP m Yr 5 State Private CYP m CYP m Reinstatement of G\C 4000 Houses x 150 sq. m x CYP 500 per sq. m. 300 300 60 60 60 60 60 Hotels Construction 4400/2 room x 60000 (4*) Construction 4400/2 room x 40000 (3*) 132 88 132 88 26 18 26 18 26 18 26 18 26 18 Shops, Offices, Restaurants etc. Construction 1000 shops x 100 sq. m. x 1000 per sq. m. 100 100 20 20 20 20 20 92 92 18 18 18 18 18 Change of use of existing shops, factories etc. 92 shops x CYP 1 m Infrastructure Costs Elementary Schools Construction 4 x CYP 1,5 6 6 High Schools Construction 6 x CYP 2,5 1 1 1 1 1 1 3 3 3 4 4 15 15 3 3 3 Paralimni Hospital enlargement Two Outsite clinics (2 x CYP 1m) 5 2 5 2 2 1 2 2 1 Police and Fire Dpt. Construction CYP 7 m 7 7 2 2 2 Court houses, municipalities etc. Construction - 20 20 4 4 4 8 8 3 3 3 Sports Ground ( ) Construction 4 years 5 5 - 2 2 2 Covered Sports Centre Construction 3 3 - 2 2 Museum Construction 1.5 7 - 7 1 2 2 Roads (from scratch - 3 years) 40 40 13 Water Supply (from scratch - 2 yrs) 15 15 8 1 1 1 13 13 1 1 15 15 8 8 Electricity Grid (from scratch plus modernising existing one) 48 48 12 12 12 12 Telephone Grid (from scratch) 15 15 4 4 4 4 30 4 797 955 40 Total Cost 30 158 1 1 1 8 Desalination Unit (2 years-BOT) Sewage (up to 2012 - 8 years) Yr 7 Yr 8 State Private State Private CYP m CYP m CYP m CYP m - Town Hall and Culture Centre Construction 3 years Churches ( 7 years) Construction 7 x 1 Yr 6 State Private CYP m CYP m 4 167 41 4 167 36 4 159 14 4 159 11 4 143 7 4 1 4 47 4 1 4 - # Resettlement Costs Table 3 Other Infrastructure Costs G\C - except Varosha (not incl. houses) Financed By: State Private Total CYP m CYP m CYP m Roads 1. Kokkinotrimithia - Morphou already under construction, just 5km concern the Plan: Zodia - Morphou 5 x 2.5 (est. cost of roundabouts) 2. Larnaka - Famagusta 20km x 2 3. Dhenia - Mirtou 20km x 0.5 4. Kontea - Kalopsida 4km x 0.5 5. Kontea - Kalopsida overpass 6. Improvement of 175km of Road x 0.3 (870/5) which will be returned to the G\C State Water Supply 1. Desalination Unit ( 3 years) 2. Improvement of supply grid (50 villages) 6 13 3 1 1 6 13 3 1 13 3 53 53 11 11 11 25 25 10 5 38 38 3 3 Electricity: Improvement of supply grid Schools (50) 1. Construction 2. Repairs 25 x 1.5 25 x 0.75 Police Stations 1. Construction 5 x 1 2. Police Station and Fire Dpt. Morphou Construction 6 Yr 3 State Private CYP m CYP m 13 40 10 2 1 10 ) (20 x 0.1) Yr 2 State Private CYP m CYP m 13 40 10 2 1 Improvement of telephone grid Hospitals 1. Morphou Hospital 2. County Hospitals ( Yr 1 State Private CYP m CYP m 8 11 8 8 13 13 13 1 1 1 5 Yr 4 State Private CYP m CYP m 15 2 15 2 4 1 4 1 4 4 38 19 38 19 8 4 8 4 8 4 8 4 Yr 5 State Private CYP m CYP m 5 2 2 2 6 2 2 2 Public Buildings 1. Court Houses, municipalities and county offices, Morphou Construction 12 2. Town Hall Morphou 3. 50 community buildings, Construction 50 x 0.3 12 4 15 12 4 15 2 1 3 2 1 3 2 1 3 2 2 3 3 Sewage 1. Sewage Morphou 2. Sewage other 20 20 20 20 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 5 5 2 2 2 4 2 25 4 2 25 1 1 6 1 1 6 1 1 6 50 Churches, repair and construction (50 x 0.3) Carpasia 1. Elementary Schools, Construction 3 x 1.5 2. High Schools, Construction 2.5 3. County Hospital 4. Marina 5. Apostolos Andreas monastery, restoration 6. Improvement of Telephone supply grid 7. Police and Fire Dpt. 8. Desalination Unit 9. Sewage (2 x 4) Total 15 1 10 2 1 2 15 8 339 99 15 3 1 10 2 1 2 15 8 1 3 438 86 3 3 1 1 1 Yr 8 State Private CYP m CYP m 8 4 5 Industrial area, improvement Mia Milia Yr 7 State Private CYP m CYP m 11 6 Sports Centres 1. Sports Centre Morphou 2. Covered Sports Centre Morphou 3. Improving sports grounds in other areas (50 x 0.5) Yr 6 State Private CYP m CYP m 3 3 3 3 3 3 1 6 3 3 3 3 3 1 1 5 1 5 1 32 85 5 1 31 71 1 30 47 1 3 33 1 3 6 1 - 6 48 1 - 6 - Resettlement Costs Other Table 4 Housing relocated T\C & Settleres' Incentives and G\C Houses 1. Resettlement G\Cs in G\C State Financed By: State Private Total CYP m CYP m CYP m Yr 1 State Private CYP m CYP m Yr 2 State Private CYP m CYP m Yr 3 State Private CYP m CYP m Yr 4 State Private CYP m CYP m Yr 5 Yr 6 Yr 7 State Private State Private State Private CYP m CYP m CYP m CYP m CYP m CYP m Yr 8 State Private CYP m CYP m G\C subsidised 28 thousand houses (80 thousand people) Repair of 21 thousand houses currently inhabited (21 x 125 sqm x 300 per sqm) plus New Construction of 7 thousand x 125 x 500 2. Resettlement T\Cs from G\C State 788 438 450 450 90 90 90 90 90 150 150 30 30 30 30 30 0 0 98 55 0 0 98 55 0 0 98 55 0 0 98 55 0 0 98 55 0 0 98 55 0 0 98 55 0 153 0 153 0 153 G\C subsidised 3rd to 5th year Repair 8,500 houses (12,500 + 8,400 people) 125 x 150 5. Incentives for Turkish Settleres 98 55 Fed Construction new 4 thousand houses (15 thousand people) 125 x 300 4. Resettlement G\Cs in T\C State 0 0 Fed Construction new 12 thousand houses (47 thousand people) 125 x 300 3. Resettlement T\Cs from T\C State 788 438 159 159 53 120 40 1384 2104 160 53 53 Fed 40 thousands/4 x 12000 120 Total 720 40 153 160 40 153 160 206 120 206 120 206 49 Appendix 3 - Charts Chart 1. Chart 2. 50 Chart 3. Chart 4. 51 Chart 5. Chart 6. 52