Ayvalık (Ege Denizi) Kıyılarında Denizkestanesi (Paracentrotus
Transkript
Ayvalık (Ege Denizi) Kıyılarında Denizkestanesi (Paracentrotus
www.yunus.gov.tr ISSN 1303 - 4456 Yunus Araþtýrma Bülteni 2013 (4): 3-7 Araþtýrma Makalesi Research Article Ayvalýk (Ege Denizi) Kýyýlarýnda Denizkestanesi (Paracentrotus lividus) Avcýlýðý Yeþim DEMÝR SAÐLAM1*, Okan AKYOL2, Cemil SAÐLAM2 1 2 Ordu Üniversitesi, Deniz Bilimleri Fakültesi, Balýkçýlýk Teknolojisi Mühendisliði, Ordu, Türkiye Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Urla, Ýzmir, Türkiye Geliþ Tarihi: 10.06.2013 Kabul Tarihi:19.07.2013 * Sorumlu yazar: Tel: 0 (452) 234 66 31 Faks: 0 (452) 234 66 32 e-posta: yesimdemir55@windowslive.com Abstract Fishing on Sea Urchins (Paracentrotus lividus) Along the Coast of Ayvalýk (Aegean Sea). This study aims to determining of sea urchin fishing methods, fishing gear, fishing season, form of consumption and contributions to both regional economy and fishery. This study was carried out in the coasts of Ayvalýk between January and March 2013. We made interviewing with sea urchin fishermen and on-site observations. The seasonal sea urchin fishery is done for additional income by local fishermen. The sea urchins are collected by both diving and indigenous spoon shape scoop. Sea urchins obtained are cut transversal and gutted the gonads. Then, the gonads are bottled as 200 ml; afterwards, these bottles are sold to the local restaurants and/or other restaurants in Istanbul and Ankara. We determined that the local people are also participated to this fishery. Sea urchins are known with aphrodisiac effects and used appetizer. Keywords: Sea urchin, Paracentrotus lividus, Fishery, Ayvalýk, Aegean Sea Özet Bu çalýþmada, bölgedeki denizkestanesi avcýlýðý yönteminin, av aracý, avlanma dönemi, tüketim þekli, ekonomiye ve balýkçýlýða olan katkýsýnýn belirlenmesi amaçlanmýþtýr. Çalýþma, Ocak-Mart 2013 tarihlerinde Ayvalýk kýyýlarýnda denizkestanesi avcýlýðý yapan balýkçýlarla yapýlan görüþmeler ve yerinde gözlemlerle gerçekleþtirilmiþtir. Bu çalýþmada, kýyý balýkçýlarýnýn yan gelir olarak denizkestanesi avcýlýðýný dönemsel olarak yaptýðý; avcýlýðýn dalarak veya bölge balýkçýlarýnýn kendilerine özgü geliþtirdikleri bir kepçe yardýmýyla yaptýklarý belirlenmiþtir. Hasat edilen denizkestaneleri makas yardýmýyla ortadan ikiye kesilerek gonadlarý 200 ml'lik þiþelerde toplanýp, Ayvalýk'taki restoranlara ve Ýstanbul, Ankara gibi büyük þehirlerdeki restoranlara satýþa sunulmaktadýr. Yöre halkýnýn da denizkestanesi avcýlýðý yaptýðý tespit edilmiþtir. Halk tarafýndan afrodizyak etkisi olduðu düþünülen denizkestanesi meze olarak kullanýlmaktadýr. Anahtar Kelimeler: Denizkestanesi, Paracentrotus lividus, Balýkçýlýk, Ayvalýk, Ege Denizi Giriþ Denizkestanelerinin (Echinoidea) binden fazla türü bilinmektedir (Lök ve Köse, 2006). Denizkestaneleri vücut yapýlarýnýn simetrisine göre düzenli (radyal simetrik) ve düzensiz (bilateral simetrik) olarak iki gruba ayrýlýr (Demirsoy, 2005). Türkiye sularýnda bulunan ekonomik deðere sahip düzenli © Su Ürünleri Merkez Arastýrma Enstitüsü Müdürlügü, Trabzon denizkestanesi türü Paracentrotus lividus (Lamarck 1816)'tur. P. lividus sýð sulardan, 80 m derinliðe kadar kayalýk veya posidonia çayýrlarý içerisinde daðýlým gösterirler (Bulleri vd., 1999). P. lividus'un kabuðu yarým küre þeklinde, yeþilimsi ve ortalama 5 cm, karýn bölgesi hafifçe basýktýr. 4 Saðlam vd. / Yunus Arþ. Bül. 2013 (4): 3-7 Aðýz bölgesi oldukça küçük, dikenleri sýk, sivri, viole kahverengi veya siyah ve ortalama 3 cm uzunluðundadýr (Geldiay ve Kocataþ, 1988). Denizkestanesi avcýlýðý Akdeniz, Asya ve Amerika kýyýlarýnda gonadlarýnýn (yumurta) tüketimi için yapýlan yaygýn bir avcýlýktýr (Scheibling ve Mladenov, 1988). P. lividus türü lezzetli ve kendine has aromasýndan dolayý beðenilen bir türdür. Ýçerisinde beþ parça yarým ay þeklinde bulunan gonadlarýn rengi sarýturuncudur. Gonadlarý geliþim göstererek aðýrlýðýnýn yaklaþýk %10'unu oluþturabilir ve özellikle Ocak-Nisan aylarý arasýnda avcýlýðý ve tüketimi (sos, çorba, omlet veya konserve olarak) yoðunlaþmaktadýr (Cruz-Garcia vd., 2000). Türkiye'de P. lividus üzerine yapýlan az sayýda çalýþma vardýr. Bunlar sýrasýyla biyoekolojisi (Ünsal, 1973), embriyo toksikolojisi (Oral ve Uysal, 1996; Oral, 2000), yetiþtirme teknikleri (Lök vd., 2002), biyokimyasal komposizyonu (Dinçer, 2002) ve gonado- Þekil 1. Çalýþma sahasý somatik indeks saptamalarý (Köse, 2005) üzerinedir. Denizkestanesi avcýlýðý üzerine ise herhangi bir çalýþmaya rastlanmamýþtýr. Bu çalýþmada, Ayvalýk kýyýlarýnda küçük ölçekli balýkçýlarýn dönemsel olarak yaptýklarý ve onlara ek gelir saðlayan denizkestanesi (P. lividus) avcýlýk yöntemi ve av aracýnýn tanýtýmýnýn yaný sýra pazarlama þekli ve bölge balýkçýlýðýna olan katkýsý ilk kez incelenmiþtir. Materyal ve Metot Bu çalýþma, Balýkesir Ýli'ne baðlý Ayvalýk ilçesinde (Þekil 1), denizkestanesinin (P. lividus) yoðun avcýlýðýnýn yapýldýðý OcakNisan dönemine de denk gelen, 15–16 Mart 2013 tarihinde yürütülmüþtür. Alibey Adasý balýkçý barýnaðý ve Ayvalýk kýyýlarýnda rastgele seçilmiþ 14 balýkçý ve yöre halkýndan bir kiþi ile yüz yüze görüþmeler yapýlarak, denizkestanesi avcýlýðý, pazarlanmasý, arz ve talep hakkýnda bilgiler alýnmýþ; av aracý ve yöntemi hakkýnda teknik detaylar elde edilmiþtir. Saðlam vd. / Yunus Arþ. Bül. 2013 (4): 3-7 Bulgular Ayvalýk ilçesinde yapýlan denizkestanesi avcýlýðýnýn yaklaþýk 30 yýl gibi bir geçmiþe dayandýðý balýkçýlarla yapýlan görüþmelerden anlaþýlmýþtýr. Balýkçýlar av sahasý olarak bölgede bulunan irili ufaklý 24 adanýn etrafýnda denizkestanesi avcýlýðýný gerçekleþtirdiklerini beyan etmiþlerdir. Avcýlýkta iki farklý yöntem uygulanmaktadýr. Bunlardan biri maske-þnorkel-palet kullanýlarak serbest dalýþ yöntemidir. Ýkinci yöntem ise balýkçýlarýn ve halkýn kendi imkânlarý ile yaptýklarý denizkestanesi kepçeleri ile toplayýcýlýktýr. Ayvalýk ilçesinde denizkestanesi avcýlýðý Ocak ayýnda baþladýðý için sularýn soðuk olmasýndan dolayý ikinci yöntem olan kepçe ile avcýlýk yöntemi daha yaygýn olarak kullanýlmaktadýr. Denizkestanesi avcýlýðýnda, türün adalar etrafýnda yoðun olarak yayýlým göster- diði 34 m derinlik nedeniyle kepçe uzunluklarý ortalama 4 metre civarýnda tutulmaktadýr. Ýncelenen denizkestanesi kepçelerinin yapýsal olarak iki farklý tipi bulunmaktadýr. Bölge halký tarafýndan kullanýlan kepçelerin kenar yapýsý týrmýk þeklinde ve 2,5 m boyunda, balýkçýlar tarafýndan kullanýlan kepçelerin aðýz yapýsý ise kaþýk þeklinde olup 4 m boyundadýr (Þekil 2, 3). Toplanan denizkestaneleri karaya çýkartýldýktan sonra hýzlý bir þekilde iþlenmek üzere ele alýnmaktadýr. Ýþleme esnasýnda dikenlerinin ele batmamasý için kalýn eldivenler kullanýlmaktadýr. Eldiven yardýmý ile tutulan denizkestaneleri makas veya býçak yardýmýyla enine kesilerek ikiye ayrýlýrlar. Ýkiye ayrýlan denizkestanelerinin gonadlarý bir çay kaþýðý yardýmýyla toplanarak 200 ml'lik ayran þiþelerine pazarlanmak üzere doldurulmaktadýrlar. Þekil 2. Bölge halký tarafýndan kullanýlan denizkestanesi kepçesi. Þekil 3. Balýkçýlarýn kullandýðý denizkestanesi kepçesi. 5 6 Saðlam vd. / Yunus Arþ. Bül. 2013 (4): 3-7 Þiþelenen denizkestanesi gonadlarý þiþe baþýna 1525 TL fiyat aralýðýnda alýcý bulmaktadýr. 200 ml þiþelerin doldurmak için gereken denizkestanesi adedi ise gonadlarýnýn olgunluðuna göre 30100 adet arasýnda deðiþiklik göstermektedir. Denizkestaneleri yoðun olarak Ankara, Ýstanbul ve Ýzmir gibi þehirlere ve bu þehirlerde bulunan restoranlara pazarlanmaktadýr. Ürünün tüketimi için tercihte en önemli neden olarak afrodizyak etkisinin olduðu öðrenilmiþtir. Denizkestanesi avcýlýðýný bölgede yoðun olarak küçük ölçekli balýkçýlar yapmaktadýr. 310 m'lik boylarda balýkçý kayýðýna sahip küçük ölçekli balýkçýlar dönemsel olarak farklý türler için (balýklar, kafadanbacaklýlar, vb.) avcýlýk yapmaktadýrlar; fakat balýk sýkýntýsý yaþanan günlerde denizkestanesi avcýlýðýna yönelerek günü kurtarma çabasýnda bulunduklarýný belirtmiþlerdir. Ayvalýk bölgesinde yaþayan halkýn da lezzetinden dolayý avcýlýk dönemleri olan Ocak-Nisan aylarý arasýnda denizkestanesi avcýlýðýný amatör olarak kendi tüketimleri için yaptýklarýný ifade etmiþlerdir. Tartýþma ve Sonuç Ayvalýk'ýn Midilli Adasý'na olan yakýnlýðý ve 1923'te gerçekleþen Lozan mübadelesinin etkisiyle bölge halký Rumlarla sosyal ve kültürel anlamda yoðun bir alýþ-veriþ içerisindedir. Denizkestanesi avcýlýðýna ve satýþýna Ege'nin diðer bölgelerinde henüz rastlanmamaktadýr. Avcýlýðýn ve tüketimin Ayvalýk bölgesinde yoðun oluþunun bu bölgedeki sosyal ve kültürel alýþ-veriþten kaynaklandýðý düþünülmektedir. Denizkestanesi, Asya ülkeleri ve Avrupa ülkelerinde (Fransa, Ýspanya, Ýtalya gibi) sevilerek tüketilmektedir. Fakat Avrupa'da 1990'lý yýllardan sonra aþýrý denizkestanesi avcýlýðý nedeniyle stoklarýnýn önemli bir düþüþ içerisinde olduðu bildirilmektedir (Keesing ve Hall, 1998). Ülkemizde ise bu türün stoklarý hakkýnda bilimsel veriler bulunmamakla beraber, Ege bölgesinde yoðun olarak daðýlým gösterdiði gözlenmektedir. Denizkestanesinin protein içeriðinin karþýlaþtýrýlmasýnda karides ve yengeçlerden düþük; fakat istiridye ve midyelerden yüksek protein içeriðine sahip olduðu tespit edilmiþtir (Mataix-Verdu, 1993). Ege bölgesinde yaygýn olarak daðýlým gösteren denizkestanesinin (P. lividus) sürdürülebilir avcýlýðý için stok çalýþmalarý yapýlmalý, avlanabilir miktarlarý hesaplanmalý, türün bilimsel iþleme teknikleri ortaya konmalý ve olasý ihracat olanaklarý da deðerlendirilerek ekonomiye kazandýrýlmasý için çalýþmalar yapýlmalýdýr. Kaynaklar Bulleri, F., Benedetti-Cecchi, L. ve Cinelli, F. 1999. Grazing by the seaurchin Arbacia lixula L. and Paracentrotus lividus Lam. in the Northwest Mediterranean. J. Exp. Mar. Biol. Ecol., 241: 81-95. Cruz-Garcia C., Lopez-Hernandez, J., Gonzalez-Castro, MJ., Rodrõguez-Bernaldo De Quiros, A.I. ve Simal-Lozano, J. 2000. Protein, amino acid and fatty acid contents in raw and canned seaurchin (Paracentrotus lividus) harvested in Galicia (NW Spain), 80: 1189-1192. Demirsoy, A. 2005. Yaþamýn Temel Kurallarý, Omurgasýzlar Ýntervebratalar (Böcekler Dýþýnda), Cilt II/Kýsým I, Altýncý Baský. Meteksan-Ankara. 1210 s. Dinçer, T. 2002. An investigation on biochemical composition of seaurchin, P. lividus (Lamarck 1816), (in Turkish). Ege University, Institute of Sciences, MscThesis, Bornova-Izmir. Geldiay, R. ve Kocataþ, A. 1988. Deniz Biyolojisine Giriþ. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi. Ege Üniversitesi Basýmevi Bornova-Ýzmir. No:31, 458 s. Keesing, J.K. ve Hall, K.C. 1998. Review of harvests and status of world seaurchin fisheries points to opportunities for aquaculture. Journal of Shellfish Research, 17: 1597-1604. Saðlam vd. / Yunus Arþ. Bül. 2013 (4): 3-7 Köse, A. 2005. Gonad productivity and index changes of seaurchins (Paracentrotus lividus Lamarck, 1816) in Çeþme-Mersin Bay (in Turkish), PhD. Thesis, Ege University, Institute of Sciences, Izmir, 140p. Lök A. ve Köse A. 2006. UrlaÝskele'den Toplanan Deniz Kestanelerinin (Paracentrotus lividus, Arbacia lixula) Gonadosomatik Ýndeks Deðiþimi. E.Ü. Su Ürünleri Dergisi. Cilt 23, Sayý (1-2):7-11. Lök, A., Acarlý, S., Köse, A. ve Serdar, SW. 2002. Seaurchins and rearing techniques (in Turkish), In: E. Özhan, N. Alpaslan (eds.) Türkiye'nin Kýyý ve Deniz Alanlarý IV. Ulusal Konferansý, Vol. II, pp. 769-780. Mataix-Verdu, J. 1993. Tabla de Composicion de Alimentos Espanoles. Universidad de Granada, Granada, pp 214-216. Oral, R. 2000. Investigation on the spermiotoxic and 7 embryotoxic effects of selenate, selenite and Seleno-DL-Metionine on Paracentrotus lividus (Lamarck, 1816) (in Turkish), Journal of Fisheries and Aquatic Sciences,17 (3-4): 165176. Oral, R. ve Uysal, H. 1996. Toxic effects of selenium on embryonic development of seaurchin Arbacia lixula (in Turkish), Journal of Fisheries and Aquatic Sciences,13(3-4): 273-285. Scheibling, R.E. ve Mladenov, P.V. 1988. The decline in the seaurchin (Tripneustes ventricosus) fishery in Barbados: A survey of fishermen and consumers. Marine Fisheries Review, 49: 62-69. Ünsal, S. 1973. Bio-ecological investigations on Echinodermata that live in Turkish sea waters of Aegean Sea (in Turkish). PhD. Thesis. Ege University, Izmir. 137 p.