beslenme ve kanser ilişkileri
Transkript
beslenme ve kanser ilişkileri
BESLENME VE KANSER İLİŞKİLERİ MERSİN SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜ EĞİTİM ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ Züleyha KAPLAN Kanser oluştuktan sonra ilaç ile veya cerrahi tedavisi zor, zahmetli ve pahalıdır. Kanser oluşmasını önleyecek tedbirlerin alınması ise kolay ve çok ucuzdur. KANSER OLUŞUMU Normal hücre Mutasyon ile anormal hücre çoğalması Tümörün kan dolaşım sisteminden beslenmesi Tümörün kan dolaşım sistemi ile diğer organlara hücum etmesi GELİŞMEKTE OLAN GELİŞMİŞ ÜLKE FARKI Yaşa standardize insidans ve mortalite hızları Türkiye Kanser dünya üzerinde her yerde eşit miktarda ortaya çıkmaz NEDEN ? Ülkeler arasında kanser görülmesi arasında büyük farklar vardır. Hatta bir ülke içinde bile bölgeler arasında çok değişik oranlarda görülür. Bu olay genetik bir sebebe bağlanamaz. Acaba başka ne sebeplerle bu değişim meydana gelir ? Türkiyede değişik yörelerde kanser sıklığı 80 70 60 50 40 30 Esophagus Gastric Colorectal 20 10 0 Diyarbakır Malatya Van Erzurum Memik F. et al Uludag Univ. Med School Bursa Turkey DOĞU VE BATI ANADOLU DA GI KANSER İNSİDANS FARKLARI 900 800 700 600 Bursa Erzurum Van 500 400 300 200 100 0 Mide Ösafagus Kolon MemikF. ve ark UÜTF Okçu N ve ark. Atatürk ÜTF Türkdoğan K.ve ark. YYÜTF Yerleşim yerlerine göre kanserler, Türkiye, erkek Yerleşim yerlerine göre kanserler, Türkiye, kadın KANSERİN ÖNLENMESİ VE ONDAN KORUNMASI ANCAK SEBEP OLAN FAKTÖRLERİN ÖĞRENİLMESİ İLE MÜMKÜNDÜR. KANSERİN NEDENLERİ Bazı Virüsler Sigara Radyasyon Alkol Kimyasal Maddeler Yanlış Beslenme Çevre Kirliliği Hareketsiz Yaşam Aşırı Güneş Işını-Solaryum Genetik ve Yaş Aşırı Röntgen Işını BÖLGELER ARASINDAKİ BU FARKLARIN SEBEPLERİ VARDIR. BUNLAR HERKES TARAFINDAN BİLİNMELİ VE ÖNLEMLER ALINMALIDIR. Göçmen Çalışmaları En çok mide kanseri görülen Japonyadan ABD lerine göçenlerde, Mide kanseri görülmesi azalmakta, Amerikalılar gibi barsak kanseri artmaktadır. Sebep; Bunların da Amerikalılar gibi beslenmesidir İnsanda oluşan kanserlerin % 70-90’ çevresel kaynaklıdır. % % % % 50 BESLENME 33 Sigara ve Tütün ürünleri 5-10 Mesleki etkileşim 3 Radyasyon Diet, Nutrition and Cancer 1992. Academic Press, Washington DC. Beslenme ve Kanser Ülkeler arasında kanser görünümü çok değişiklikler gösterir (göçmen çalışmaları). Ülkelerdeki yaşama tarzları ve diyet önemli rol oynar. Yıllardır, yağ tüketimi suçlu bulundu. FAKAT son çalışmalar yağ tüketiminin yanı sıra bazı faktörler de önemli olduğunu gösterdi. Önemli olan: (Bilhassa kolon ve meme) 1- Pozitif enerji 2- Erken .Menarş 3- Erişkin yaşta kilo alma 4- Fiziksel inaktivite 5- Kırmızı et tüketimi Willett W.C. Cancer Research. 2001 KANSER OLUŞMASINDA FAKTÖRLER Besinlerde Üreyen Küf ve Toksinler (Aflatoksin) Besinlerdeki Doğal Kanserojenler (Fazla tuz) Besin İşleme Yöntemleri (saflaştırma, saklama) Besin Pişirme Yöntemleri (direk ateşte pişirme, tütsüleme) Besinlerdeki Katkı Maddeleri Tüketilen Besin Çeşitleri ve Miktarlar Şişmanlık Alkol Vitamin ve Mineral Yetersizlikleri Besinlerdeki kanser yapıcı özellikler Doğal karsinojenler Kızartma ve yanma ile ortaya çıkan maddeler Besinlere ilave edilen zararlı maddeler . (Tatlandırıcılar, Boyalar, koruyucular, ) Tütün , Alkol Kanser oluşumunda Yağ tüketimi, fiber, meyve ve sebzeden daha önemlisi; Enerji Balansı’dır (Enerji alımı /harcanması) Erkeklerde kolon kanseri riski bel çapı ile orantılıdır Bel çevresi 94cm (Erkek) 80cm (Kadın) Geçmemelidir Fizik aktivitesi fazla olan toplumlarda kolon Ca daha az. Hayvan Etleri Son yıllarda gittikçe artan şekilde besi hayvanlarına ilaçlar verilmektedir. Bu olay tavuk içinde geçerlidir. En sağlıklı etler dağ köylerinde yetişen tavuk ve hayvan etleridir Kalın Barsak Tümörleri ve Kırmızı et tüketimi Günlük et tüketimi fazlalığı riski arttırıyor. OR=1.11 (CI, 1.03 - 1.19) Çok pişmiş et,risk yüksek OR=1.29 Orta/az pişmiş et risk OR= 1.10 Yüksek ateşte ızgarada çok pişmiş et OR= 1.26 Tavada pişmiş et OR=1.15 Rashmi Sinha, Wong Ho Chow. Markin Kulldorff Cancer Research 59, 4320-4324, September 1. 1999 Beslenme ve Kalınbarsak Kanseri Kalın barsak kanseri dünyada en çok ABD ve kuzey Avrupa gibi gelişmiş, zengin ülkelerde görülür. Bu ülkelerde et, yağ ve şeker çok fazla tüketilir. Taze meyve ve sebze, salata az yenir. Etler genellikle yağda kzartılır. Maalesef, ülkemizdede barsak kanseri artmaktadır. Kolorektal Adenomlar ile Kırmızı et tüketimi ve pişiriliş şekli ilişkisi Kırmızı etin yüksek ısıda (ızgara gibi) pişirilmesi ile; Heterosiklik Aminler Polisiklik aromatik hidrokarbonlar ortaya çıkar. Bunlar Kolon tümörlerin ortaya çıkışında rol oynarlar. Obezite (Aşırı şişmanlık) Obezite ABD lerinde korkutucu bir sağlık halini almıştır. Halkın % 64 ü aşırı şişmandır. Hareketsiz hayat ve aşırı yemek bu ülkede yılda 400.000 ölüme sebep olmaktadır. Kanser ölümlerinin kadında %20 si; erkekte % 14 ü şişmanlığa bağlıdır. Calle EE, Rodriguez C, et.al . N Engl J Med 2003; 348:1625 –1638 Türkiyede Aşırı Şişmanlık Ülkemizde kadınların %43.0 Erkeklerin %21.1 Ortalama Türk halkın % 22.3 ü aşırı şişmandır. (TURDEP Study ,Diabetes Care, 2002) Bu kişilerin Hem şeker hastalığı ve kalp hastalığına hem de çeşitli Kanser türlerine yakalanma riskleri büyüktür. Bunların bir kısmı, kansere bağlı ölümlerle kaybedilecektir. Meme kanseri ve karın yağı Kadınlarda göbek çevresi yağ fazlalığı ile meme kanseri oluşması kolaylaşır. Bu İlişki bilimsel olarak kanıtlanmıştır. David V. Schapira, Robert A. Clark, Peter A. Wolff, Cancer Vol 74. 2006 Kanser ve Akdeniz Bölgesi Akdeniz bölgesinde tüm kanser cinsleri, İskandinavya, İngiltere ve Amerika B. Devletlerine göre daha az görülür (Özellikle kolon, meme, endometrium ve prostat) Sebep: Akdeniz diyeti Cancer and Meditteranean dietary Traditions Antonia Trichopoulou et al. Cancer Epidemiology, Biomarkers α Prevention. Vol. 9 869-873, Sept. 2000 Akdeniz Bölgesi Diyeti Akdeniz diyeti Zeytin yağı, zeytin Sebzeler (zeytinyağlı yemekler) Meyvalar (taze) Salatalar (zeytinyağlı) Bol tahıl ürünleri (ekmek) Baklagiller bol Alkol az (çoğu zaman yemekle beraber şarap) Et az yenir Süt, peynir, yoğurt (orta derecede) Diyet ve Kanser Meyve ve sebzenin bol yenmesi büyük olasılıkla; Ağız , Akciğer Yemek borusu, mide, makat Kanserine karşı koruyucudur Muhtemelen; Pankreas, Gırtlak, meme ve mesane kanserine karşı koruyucudur. Akdeniz Bölgesinde Mide Kanseri Sık Oluşu 1- Helicobacter pilori 2- Fazla tuz tüketimi ? 3- Sigara Mide Kanserinde Suçlu Beslenme Faktörleri Karbonhidrat’dan zengin diyet (Patates, ekşi ekmek(Çin)) Fazla tuz kullanımı Sebze, meyve sebzenin az tüketimi (vitamin eksikliği) Kurutulmuş balık, soya sosu, salamura gıda (Japonya) İçme sularındaki fazla nitrat, asbestos Konservelerdeki Nitrat --> Nitrosamin MİDE KANSERİNDE BAZI MADDELERİN KORUYUCU ROLÜ Capsaicin:. Mide’de Nitrosamin’i nötralize eder. H.Pylori’yi öldürür (Acı biber). Lutein, Zeaxanthin ve Sulforaphane : Kuvvetli Antioxidant özellikleri olan bu üç madde kıvırcık lahana’da bulunuyor. Monoterpen’ler: Karsinojen maddeyi hücre dışına atma özellikleri var (Limon, turunç ve diğer narenciye). L. Applegate. Runners world. May 96. Vol. 31.5:28 Folik asit ve Kanser Folik Asitin kullanılması Kolon adenomasını azaltır. Günlük Folik asit alınması ile 15 yıllık takipte kolon kanseri riskinin azaldığı gösterildi Folik Asit, metilentetrahidrofolate reduktaza geninin polimorfismini düzelterek etki eder. Folik Asit, Aşırı alkol alımındaki kolon kanser riskini durdurur. En çok ,yeşil sebzeler,ıspanak, yer fıstığı, fındık, karnabahar, kepekli ekmekte mevcuttur. Yemek borusu ve mide kanseri riskine karşı meyve ve sebze tüketimi İsveç te ülke çapında yapılan bir çalışmada: Günde fazla sebze meyve tüketen (ort.günde 4.8 porsiyon) toplumda az tüketene (günde 1.5) göre: Yemek Borusu kanseri %50 daha düşük bulunmuştur. Terry P.,Lagergreen.:Eur.J. Cancer Prev. Aug.2001 Balık eti Ton balığı, sardalya, uskumru, alabalık, somon gibi balıklar kalp ve damar hastalıklarının yanında kansere karşı da koruyucudur. Balık Yağda Kızartılmamalıdır!!! Kansere karşı fitik asit Fitik asit (myo-inositol hexaphospate); Antioksidan olarak çalışır. reaktif oksijen türlerini inhibe ederek DNA zararını önler. Buğday, pirinç, arpa, çavdar gibi bitkilerde ve fasulyede bulunur Midorikawa K et al. Biochem.Biophys.Res. Nov.2001 Süt ve süt ürünleri ile Kansere karşı korunma Genelde yağların kanser oluşumunda kötü etkisi vardır,fakat süt yağı (konjuge linoleic asit) koruyucu etki yapar. Kalsiyum ve süt ürünleri Kolon kanserine karşı koruyucudur. Hayvan ve insan çalışmaları; Bovine Lactoferrin in (blF) kolon karsinojenezisinin post initiation dönemini durdurduğunu göstermiştir. Tsuda H.et al. Mutat Res. April 2000 Anti-Karsinojen Besinler Narenciye meyveleri, Karpuz, havuç Lahana,Turp, soğan, sarımsak, pırasa Siyah veya yeşil çay Fasulye, Bezelye Ispanak, yeşil salata, Marul, Roka, Tere, Maydonoz. Fındık, Fıstık, Çekirdek, ceviz Yemek yapımında kullanılan yağ cinsi Yapılan olgu-kontrol çalışmasında: Yemek yaparken kullanılan Margarin ile mide kanseri arasında, kesin ilişki bulunmuştur. Zeytin yağı, mısır yağı ve ayçiçek yağı koruyucu görülmüştür. Memik F. ve ark.: Journal. Environ Toxicol Oncol. 1996 Kalın barsak Kanserinde Posa Sebze ile alınan Posa koruyucu oluyor. Aynı görevi meyve ve tahıl dan alınan posa yapamıyor. Domates Domates te bulunan likopen maddesi kuvvetli “Anti-karsinojendir. Domatesin ; Prostat , Mide, Akciğer, Pankreas, Barsak, Rahim ve Meme kanserine karşı koruduğu ispatlanmıştır GIDALARI SAKLAMA VE DEPOLAMA Nemli ve sıcak ortamlarda saklanan Tahıllarda, Yağlı tohumlarda (fındık, fıstık, ceviz gibi), İncir, kayısı gibi bazı kuru meyvelerde Baharatlarda çoğalan bazı mikroorganizmaların ürettiği bazı toksinlerin (aflatoksin) özefagus ve karaciğer kanserlerine neden olmaktadır. SAKLAMA KOŞULLARI NASIL OLMALI? Depolama uygun koşullarda olmalı Buzdolabı ve serin depolarda yapılmalı Küflenmiş besinler üzerindeki küfler atılsa bile hiçbir şekilde tüketilmemelidir. Özelikle küflendirilerek satılan küflü peynirler de kesinlikle tüketilmemelidir. Yoğurt, tarhana, pekmez, salça, reçel ve turşu gibi besinler boşalmış deterjan veya ilaç kutularında, boyalı plastiklerde saklanmamalı, SAKLAMA KOŞULLARI NASIL OLMALI? Saklama kabından kurşun ve diğer bazı kanser yapıcı maddelerin besine geçmesine yol açar. Bu durum kansere yol açan bazı ağır metallerin ve kimyasalların vücuda alınmasına neden olur. Yiyecekler kesinlikle besinlerin saklanması için yapılmış olan kaplarda saklanmalıdır. Besinlerin saklanmasında boyalı olmayan cam kaplar her zaman tercih edilmelidir. DİKKAT!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! Tuzlayıp saklama, turşu, salamura gibi yöntemler yerine dondurarak saklama yöntemi tercih edilmelidir. Yapılan araştırmalar, dondurarak saklama yönteminin tercih edildiği ülkelerde mide kanseri görülme sıklığının yüzde 64 azaldığını göstermiştir. HATALI PİŞİRME YÖNTEMLERİ HATALI PİŞİRME YÖNTEMLERİ Kızartma Tütsüleme Mangal 5 Dakika kızartma, 35 dakika ızgara, 48 dakika haşlama dana etinde kanserojen madde oluşmasına neden olur. Özellikle protein yönünden zengin besinler kızartma ve tütsüleme yapılmadan tüketilmelidir. PİŞİRME YÖNTEMLERİ mide, özefagus sindirim sistemi kanserlerinin oluşumu gözlenmektedir. Fırında , haşlama, orta ateşte ızgara yöntemleri karsinojen oluşumunu en aza indirgemektedir. GIDA KATKI MADDELERİ - Besinin bileşimindeki besin öğelerinin kaybını önlemek, - Besin kalitesini ve sağlamlığını sürdürmek, - Besinin raf ömrünü uzatmak, - Tat, koku, yapı ve görünüşünü geliştirmek amacıyla kullanılan, besinin yapısından bulunan veya kimyasal olarak yapılıp besine ilave edilen maddelerdir. GIDA KATKI MADDELERİ E harfi taşıyan katkılar toksikolojik açıdan tüketici için güvenilir katkılardır. Ancak bir ülkede bu konudaki kontrol mekanizmalarının iyi işletilememesi durumunda tüketiciler risk altında olabilir. Ülkemizde Avrupa Birliği standartları esas alınarak mevzuatımız uyarlanmaktadır. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı’na ait Katkı ve Kontaminant Laboratuarlarında çeşitli sıklıklarda ürünlerin katkı maddeleri içerikleri incelenmektedir. GIDA KATKI MADDELERİ Salam, sosis, sucuk gibi et ürünlerinin raf ömrünü uzatmak için koruyucu katkı maddesi olarak kullanılan nitrit ve nitrat tuzları, doğal veya yapay antioksidanlar, renk vericiler, yapay tatlandırıcılar dikkatli kullanılması gereken katkı maddeleridir. Nitrit ve nitratlar sindirim sisteminde nitrosaminlere dönüşerek kanserojen bileşikleri oluşturmaktadırlar. Bu bileşiklerin mide ve özefagus kanser riskini artırabileceği bildirilmektedir. Değişik Besinlerin yenmesi Hep aynı cins besinlerin tüketilmesi doğru değildir. Tek taraflı beslenme faydadan çok zarar verir. Ülkemiz besin çeşitleri yönünden en zengin ülkeler arasındadır. Genel olarak ne yapmak Lazım Tüm kanserlere karşı: İdeal kiloyu korumak ! Şişmanlık kadın ve erkekte en tehlikeli şey.DİKKATLİ OLUNMALIDIR Hormonlu olabilecek bitkilerden uzak durmak gerekir. Mevsim dışında sera sebzeleri almamalıyız. Genel olarak ne yapmak Lazım Kırmızı et yerine balık ve tavuk eti kullanılmalıyız Yemekler küçük porsiyonlar halinde yenilmelidir Yemekler evde yapılmalı, dışarda hazır yemek yenmemelidir Mümkün olduğu kadar taşıt araçlarına binmemeli, yakın yerlere yürümelidir. Hareketsizliği arttıran TV ve bilgisayar daha az kullanmalıdır. Genel olarak ne yapmak Lazım Çocukları erken yaşta, hareket yapmayı, az TV seyretmeyi az yemeyi alıştırmalıyız. Sigara ile evde ve dışarda ciddi savaş açmalıyız Tatlandırılmış meyve suları, pastalar kola ve şekerlemeler yenmemelidir. Genel olarak ne yapmak Lazım Sarımsak, Soğan, koyu renkli (yeşil, sarı) sebzeler, soya, domates çok sık tüketilmeliidir. Hayvan yağlarından çok Bitkisel yağlar kullanmalıdır (Zeytin Yağı, Ayçiçeği yağı, mısırözü yağı ve benzeri) Alkol kullanılmamalı, kullananlarda miktarına çok dikkat etmelidir. Tabağımızın 3 te 2 si bitkisel kaynaklı olmalıdır. A American Institute of Cancer Research Son Söz Unutma ! Tüm Kanserlerin %30-40’ ı Aşırı kiloyu önleyerek Kanser koruyucu besinleri tüketerek Devamlı eksersiz yaparak. ÖNLENEBİLİR ! TEKRAR HATIRLAYINIZ ! İnsanda oluşan kanserlerin % 70-90’ çevresel kaynaklıdır. % % % % 50 BESLENME 33 Sigara ve Tütün ürünleri 5-10 Mesleki etkileşim 3 Radyasyon Diet, Nutrition and Cancer 1992. Academic Press, Washington DC. Anthelme Brillat-Savarin 1826 You are what you eat NE YİYORSAN O’ SUN !