kentsel ekoloji
Transkript
kentsel ekoloji
Ege Co÷rafya Dergisi, 18/(1-2) (2009), 31-47, øzmir Aegean Geographical Journal, 18/(1-2) (2009), 31-47, Izmir—TURKEY KENTSEL EKOLOJø : KENTSEL ÇEVRE ANALøZLERøNDE COöRAFø YAKLAùIM Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis Arife KARADAö Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Co÷rafya Bölümü 35100 Bornova-øZMøR arife.karadag@ege.edu.tr Abstract As living areas, cities are human ecosystem in where many cultural and natural aspects located together and mutually interacted. Both natural conditions like air, soil, water, plants and socioeconomic activities -that need to be enhanced for economic development- like tourism, industry, trade, transportation, take place in the same area and as the one between the other. This system is named as urban ecosystem depends on the harmony and balance between tha natural and cultural factors which are the components of the urban ecosystem. After the industrial revolution, the urbanization process, started in today’s developed countries has outspreaded all over the world, especially after The Second World war. However, there are enormous differences between the urbanization levels of developed and underdeveloped countries, United Nation population projections claim that in the foreseeable future urban population rates in developing and underdeveloped countries will increase more rapidly. Rapidly growing urbanization in the world brings lots of discussions up like environmental carrying capacity, urban livability and urban vulnerability; therefore the number of the urban ecologic studies increases. Urban ecology studies which investigate cities as human ecosystems are the result of that period. Researches concerned with urban ecology are under obligation to combine different perspectives of many disciplines like earth sciences, biology, planning, landscape architecture, sociology, economy, geography, politic sciences etc. through multi dimensional. Urban ecology is a concept that supports and prioritizes “urban productivity”, “conservation”, “reproduction” and “utilization” during planning new urban areas and considers environmental sensibility for urban economic development. Briefly, urban ecology is the planning of urban growth through ecologic approach. This means that urban ecology can be defined as all actions that gain to create healthy and livable life units in existing urban areas. The livable urban concept equals to concentration of many or all conditions regarded as life quality, in cities. It equals to healthy environmental conditions and life quality that people need them in their daily lives in the city. Today, researchers are compelled by some negative events like destructive effects of urbanization on natural conditions likewise devastating effects of blasted environment on public health and human activities to rethink “urban ecology” and “livable city”. Urban ecological researches overlaps with modern approaches in urban geography. This proceeding assessts the concepts of “urban ecology” and “livable cities”from the point of view of urban geography and questions their place in geographical approaches in a wider context. Key words: urban ecology, geography, urban environment, human ecology, livable city. Arife KARADAö 32 Öz Bir yaúam alanÕ olarak kentler, do÷al ve kültürel birçok unsurun bir arada ve karúÕlÕklÕ etkileúim içinde bulundu÷u insan ekosistemleridir. Bir yandan hava, toprak, su, bitki gibi do÷al çevre koúullarÕ, di÷er yandan da ekonomik kalkÕnma için sürekli geliútirilmek zorunda olan ulaúÕm, ticaret, sanayi, turizm gibi sosyo-ekonomik faaliyetler aynÕ alanda ve iç içe geçmiú durumdadÕr. Kent ekosistemi olarak adlandÕrÕlan bu yapÕnÕn sa÷lÕklÕ iúleyiúi, yine bu ekosistemin bileúenleri olan do÷al ve kültürel unsurlarÕn birbiriyle uyumuna ve aralarÕndaki dengeye ba÷lÕdÕr. Sanayi devriminin ardÕndan, günümüz geliúmiú ülkelerinde baúlayan hÕzlÕ kentleúme süreci, özellikle økinci Dünya SavaúÕ sonrasÕnda tüm dünya ülkelerine yayÕlmÕútÕr. 20. yüzyÕlÕn baúlarÕnda Dünya genelinde %7 olan kentleúme oranÕ sürekli artarak 1950’de % 29,1’e ulaúmÕú, 2007’de ise % 50’leri aúmÕútÕr. Dünyada kentleúmenin bu denli hÕzlÕ seyri, beraberinde kent alanlarÕnÕn “çevresel taúÕma kapasiteleri” ve “kentlerin yaúanabilirli÷i” kavramlarÕnÕ gündeme getirmiú ve dolayÕsÕyla bu konudaki disiplinler arasÕ araútÕrmalar artmaya baúlamÕútÕr. Kentleri birer insan ekosistemi olarak inceleyen kentsel ekoloji araútÕrmalarÕ da tam bu dönemin ürünü olup; yer bilimleri, biyoloji, planlama, sosyoloji, ekonomi, politik bilimler gibi birçok disiplinin bakÕú açÕlarÕnÕ birleútirmekte ve bütüncül bir yaklaúÕmÕ savunmaktadÕr. Kentsel ekoloji, kentlerin yeni geliúen alanlarÕnÕn planlanmasÕnda çevresel duyarlÕlÕklarÕ dikkate alan, kentsel ekonomik kalkÕnma modeli içinde “kentsel verimlili÷i”, “üretkenli÷i”, “korumayÕ” ve “yeniden kullanÕmÕ” destekleyen yöntem ve uygulamalara öncelik veren bir yaklaúÕmdÕr. Kentsel ekoloji, mevcut kent alanlarÕ içinde sa÷lÕklÕ ve yaúanabilir yaúam adacÕklarÕ yaratma çabalarÕnÕn bütünü olarak da tanÕmlanabilir. KÕsaca kentsel ekoloji, kentsel büyümenin ekolojik yaklaúÕmla planlanmasÕdÕr. Yaúanabilir kent kavramÕ ise kentlerdeki yaúam kalitesini açÕklayan koúullarÕn birkaçÕnÕn ya da tamamÕnÕn aynÕ kentte toplanmasÕ durumudur. Kentler için yaúanabilirlik, kentte yaúayanlarÕn günlük yaúamÕ içinde ihtiyaç duyduklarÕ sa÷lÕklÕ çevresel úartlarÕn ve yaúam kalitesinin karúÕlÕ÷ÕdÕr. Günümüzde kentleúmenin do÷al koúullar üzerindeki olumsuz etkisinin úiddetlenmesi, benzer úekilde kent içindeki çevresel bozulmalarÕn insan sa÷lÕ÷Õ ve etkinlikleri üzerindeki etkilerinin artmasÕ gibi negatif geliúmeler, araútÕrmacÕlarÕ “kentsel ekoloji ve yaúanabilir kent” kavramÕ üzerinde çok boyutlu düúünmeye ve sorgulamaya itmektedir. Kentsel ekoloji araútÕrmalarÕ, içerik ve yöntem olarak benimsenen nedensellik ve sonuçlarÕn mekanla iliúkilendirmesi açÕsÕndan, kentlerin co÷rafi bir yaklaúÕmla analiz edilmesinden baúka bir úey de÷ildir. Bu yönüyle kentsel ekoloji araútÕrmalarÕ, bir bakÕma modern kent co÷rafyasÕ araútÕrmalarÕdÕr. Bu makalede, kentsel mekan analizi olarak da tanÕmlayabilece÷imiz “kentsel ekoloji ve yaúanabilir kent” kavramlarÕ, kent co÷rafyasÕ yaklaúÕmÕ ile yeniden de÷erlendirilecek ve bu kavramlarÕn co÷rafi yaklaúÕm içindeki yeri sorgulanacaktÕr. Anahtar kelimeler : kentsel ekoloji, co÷rafya, kentsel çevre, insan ekolojisi, yaúanabilir kent. Giriú Bir yaúam alanÕ olarak kentler, do÷al ve kültürel birçok unsurun bir arada ve karúÕlÕklÕ etkileúim içinde bulundu÷u insan ekosistemleridir. Bir yandan hava, toprak, su, bitki gibi do÷al çevre koúullarÕ, di÷er yandan da ekonomik kalkÕnma için sürekli geliútirilmek zorunda olan ulaúÕm, ticaret, sanayi, turizm gibi sosyo-ekonomik faaliyetler aynÕ alanda ve iç içe geçmiú durumdadÕr. AynÕ zamanda farklÕlaúmÕú nüfus gruplarÕnÕn bir arada yaúadÕ÷Õ karmaúÕk bir yapÕ gösterirler. Kent, aynÕ zamanda EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) farklÕ etnik, toplumsal ve kültürel alÕúkanlÕklara, yaúam tarzÕna ve sosyal profile sahip, çevresel algÕlarÕ de÷iúkenlik gösteren insanlarÕn birlikte yaúamak durumunda kaldÕ÷Õ mekanlardÕr. Böylesi bir büyüklük, yo÷un yapÕlaúma ve kentsel hareketlilik kentsel çevre üzerinde de ciddi bir baskÕ oluúturmakta ve kentler ço÷u zaman çevresel bozulma ve kirlenmenin de oda÷Õ haline gelen bir anlamda risk mekanlarÕna dönüúmektedir. Daha küçük yerleúmelerde yaúayanlarÕn gözüyle ço÷u zaman “fÕrsatlar mekanÕ” olarak algÕlanan kentler, göçe ba÷lÕ aúÕrÕ nüfuslanma ve beraberinde gelen Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis kent arazilerinin yanlÕú ve çevresel kapasitesinin üzerinde kullanÕmlarÕndan kaynaklanan çevresel sorunlar nedeniyle, hÕzla içinde yaúayanlar açÕsÕndan yorucu ve çalÕúÕlan, ancak yaúayanlarÕn gelecek planlarÕ içinde yer almayan alanlara dönüúmektedir. AyrÕca aynÕ olumsuz süreç kentlerde, yo÷un trafik, yo÷un endüstriyel üretim, aúÕrÕ ekolojik yüklenme, düzensiz yerleúim alanlarÕ, gecekondu ve kaçak yapÕlar ve kent içinde kent kavramÕnÕn altÕnÕ boúaltÕrcasÕna yaúanabilirlikten uzaklaúan semtler ve kentten uzak yaúamlar dolayÕsÕyla sosyal huzursuzlu÷u da yerleúik hale getirmektedir. øúte özellikle geliúmekte olan ülke kentlerinde tam da bunlar yaúanÕrken, dünya ve kentlerin gelece÷i üzerine kafa yoranlar, “kent ekolojisi” , “kentlerin yaúanabilirli÷i” dahasÕ “sürdürülebilirlik” kavramlarÕnÕ tartÕúmaya-sorgulamaya baúlamÕúlardÕr. Kentlerin yaúanabilir kÕlÕnmasÕ ve sürdürülebilir kentlere giden yol ise úüphesiz do÷al çevre bileúenleri ile uyumlu-do÷a ile barÕúÕk kentler kurgusundan geçmektedir. Nitekim, “kentsel ekoloji” kavramÕ do÷a ile barÕúÕk kentler yaratma çabasÕnÕn karúÕlÕ÷Õ olarak literatüre girmiútir. Latincede ev anlamÕna gelen “oikos” ve bilimin karúÕlÕ÷Õ olan “logos” kelimelerinin birleúiminden meydana gelen “ekoloji”, canlÕlarÕn birbirleriyle ve çevreleriyle olan karúÕlÕklÕ etkileúimini inceleyen bilim dalÕdÕr ve kavram, bu isimle ilk kez 1869’da Haeckel tarafÕndan telaffuz edilmiútir. Ancak bunun da öncesinde, 19.yüzyÕlÕn ilk yarÕsÕndan itibaren, baúta Humbolt ve Ratzel gibi co÷rafyacÕlar olmak üzere çok sayÕda bilim adamÕ tarafÕndan, her biri birer do÷al çevre unsuru olan bitki, hayvan topluluklarÕ ile insanÕn çevresiyle karúÕlÕklÕ etkileúiminin açÕklandÕ÷Õ çalÕúmalarda sÕkça kullanÕlmÕú bir kavramdÕr (KÕúlalÕo÷lu ve Berkes 1993: 32). Baúka bir ifade ile çevre analizlerinde ekolojik yaklaúÕmÕn geçmiúi, co÷rafya araútÕrmalarÕ kadar eskidir. Nitekim, “co÷rafya” da; insan ile yaúamsal etkinliklerini úekillendirdi÷i ve sürdürdü÷ü çevresi arasÕndaki karúÕlÕklÕ etkileúimi neden-sonuç ilkesinden hareketle inceleyen bir bilimdir. Klasik ekoloji çalÕúmalarÕ büyük ölçüde bitki ve hayvan topluluklarÕnÕn yetiúme, hayatta kalma koúullarÕ ve de÷iúen ekosistem koúullarÕna uyum gösteren türler ile ilgilenir, bu sürecin 33 çevresel analiz ve sorgulamalarÕnÕ yapar. Co÷rafyanÕn ayÕrt edici yanÕ ise, çalÕúmalarÕnÕn insan odaklÕ oluúudur ki, bu nedenle co÷rafya, araútÕrma konularÕ ve izledi÷i yöntem açÕsÕndan bir çok bilim insanÕ tarafÕndan “insan ekolojisi” olarak tanÕmlanmÕútÕr (Barrows 1923 : 40). Ekoloji kavramÕ, 19.yüzyÕl baúÕndan günümüze gerek do÷al bilimler gerekse sosyal bilimlerdeki geliúmelere ba÷lÕ olarak anlam ve içerik açÕsÕndan hayli de÷iúim geçirmiútir. Sözgelimi ilk baúta hayvan ve bitkilerin birey ve tür olarak çevreleriyle olan iliúkileri ve da÷ÕlÕmÕnÕ inceleyen “ekoloji bilimi”nin, geliúen teknoloji ve artan gözlemlere ba÷lÕ olarak gerek çalÕúma konularÕ gerekse yöntem açÕsÕndan sosyal bilimlerin yaygÕn biçimde baúvurdu÷u yöntemlerden de yararlandÕ÷Õ görülmektedir. Bu çalÕúmada ilk olarak ekolojik düúüncenin evrimi özetlenecek, ardÕndan 19.yüzyÕldan baúlayarak “ekoloji ve co÷rafyanÕn” birbirlerini besleyerek ekolojik düúüncenin evrimine nasÕl bir katkÕda bulunduklarÕ üzerinde durulacaktÕr. Ek olarak, bu iki disiplinin birbirine en çok yaklaútÕklarÕ alan olan “kentsel ekoloji” kavramÕ irdelenecek ve günümüz kent çalÕúmalarÕnda izlenen yöntem ve yaklaúÕmlarla olan iliúkisi ortaya konmaya çalÕúÕlacaktÕr. Özetle, mevcut yaklaúÕmlarÕn kent ekosistemlerinin tarihsel ve hiyerarúik yapÕsÕnÕ çözümlemede yetersiz oldu÷u noktasÕndan hareketle, bu çalÕúmada amacÕmÕz, günümüzün hÕzla de÷iúen kentsel büyüme modelleri ve sonuçlarÕnÕn de÷erlendirilmesine modern kent co÷rafyasÕ yaklaúÕmÕ ile yeni sorular ekleyerek, konunun çevresel ve sosyal boyutunun “kentlerin yaúanabilirli÷i ve sürdürülebilirli÷i” açÕsÕndan yeniden de÷erlendirilmesine katkÕ vermektir. Bilim Olarak “Ekoloji” ve “Co÷rafya” Ekoloji biliminin geliúiminde, hiç úüphesiz Darwin’in adaptasyon sorununa e÷ildi÷i “Türlerin Kökeni” adlÕ çalÕúmasÕnÕn katkÕsÕ büyüktür. Nitekim bu dönem ekolojik çalÕúmalarda, hayvan ve bitkiler daha çok tek birey ya da tür olarak ele alÕnmakta ve çevreleriyle olan iliúkileri açÕklanmaya çalÕúÕlmaktadÕr. Adaptasyon sorununun a÷ÕrlÕk kazanmasÕ, türlerin çevreye karúÕ olan tepki ve uyum sürecini ortaya koymaya EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) 34 Arife KARADAö çalÕúan davranÕúçÕ modelin geliúmesine neden olmuútur. Öyle ki bu davranÕúsal yaklaúÕm, güçlü olanÕn hayatta kaldÕ÷Õ tezini savunan “süperorganizma” daha sonra sosyal bilimlerde de yansÕmasÕnÕ bulmuú ve bu “Sosyal Darwinizm” kavramÕyla açÕklanmaya çalÕúÕlmÕútÕr (Rees 1997 : 65). Sözgelimi, 20.yüzyÕla gelindi÷inde, AmerikalÕ botanikçi Clements, vejetasyon ve fauna olarak toplulu÷un, tek tek birey ve türlerden farklÕ olarak, çevreyle olan iliúkisi açÕsÕndan ayrÕ bir öneme sahip oldu÷unu ileri sürmektedir (Rees 1997: 66). Ekolojide yeni bir metod olarak de÷erlendirilen bu yaklaúÕm, co÷rafyacÕlar arasÕnda da büyük bir kabul görmüútür. Çünkü tek tek birey yerine, fauna yada vejetasyon olarak topluluklarÕn yaúam alanÕ, daha geniú ölçekli ve daha anlamlÕ bir alansal tanÕmlamayÕ gerektirmektedir. Sözgelimi vejetasyona bakÕlarak yapÕlan jenetik bölge tanÕmlamalarÕ, dünya üzerinde iklim, toprak, jeolojik yapÕ ve farklÕ yaúam formlarÕ gibi de÷iúik co÷rafi unsurlarÕ belli sistematik içinde incelemesini kolaylaútÕrmÕútÕr. Öyle ki Kepler, yaptÕ÷Õ jenetik iklim sÕnÕflandÕrmasÕnÕ, geniú alandaki vejetasyon farklÕlÕ÷Õna dayandÕrmÕú ve dünya üzerinde çok sayÕda makro yaúam bölgesi ayÕrt etmiútir (Rees 1997). Ekolojik düúüncenin evrimi 20.yüzyÕlda farklÕ mekan bilimleri ve do÷a bilimlerindeki çalÕúmalarla giderek yerleúik konuma ulaúmÕú ve ba÷ÕmsÕz bir bilim olarak ortaya çÕkmÕútÕr. 20.yüzyÕlda bu alandaki en büyük geliúmelerden biri de, sistem ekolojisinin ortaya çÕkmasÕ, ekosistemlerin çalÕúma konusu haline gelmesidir. Söz konusu sistem kavramÕ, ilerleyen dönemlerde ekoloji biliminde analiz tekniklerinin geliúmesine, matematiksel yöntemlerin ve modellemelerin ortaya çÕkmasÕna da zemin hazÕrlamÕútÕr. Öyle ki 1960’lara gelindi÷inde “ekoloji gitgide daha deneysel, daha matematiksel bir nitelik kazanmaya baúlayarak daha analitik bir bilim dalÕ haline gelmiútir” (KÕúlalÕo÷lu ve Berkes 1993: 35). Yine bu yÕllarda ekolojide “autekoloji” ve “sinekoloji” úeklinde ikili bir ayrÕm ortaya çÕkmÕútÕr. “Autekoloji” bireylerin ve türlerin birbirleri ile olan iliúkilerini inceleyerek, ekolojide davranÕúsal yaklaúÕmÕn önemine vurgu yaparken, “sinekoloji” türlerin do÷al çevre koúullarÕyla olan iliúkilerine dikkat çekmiútir (KÕúlalÕo÷lu ve Berkes 1993: 34). Bu iki yaklaúÕm her ne kadar birbirinden farklÕ görünse de, aslÕnda birbirini tamamlar niteliktedir. Bilgisayar ve uydu teknolojilerinin GIS ile araútÕrmalara entegre edilmesi, ekolojik çalÕúmalarda sayÕsal modellemelerin giderek geliúmesine, ekosistem bileúenlerinin daha kolay analiz edilmesine, ekolojik sistemlerin kaynak (input) ve çÕktÕlarÕnÕn (output) daha kolay hesaplanabilmesine ve bilim olarak ekolojinin daha da matematiksel bir karakter kazanmasÕna neden olmuútur. Hiç úüphesiz 20.yüzyÕldaki bu geliúmeler arasÕnda en önemli aúama, ekolojinin artÕk multidisipliner ve interdisipliner bir bilim olarak kabulüdür. Bununla birlikte, Rees’e göre 19.yüzyÕl ekoloji biliminde yaklaúÕm olarak iki yanlÕú yada eksik dikkat çekmektedir. ølki, 19.yüzyÕl ekoloji biliminin hayvan ve bitki merkezli olup insanÕ dÕúarÕda tutan bir yaklaúÕma sahip olmasÕdÕr. Bu dönemde ekoloji, çevresel koruma ve çevresel tutuculu÷a eúde÷er görülmektedir. Buna göre do÷a, insan ihtiyaçlarÕnÕ karúÕlayan ve insan yaúamÕnÕn devamlÕlÕ÷Õ için gerekli olan bir varlÕktÕr ki, bu yaklaúÕm birçok araútÕrmacÕya göre, do÷al kaynaklarÕn sömürülmesini devamlÕ ve meúru kÕlmÕútÕr. Bu nedenle insan soyunun devamlÕlÕ÷ÕnÕ sa÷lamak için var olan do÷al çevre koúullarÕnÕn korunmasÕ ve bunlara yönelik zararlarÕn azaltÕlmasÕ konusu son derece önemlidir (Rees 1997:67-68, Bowler, 2001). Klasik ekolojik yaklaúÕmÕn “co÷rafya” ile iliúkisinin asÕl önemi, ekoloji konulu araútÕrmalarda insan faktörünün devreye sokulmasÕ ve insanÕn ekolojik bir unsur olarak ekoloji çalÕúmalarÕnÕn oda÷Õna yerleútirilmesi ile anlaúÕlmÕútÕr. Rees’e göre ikinci eksiklik ise, ekolojinin multidisipliner bir bilim olarak de÷il de, tek baúÕna akademik bir bilim olarak görülmesi ve zooloji ve botanik bilimlerinin tekelinde olmasÕdÕr (Rees 1997: 70). Bir bilim olarak modern ekolojinin insan odaklÕ olmasÕnÕn temel nedeni nedir yada ekolojik düúüncede insanÕn yer edinme süreci neden önemlidir? ønsan ekolojisi olarak kabul edilen “Co÷rafya” ve “Ekoloji” bilimlerinin buluúma EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis noktasÕ, insan ve temelde kültürel ekolojidir. Bu yönüyle, bir bilim olarak “Co÷rafya” ve “Ekoloji”nin birbirine paralel bir geliúim gösterdi÷ini söylemek hiç de zor de÷ildir. Ekolojik düúüncenin evriminde co÷rafi çalÕúmalarÕn ve co÷rafyacÕlarÕn katkÕsÕ yadsÕnamaz. Erken dönem co÷rafyacÕlarÕna kadar uzatÕlabilecek bu katkÕ, ana úeklini Humbolt, Ritter, Ratzel ve Sauer gibi 19.yüzyÕl co÷rafyacÕlarÕnÕn yaklaúÕmlarÕnda almakta ve sonrakiler bunu devam ettirmektedir. Nitekim Ritter’e (1779-1859) göre “yeryüzündeki çeúitli olaylar birbirleriyle olan iliúkileri biçiminde incelenmeli; do÷al görünüm (peyzaj) de÷il, bu do÷al görünümün insanla olan iliúkisi incelenmelidir”. Ritter bu yaklaúÕmÕyla, insan ekosistemi olarak bölgesel co÷rafyanÕn bilimsel çizgilerini ortaya koyarken ileriki yÕllarda Ratzel’in peyzaj çalÕúmalarÕnda ve Vidal de la Blache’in bölgesel çalÕúmalarÕnda insana yapÕlan vurgunun artÕúÕ insan faktörünün giderek ön plana çÕkmasÕna neden olmuútur. Bu dönem co÷rafyacÕlarÕnÕn insan-do÷a etkileúimini merkez alarak Co÷rafya biliminin kurumlaúmasÕnÕ sa÷lamalarÕ, insan-do÷a iliúkisinin çevresel determinizm, posibilizm ve probabilizm gibi farklÕ yaklaúÕmlarla ele almalarÕ, ekolojik yaklaúÕmda insan odaklÕ bakÕú açÕsÕnÕn yerleúmesine önemli katkÕ sunmuútur (Tümertekin - Özgüç 1993 :12-39, Rees 1997: 63) “ønsan ekolojisi” kavramÕnÕn co÷rafi anlamda ilk kullanÕmÕ, 1907 yÕlÕnda Chicago Üniversitesinde co÷rafyacÕ olan Goode’ye aittir. Ancak “Co÷rafya” ve “Ekoloji”yi birbirine eúde÷er gören ve bu denli yaklaútÕran ilk araútÕrmacÕ úüphesiz 1923 yÕlÕnda yayÕnlanan “ønsan ekolojisi olarak co÷rafya” adlÕ makalesiyle Barrows’tur. Barrows, bu çalÕúmasÕnda ekolojiyi, co÷rafya’nÕn düzenleyici ilkesi olarak görmektedir. Barrows’a göre “co÷rafya, insan ve do÷al çevre arasÕndaki iliúkileri incelerken soruna çevrenin etkisinden çok, insanÕn kendini çevreye uyarlamasÕ açÕsÕndan yaklaúmalÕdÕr. Co÷rafya ne insanÕn ne de çevrenin bir baúÕna konu oldu÷u olgular de÷il, insan ve çevre arasÕnda olabilen iliúkiler olarak görülmelidir” (Barrows 1923: 39-52). Barrows’un bu katkÕsÕ ileriki yÕllarda hak etti÷i karúÕlÕ÷Õ bulmuú ve “kültürel ekoloji teorisi” úeklinde yaygÕnlÕk kazanmÕútÕr. 35 “Kültürel ekoloji teorisi”ne göre, insan topluluklarÕ sahip olduklarÕ sosyal yapÕ ve aktiviteler ile yaúayan canlÕ organizmalardÕr ve insan sahip oldu÷u kültürel altyapÕ ile çevreyi kendi istek ve ihtiyaçlarÕ do÷rultusunda úekillendirir ya da kendi davranÕú ve tutumlarÕnÕ de÷iúen bu yeni çevresel koúullara uyumlu hale getirir (Rees 1997: 71). ønsanÕn do÷aya karúÕ izledi÷i bu tutum, var olan do÷al çevre ve ortamlardan farklÕ olarak kültürel bir peyzaj (landscape) oluúturur. Günümüzde “insan habitatlarÕ” olarak adlandÕrÕlan bu peyzajlar kültürel farklÕlÕ÷a ba÷lÕ olarak yere ve zamana göre de÷iúmektedirler. øúte “insan ekolojisi” di÷er adÕyla “co÷rafya” aslÕnda tam da bu alanlarÕ ve buradaki insan-çevre etkileúimlerini araútÕrmaktadÕr. ønsan habitatlarÕnÕn çÕkÕú kayna÷Õ olarak kültür sistemleri de bu bilimlerin temel inceleme konusudur ve bu yüzden genel olarak mekan bilimleri, mekanÕ ve kendisini ortaya çÕkaran/úekillendiren faktörlerin baúÕnda gelen insan ve etkinliklerini göz ardÕ edemez. øúte bu nedenle günümüzde özellikle “Beúeri Co÷rafya” ve “ønsan ekolojisi” aslÕnda benzer bir metodoloji ile ortak bir konu üzerinde yo÷unlaúmaktadÕrlar. Steiner, kültürü “özel bir habitat içinde yaúamÕn devamlÕlÕ÷ÕnÕ sa÷layan ve sosyal gruplar tarafÕndan kuúaktan kuúa÷a aktarÕlan; ideoloji, düúünce, geleneksel davranÕúlar dizisi, sosyal ve politik organizasyonlar ile özel ve genel insan yapÕmÕ olan her úey” olarak tanÕmlamaktadÕr. Kültürün, insan eseri olarak insanÕn politik ve sosyal organizasyon iliúkilerinden do÷an bir enerji sisteminden ortaya çÕktÕ÷ÕnÕ ileri sürmektedir (Steiner,2004: 179). ønsanÕn yaúam etkinli÷ine dair her úey olarak algÕladÕ÷ÕmÕz kültür, de÷iúik insan yerleúmeleri yada habitatlarÕ üzerinde yer edindi÷ini anlaúÕlmaktadÕr. Yerleúme alanÕ yada habitat ba÷lamÕnda de÷erlendirildi÷inde ise, kültürü besleyen ve kapsayan en önemli yerleúmelerin kentler oldu÷u da açÕktÕr. Kentler, en önemli kültür kayna÷Õ olmanÕn yanÕnda, ekolojik etkileri en belirgin biçimde yaúayan ve etki alanÕ en geniú olan insan ekosistemleridir. Kent - Co÷rafya- Kentsel Ekoloji Bilindi÷i gibi kent; do÷al çevre, insan ve onun eserlerinden oluúan organize bir yerleúim birimidir. EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) 36 Arife KARADAö Bu tanÕma göre kent, belirli özellikleri olan ve bu özelliklerle ayÕrt edilebilen yeryüzünün bir kÕsmÕ, bir do÷a parçasÕ üzerinde insana ait toplumsal ve kültürel faaliyetleri kapsayan bir organizasyona sahiptir. Kentin üzerine yerleúti÷i do÷a parçasÕ, öncelikle do÷al çevre bileúenleri tarafÕndan oluúturulan belirli bir iúleyiú düzenine tabidir. Jeolojik yapÕ ve jeomorfolojik özellikler, iklim koúullarÕ, hidrografya/ su kaynaklarÕ, toprak ve bitki örtüsü gibi do÷al çevre bileúenleri, kentte yaúayan insanlarÕn yaúam tarzlarÕnÕ, ekonomik faaliyetlerini biçimlendirir, yerleúimin gelece÷ini belirler (Koçman 1991: 102, Karada÷ ve Koçman 2007 : 5). Do÷al çevre bileúenlerinin sa÷ladÕ÷Õ olanaklar yeterli ise, geçen zaman içinde yerleúimin nüfusu giderek artacak ve kent, sosyoekonomik açÕdan organize bir mekan durumuna gelecektir. Kentin ortaya çÕkÕúÕ, geliúmesi ve kentsel bir kimlik kazanmasÕ; bir yandan sit-situasyon koúullarÕ ile birlikte topografya (jeolojik yapÕ ve jeomorfoloji), iklim, toprak, bitki örtüsü ve su kaynaklarÕ gibi do÷al çevre bileúenlerine ba÷lÕdÕr, öte yandan kentte yaúayan nüfusun demografik ve kurumsal yapÕsÕna, yani kültürel geliúmiúlik düzeyine iliúkin bazÕ özellikleri göstermektedir (ùekil 1). Nitekim; Park, Burgess, Mckenzie ve Sjoberg, kentlerin do÷uú ve geliúmesini etkileyen ana etmenin öncelikli olarak uygun çevre koúullarÕnÕn sundu÷u avantajlar oldu÷u ve bu avantajÕn zamanla teknoloji ve sosyal örgütlenmeyi de destekleyerek kentsel büyümeyi ve kent kimli÷inin farklÕlaúmasÕnÕ beraberinde getirdi÷i görüúündedirler (Arslano÷lu 2000: 17, Karada÷ 2005: 81-84, Karada÷-Koçman 2007 : 5, Pacione 2001: 132). YukarÕdaki bu kÕsa açÕklamadan anlaúÕlaca÷Õ gibi; kentsel yerleúim olgusu ve kent yerleúiminin geliúme sürecinde etkili faktörler, ikili bir mekanizma olarak iúlemektedir. Bunlardan ilki, do÷al çevre bileúenlerinin oluúturdu÷u sistem, ikincisi tüm toplumsal ve kültürel faaliyetleri içeren beúeri/kültürel çevre bileúenleridir (ùekil 1). ønsan-do÷al çevre iliúkilerinin iúledi÷i ve etkileúim halinde oldu÷u bu ikili mekanizmanÕn oluúturdu÷u ortam “co÷rafi çevre” yada “ekolojik çevre” úeklinde ifade edilmektedir. Kent yerleúimleri de bu do÷al ve kültürel çevre bileúenlerin, yani ekolojik çevre bileúenlerinin örtüúme alanÕdÕr. EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) Ekolojik anlamda bir habitat olan kent alanlarÕnda do÷al çevre bileúenlerinin iúleyiúinden kültürel çevre bileúenlerinin etkilendi÷i ve kültürel çevre bileúenlerinin de do÷al çevre bileúenlerini etkiledi÷i úeklinde tanÕmlanabilen “kentsel ekoloji” kavramÕ ortaya çÕkmaktadÕr (Arslano÷lu 2000: 28-29, Leitmann 1999a: 33, Pacione 2001: 133). Bu yaklaúÕm, co÷rafya araútÕrmalarÕnda kent co÷rafyasÕ metodolojisi ve çalÕúmalarÕyla paralellik göstermektedir. Kent yerleúimlerinde, seçilen co÷rafi yada ekolojik çevrede iúleyen do÷al çevre bileúenlerine uygun bir yerleúim düzeni /mekan organizasyonu yaratmak zorunlulu÷u vardÕr. Kentin geliúmesi, nüfus ve alanca büyümesi ile do÷al çevre bileúenleri arasÕndaki ba÷lÕlÕ÷Õn bilimsel yöntemlerle araútÕrÕlarak kontrol altÕnda tutulmasÕ ve denetlenmesi gerekmektedir. Aksi halde, kentin dejenere olmasÕ ile birlikte do÷al çevre bileúenlerinin iúleyiúi ile ba÷daúmayan sorunlar gündeme gelmektedir. Bunlar ise, kentte düzensizli÷e, rahatsÕzlÕ÷a ve yaúanabilir kent olmaktan uzaklaútÕran olaylara neden olabilmektedir. ùekil 1. Co÷rafi çevre bileúenleri ve kentsel çevre/kentsel ekoloji úemasÕ (Sacks L. 2002) 20. yüzyÕlÕn baúÕndan bu yana, hÕzlÕ nüfus artÕúÕna ve teknolojik geliúmelere paralel olarak kentsel ortam üzerindeki baskÕlar aynÕ hÕzla artmÕú, do÷al çevre bileúenlerinin iúleyiúini ve taúÕma sÕnÕrlarÕnÕ zorlayan etkiler ve tahripler ço÷almÕútÕr. Bu nedenle, çevre bileúenlerini degradasyona u÷ratan ve kentsel sorunlarÕ yaratan bu etkiler karúÕsÕnda do÷a bilimleri, mühendislik ve sosyal bilimler tavÕr almak zorunda kalmÕúlardÕr. Do÷al çevre Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis bileúenlerinin degradasyona u÷ramasÕ üzerine, günümüzde özellikle kent co÷rafyasÕ, kent sosyolojisi, peyzaj mimarlÕ÷Õ, kent ve bölge planlamasÕ alanÕnda bu konuda yapÕlan araútÕrmalar önem kazanmÕútÕr (Robson 1969: 27, Tunçdilek 1986, Pacione 2001: 20). Zira, insan sahip oldu÷u kültürel yapÕ düzeyi çerçevesinde teknolojik araçlarla yaúadÕ÷Õ ortamÕ kendi istek ve ihtiyaçlarÕ do÷rultusunda kullanmakta ve úekillendirmektedir. ønsanÕn çevreye karúÕ bu tutumu ile ço÷u zaman var olan do÷al çevre bileúenlerinin taúÕma kapasitelerini de zorlamakta 37 ve ortamda kendi kültürel peyzajÕnÕ yaratmaktadÕr. Günümüzde gelinen noktada kentler, bir taraftan kültürel farklÕlÕklar çerçevesinde de÷iúik peyzajlar kazanmakta di÷er taraftan do÷al ve kültürel çevre yada birlikte ekolojik çevre bu süreçten önemli ölçüde etkilenmektedir. Bu nedenle, yukarÕda sayÕlan mekan/çevre bilimleri, mekana iliúkin sistemleri incelerken do÷al bileúenler ile onu farklÕ kullanÕm biçimleriyle de÷iúikli÷e u÷ratan beúeri ve kültürel faktörleri göz ardÕ etmemelidir ( Karada÷ 2005: 1, Karada÷-Koçman 2007: 5, ùekil 1, 2). KENTSEL EKOLOJø (KENTSEL ÇEVRE) DOöAL ÇEVRE BøLEùENLERø BEùERø / KÜLTÜREL ÇEVRE BøLEùENLERø øKLøM øNSAN Jeomorfoloji Jeolojik YapÕ KÕrsal ve Kentsel Hidrografya Nüfus ve Demografik Özellikler Toprak Bitki Örtüsü Ekonomik Etkinlikler (tarÕm, sanayi, turizm…) Kentsel Yaúam Mekansal Organizasyon Sosyal Örgütlenme ùekil 2. Kentsel Ekoloji-Kentsel Çevre Bileúenleri (Koçman-Karada÷, 2008) Co÷rafya bilimi, insan-kültürel çevre ve do÷al çevre bileúenleri arasÕndaki iliúkileri birbirine yaklaútÕran/ba÷layan bir tutumla incelemekte ve insan ekolojisine ait ortamlarÕ (kÕr ve kent yerleúimlerini) çevresel determinizm ve posibilizm yaklaúÕmlarÕyla ele almaktadÕr. Co÷rafyayÕ, ekolojiye yaklaútÕran ve co÷rafyada insan-çevre odaklÕ bakÕú açÕsÕnÕn yerleúmesine zemin hazÕrlayan da bu yaklaúÕmdÕr (Tümertekin-Özgüç 1993: 12-39, KÕúlalÕo÷lu-Berkes 2000: 32, Koçman 1991, YazÕcÕ 1996: 190-191, Do÷anay 1993: 23, Do÷anay 1997 : 178, Karadag-Koçman 2007 : 5). øúte bu nedenledir ki; günümüzde co÷rafya ve ekoloji - ki bu co÷rafyada kavram olarak jeoekoloji úeklinde ifade edilir- paralel bir bakÕú açÕsÕ ile ortak konular üzerinde yo÷unlaúmÕúlardÕr. Öte yandan, ekolojik yöntemin ana konularÕnÕ oluúturan topluluk, rekabet, süksesyon, hakimiyet vb kavramlarla birlikte ekolojinin insan odaklÕ bir disiplin olmasÕ gerekti÷i düúüncesi de güç kazanmÕútÕr (Borrows 1923 : 41-42 , Keleú 2005, Rees 1997: 72, Arslano÷lu 2000: 28 , Stenier 2004 : 180-181,). ArtÕk görülmektedir ki; do÷a bilimleri, mühendislik ve sosyal bilimlerin kavram ve tanÕmlarÕnÕ birleútirmeleriyle hem ekoloji hem de co÷rafya, kapsamlÕ bir içeri÷e kavuúmuútur. Günümüzde çevresel duyarlÕlÕ÷Õn artmasÕ, sanayi, kentleúme, EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) 38 Arife KARADAö yanlÕú arazi kullanÕmÕ, do÷al kaynaklarÕn aúÕrÕ tüketimi ile çevresel degradasyonda insan payÕnÕn giderek artmasÕ, insan habitatlarÕnÕn ve çevrenin úekillenmesinde do÷al ve kültürel sistemlerin analizinin gereklili÷ini daha net ortaya çÕkmÕútÕr (Leitmann 1999a: 36, Carter 1988: 171, Pacione 2001: 21). Sözkonusu bilimlerin, kent habitatlarÕna iliúkin araútÕrmalarÕ giderek artmÕú, içerik olarak çeúitlenmiútir. Artan bu ilgi ekolojide “Kent Ekolojisi / Kentsel Ekoloji” ve Co÷rafya’da da “Kent Co÷rafyasÕ” alt bilim dallarÕnÕn geliúmesine olanak vermiútir. Bu ba÷lamda, “Kentsel Ekoloji” ve “Kent Co÷rafyasÕ” çalÕúmalarÕna bakÕldÕ÷Õnda, yukarÕda da ifade edildi÷i gibi, bütün bu çalÕúmalarda birbirine yakÕn yöntem ve yaklaúÕmlarÕn izlendi÷i görülmektedir. Hatta denilebilir ki; bu iki disiplinin çalÕúma alanÕ ve vardÕklarÕ sonuçlar bakÕmÕndan birbirini tamamlayan ve iki disiplini birbirine yaklaútÕran bir bakÕú açÕsÕna sahiptir. Örne÷in Kent Co÷rafyasÕ, ister kültürel çevreye ait de÷iúkenleri ele alsÕn, ister sadece do÷al çevre bileúenlerine dair bir yada birkaç de÷iúkeni incelesin, varÕlmak istenen amaca göre bu süreçlerin her birine ayrÕ ayrÕ de÷inebilmektedir. Bu yüzden pratik anlamda “Kent Ekolojisi” ile “Kent Co÷rafyasÕ” arasÕndaki sÕnÕrlarÕ çizmek oldukça güçtür. “Ekoloji” ço÷unlukla kentin biyotik (canlÕ ekolojisi) ve do÷al çevre boyutuna e÷ilirken “Kent Co÷rafyasÕ” kentsel yapÕyÕ insan-mekan iliúkileri ba÷lamÕnda ele alan sentezci bir metodolojiye sahiptir. Ancak, her iki bilim dalÕnÕn yaklaúÕmlarÕndaki ortaklÕk, “iliúkiler sistemi”ni benimsemiú olmalarÕ ve konu özellikle kentsel mekanlara yönelik olarak ele alÕndÕ÷Õnda kentin üç boyutlu bir iliúkiler sisteminden oluútu÷u kurgusuna dayanmaktadÕr. Sözü edilen bu üç boyutlu iliúkiler sistemi aúa÷Õdaki gibi özetlenebilir (Robson 1969: 27, Göney 1977: 5-13, Do÷anay 1993: 18, PickeetBurch 1997: 187, Johnston etc. 2001: 874, Pacione 2001: 26-27, Harwey 2003: 40, Kennedy 2004, Keleú 2005, Karada÷ -Koçman 2007: 7) ; a) ønsan-insan etkileúimi, dolayÕsÕyla bir kültür eseri olarak kent yapÕsÕnÕn ortaya çÕkÕúÕ. b) Ekolojik bir ortam olarak kentsel yapÕnÕn insan davranÕúÕ ve toplumsal süreçler üzerindeki etkisi. c) Kentsel yapÕnÕn bir mekan ve süreç olarak do÷al çevre ile iliúkisi/etkileúimi. EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) Kentsel ekolojinin de temel konulardan biri olan bu iliúki, kentin do÷al çevre bileúenleri üzerindeki etkisiyle ilgilidir. Artan kentleúmenin ekolojik anlamda yÕkÕcÕ bir degradasyona yol açmasÕ, bu iliúkinin kent araútÕrmalarÕnda da büyük ölçüde önem kazanmasÕna neden olmuútur. Bilindi÷i gibi, günümüzde kentsel geliúmenin do÷al çevre bileúenleri üzerindeki etkisiyle kirlenme, hava, toprak, su, gÕda gibi do÷al kaynaklarÕn tüketimi ile çevre degradasyonu üzerindeki etkisinin araútÕrÕlmasÕ “Kent Co÷rafyasÕ”nÕn da önemli ve öncelikli konularÕndandÕr. Görülüyor ki; kentsel mekanlarda do÷al çevre süreçleri ile toplumsal süreçlerin iç içe geçmiúli÷i ve etkileúimi çok güçlü bir iliúkiler sistemini oluúturmaktadÕr. Bir mekan organizasyonu ve ekolojik sistem olarak kent çok sayÕda do÷al ve kültürel alt sistemleri bünyesinde barÕndÕrmaktadÕr. Kentteki her toplumsal yada kültürel süreç, belli bir çevresel etki do÷urdu÷u gibi, her çevresel etki de belli bir toplumsal tepki do÷urmaktadÕr (Rees 1997: 63, Muttagi 1998 : 44 , Hamm 1998: 285, Leitmann 1999a: 39, Harwey 2003: 40, Pickeet vd. 1997: 191). Bu nedenle, kent ekosistemi, çok boyutlu iliúkiler demetinden veya çok sayÕdaki kültürel ve mekansal süreçlerden oluúmaktadÕr. Bütün bu karmaúÕklÕ÷Õn anlaúÕlabilmesi için, kent ekosisteminin temelindeki do÷al ve kültürel çevre bileúenlerinin ekolojik veya co÷rafi yaklaúÕm ilkeleri ba÷lamÕnda kalitatif ve kantitatif analizinin yapÕlarak do÷al ve kültürel çözümlere ulaúÕlmasÕ amaçlanmaktadÕr. Mcintyre, Knowles ve Hope, kent ekolojisi üzerine yapÕlan çalÕúmalarÕn konuyu ele alÕú yöntemleri ve yaklaúÕmlarÕ itibariyle beú ana grupta toplandÕ÷ÕnÕ ileri sürmektedirler (Robson 1969: 32, Mcintyre-Knowles-Hope 2000: 5-24). 1-Kentsel yerleúmelerde farklÕ arazi kullanÕm tiplerinin karúÕlaútÕrÕlmasÕ: Bu çalÕúmalarda kentin heterojen yapÕsÕ vurgulanmakta, bu heterojen yapÕyÕ oluúturan do÷al çevre unsurlarÕ ile bunlarÕn kullanÕmÕ ele alÕnmaktadÕr. Burada kentin heterojen yapÕsÕ de÷iúik arazi kullanÕmlarÕndan do÷an alansal farklÕlÕklarÕ ifade etmektedir. Bu çalÕúmalarda daha çok kentteki yeúil alanlar, sanayi, ticaret, konut alanlarÕ, parklar gibi farklÕ arazi kullanÕmlarÕnÕn jenetik sÕnÕflandÕrÕlmasÕ üzerinde durulmaktadÕr. Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis 2-Kentlerin yakÕnÕndaki do÷al alanlarla kÕyaslanmasÕ: Bu tür çalÕúmalarda, kentin dÕúÕnda veya yakÕn çevresinde yer alan az geliúmiú kÕrsal alanlar ile anakent insan-do÷a etkileúiminin derecesi ve etkili faktörler açÕsÕndan kÕyaslanmaktadÕr. 3-Gradyan analizi çalÕúmalarÕ: Bu tür çalÕúmalarda kentleúmenin ekolojik etkileri bir gradyan (ölçek) do÷rultusunda incelenmektedir. Söz konusu gradyan, genelde kentin co÷rafi anlamda merkezinden baúlayÕp kriter olarak ele alÕnan ekolojik etkinin ulaúmadÕ÷Õ dÕú alana kadar uzanmaktadÕr. Gradyan için kullanÕlan bu kriterler konut yo÷unlu÷u, nüfus yo÷unlu÷u ve trafik yo÷unlu÷u gibi sosyal de÷iúkenler ile hava kirlilik de÷erleri, bitki türleri gibi biyotik ve fiziksel de÷iúkenler olabilmektedir. Bütün bu de÷iúkenler belli bir ölçek dahilinde sorgulanarak kentin ekolojik anlamda etki alanÕ ve úekli ortaya konulmaya çalÕúÕlmaktadÕr. Böylece gerçekte belirlenmesi zor olan kentsel ekosistemlerin sÕnÕrlarÕ da belirlenmiú olmaktadÕr. 4-Kentsel süksesyon yöntemi: Bu tür çalÕúmalarda ise ekolojik dengenin ve süreçlerin kentsel alanlarda zamanla nasÕl de÷iúti÷i incelenmekte; kentsel alanlarda bu de÷iúimin oranÕ sayÕsal verilerle ortaya konularak aynÕ süreçlerin yarÕ do÷al olan kÕrsal alanlarla ve insan yerleúmesinin olmadÕ÷Õ do÷al alanlarla olan farkÕ ortaya konulmaya çalÕúÕlmaktadÕr. 5-Ekolojik etki alanÕ/ayakizi analizi: “Footprint” analizi de denilen bu tür çalÕúmalarda kentsel ekonomiler birer sosyo-ekonomik sistem olarak kabul edilmekte ve bu ekonomilerin etkiledi÷i alanlar ortaya konulmaya çalÕúÕlmaktadÕr. Ço÷u zaman taúÕma kapasitesiyle vurgulanan bu analiz yöntemi, bir kentsel ekosistemin sahip oldu÷u mal, hizmet ve enerji akÕúÕnÕn kendi nüfusu ve aktivitelerin devamÕnÕ sa÷layacak potansiyelde olup olmadÕ÷ÕnÕ sorgulamaktadÕr (Mcintyre, Knowles ve Hope 2000: 5-24). Yöntem ne olursa olsun, sonuçta kent ekolojisine yönelik günümüz çalÕúmalarÕ incelendi÷inde mekan ve insan unsurlarÕ, ekolojik sistemler içinde birbirinden üstün ve birinin di÷eri üstünde belirleyici oldu÷u yaklaúÕmÕndan çok; karúÕlÕklÕ iliúkiler a÷Õ içinde tanÕmlanan ve birbirini 39 tamamlayan aynÕ organizmanÕn parçalarÕ úeklinde algÕlanmaktadÕr. Nitekim, 20.yüzyÕldaki kentleúme hareketleri ve deneyimleri bize kent mekanÕ ile sosyal organizasyonlar arasÕndaki organik ba÷Õ açÕklamanÕn ne denli önemli oldu÷unu da göstermektedir. Kentsel Mekan Analizinde Co÷rafi YaklaúÕm Kentsel mekanlarda düzenli iúleyen bir ortamÕn oluúturulmasÕ, ancak do÷al ve kültürel çevre bileúenlerinin tanÕmlanmasÕ ve analizi ile mümkündür. Geliúmiúli÷in ölçüsü ne olursa olsun, insan topluluklarÕ yerleúmek üzere seçtikleri yerlerde var olan do÷al çevre bileúenlerine uygun bir yerleúme düzeni oluúturmak zorundadÕrlar. Nitekim, kÕr ya da kent yerleúmesi olsun bir yandan konum (sit-situasyon), öte yandan do÷al çevre bileúenleri (jeolojik yapÕ ve jeomorfoloji, iklim rejimi, su kaynaklarÕ, toprak ve arazi kullanÕm koúullarÕ ve bitki topluluklarÕ) ve kültürel faktörlerin (tarihsel süreç içinde demografik yapÕ ve toplumsal-kültürel geliúim düzeyi) etkisi altÕndadÕr (Koçman 1991: 102, Karada÷ 2000: 80, Karada÷-Koçman 2007: 6-7, Pacione 2001: 21, ùekil 2). Kent, do÷al çevre bileúenleri ve kültürel çevre etkenlerinin neden-sonuç iliúkilerine ba÷lÕ kompleks bir yapÕ veya ekosistemdir. Kentin strüktür kazanmasÕ ve mekan organizasyonu ile fonksiyonel bölgelerin ortaya çÕkmasÕ, genel olarak do÷al çevre bileúenlerinin sundu÷u olanaklara, kent insanlarÕnÕn bu olanaklarÕ kullanma ve de÷erlendirme yeteneklerine göre yer ve zamana ba÷lÕ olarak de÷iúir. Baúka bir sözle, kentin geliúim süreci, nüfus ve alanca büyümesi, sanayi, ulaúÕm ve ticaret vb etkinliklerin yaygÕnlaúmasÕ, kÕsaca kentin güç ve süreklilik kazanmasÕ her iki çevrenin posibilitesi belirlemektedir. Çevrenin do÷al ve kültürel bileúenleri iúleyen sistemler olarak, kentleúme süreci üzerinde etkilidir. Bu nedenle, kentsel co÷rafya yaklaúÕmÕ ile yapÕlan araútÕrmalarda öncelikle kent yerleúiminin kuruluú ve evriminde rol oynayan çevre etkenlerinin meydana getirdi÷i sentez tanÕmlanÕr ve söz konusu sentez verileri ÕúÕ÷Õnda, özellikle kent lokasyonu çerçevesinde çevre bileúenlerinin analizine geçilir (Robson 1969: 27, Pacione 2001: 20-21, Carter 1988: 182, Göney 1977: 12, Do÷anay 1997: 177, Koçman-Karada÷, 2008). Özetle, kentsel EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) Arife KARADAö 40 mekan/ekosisteme iliúkin analizler aúa÷Õdaki üç adÕmda gerçekleútirilmektedir (ùekil 2,3). 1. AdÕm: Fonksiyonel do÷al çevre bileúenlerinin tanÕmlanmasÕ ve analizi a) Sit ve situasyon durumu: Kentin yakÕn çevresi ile entegrasyonu ve uzak çevre ile iliúkilerinin araútÕrÕlmasÕnÕ kapsar. b) Jeolojik temel yapÕ: Kent veya kent bölgelerinin yer seçiminde jeolojik yapÕnÕn temel olma özelli÷inin araútÕrÕlmasÕ. Örne÷in; tektonik depresyonlarda kurulmuú olan kentlerin geliúme yönünün fay çizgilerine do÷ru kaymasÕna izin vermemek. BinalarÕn oturdu÷u zeminin özelliklerini (alüvyal zemin, ayrÕúmÕú zemin, kütle hareketlerine yol açabilecek e÷ilmenmiú katmanlÕ zemin, yer altÕ su düzeyi ve mevsimlik de÷iúmelerinin etkileri vb) göz önünde tutmak. Nitekim, sa÷lam kaya zemin yüksek binalarÕn inúaatÕnÕ kolaylaútÕrÕr. Nemli ve ayrÕúmÕú zeminler parklar, spor alanlarÕ, yeúil alanlar için uygun yerlerdir. AltÕnda maden iúletilen yataklar bulunan veya karstik boúluklar olan alanlar üzerinde bina ve tesis yapÕlmasÕ risklidir. I. ADIM : II. ADIM : Kentsel mekan organizasyonunun tanÖmlanmasÖ øú ve iú merkezleri Endüstri bölgeleri Konut alanlarÕ Kamuya açÕk ortak kullanÕm alanlarÕ E÷itim siteleri UlaúÕm a÷Õ vb. Kentin yerleûtiøi alanÖn doøal çevre analizi Sit ve situasyon durumu Jeolojik temel yapÕ Jeomorfolojik özellikler øklim özellikleri Hidrografya ve su kaynaklarÕ Toprak Vejetasyon III. ADIM : Kentsel mekan organizasyonu ile doøal ve kültürel çevre faktörlerinin karûÖlÖklÖ etkileûimi-kent doøasÖna yansÖmalarÖnÖn tesbit edilmesi ve geleceøe yönelik öngörüden hareketle önerilen çözümler ùekil 3. Kent Co÷rafyasÕ / Kentsel Ekolojik YaklaúÕm AúamalarÕ (Koçman-Karada÷, 2008) EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis 41 c) Jeomorfolojik özellikler: Jeomorfolojik unsurlarÕn aúa÷Õdaki özelliklerinin kentin mekan organizasyonuna olasÕ etkilerinin araútÕrÕlmasÕ. (YalçÕnlar 1967, Koçman-Karada÷ 2008, ùekil 4) f) Toprak: Kent içinde ve kent çevresindeki topraklarÕn arazi kullanÕmÕ yetenek sÕnÕflarÕna göre saptanmasÕ, topraktan aúÕrÕ yararlanmanÕn yol açtÕ÷Õ erozyon ve degradasyonun araútÕrÕlmasÕ. Yükselti ve e÷im; enerji, su ve kanalizasyon taúÕma ile alt yapÕnÕn maliyeti yükseltir, su ve kanalizasyon a÷ÕnÕn etkin bir aktarma gücü olmamasÕna neden olur (ùekil 4). g) Vejetasyon: Mevcut do÷al bitki örtüsü ve kompozisyonunun korunmasÕna iliúkin sorunlarÕn incelenmesi. Kent içindeki bitki örtüsünün veya yeúil alanlarÕn havanÕn temizlenmesi ve nem oranÕnÕn düzenlenmesi, sÕcaklÕk etkisinin azaltÕlmasÕ gibi ekolojik fonksiyonlarÕ vardÕr. Öte yandan, vejetasyonun kente estetik kazandÕrma, gürültüyü azaltma, taúkÕn/sel önleme, rüzgar perdesi oluúturma, güneú radyasyonunun kontrolü vb fiziksel fonksiyonlarÕ da vardÕr (Göney 1977, Tümertekin-Özgüç 1993, ùekil 2,4). Rölyefin rüzgar hareketleri (ventilasyon) ve hava kirlili÷i (inversion yoluyla) üzerinde etkileri vardÕr (ùekil 4). BakÕ durumu; kent alanlarÕnÕn do÷u, batÕ, kuzey veya güneye dönük yamaçlarda yer almasÕ enerji bilançosu üzerinde pozitif veya negatif etkiler yapar, güneú enerjisinden yararlanma olanaklarÕnÕ etkiler. d) øklim özellikleri: Egemen iklim rejiminden optimum yararlanma olanaklarÕ ve iklim parametrelerinin analizi. Bir dünya haritasÕ üzerinde büyük kentlerin da÷ÕlÕúÕ, insan yaúamÕ açÕsÕndan uygun iklimlerin kentlerin do÷uúunda ve geliúmesinde etkili oldu÷u gerçe÷ini kanÕtlar niteliktedir. Kentlerin endüstri bölgeleri ile konut/ikamet alanlarÕnÕn yerleútirilmesinde egemen rüzgar yönü önemli bir rol oynar. Tam egemen yönde tesis edilen yerleúmeler toz, duman, is ve kirlenmelere yol açar (Karada÷ 2000: 91, Karada÷ 2005: 8, ùekil 4). KÕúÕn so÷uk, yazÕn sÕcak dalgalara sahne olur. Temiz rüzgar, oturma alanlarÕnÕ geçtikten sonra endüstri bölgelerine gitmelidir. Çeúitli yönlerden esen rüzgarlara iliúkin yüzde olarak belirten, zaman ve süresini ortaya koyan analizler yapÕlmalÕdÕr. Etkin rüzgara karúÕ yapÕlan a÷açlandÕrma toz/kirlili÷i azalttÕ÷Õ gibi, rüzgar hÕzÕnÕ keser, ÕsÕ kaybÕnÕ önler. e) Hidrografya-Su kaynaklarÕ: Kent ortamÕnda ve çevresinde bulunan akarsu, göl, yer altÕ sularÕ ve kaynaklarÕn durumu ve bu sulardan optimal ölçüde yararlanma olanaklarÕnÕn araútÕrÕlmasÕ önemlidir. Örne÷in; içme, temizlik, endüstri ve tarÕmsal kullanÕm, enerji üretimi, rekreasyon ve turizm açÕsÕndan yararlanma olanaklarÕnÕn saptanmasÕ, buna karúÕlÕk hidrografik koúullarÕn neden oldu÷u sedimantasyon, kirlili÷in taúÕnmasÕ, sel ve taúkÕnlarÕn kentsel sorunlara yol açÕp açmadÕ÷ÕnÕn araútÕrÕlmasÕ (ùekil 4). 2. AdÕm: YukarÕda sÕralanan do÷al çevre bileúenlerinin özellikleri ve kullanÕma uygunluklarÕna göre kültürel çevre bileúenleriyle iliúkilendirilmesi. 3. øú ve alÕúveriú merkezi, endüstri bölgeleri, konut bölgeleri (toplu konut, geleneksel konutlar, tek katlÕ ve bahçeli konutlar, apartmanlar, iúçi evleri ve lojmanlar), kamuya açÕk alanlar (park ve bahçeler, mezarlÕklar), e÷itim siteleri (kÕúla ve kampüsler), ulaúÕm a÷Õ ve merkez noktalar (istasyonlar, duraklar) gibi fonksiyonel kent alanlarÕ ve bunlarÕn do÷al çevre bileúenleri ile uygunluklarÕnÕn irdelenmesi kentsel mekan organizasyonunun do÷ru algÕlanmasÕ açÕsÕndan son derece önemlidir (ùekil 3,4). 4. AdÕm: Kent strüktürü ve mekan organizasyonunu oluúturan do÷al ve kültürel çevre bileúenlerinin kantitatif ve kalitatif de÷erlendirilmesi, gelece÷e yönelik saptamalar ve önerilerin ortaya konulmasÕ. YukarÕda ifade edildi÷i gibi, kent yerleúimleri seçilen co÷rafi/ekolojik çevrede var olan koúullara uygun bir yerleúme düzeni yaratmak zorundadÕr. Beúeri çevre bileúenleri ba÷lamÕnda kentin geliúme süreci ile do÷al çevre bileúenleri arasÕnda uyumun sa÷lanmasÕ úarttÕr. Aksi takdirde, kent yapÕsÕnda ve kentsel yaúamda düzensizlikler, rahatsÕzlÕklar, kÕsacasÕ zaman geçtikçe çözümü zor kümülatif sorunlar ortaya çÕkar. Bilinmektedir ki; kültürel çevre bileúenleri iúleyen etkili sistemler olarak kentleúme süreci üzerinde belirleyici etkilere sahiptir. Öte yandan, do÷al çevre bileúenlerinin EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) 42 Arife KARADAö yerine göre farklÕ özelliklere sahip olmasÕ de÷iúik/farklÕ kent strüktürlerinin oluúumunu zorunlu kÕlmÕútÕr. Baúka bir anlatÕmla; ekolojik çevre (do÷al ve kültürel çevre) bileúenlerinin farklÕlaúmasÕ kentsel kimlik unsurlarÕnÕn da farklÕlÕ÷Õna yol açmaktadÕr. Nitekim Örer, Doxiadis’in çevresel sÕnÕflandÕrmasÕna dayanarak kentsel kimlik unsurlarÕnÕn “çevresel kimlik” ve “toplumsal kimlik” úeklinde birbirini tamamlayan iki ana ö÷eden oluútu÷unu belirtmektedir (Örer, 1993, Karada÷ 2006, ùekil 2). Çevresel kimlik, do÷al çevre bileúenlerinin oluúturdu÷u etkiler olup kentin bulundu÷u alandaki topografik özellikler ile iklim rejimi, hidrografik potansiyel, bitki örtüsü ve toprak kaynaklarÕnÕ kapsamaktadÕr (Koçman 1991, ùekil 1,2). Kentsel kimli÷in ikinci ö÷esini kentin özellikle sosyoekonomik yapÕsÕndan kaynaklanan kültürel çevre bileúenleri oluúturmaktadÕr. Kültürel çevre bileúenleri, kent toplumunun kültürel ve sosyal geçmiúi ile geliúim düzeyi ba÷lamÕnda nüfusun demografik profili, ekonomik yapÕ, gelenekgörenek ve inanç sistemlerini kapsar. Sonuç olarak, yaptÕ÷ÕmÕz tüm bu açÕklamalar ÕúÕ÷Õnda denilebilir ki, kent mekanÕ ve kentleúme süreci üzerinde do÷al ve kültürel çevre bileúenlerinin ortak iúleyiúinin etkileri bulunmaktadÕr. Söz konusu bileúenlerin bir arada uyumlu iúleyiúi yaúanabilir kent olgusunu meydana getirmekte, buna karúÕlÕk iúleyen sistemler üzerindeki olumsuz etkiler, çevre kaynaklarÕ üzerindeki baskÕlar ve aúÕrÕ kullanÕmlar, kentsel sorunlarÕ ortaya çÕkarmaktadÕr. DolayÕsÕyla, ekolojik çevre/ co÷rafi çevre bileúenleri kentin kaderine hükmeden ve gelece÷ini belirleyen temel etkenlerdir. Sonuç ve De÷erlendirme 1990’lÕ yÕllardan bu yana sÕkça ifade edilen “yaúam kalitesi” kavramÕnÕn evrensel, ortak bir tanÕmÕ olmamakla beraber,“yaúamdan duyulan hoúnutluk, kültür ve de÷erler sistemi içinde kiúinin kendisini algÕlayÕúÕ ve olgularÕ de÷erlendirmesidir. Yaúam kalitesi kavramÕ bireysel açÕdan öznel bir kavrama dönüúebilir, duruma göre politik ve sosyal ortamla, altyapÕ, ulaúÕm ve do÷al çevreyle de iliúkilendirilebilir” (Leitmann 1999b: 171, Özmen 2007: 106-107). EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) BM’in 1987 de yayÕnladÕ÷Õ “Ortak Gelece÷imiz (Our Common Future)” adÕnÕ taúÕyan rapora göre, “bugünün ihtiyaçlarÕnÕ, gelecek kuúaklarÕn ihtiyaçlarÕnÕ yerine getirme olana÷ÕnÕ ortadan kaldÕrmaksÕzÕn karúÕlayan kalkÕnma “sürdürülebilir kalkÕnma”, kiúinin yaúamÕnda önemli imkanlardan yararlanma derecesi de “yaúam kalitesi” olarak tanÕmlanmÕútÕr. AynÕ çalÕúmaya göre, insanlar yaúantÕlarÕnda sahip olduklarÕ fÕrsatlar ve kÕsÕtlamalarÕn sonucunu, di÷er kiúilerle olan iliúkilerine ve elbet çevre bileúenlerine yansÕtmaktadÕr. Yaúam kalitesi göstergelerini ayrÕca iklim koúullarÕ, yaúama maliyeti (ucuzluk/pahallÕlÕk), gÕdalarÕn çeúitlili÷i ve çevreyle uyumlu yerleúim modelleri, güvenlik, konut vb. faktörler de etkilemektedir (http://www.utoronto.ca/qol/gocepts.htm, 2007, Soykan 1993: 17-20, Özmen 2007: 106-107). Nitekim 1992 Avrupa Kentsel ùartÕnda ifadesini bulan “kentsel yaúam kalitesi göstergeleri” içinde kent ve yerleúti÷i alanÕn co÷rafi çevre bileúenleri ve kentsel kullanÕm biçimleri ile geldi÷i duruma iliúkin maddeler dikkat çekicidir. Buradan hareketle, yaúanabilir kentlerin genel özellikleri, co÷rafi boyutlarÕyla úu úekilde özetlenmektedir (Duran 2008, Ertan 2008, Karaman 2009) ; a) Kentsel strüktürü belirleyen ekolojik çevre sistemleri arasÕnda var olan iliúkiler çeúitli kombinezonlar oluúturarak sistemin yapÕsÕnÕ son derece kompleks bir duruma getirmiútir. Söz konusu bu karmaúÕk/kompleks yapÕnÕn normal iúleyiúini bozacak ya da engelleyecek eylemlerin (çevre yÕkÕmÕ) olmadÕ÷Õ, çevre yÕkÕmÕ için teknolojik araç ve gücün kullanÕlmadÕ÷Õ kentler yaúanabilir kentlerdir. b) Mekan organizasyonu, özellikle fonksiyonel bölgeleri do÷al çevre bileúenlerine uygun olarak düzenlenmiú ve planlanmÕú kentler yaúanabilir kentlerdir. Bu kentlerde açÕk alanlar, parkalar ve bahçeler, rekreasyon alanlarÕ, akarsular, kÕyÕlar do÷al yaúam içerir, dolayÕsÕyla bu kentlerde kent konforu sa÷lanmÕú olmaktadÕr. c) Kent içindeki yaúam alanlarÕnÕ ve çevre kaynaklarÕnÕ kullanma úekli ve kent peyzajÕ toplumsal kültürün geliúme düzeyini yansÕtÕr. Baúka bir sözle; toplumsal kültür düzeyi, çevre bileúenlerini de÷erlendirme yetene÷ine sahip ise kent daha sa÷lÕklÕ bir yaúama alanÕ haline gelir. Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis Buna karúÕlÕk, bazÕ çevre unsurlarÕnÕn dikkate alÕnmamasÕ veya yeterince de÷erlendirilmemesi durumunda kent sa÷lÕksÕz bir yaúam sürecine girer ve fonksiyonlarÕnÕ yitirmeye baúlar (Tunçdilek 1986: 4) Öte yandan, sosyo-kültürel geliúme içinde olan kentler, kent halkÕnÕ oluúturan gruplar arasÕnda paylaúÕma fÕrsat veren kentlerdir. Kent içindeki kültürel organizasyonlar; toplumun teknolojik, ekonomik, siyasal, etnik, estetik, mimari vb. alanlarda geçirdi÷i geliúim ve dönüúümün göstergeleridir. Olumlu göstergelere sahip kentler yaúanabilir kentlerdir (Lietman 1999a: 33-37, Hamm 1998: 287-288, Muttagi 1998: 53, Pacione 2008 : 1-16) . Tüm bu açÕklamalardan da anlaúÕlaca÷Õ üzere modern kent, sorunlarÕyla baú edebilmiú, sosyal kalite ile kentliler-kent ve kentsel mekânlar arasÕndaki ekonomik-ekolojik iliúkileri en uygun biçimde dengelemiú olan kenttir. Ancak bunu baúarabilmenin yolu úüphesiz kentin yerleúti÷i alanÕn çevresel avantaj ve dezavantajlarÕnÕn bilimsel bir yaklaúÕmla ve do÷ru okumaktan geçmektedir. Nitekim kentsel çevre analizlerinde co÷rafi yaklaúÕm olarak da özetleyebilece÷imiz “kentsel ekoloji” araútÕrmalarÕ, farklÕ ölçeklerdeki kent ekosistemlerini, sosyo-mekansal organizasyonunu etkili çevresel faktörler açÕsÕndan inceler. Benzer biçimde kent co÷rafyacÕlarÕ da kentleri, birer ekosistem olarak ele alÕr ve kentin varlÕ÷Õ, yaúanabilirli÷i ve devamlÕlÕ÷Õ açÕsÕndan bu ekosistemin her bir unsurunu birbiriyle iliúkilendirerek de÷erlendirir. ÇalÕúmalarÕn ortak hedefi kentleri daha yaúanabilir kÕlmak ve bu süreçte etkili olan co÷rafi verilerin do÷ru ve etkin kullanÕmÕnÕ sa÷lamaktadÕr. Kentin yerleúti÷i ve geniúledi÷i alanlarÕn gerek do÷al gerekse toplumsal çevre bileúenlerinin karúÕlÕklÕ iliúkileriyle úekillenen çevresel duyarlÕlÕklarÕnÕn ortaya konulmasÕ ve buradan kentsel yaúam kalitesine giden yol haritasÕnÕn çÕkarÕlmasÕ ise nihai hedeftir. ønsanÕn yaúadÕ÷Õ çevre ile olan iliúkilerin do÷asÕnÕ anlama yönündeki arayÕúlarÕn karúÕlÕ÷Õ da “kentsel ekolojidir”. YapÕlan iú, kentsel çevrenin bir bütün olarak analizidir ve bunun için izlenen yöntem analitik, sistematik, bütüncül ve sentezci yaklaúÕmÕ 43 ile gerçek bir co÷rafi çevre de÷erlendirmesidir. Son yÕllarda modern kent yaúamÕnÕn kalitesi üzerine yapÕlan /geliútirilen çalÕúmalar ve ilki 1992, ikincisi 2008’de ilan edilen “Avrupa Kentsel ùartÕ”nda ifadesini bulan kentsel yaúanabilirlik kriterleri de yöntem olarak, kentsel çevre analizlerinde co÷rafi yaklaúÕma atÕfta bulunmaktadÕr (Mimarlar OdasÕ 2008). Nitekim sözkonusu kentsel úart metninde öne çÕkan maddelerden birinde; “kentler kentlilerine aittir ve gelecek nesillere aktarÕlmasÕ gereken sosyoekonomik,çevresel ve kültürel de÷erler bütünüdür” der. Böylelikle, yaúanabilir kent kurgusunda öncelik kentliye verilmiú ve en önemli kentli hakkÕ olarak “sa÷lÕklÕ ve sürdürülebilir bir çevre yaúama hakkÕ” gösterilmiútir. Yaúanabilir kent kurgusunda hedeflenen sa÷lÕklÕ, dengeli ve korunan bir çevre tanÕmÕ vardÕr ve bunun tespiti için mevcut çevresel verilerin insan ve etkiledi÷i mekan ile iliúkilendirilerek analizi gerekmektedir. Bu ise yöntem olarak, co÷rafyacÕlarÕn kentsel çevre analizlerinde izledikleri yöntemin kendisidir. Hedef mevcut do÷al ve toplumsal çevre bileúenleri ile uyumlu, koruma-kullanma dengesini daima gözeten, üreten, kendi sorunlarÕ ile baú edebilen kentler yaratmaktÕr. Bununla birlikte, kentlerin yaúanabilir ve sürdürülebilir kÕlÕnmasÕ úüphesiz kentlerdeki mevcut do÷al ve beúeri kaynaklarÕn daha akÕlcÕ kullanÕmÕnÕ gerektirir. Bu ise kentin yerleúti÷i alanÕn co÷rafi çevre de÷erlendirmesinin (kentsel ekoloji) do÷ru okunmasÕ ve üzerinde geliúen insan etkinliklerinin çevresel duyarlÕlÕk esasÕna uygun kullanÕmlar geliútirmeleri ile mümkündür. Zira kentler, özellikle ekonomik büyüme dönemlerinde yaúayanlarÕna dikkat çekici fÕrsatlar sunmakta ise de, göçe ba÷lÕ aúÕrÕ nüfuslanma, çevresel taúÕma kapasitesinin üzerinde ve yanlÕú arazi kullanÕm kararlarÕ ile ileri derecede çevresel bozulmanÕn ve insana ba÷lÕ afetlerinde yeni adresi haline gelmektedir. Tüm bu sorunlara eklenen ve farklÕ sosyo-kültürel ve ekonomik sÕnÕflardan çok sayÕda insanÕn bir arada yaúamasÕnÕn getirdi÷i iç huzursuzluk, oturmamÕúlÕk, artan kentsel aidiyet sorunlarÕ beraberinde getirir ki, bu durumda kentlerin yaúanabilirli÷inden de söz edilemez. EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) Arife KARADAö ùekil 4. Kentsel alan kullanÕmÕ ve çevre iliúkileri- Kentsel ekoloji 3D úemasÕ (Koçman 2008) 44 EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis 45 Referanslar Arslano÷lu R. 1998, Kent, Kimlik ve Küreselleúme, Ezgi Kitabevi, Bursa. Barrows, H. 1923, “Geography As Human Ecology”, Çeviren: Tümertekin, Erol, (2005) 20.yüzyÕlda Amerikan Co÷rafyasÕnÕn Geliúimi, 39-52, Çizgi Kitabevi, Konya. Baykal F. 1989 , Salihli Kent Co÷rafyasÕ, Salihli Belediyesi Kültür YayÕnlarÕ : 2, øzmir. Berling, S. and Wu J.W. 2004, “Modelling urban landscape dynamics:A case study in Phoenix”, USA, Urban Ecosystems 7: 215-240. Botkin, D.B. and Beveridge, C.E. 1997, “Cities as environments”, Urban Ecosystems, 1, p. 3-19. Bowler, P.J. 2001, Do÷anÕn Öyküsü, øzdüúüm YayÕnlarÕ, Çeviren: Meltem Mater, østanbul Carter H. 1988, The Study of Urban Geography, 3rd edition, Arnold Publ. USA. Butler, R. J. 2008, Urban Ecology. Unpublished Lecture Notes, The University of Michigan, Department of Ecology and Evolutionary Biology. (http://www.personel.umich.edu/~jrussb Eriúim Tarihi: 20.10.2008) Collins J. P.- Kinzig A.- Grimm N.B.- Fagan W.- Hope D.- Wu J.- Borer E. 2000, “A new urban ecology : Modelling human communities as integral parts of ecosystems poses special problems for the development and testing of ecological theory” American Scientist, vol. 88, p. 416-425 (http://www.americanscientist.org/articles). Do÷anay H. 1997, Co÷rafyanÕn Metodolojisi, , Öz E÷itim YayÕnlarÕ, østanbul. Dow, K. 2000, “Social dimensions of gradients in urban ecosystems”, Urban Ecosystems, 4:255-275. Eslarp, 2008, Urban Ecology. East St. Louis Action Research Project. Üniversity of Illinois at Urbana Champaign. http: //www.eslarp.uiuc.edu/la/ LA338-500 (Eriúim Tarihi: 25.10.2008) Essenwanger, O.M. and Landsberg, H.E. 2001, Classification of Climates, World Survey of Climatology, General climatology, Volume 1-C, Huntswille, USA. Göney S. 1977, ùehir Co÷rafyasÕ, østanbul Üniversitesi Co÷rafya Enst. Yay. No. 91, østanbul. Grimm, B.N. and Redman, L.C. 2004, “Approaches to the study of urban ecosystems: The case of Central ArizonaPhoenix”, Urban Ecosystems, 7:199-213. Grove, J.M. and Burch, W.R.Jr. 1997, “A social ecology approach and applications of urban ecosystem and landscape analyses: a case study of Baltimore”, Maryland, Urban Ecosystems, 1, 259-275. Hamm B. 1998, “Ecological urban development : An experiment in active learning”, Sustainable Development and the Future of Cities, Ed. Bernard Hamm- Pandurang K. Muttagi, Intermediate Technology Publ. P. 283-291, U.K. Harvey D. 2003, Sosyal Adalet ve ùehir, Metis YayÕnlarÕ. Çeviren. Mehmet MoralÕ, østanbul Haughton G.and Hunter C. 1994, Sustainable Cities, Jessica Kingsley Press, London Johnston R.J-Gregory D-Pratt-Watts M. 2001, The Dictionary of Human Geography, Blackwell Publ., 4th Edition U.K. Karada÷ A. 2000, Kentleúme Süreci, Çevresel Etkileri ve SorunlarÕ øle øzmir, Egekoop, øzmir. Karada÷ A. 2003, “Geographical factors which define urban existance and continuance of øzmir since centuries” CIEPO 14, International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies 14 th Symposium (18-25 Eylül 2000, Çeúme-øzmir), Türk Tarih Kurumu Yay.Ankara. Karada÷ A. 2006, “Kula’da Bir Kentsel Kimlik AraútÕrmasÕ”, Geçmiúten Günümüze Köprü : YanÕk Ülke Kula Sempozyumu (1-3 Eylül 2006, Kula), øzmir Araút. Uygl. Merkezi & Kula Belediyesi øúbirli÷i, Manisa. EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) 46 Arife KARADAö Karada÷ A. –Koçman A. 2007, “Co÷rafi çevre Bileúenlerinin kentsel geliúim süreci üzerine etkileri : Ödemiú (øzmir) örne÷i”, Ege Co÷rafya Dergisi, Cilt 16, sayÕ 1-2, s. 3-16, øzmir. Karaman, Z. T. 2009, “Sürdürülebilir kentler için uluslar arasÕ anlaúmalar ve Türkiye Yorumu”, Kentsel Ekoloji ve Yaúanabilir Kent Sempozyumu (6-8 KasÕm 2008, øzmir), Bildiri KitabÕ, s. 33-44, øzmir. Keleú R. 2005, Kentleúme PolitikasÕ, ømge Kitabevi, Ankara. Kennedy R.F. 2004, “Natural Cities : urban ecology and the restoration of urban ecosytems” http://frontrow.bc.edu/program/kennedy, 3rd International Conference on Urban Health (20-22 October 2004), poster, Boston Kocabaú, A. 2003, Ekoloji ve Çevre Biyolojisi, Ege Üniversitesi Su ürünleri Fakültesi YayÕnlarÕ, No:51, øzmir. Koçman A., 1991, “øzmir’in kentsel geliúimini etkileyen do÷al çevre faktörleri ve bunlara iliúkin sorunlar” Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Co÷rafya AraútÕrmalarÕ Dergisi, 3, s. 101-122, Ankara. LeÕtmann J. 1999a. Sustaining Cities:Environmental Plannning and Management in Urban Desingn, McGraw-Hill Press, ISBN:007038316-2. LeÕtmann J. 1999b, “Can City QOL Indicators be Objective and Relevant? Towards a Participatory Tool For Sustaining Urban Development”, Local Environment, vol. 4 No: 2, s.171. Lyons J.R. 1997, “Urban ecosystem management: Bringing science and policy together”, Urban Ecosystems, 1, 77-83. Lyons M. and Snoxell S. 2005, “Sustainable Urban Livelihoods and Marketplace Social Capital: Crisis and strategy in Petty Trade”, Urban Studies, Vol.42, No.8, 1301-1320 May, R. 2004. “On the role of the humanities in urban ecology : The case of St.Petersburg”, Urban Ecosystems, 7:7-15. McÕntyre N.E, Knowles-Yanez, K. And Hope, D. 2000, “Urban ecology as an interdisciplinary field: Differences in the use of -urban- between the social and natural sciences”, Urban Ecosystems, 4:5-24. MuttagÕ P.K. 1998, Sustainable Development- A Third World Perspective, Sustainable Development and the Future of Cities, Ed. Bernard Hamm- Pandurang K. Muttagi, Intermediate Technology Publ. p. 43-56, U.K. NÕemela J. 1999, “Is there a need for a theory of urban ecology”, Urban Ecosystems, 3, page 57-65. Nusser M. 2001, “Understanding cultural landscape transformation:a re-photographic survey in Chitral, eastern Hindukush, Pakistan”, Landscape and Urban Planning 57:241-255. Örer G. 1993, “østanbul’un Kentsel Kimli÷i ve De÷iúimi”, ø.T.Ü. Fen Bilimleri Enst., YayÕnlanmamÕú Yüksek Lisans Tezi, østanbul. Özça÷lar A. 2000, Co÷rafyaya Giriú-sistematik, kavramlar, yöntemler, Hilmi Usta MatbaacÕlÕk, Ankara. Özça÷lar A. 2004, “Co÷rafi bilimlerin kentsel ekonomi, kentsel yönetim, bölgesel iktisat ve bölge planlama yönünden analizi”, Kentsel Ekonomik AraútÕrmalar Sempozyumu 2003 , Bildiri KitabÕ, DPT & Pamukkale Üniv. Yay. Cilt 2, s. 94-101, Ankara. Özmen Ö. 2007, “Sürdürülebilir KalkÕnmayÕ Sa÷lamada Yaúam Kalitesi ve øzmir’de Yerleúik Roman VatandaúlarÕnÕn Yaúam Kalitesi Göstergeleri” øzmir Büyükkent Bütününde Romanlar, Ed. Zerrin Toprak, Ömür Özmen, Gökhan Tenikler, s.106-107, øzmir. PacÕone M. 2001, Urban Geography (a global perspective), Roudledge Publ., London, Newyork. PÕckett S.T.A- Burch W.R.- Dalton S.E.- Foresman W.T.- Grove J.M And Rowntree R. 1997, “A conceptual framework fort he study of human ecosystems in urban areas”, Urban Ecosystems, 1, Page 185-199. PÕckett S.T.A. 2001, “Urban Ecological Systems: Linking terrestrial Ecological, Physical and Socioeconomic Componenets of Metropoliten Areas”. Annual Review of Ecology and Systematics 32: 127- 157. EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009) Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis 47 Prato T. 2005, “Modeling ecological impacts of landscape change”, Environmental Modelling &Software 20:1359-1363, Rees W. E. 1997, “Urban ecosystems: the human dimension”, Urban Ecosystems, 1, page 63-75. REES W. E. 1998, “Understanding sustainable development”, Sustainable Development and the Future of Cities, Ed. Bernard Hamm- Pandurang K. Muttagi, Intermediate Technology Publ. P. 19-42, U.K. Robson B.T. 1969, Urban Analysis – a study of city structure, Cambridge Univ. Pres, p. 25-35, London. Scott J.A. 2004, “Cultural-Products Industries and urban Economic Development: Prospects for Growth and Market Contestation in Global Context”, Urban Affairs Reviw, Vol. 39, No.4, page 461-490. SteÕner F. 2004, “Urban Human Ecology”, Urban Ecosystems 7:179-197, Kluwer Academic Publishers, Netherland Tunçdilek N. 1986, Türkiye’de Yerleúmenin Evrimi, østanbul Üniv. Yay. 3367, østanbul. Tumertekin E. ve Özgüç N. 1998, Beúeri Co÷rafya, ønsan.Kültür.Mekan, Çantay Kitabevi østanbul. WÕttÕng R. 2004, “The origin and development of the urban flora of Central Europe”, Urban Ecosystems, 7:323339. YalçÕnlar ø. 1967, “Türkiye’de bazÕ úehirlerin kuruluú ve geliúmesinde jeomorfolojik temeller”, østanbul Üniversitesi Co÷rafya Enst. Dergisi, 16 , s. 53-66. Yaren F. B. 1994, “Kent Ekolojisi: Sorunun BoyutlarÕ ve Niteli÷i. Kentsel TasarÕm ve Ekoloji”, TasarÕma Ekolojik YaklaúÕm, Kentsel TasarÕm ve Uygulamalar Sempozyumu, 12-13 MayÕs 1994, østanbul. Yazgan, M. Ve Akay A. 1996, “Kentleúme ve Kent Ekolojisi” Ankara Üniversitesi, Dil Tarih Co÷rafya Fakültesi, III. Co÷rafya Sempozyumu, Ankara. YazÕcÕ H. 1996, “ùehir co÷rafyasÕ açÕsÕndan bir inceleme : Bayburt”, Türk Co÷rafya Dergisi, 30, s. 189-218, østanbul. EGE COöRAFYA DERGøSø Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)