017
Transkript
017
Ox.811.1 + 812 KARABUK MINTAKASI SAPSIZ ME$ELERtNIN ANATOMIK VE TEKNOLOJIK OZELL1KLERI UZERtNDE ARA$TIRMALAR LES RECHERCHES SUR LES QUALITES ANATOMIQUES ET TECHNOLOGIQUES DE CHENE ROUVRE (<QUERCUS PETREA MATT.>> DE LA REGION DE KARABOX Yazan Irfan GURSU Ormancilik Ara~tirma EnstitUsii Orman Mahsffllerini Kiymetlendirme ~ubesi Mühendisi ORMANCILIK ARA~TIRMA ENSTITUSU YAYINLARI Muhtelif Yaymlar Serisi No. Güzel Istanbul Matbaasi Ankara — 1966 17 ONSOZ Ormancilik Ara~tirma Enstitümjizün rnUdürlerinden Haul GOK. MEN’in te~vikiyle, 1960 senesinde Türkiyede ba~]amak tasavvurunda oldugum bu ara~tirmayla, 1961 senesinde mesleki görgü ye bilgimi arttirmak üzere gitmi~ oldu~um Almanya’da, Münih Ormancilik Ara~ tirma Dairesinin Orman Mahsüllerini Kiymetlendirme ye Odun flmi Enstitüsj.inün Müdürü Prof. Dr. H. von PECHMANN’in da alâkalanmasi ye hunun kendi yanlarinda ihtisasima paralel olarak yapilmasi husu sunda gösterdikleri arzu ye te~vik üzerine bu ara~tirmayi Almanyada yaptim. Ormancilik sahasinda, agac hiyolojisinin odun teknolojisiylc bir likte ele alindigi bu arastirma rnüessesesinde, literatür imkânlarinin geni~ligi ye Enstitü Miidüru ile bi]hassa asistani Dr. A. BERNHART’m yol gösterici olan yakm ilgileri sayesinde, matematik istatistik rnetod~ larmm bu gibi çali~ma1arin kiyrnetlendirilrnesindekj tatbikatini ye odun anatomisi rnevzuundaki arastirma metodlarirn ogrenrnek ye tat. bik imkânini buimak benirn için büyiik bir kazanç olmu~tur. Takdim ettigim bu çah~ma tarafirndan cvvelâ almanca yazilmis olarak rnczkür EnstitUye teslim edi1mi~tir. Bu vesileyle Enstitünün Mu dürü Profesör von Pechrnann tarafindan tanzim edilmiç olan belgede <(Bay GURSU itina ye gayretli bir cali~mayla bu vazifeyi deruhte et mi~ ye sapsizme~e odununun te~ekkülU ye özellikleri hakkindaki bilgileri kiymetli bir ~ekilde toparlami~ ye tamamlayici mahiyette elde etmi~ oldugu neticeleri artik takdim edebilecektir>> diye cali~ma hakkinda kanaatini bildirdikten sonra <<Bay Gürsu’nun ara~tirmasinin sonuclari umumi alakayi gekecegi cihetle bu gah~manin mesleki bir Alman der gisinde ne~redilmesi karar1a~tinlmistir> ~eklinde ifadede ye vaatte bu lunmalarina ragmen cah~mam, yurda dönü~ümü müteakip Dr. A. Bernhart taraf~ndan kendi gayelerine uygun bir tarzda kisaltilarak ye icap eden bazi de~i~ikliklerle gift imzali olarak ne~redilmek istenmi~ ye bilâhare de (Muhte]jf menselj sapsizmese odununun strükffirü ye özelliklerinin mukayesesi) ba~1igi altinda (Forstwissenschaftljches Cen tralblatt) in 1964 sene, 7/8 sayisrnda 222 247 sayfalarda ne~redi1mi~tir. — m Burada, bilhassa odun anatomisinin ara~tirma metodlarina ye di ger bazi hususlara alt ilâveyle turkçesini takdim ettigim bu ara~tirma da, hem odunun fiziko mekanik Ozellikleri ye hem de, memleketi mizde ormancilik sahasinda bugUne kadar üzerinde durulmami~ bu lunan, odunun anatomik yapisi ye bu yapiyla odunun teknolojik özel~ likieri arasinda mevcut baginti etüd edi1mi~ ye dolayisiyle odunun anatomik özelliklerine dayanmak suretlyle bunun teknolojik vasiflarinin iyi veya fena olu~unun nedenleri tesbit ye izah o1unmu~tur. Ayni za manda burada, çe~it1i Ozellikler bakimindan ele a1mrni~ bulunan genc ye ya~li me~e1er arasrnda mevcut olan farkhuigin sebepleri de etüd edu1mi~tir. Ayrica bu ara~tirmadaki kiymetlendirrnelerde standart ay ri1i~1ar, korrelasyonlar ye bununla ilgili diger hususlarda matematik istatistik metodlari cia geni~ capta ku1Ianilmi~ ye bunlara alt formül ler de veri1mi~tir. — Bu ara~tirmarnn ilgililere faydah olmasim dilerken, bana Ensti tUlerinde boyle bir ça1i~ma yapmak imkâmni veren Prof. Dr. H. von Pehmann’a, asistani Dr. A. Bernhart’a ye yine ayni enstitünün, ba na ce~itli yardimlarda bulunan diger elemanlarma, bu ara~tirrnayi yap mak üzere bana burs saglayan Alexander vor~ HUMBOLDT Vakfrna ye numunelerin ternininde ye gonderilmesinde yakmdan alâkadar olan EnstitUmllzün eski mUdUrü Halil GOkmen’e ye eski §ube mUdürUm Bahattin Ayik’a ye çe~it1i yardimlarda bulunan diger mes1ekda~1arima burada te~ekkUr etmeyi bir vazife sayarim. — ANKARA, Arahk 1965 M. trfan GURSU Iv IcINDEKILER ONSOZ I. SAPSIZME~E HAKKINDA GENEL BILGILER t A. Sapsizme~enin memleketimizdeki tabil yayi1i~i B. Sapsizme~enin yeti~rne muhiti istekieri C. Sapsizme~enin adIandir~lmasi ye botanik özellikleri I 2 2 II. ARA~TIRMA MATERYALI VE ELDE EDILMEST 4 III. OLcMELERIN KIYMETLENDtRILMESI IV. SAPSIZME~E ODUNUNIJN MAKROSKOPIK VE MIKROSKO P1K YAPISI 10 A. Din ye özodunu B. Yillikhalka geni~1igi ye a~acin büyume seyri C. Ilkbahar ye yazodunu nisbetleni 10 ii 14 V 1. Ara~tirma Metodu 2. Ilkbahar ye yazodununa ait ara~tirma sonuçlan 3. Yazodunu nisbeti ile a~aç ya~i arasindaki ilgi 4. Yazodunu nisbeti ile yfihichalka geni~1igi arasrndaki ilgi V. SAPSIZME~E ODTJNUNUN FIZIKSEL OZELLIKLERI A. 14 15 16 18 20 Tamkuru özgUl a~ir1ik ye hacim yogunluk kiymeti ara~tir malari 20 1. Ara~tirma metodu 20 2. Tamkuru özgül a~irbk 21 a. OzguI agirhk ile agac ya~i arasindaki ilgi b. Ozgül agirlik ye yi11i1cha1k~ geni~1igi arasrndaki ilgi c. Agac ya~i ye yillikhalka geni~1i~i arasindaki ilgi 24 25 28 Hacirn yogunluk kiymeti 29 3. B. 6 ca1i~ma özellikleri 31 1. Ara~tirma metodu 2. ca1i~ma özelliklerine ait ara~tirma sonuclari 3. Lifdoygunlu~u rutubet derecesi 4. Hacim daralma yUzdesiyle hacim yogunluk kiymeti ara sindaki ilgi V 31 31 33 V 33 vi. SAPSIZME~E ODUNUNU TE~KIL EDEN DOKULAR UZERIN DE ANATOMIK ARA~TIRMALAR A. Muhtelif dokularm rniktarlari Ara~tirrna metodu 2. Dokulara alt ara~tirrna sonuciari a. Agac ya~i ile muhteiif odun dokularmin i~tirak nisbetleri arasindaki ligi a1. A~ac vasi lie odun lifieri i~tirak nisbeti arasin daki ilgi a2. A.~ac va~i lie iietken borularin (trahelerin) i~ tirak nisbeti arasrndaki ilgi b. c. 40 42 Ozgüi agirlik ile odun lifierinin i~tirak nisbeti arasindaki ilgi b2. Ozgüi agirhk ile iietken borularin (trahelerin) i~tirak nisbeti arasindaki ilgi b~;. OzgUi agirlik lie traheidierin arasindaki ilgi 42 i~tirak nisbeti 44 Yiihkhaika geni~iigii lie muhteiif dokuiarin i~tirak nisbetieri arasmdaki iigi Yiiiikhalka geni~1igi ile odun lificrinin i~tirak nisbeti arasindaki ilgi 45 Yilhkhaika geni~1igi ile iietken borularin (tra heierin) i~tirak nisbeti arasindaki ilgi 46 Yilhkhaika geni~iigi iie traheidierin i~tirak ohs beti arasindaki ilgi 47 Agacin tepetacmin buvukiügü lie odun lifieri ar~i srndaki ilgi 51 c3. VII. 39 Ozgül agirlik ile muhteiif odun dokuiarinrn i~tirak nisbetieri arasindaki ilgi c2. C. 38 41 c1. d. 36 Agaç ya~i ile traheid dokusunun i~tirak nisbeti arasindaki ilgi b1. B. 36 1. a1. 36 tietken borularm (trahelerin) capiari 52 1. 2. 52 52 Ara~tirrna metoclu Traheicrin çaplarina aft ara~tnrna sonuçlari Sapsizrne~ede odi.m yapisirnn genei durumu 54 SAPSIZME~EDE ODUNUN MIJHTELIF DtRENCLERI UZE RINDE ARA~TIRMALAR 55 A. Basinc direnci ara~tirmaiari 55 1. 2. 55 57 Ara~tirma metodu Basinc direncine ait ara~tirma sonuclari VI 3. B. 60 1. 2. 60 62 63 65 66 IX. Ara~tirma metodu Egilme direncine ait ara~tirrna sonuclari a. Egilme direnci ile özgül agirlik arasindaki ilgi Egjh~€~ direncine ait elâstikiyet modfllü Egjh~~ direncine ait statik kalite kaymeti çar~~~ direnci ara~tirma1ari 66 I. 2. 66 67 68 69 3. VIII. 58 60 Egilme direnci ara~tirma1ari 3. 4. C. a. Basinc direnci ile dzgül agirlik arasandaki ilgi Basrnç direncine ait statik kalite kaymeti Ara~tirma metodu carpma direncine ait ara~tarma sonuçlari a. carpma direnci ile özgUl agirlik arasrndaki ilgi ~ direncine ait kalite kaymeti ME~ENIN BA~LICA KULLANMA YERLERT 70 A. Kaplamaliga elveri~li rne~e odununda aranan özellikler 71 1. 2. 3. 4. 5. 71 72 72 72 72 Yilhkhalka geni~1igi Agac ya~i Odunun rengi Tomruk cap ye boylara Kesim zamarn ARA~TIRMA SONU~LARI ~JZERINDE KRITIK 73 ~EKiLLERDE KULLANILMI~ OLAN ALMA NCA TERIMLERE AlT LtiGATcE 75 OZET 77 LITERATUR 89 RESUME 81 VII I. SAPSIZMESE HAKKINDA GENEL BtLGtLER Sapsizme~e (Quercus petrea Matt.) flzerinde yapilan ara~tirma1ara geçmeden evvel bu me~e türünün tabil yayi1i~i, yeti~rne muhiti istek len ye botanik özellikleni hakkinda kisa da olsa biraz bilgi vermek faydah olacaktir. A. Sapsizme~enin menileketimizdeki tabli yayi1i~i Türkiye, sapsizme~e türünUn yayi1i~ sahasirnn guneydogu hudut Ian icinde yeralmakta olup bu me~e türünün yayili~i Karadenizin ku zey ye güney sahillerini takiben fasilalarla Kafkas da~1arina kadar uzanrnaktadir (Rubner, 1953). Rubner tarafindan sapsizme~enin tabii yayili~ini gostermek maksadiyle tanzim olunan yayili~ hartasina gore, bu rne~e türü Turkiyede Trakyada ye aynica Anadoluda, Ege denizinden (Ayvahktan) Eshi~ehire ye oradan da Karadenizde Bafraya kadar uza nan hattm kuzey batisinda kalan, Bati Karadeniz ye Marmara minta. kalarinda yayi1mi~ bulunmaktadir (~eki1 1). GOkmen (1957) sapsiz ~e1d1 1. Sapli ye sapsizme~enin Avrnpa’daki yayili,~x. La region de croissance de chêne rouvre et de chêne pedoncule a PEurope. 2 me~enin Karadeniz mintakasinda, diger rne~e turlerile 1cari~ik olarak 1200 m yukseklige kadar ciktigini, Trabzon dolaylarinda ormanlarda mazime~esi (Quercus infektoria) ye gürgen (Carpinus sp.) ile, Sinop ye Ayancik dolaylarmda da 1300 m vukseklige kadar saricam (Pinus sylvestris) ye kaym (Fagus orientalis) ile bulundugunu bildirmektedir. Ayrica ayni yazar, sapsizme~enin Ortaanadoluda da saç1ime~e (Quer ~is ~enis), tü~1üme~e (Quercus pubescens), mazirne~esi ( Que~eu~ infectoria), sapi1~eme (Quercus pedunculata), palamut (Quercus aegilops) ye kermezme~e (Quercus coccifera) lerile birlikte bulundu gunu da ilâve etmektedir. B. Sapsizme~enin yeti~me muhiti istekieri Sapsizme~e ikiim istegi bakiimndan saphme~eye benzerse de bu, ki~ sogukiarindan, donlardan daha fazia zarar gormektedir. Fakat di ger hususlarda daha intibak edici bir türdür. Meselâ toprak ye hava rutubeti bakimlarindan daha az su istegi vardir. Eu me~e türü saph mé~e gibi bir vadi, ova ye kuvtu yerler agaci degil fakat, hemen hemen duz1e~mis daglarm, alçak daglarm ye tepelerm agacidir Sapsizme~e marn ye saf ku topraklarrnda iyi ge1i~memektedir. Pek fazia kuru olmadigi hallerde ayri~mi~ kalkerik toprakiar ye ~ist]er tizerinde orta bir geli~me yaparsa da en iyi biiyumesini yikanmi~ es mer 1 enkli ye derm olan toprakiarda vapmaktadii Bunun için sapsiz me~e, tepeleri ye yavialari vadilere tercth etmektedir Sapsizmc~~enin topi agin mmerolojik bunyesrne kar~i olan istekie i-i pek fazia degildir ~e rnuayyen bir rnsbete kadar topragin asiditesme karsi da dayaniklidir Bu me~e türü kök durumu itibarile sap1ime~eye benzerse de ka zik koku biraz siki oian bir ku tabakasina tesaduf ettigunde kaybolur ye ge1i~ernez. Dolayusiyle sapsizme~enm kök te~ekkti1ati, topragun de rmligine ye duger vasiflarma gore degusmektedir Sapsizme~enin sap1ume~e gibi tam anlamivie bir u~uk agaci olma sina ra~men, du~erune nazaran gencluk çaglarunda ortuye daha cok da yanikhdir ilk bes ~e altinci senelerinde golgeye karsi dayanukhdur Te pe catusi muntazam dallu ye dolgun oldugundan toprak içun nisbeten daha iyi bir örtti te~ki1 eder (Gürsu, 1959). C. Sapsizme~enin adlandarilmasi ye botanik özellikleri Sapsizme~eye Turkiyede ayrica karame~e de denmektedir. Bunun Almanca adlat 1 da (Steineiche Spaeteiche Wuntereuche) olmak u~ere 3 rnuhteliftir. Fransiziar buna (chêne rouvre), Ingilizier ise oak) adlarini verrni~1erdir. (Durmost Sapsizme~enin lâtince adlari da (Quercus sessilis Ehrh., Quercus sessillflora Salisb. veya Quercus petraea Matt. LiebL) olmak üzere muhteliftir (Fitsehen, 1959). Sapsizrne~e botanikte (Fagaceae) familyasina dahildir. Sapsizme~enin erkek ye di~i cicekleri ayni agacta bulunur. Erkek cicekler saphme~ede oldugu gibi, dallarin üzerinde uzun ye a~agi dàg ru sarkan dalcikiar halindedir. Di~i çicekler ise dallarm ucunda ufak gruplar, dernetler halinde toplu bulunmaktadir. tki ilâ be~ adet pe1it~ ten müte~ekki1 bulunan bu tohum gruplari dal uçlarina sapsiz (zenep~ siz) bir ~eki1de ba~1anmi~tir. Bu the~ türünün de karakteristik tarafi pelitlerinin sapsiz ye yapraklarrnm ise 1—3 cm uzun1u~-undã sapli olma sidir. Sapsizme~ede yaprakiar acmaya ba~layinca çiçekler de kendilerini gosterirler. Burida yaprak ye cicek açma zamani, sap1ime~eye nazaran biraz daha erkendir. I~te bu sebeple sapsizme~e saphme~eye nazaran ilk bahardonlarindan daha cok zarar görmekte ye dolayisile daha seyrek bir gençlik meydana getirmektedir. Normal iklim ~artlarinda sapsizme~c nisan, mayis aylarmda cicek~ lenir. Saphrne~ede oldugu gibi bunda da yere dü.~en tohumlar, sonba harda birer ufak kök sürgüncu~ii verirlerse de asil cimlenme ye filiz lenmesi gelecek ilkbaharda ye sap1i~emeye nazaran daha dü~Uk suhu net sartlarrnda vukubulur. Adi muhafaza ç~art1arrnda sapsizme~e tohumlari hayatiyetlerini ya~ rim sene muhafaza etmektedir (Gürsu, 1959). II. ARASTIRMA MATERYALI VE ELDE EDtLMESt Bu ara~tirma için evveiâ 1960 sonbaharinda Karabtikte Yenice t~letrnesinde Sariot Bolgesinden 21 ci Böimeden üç deneme agaci se çilmi~ ye a1inmi~tir. Biiâhare 1962 senesinde de Buyukduz Ara~tir ma Ormarnnda 47 ye 48 ci bölmelerden de 15 deneme agaci ahnmak suretiyie, deneme agaci adedi 18’i buImu~tur. Her tic bölmede de, o ormanlarin orta vasifli agaçlari seçiimi~tir. Btiytikdtiz Ara~tirma Or rnarnndan alman deneme agaçlarinin, bunlarin kesimierinden evvel ayrica tepetaci izdti~tim1eri de tespit oiunmu~tur. Fiziki vasiflarm, odun striiktürtintin ye basinc direncinin ara~ti rilmasi maksadile 1 13 numarali a~aç1ardan 4 cu metrelerdeii ye yine 14- 18 numarali agaçlardan ise 4 cti ye 10 cu metrelerden 5 cm kaim liginda tekerlekier ye buniardan da cografi yonlerde olmak üzere 5 x 5 cm enine kesitinde radyal prizmalar alinmi~tir. - Egilme ye çarpma dirençlerinin ara~tiriimasi için ise 1, 3, 5 ye 7- 13 numarali agaçiardan 4 ye 6 ci metre yuksekiikleri arasindan ol rnak üzere 40 cm bounda seksiyonlar ye bu seksiyonlardan da dilimier aiinmi~tir. Yukarida izahi yapilan tarzda a1inmi~ olan numuneler Almanya’ ya gonderildikten sonra orada bunlardan, yapilacak ara~t1rmaya gore ye ait oldugu kisimlarda izah olundugu tizere esas numuneler hazir 1ani1mi~tir. Ara~tirma materyeli olarak ahnan agaclarin ait oldukiari bölme ler ye bunlarm 1.30 metredeki caplari, govde uzuniukiari, ya~1ari ye tepetaci izdti~timleri ayri ayri Cetvel 1 de gosteri1mi~tir. 5 Cetvel 1. Deneme agaçlarinm özellikleri Les propriétés des arbres d’essals A~ac No. D’arbre numéro 1 1.3 m capi Gövde boyu 1.3 m i~ t~fl~ cm m 45 21 2 3 Tepetaci Izdü~Um yüzeyi Age du tronc Surf. de la Proj. cie couronne m2 247 36.0 150 35 20 4 5 Ya~i 234 25.4 156 35 14 6 223 21.0 112 7 40 21 108 52.6 8 44 20 107 40.8 9 40 20 108 51.3 10 38 23 97 38.8 11 35 20 98 49.2 12 43 16 219 12.2 13 44 23 98 72.8 14 44 25 225 67.0 15 37 26 222 36.5 16 40 22 206 24.8 17 42 24 212 49.2 18 37 15 186 25.5 III. OLcMF,LERIN KIYMETLENDIRILMESI Sapsizme~enin ce~it1i özelliklerinin ara~tiri1masini takiben yap1~ lan kiymetlendirmelerde, bu arada standart ayri1i~ degerlerinin tesbL tinde, korrelasyon do~ru1arinin çiziminde ye bu sonunduyla ilgili ola rak korrelasyon katsayisi ye regresyon faktörünün hesabinda matema tik istatistik metodlarindan fayda1ani1mi~tir. Standart ayn1i~ degerleri malüm oldugu üzere herhangi bir orta lama degerden olarak ekstrem kiymetleri verecek farkiari gOster mektedir. Dolayisile burada ortalama de~’ere ait asgari ye azamilerin hesaplanmasina h~zum kalrnamaktadir. Korrelasyon katsayisi ise hirbirile alâkali. bulunan iki faktörün aralarrndaki mUnasebetin yakinligini ifade etmektedir. Bu katsavi bi re ne kadar yakin olursa, faktörler arasrndaki münasebet te o dere ce siki dernektir. Regresyon faktOrü ise herhangi bir korrelasyonda, bir faktörde muayyen bir birime gore degi~ikiik yani arti~ veya aza1i~ oldugunda, diger faktOrde bunun ne derece oldugunu gostermektedir. Burada matematik istatistik metodlarina gore yapilan hesaplarda Linder (1951) in eserinde yeralan ye a~agida sayfa ye numarasi ile gOsterilen umumi formüller tatbik o1unmu~tur. Aritmetik ortalamaya gore olan standart ~u Eormül ku11anilmi~tir 1 s2 = N N (Sx2 z S x1) N—i i=i i=i ayri1i~1arin hesabrnda — Sayfa 23 de 1 a. Buradan da forrnülü daha sade1e~tirmek suretile: V Diger taraftan numune adedinin az olmasi halinde iki ayri fak tOr meselâ x ye y faktOrleri arasindaki münasebetin yani korreiasyo nun tesbitinde yine x ye y faktOrlerine ait (S,~ ye s2~) standart ayri1i~ formUllerinden de faydalanilarak, a~agidaki formUllerle bu korrelasyon dogrulari elde edilmi~tir. I 1 = N (Sx y N—i i=i — N x. Sy) i=1 Sayfa 35 de 4. Regresyon faktörunün (b) hesabrnda da ~u formülden faydalarni mi~ tir S :Sayfa34dei. S2x Ayrica korrelasyon rnul ku11ani1rni~tir katsayisirnn (r) hesabinda da a~agidaki for Sx r b. : Sayfa 34 de 3. Sy Buraya kadar olan formUllerden de faydalanmak suretiyle korre lasyon do~rusunun ciziminde Yy2= y ± b~2 (x2 forrnulU ku1Iam1mi~tir. — X2) : Sayfa 46 da 1. Bu formüllerde S : Standart ayri1i~ olup, herhangi bir ortalarna de~erin ant metik ortalamadan ± olarak farkini göstermektedir. Bu iki ayni fak tör arasindaki korrelasyoñun hesabinda S~ ye S, olarak gosteri1mi~tir. N : Denernernize konu teskil eden nurnunelerin miktaridir. Sx2 Ara~tirrnada kullanilan numunelerde tesbiti yapilan faktö~ run (meselâ özgul agirligin) karelerinin toplamidir. x : Ara~tirmada tesbiti yapilan faktöre ait aritmetik ortalarna.. dir. Korrelasyon hesabinda diger faktöre ait aritmetik ortalarna ise y dir. Sx Ara~tirrnada kullanilan numunelerde tesbiti yapilan faktörün ölcmelerinin toplamidir (Meselâ biitUn numunelerin özgul agirlikiari.. mu toplami). Diger taraftan ara~tirmamizin, nurnune adedinin genellikie yük sek oldugu ce~itli dirençler bahsine kadar olan kisimlarinda, korre 8 lasyonlarin ye bununla ilgili diger hususlarm tayininde ise yine mate matik istatistik metodlarmdan faydalamlmi~, fakat burada bundan evvel gosterilen formüllerden ayri formüller ku11ani1mi~tir. Eu formU]-. icr de yine Linder in eserinde mevcuttur. Burada birbirile ilgili olan (meselâ x ye y gibi) iki faktör arasin daki korrelasyonun ye bununla ilgili diger hususlarin tayininde takip edilen yol, formüllerile siraaile a~a~ida, adi gecen eserdeki sayfa ye formül nurnaralarile gosteri1rni~tir. Ancak bu formülleri kullanabilmek ici eserin 38 ye 39 ncu sayfalarinda gosteri1mi~ bulunan .ve her iki faktöre ait tekerrür (frekans) vs hususlari ihtiva eden cetvele uygun cetveller de tanzim edilmi~tir. x faktörüne ait ortalama: k M x=D~4-——— S f~ Z~ N ~ y Faktörüne ait k y=D±— N x faktörüne ait : Sayfa2lde4 ortalama: M — S wf ~ (z) in ortalamasi M NZ = S f~ z /N y faktörüne ait (o) : Sayfa 25 de in ortalamasi M - N S f1 a~ /N i=1 x ye y faktörlerine ait standart ayrih~1ar: k2 S~ N—i S~ — — S 1 Z32— z. —~ S fj z~ — M S = : Sayfa 25 de 4 — ~ M — N—i ~. S ‘~‘ — f1 ~ —~ x ye y in standart ayri1i~larinm carpimi S~ k~ k~ N-i Mx ~ My ~ f~Z3 My ~ —z. ~ iflpUflZfl ~A 3JI~I1~3J i~5~npjo u~i~zi~u ~up~i io~ nq u~p~qp~ ~puiuiA~ unuo~s~auo~ ~np~pp~uiun~nq P”1~° U~Ji~3 UiiZU1~T ~WjUfl~Z ~ ~A;Z ~ ‘J 1!P~P1~T1U~SQ~ -i~n~ .i~jiuis Ui~jui~ rn5i .Topp~J ~4 (.n~ip~ ~iqs~ ~PIOA~D n~np~o Tui~zi~ (uisu~jatj) i~ui~di~s~j u~p I ~ !Z !~j Ui~~1~3[ T3f~pmS ‘3pUIs~US~ TWTZUl~T U!IOA3~D : u~pp~ mIzui~) iipu~~p ~mi~p~io i~p~~ou u~i i~jai. ~ ~ippp~j nq U ~fl1Aj : a ~pi~~nw1o~ ~i~~i° n4op i~q ‘m’~ -~q ~ u~iop~~j pji ~u~un~nq ~ ~j~q~q ~ i~-” uoJ ~u~~ic i~punuo~s~juoj (x x) q + ~ A : rnmn~nq ~ oc ~AA~ ~~unq ~1UOS u~ ip~qi~s~j iqi~ I ipjiiaiSo~ ~uo ~q~p ~p (i) Isii(~s~i~j uoAsi~auo~ ~A (q) ~igpp~j uoAs~i~i u~qpp~ Lfll[Ufl~ ~ ~qsai - 6 IV. SAPSIZME$E ODUNUNUN MAKROSKOPtK VE MtKROSKOPtK YAPISI Cetvel 1 in tetkikinden de an1a~i1acagi üzere ara~tirma materyeli bulunan agaçlarrn ya~1ari 97-247 seneleri arasinda degi~mektedir. Ara~tirmaIarimizda her a~aç için bulunan de~er1erin tetkikinde, bunla rin agaç yasina gore oldukca buyük farkiar ihtiva etti~i görU1dü~Unden, deneme materyeli genç ye ya~1i me~e1er diye iki grupta etüd edi1mi~tir Genc me~e1erin (2, 4, 6 11 ye 13 numarali a~aç1arin) ya~1ari 97-156 arasinda, ya~h meselerinki (1, 3, 5, 12 ye 14 18 numarali a~aç1arin) ise 186 247 arasinda de~i~mektedir. Böylece 9 adet genc me~e ye 9 adet de ya~Ii ine~e ele a1inmi~tir ki genc me~e1erin ortalama ya~i 115, ya~1i1arinki ise 219 dur. Tabii bu deneme materyelleri ayri ayri genç ye ya~1i me~e1er diye etUd edilirken ayrica bunlarin te~ki1 etti~i 18 agaç igin de bir genel ortalama deger verilmektedir. — - - Bu dururna uygun olarak da me~enin makroskopik yapisi a~agida oldugu gibi ele a1mrni~tir. A. Din ye oz odunu Agaçlarin din ye öz odunu geni~1ik1eri, govdelerin 4 m yukseklik lerindeki 4 co~rafi yonde alman prizrnalar üzerinde ayri ayri o1çu1mu~ ye her agaç için ortalama de~er1er bu1unmu~tur. Bilâhare bu deger lerle genç ye ya~1i me~e1ere ait grup ortalarnalan tesbit edi1mi~tir, Her gruba aft diriodun geni~1ik1eri ye bunlarin standart aynhi~Ia ni, dirioduna tesadüf eden yilhk halka miktanlanile birlikte Cetvel 2 de ayni ayri gosteni1mi~tir. Burada genç rne~e1erde dirodun geni~1ik1erine ait ortalamanrn standart ayri1i~iy1e 23.2 ± 6.36 mm olmasma muka bil, bu deger ya~Ii me~e1erde 14.8 2.76 mm dir. Yine genç me~e1erde diriodun tabakasinda 20.6 4.15 yillikhalka bulunmasma mu kabil ya~1i me~e1erin diriodununda 29.4 ± 7.14 yllikhalka bulun rnaktadir. Boylece genç me~e1erde diriodun tabakasmin ya~1i me~e1erinkine nazaran daha geni~ oldugu yani agacin ya~inin artmasiyla din odun tabakasinin azaldigi ye bu diriodun tabakasinda da yillikhalka miktanimn arttigi an1a~i1rnaktadir. Ya~1i me~e1erde govdenin diç tara --- :1.1 Cetcel 2. Genç ye ya~li sapsizme~e1erde din odun gen1~1igi Epaisseur de l’aubier de chêne rouvre chez les troncs jeunes et ages 4 m Gövde capi Dirt odun geni~ligi Diametre a une hauteur de 4 in Epais. cie l’aubier Standart ayrili~ D. moy. Moyen mm quad. Ortalama mm Dirt odunda yillik halka adedi. Nombre des cernes dans l’aubler Standart ayrili~ D. moy. quad. Ortalama Moyen Genc me~e1er Chênes jeunes 323 23.2 ± 6.36 20.6 ± 4.15 Ya~1i me~eler Chênes ages 339 14.8 ± 2.76 29.4 ± 7.14 Ortalama Moyen 330 19 finda bulunan çok dar yillikhalkalar hemen hemen tamamen iletken boru dokusundan te~ekkül etmi~ oldugundan, cok dar bir diriodun ta bakasmrn agacin tepetacinin bütün su ihtiyacini tamamen kar~iliyabi1digi acikca gorulmektedir. Burada genc ye ya~li rne~elere ait o1arai~ tesbit edilen hususlar Hartig (1893), Burger (1947) ye Schulz (1959) tarafindan bu mevzuda yapilmi~ bulunan ara~tirma1arda dde olunan sonuçlarla uygunluk gös.. termektedir. Ayrica özodun te~ekkülü agacrn yeti~me muhitine, me~cerenin mevkiine, toprak, iklim ye agacin muhtelif ya~1ardaki durumuna gore erken veya geç ba~lamaktadir. Sicak iklimli yeti~me muhitlerinde Ozo~ dun daha erken te~ekkü1 etmektedir (Kollmann, 1951). B. Yzlhklialka geni~1i~i ye a~acan biiyUme seyri Ara~tirma materyali ye elde edilmesi ba~1igi altinda izahi yapilan ~ekilde ahnrru~ olan numunelerde yapilan tesbitlere gOre dde olunan yillikhalka geni~lik1erinin varyasyonu genç ye ya~1i me~eler için ayri ayri olmak üzere ~ekil 2 de gOsterilrni~tir. Grafikten genç me~e1er ile ya~li me~elerin yilhkhalka geni~likleri arasinda bariz bir fark oldugu mü~ahade olunrnaktadir. Yani genç me. ~elerin yillikhalkalari ya~hlarinkine nazaran daha geni~tir. Keza bu 12 husus daha katiyetle Cetvel 3 de de teyit olunmaktadir. Burada ya~1a~ ri 97- 156 seneleri arasrnda degi~en genc me~e1erde ortalama yillik halka geni~1ik1erinin, standart ayri1i~1ariy1a birlikte 1.58 ± 0.75 mm olmasina mukabil ya~1ari 186 247 seneleri arasinda de~i~en ya~1i rne~e lerde bu 0.80 0.39 mm den ibarettir. - ~- ‘I I’ 40 I I ~30 junge — ~ }Qunes Eichen Chines ~2O ‘~b’\ ~ io -a- 3 2 6 -- mm 5 Larg~ur de cern~ 1ahrr1nQbr€i~ ~eki1 2. ~ Genc ye ya~Ii sapsizme~e1erde ortalama yiuikhalka genh~1ik1erinin varyasyonu. Fréquence de largeur moyenne de cernes de chêne rouvre chez las trones jeunes et âgés. Cetvel 3. Genc ye ya~h sapsizrne~e1erde ortalama yzilik halka geni~likleri Largeurs moyennes de came de chêne rouvre ehez las troncs jeunes et ~gds A~ac ya~i Age Cu trono Yillik halka geni~ligi Largeur Ce cerne Ortalama Moyen Standart ayrili~ D. moy. quad. mm Genç me~eler Chénes Jeunes Ya~la me~eler Chênes âgés Ortalama Moyen 97 - 156 1.58 ~ 0,75 186 - 247 0.80 ± 0.39 1.00 13 Buna mukabil genç ye ya~Ii me~elerin mü~tereken ylilik halka ge ni~lik1erinin genel ortalarnasi ise 1.00 mm olarak tesbit edi1mi~tir. Agaclarin muhtelif ya~1arina gore ihtiva ettikieri yilhkhalka geni~~ likierini yuzde olarak ele aldigimizda, bunlarin gosterdikleri degi~ik likier Cetvel 4 de açik bir ~eki1de gorulmektedir. Keza ya~1ari 90 100 arasinda degi~en 6 agacin tetkikinde 1.00 mm den daha dar yilhkhal. ka nisbetinin 9’6 1.9 olmasina mukabil geni~1igi 2.01 4.00 mm arasm da olan yillikhalkanin nisbeti 9445.3 tür. Ayrica ya~iari 190 240 ara sinda degi~en ya~1i me~e1erde ise bunun aksi mü~ahade olunmaktadir. Yani 9 adet ya~1i me~ede yapilan tesbitlerde 1.00 mm den daha dar yil likhalkanin nisbeti % 81 iken geni~1i~i 2.01 4.00 mm arasinda olan yilhkhalkanin nisbeti ise 961.4 den ibarettir. — — — Cetvel 4. A~ac ya~ina gore yilhk halka geni~Iik1eri ye nisbetleri Selon l’age du tronc largeur de cerne de chêne rouvre A~ac ya~i Ag~aç adedi Yillik halka geni~Iig1 Age du tronc Nombre ci. tronc Largeur Ce cerne mm 1.00 1.01-2.00 2.01-4.00 >4.01 Yüzde Proportion % 90 - 100 6 1.9 50.9 45.3 1.9 120 - 150 3 55.4 42.0 — 2.6 190 - 240 9 81.0 17.6 1.4 — Bazi genç (agac no. 7, 8, 9, 10, 11 ye 13) ye ya~li agaçlarda (a~ac no. 1, 14, 15 ye 17) agaçlarrn yeti~me ytilarina gore ~‘ilhkhaIka geni~ likieri üzerinde yapilan etüd sonunda Sekil 3 de gOrulen grafikier el de olunmustur. Bu grafigin tetkikinden, genc ya~larda agacin yilhkhalkalarmin ol dukça geni~ te~ekkül ettigi, bilâhare ya~in artmasiyle yillikhalka geni~~ likierinin de daraldigi an1a~i1maktadir. Keza bu husus Krahl Urban (1939) tarafindan genç me~elerin yillikhalka geni~1ikleri üzerinde ya. pilan tesbitlere de uymaktadir. Adi gecen yazarm tesbitlerine gore de, agaç ya~min ilk 40, 50 nci senelerinde, ya~in artmasiyle yilhkhalka geni~1ik1eri de daralmakta ye 90 ya~1armda ise, bu genellikie sabit kal maktadir. — 14 Tarafimdan yapilan tesbitlere gore çizilen Sekil 3 deki grafikier de genc me~e1er için dde edilen yillikhalka geni~1ik1erinin genellikie muntazam seyir takibettigi, buna mukabil ya~1i me~e1erin yillikhalka larinrn evvela gems te~ekku1 ettigi sonra daraldigi bilâhare tekrar geni~1edigi ye en nihayet tekrar daralan bir seyir takibettigi gorulmek tedir I a~Ii meselerin yilhkhalka gem~hk1erimn senelere gore ihtiva ettigi bu degi~ik seyirden de bu agaçlarin ahnmis olduklari 47 ye 48 ci bolmelenn kat i olmamakia beraber 120 140 sene kadar evvel ya kesime tabi tutularak agaçlarrn etraflarinm açi1mi~ oldukiari veya fir tina zararlarma maruz kaldigi ye bundan dolayi me~cerede te~ekku1 eden bo~1uk1ar sebebiyle yillikhalkalarin tekrai geni~1edigi ye zaman la bo~1uk1ari dolduran genç1i~in yeti~mesiy1e bunun tekrar dara1di~i an1a~i1maktadir. mm — JUflQi E~cher Chênes :~ 1750 ~ekii 3. Geuç 1800 Jahre ye — ages 1850 1900 1950 Annees ya~Ii sapsxzine~e1erde senelere gore ortalama yilhkhalka geni~Iik1erinin seyri. Le cours de largeur de cerne ~elon les années chez les trones jeunes et ages de chCne rouvre. C Ilkbahar ye yazodunu rnsbetleri 1 Arastirma metodu tlkbahar ye yazodunu nisbetlerinin tavini ça1i~masi E f b e s ko p adli, odun nurliunelerinden alinan mikropreparatlarin görüntüsünü masaya aksettiren aynalari ihtiva eden hususi bir mikroskopla yapi1~ mi~tir. Bu aletle preparatin 1 mm si masa üzerine 100 misli bütültü 15 ~k aksettiriirni~, ilkbahar ye yazodunu ölçrneleri bu hayaller üze~ rinde yapi1mi~tir. Bu maksatla üç genc me~e (a~aç no. 6, 7, 13) ye üç adet te ya~Ii me~e (agac no. 1, 3, 14) den yari cap boyunda a1rnmi~ olan mikropre~ paratlar üzerinde her yilhkhalkarnn ilkbahar ye yazodununun geni~1iklen ölgU1mü~ ye bilâhare bu ölculer yüzde olarak hesap1anmi~tir. Ancak genç ye ya~1i agaçiarrn seçiminde, her grup için ozgul agir ligi en du~uk en yuksek ye ortalama olan agaçlarin ahnmasina dikkat edi1mi~tir. 2. Ilkbahar ye yazodununa ait ara~tirma sonuçlari Yukaridaki esaslara gore genç me~e1erde 178 ye yasli me~elerde de 357 yiliikhalka üzerinde yapilan ölçmelerden elde olunan yazodunu nun i~tirak nisbetine ait ortalama kiymetier, standart ayri1i~ degerleriy le birlikte Cetvel 5 de gosteri1mi~tir. Cetvelde ayni zamanda ara~tir manin bu kismma obje te~ki1eden genç ye ya~1i meselerin ortalama yiilikhalka geni~1ik1eri de yera1mi~tir Cetvel 5. Genç ye ya~h sapsizme~elerde yaz O(lunu nisbetleri Le part dii bois secondaire de chêne ronvre chez les troncs jeunes et âgés Numune adedi Nombre ci. pièces Yillik haika geni~1igi Larg. ci. cerne Ortalama Yazodunu nisbeti Part d.b. secondaire Ortalama Standart ayri1i~ 0. inoy. quad. ~ ~ . Moyen ~ .• Moyen mm Genc me~e1er Chênes jeunes 178 1 .59 67 Ya~ii me~e1er Chènes ages 357 0.78 49 ± 8.2 14.9 Cetvelin tëtkikinde, ortalama yillikhalka geni~1igi 1.59 mm olan genc me~e1erde yillikhalkanin % 67 8.2 Sini yazodunu te~kil et mekte buna mukabil ortalama yillikhalka geni~1igi 0 78 mm olan va~h me~e1erde ise yazodunu yillikhalka geni~li~inin % 49 ± 14.9 unu te~ ku etmektedir. Boylece genç me~.e1erde ya~1i me~elere nazaran daha yüksek nisbette yazodunu fakat daha az nisbette ilkbaharodunu ye ak. Si olarak da ya~h me~elerde genç me~e1ere nazaran daha fazia ilkbahar.. 16 odunu ye daha az nisbette de yazodunu mevcut oldugu an1a~i1maktadir. Genc ye ya~1i me~e1erdeki yazodunu nisbetlerine ait varyasyonlar $ekil 4 de gosteri1mi~tir. 30 $ U C 3 I.. 3 20 40 SpöthoLzanlefl ~eka1 4 60 80 1. 100 part du bo~ secondaire Genç ye ya~h sapslzme5eler4ie yazodunun i~tirak rnsbetinin varyasyonu Frequenee du bois secondaire de chéne rouvre chez les troncs jeunes et ages. Bu konuda Yugoslavyada Horvat (1942) tarafindan oranin sap sizme~e odunu üzerinde yapilan ara~tirma1arda, ortalama yillikhalka geni~1igi 1.85 mm olan me~e1erde, yazodununun yillikhalka geni~1iginm % 68.6 sini te~ki1 etti~i tesbit o1unmu~tur ki bu de~er tarafimdan genc me~e1ere ait olarak bulunan degere hemen hemen tamamen uy maktadir. 3. Yazodunu nisbetiyle agac ya~i arasrndaki ilgi Genç ye ya~1i me~e1erde agaç ya~iy1a birlikte yazodunu nisbetleri.. nm seyri Sekil 5 de daha açik olarak gorulmektedir. Bu grafikte heriki me~e grubunun da genclikte, ya~1i devrelerine nazaran daha yuksek nisbette yazodunu ihtiva ettigi, diger bir deyimle agaç ya~inm ilerle mesiyle bundaki yazodunu nisbetinin azaldigi mü~ahade olunmakta dir. Diger taraftan burada genc me~e1erin ya~1i me~e1ere nazaran ge. nellikie daha yüksek nisbette yazodunu ihtiva ettigi de gorulmektedir. 17 •1 I. I 80 70 .-..- I ~ M~t~twe~ junge ~Lhen ,. .50 C 0 U ‘ ‘ 60 •%‘ ‘ II— 50 /I % 40 a. —— —/ 30 - otte Ei hen — ..~ S. S. — — — — 1750 jUnge Eichen Chants aLte ~mts —__ 1800 Jahre ~eki1 5. \ ~4ittetw~rt I ‘ S. a. / 1850 1~00 Ann~qs 1950 Genc ye ya~1i sapsizme~e1erde yazoduntuuun i~tirak nisbetinin senelere gore seyri. Selon les années le cours de part dii bois secondaire chez les troncs jeunes et âgés de chêne rouvre. Filhakika Schulz (1959) ye Krahl Urban (1939) tarafindan me ~e odunu üzerinde yapilan cali~malarda tesbit edildigine gore de yiihk halkadaki ilkbaharodununun nisbeti agac ya~inrn artmasiyle % 20 25 den % 40 50 ye yukselmektedir. Bunun aksi olarak da agaç ya~min artrnasiyla ilkbaharodunu nisbetinin artmasu~a mukabil yazodunu miktari azalmaktadir. Ayrica bu hususta Schulz’un ilâve ettigine gore de me~e agaci 60- 100 ya~larina geldiginde bunun ihtiva ettigi ilkba har odununun nisbeti umumiyetle sabit kalmaktadir. Hatta ya~li me ~elerin etrafrnin açilmasi halinde bile bunun yazodunu miktari gencle~ rinkinin seviyesine çikamamaktadir. — - Takdirn ettigirn bu ara~tirmada tesbit edildigi ye grafikte de gorul. dü~ü llzere, genc me~e1erd~ yazodununun 20 ya~1arinda ortalama olarak % 79 nisbetinde olmasina mukabil 100 ya~larinda bu nisbet ortalama olarak % 60 a dü~mektedir. Buna mukabil ya~1i me~e1erin gencliklerin de, 25 ya~larmda yazodununun yillikhalkadaki i~tirak nisbeti ortalama % 74 iken 230 ya~larina dogru bu takriben 9’6 45 ni~betine dü~mekte. dir. Bu grafikte genc ye ya~li me~e1ere ait egrilerde bazi ini~ ye ciki~ lar görUlmektedir ki hu bilhassa genc me~elere nazaran ya~li1arda da 18 ha da bUyük farkiar ta~imaktadir. ~imdi burada ya~Ii me~e1ere ait egriyi ele alirsak, bunda takriben 1835 senelerinde yazodunu nisbe~ tinin 9’6 30 ile asgariye du~tugu ye bunu takiben de, an1a~i1an agaçla rin etr~afirnn acilrnasiyle, dolayisiyie yilhkhalkalarin geni~iemesine pa ralel olarak, yazodunu nisbetlerinin yeniden arttigi ye takriben 1865 senesinden itibaren de, bazi ufak yükse1i~1er nazari itibare alinmazsa bunun genellikie du~tugii mü~ahade olunmaktadir. Burada üzerinde durulacak husus, genc ya~1arda rne~cereye yapilacak müdahalelerin agacrn yazodunu rniktarma ye dolayisiyle agacin teknolojik vasiflarina ne derece etkili oldugunu belirtmek oiacaktir. 4. Yazodunu nisbeti ile yilhkhalka geni~1i~i arasrndaki ilgi Sapsizrne~enin ilkbahar ye yazodununun yilhkhalkaya olan i~tirak nisbetleri ara~tiri1irken, ayrica a~agida izah olundugu üzere yazodunu nun yillikhalkarnn geni~1igi ile olan ilgisi de etüd edi1mi~tir. Evvelce agaç numaralari bi1diri1rni~ olari 3 genç ye 3 adet te ya~1i me~enin ih~ tiva ettikieri yazodunu nisbeti ile bunun yillikhalka geni~1igiy1e olan ilgisi ~eki1 6 daki e~ri1erde daha açik olarak görulniektedir. Burada her iki me~e simfinda da, yazodunu i~tirak nisbetinin yilhkhalkarnn geni~1emesiy1e arttigi mü~ahade olunmaktadir. Tabiatiyle yazodunu nun aksine olarak, yillikhalkanm geni~1emesiyle ilkbaharodununun i~ tirak nisbeti de azalmaktadir. ~ ‘I, _______ ________ _________ _________ .;~ V H9 0~~ Mittetwert Junge Eichcn C 0 o ~ Mittetwert atte Eichen /. o~ I-ru :0 0. ___________________ ! _____ -~- — “20 ~— ——— 2 Jahrringbreite ~ekiI 6. Genç ye ya~h junge alte Eichen jeunes Ch~nes ages 3 4 mm - 5 Largeur de cerne sapsizme~e1eri1e yazothmun i~tirak nisbeti lie yxllikhalka geni~ligi arasmdaki bag~mtL La liaison entre la largeur do come et le part dii bols secondaire chez les troncs jeunes et âgés do eh~ne rouvre. 19 Filhakika ya~1i me~e1erde 0.40 mm geni~1igindeki yillikhaikalarda yazodunu i~tirak nisbetinin yak1a~ik olarak % 34 olmasina mukabil 2.5 mm den daha bUyuk bir yillikhalka geni~1iginde bu nisbet %80 i bulrnaktadir. Yilhkhalkanm geni~1emesiy1e yazodunu i~tirak nisbeti nm artrnasi keyfiyeti ya~li me~e1erde o1du~u gibi genç me~e1erde de ayni ~eki1de vuku bulmaktadir. Deppenmeier (1957) tarafindan sap1ime~e odunu Uzerinde yapilan ara~tirmalarda da, burada taktirn edilen degerlere uygun neticeler tes bit edilmistir. Boylece ara~tirmamizrn bu kisimlarrnda me~e odununda yilhkhal ka geni~ligi, agaç ya~i ye yazodununun yilhkhalkaya i~tirak nisbetleri arasinda cok yakin bir münasebet bulundugu an1a~iimi~ bulunmakta. dir. ~öyleki, yilhkhalkanin geni~Iemesiyle yazodununun i~tirak nisbeti de rnuayyen bir noktaya kadar buyuk bir yukseli~ gostermekte, sonrala ri ise bu yukseli~ daha yava~ ye tedrici bir seyir takipetmektedir. Ve ayrica me~e odunu genç ya~larda ya~li me~elere nazaran daha yuksek nisbetlerde yazodunu ihtiva etmektedir. Yazodununun yilhkhalka geni~1iginde az veya yuksek nisbetler da. hilinde buiunmasmrn, odunun gosterecegi mukavemetler bakimrndan buyük bir Onerni vardir, Filhakika Venet (1953) tarafmdan halkavi traheli agaclarda, bilhassa sapsizme~e fizerinde yapilan ara~tirma1ar~ da da tesbit edilrni~tir ki, yilhkhalkanin 2 mm veya daha dar olmasi halinde bundaki yazodunu nisbeti dü~üktür (% 50 nisbetinde veya da ha azdir) ye boyle odunlar genellikie gQvrek, homojen~ ye kolay i~lenir agaclardir. Tabiatiyle bu gibi odunlarm mekanik Ozellikleri de pek iyi olmarnaktadir. Buna mukabil geni~ (3 mm den daha geni~) yilhkhal kali me~e1erde yazodunun i~tirak nisbeti de yuksek (% 50 nm üstün de) olmakta ye dolayisiyle bunun mekanik özellikleri ‘de cok iyi oldu ~u gibi bunlari i~1emek te zor olmaktadir. Malürn oldugu üzere yazodunu kahn zarli ye dar bo~1uk1u hücre lerden meydana geldiginden bu birinci plânda agaca mukavemet ver mektedir. Buna mukabil ilkbaharodunu ince zarli ye geni~ bo~luklu hücrelerden te~ekkü1 ettiginden bu, agaca bilhassa iletken doku olarak vazife gormektedir. V. SAPSIZMESE ODUNUNUN FtZtKSEL OZELL1KLERt Ara~tirrnamizin bu kisimda özgUl a~ir1ik, hacim yoguniuk Iuyme~ ti ye sapsizme~e odununun ca1i~rna özcllikleri etüd edi1mi~tir. A. Tam kurti ozgul agirhk ye hacim yo~un1uk kiymeti ara~tir~ m.alari 1. Arastirma metodu Ozgul agirhk ara~tirma1ari için, Ara~tirma materyeli ye elde edil mesi bahsinde de bilgi verildigi üzere, 18 deneme agacindan dOrdUncü metrelerden ye yine bazilarindan da dördüncü ye onuncu metrelerden 5 cm kalinliginda tekerlekier ye hu tekerlekierden de cografi yonler de olmak üzere enine kesiti 5 x 5 cm olan prizmalar alinmi~tir. Bilâhare bu prizmalar, ortalarmdan hirer hat çekilmek suretiyle iki kisma bölünmiistür. Bu kisimlardan sagdakilere, genellikie bir ke nan yiiiikhalkalara paralel gelecek ~eki1de ye ~ab1on1a, enine kesiti nm olçuleri 15 x 15 mm olmak üzere Ozgul agirhk numuneleri çizil rni~tir. Bazi hallerde budak, catlak v.s. gibi sebepler dolayisiyle bu olçuler tangensiyal veya radyal yonlerden birinde daha kücük aim mm~tir. Ozgul agirlik numunelerinin boylari 25 mm olarak a1mnmm~tir. Boylece üst yuzlerine ozgul agirlik numunelerinin çizildigi priz~ malarmn, ihtiva ettikieri yillmkhalkalar da kabuktan itibaren merkeze, Oze dogru onar onar saymldmktan ye her on ymlhkhalka kirmizi kalemle ciziidikten sonra bunlar ileride faydalanmimak üzere aydmnger kagidina kopya edi1mi~tir. Bunu muteakip aydrnger kâgmdmdaki her Ozgul agir~ uk numunesinin üzerine numarasi ye o numunenin ortalama ya~i ya zilrnistir. Bu i~1em1eri muteakip numunelerin kenarlarmnm hf istikametine paralel olmasmi temin rnaksadile bunlar prizmalardan, bmcakla yari1~ mak suretile ahmnmm~ ye istenen olçuiere gore tekrar bicilip zimpara landiktan sonra dde ediimi~1erdir. Hava kurusuna kadar acikta kurutu1mu~ olan bu nurnuneler da ha sonra eiektrikli kurutma fmrimnda, muhteiif isi kademelerile azami 21 102~ C de, agirlikiari degi~mez hale gelinceye kadar kurutulmu~tur. Böylece tam kuru hale ge1mi~ numuneler, havanin rutubetinden masun bir haide eksikatörler içersinde sogutulmu~tur. Sogutma ameliye~ si için üç eksikatör alinmi~ ye herbirinin içersine, terazinin özellikle rine gore tartisi takriben on dakikada bitecek e~kilde, 10 15 adet nu. mune konu1rnu~tur. BOylece on dakikalik arayla ard arda siralanan eksikatörlerdeki numuneler yarim saatte soguduktan sonra, elektrikli bir hassas terazi ile 1/1000 gr hassasiyetle tartilmi~ ye daha sonra bunlarin boyutlari yine 1 / 1000 cm hassasiyetle, vidali mikrometreler le Olçulmu~tur. I~in süratini temin gayesiyle bütün tarti ye Olcmeler numunelerin üzerine, ait oldukiari yuzlere yazi1mi~tir. Tam kuru hal. deki ozgül a~ir1i~a ait olan bu i~1emler 52184 sayih DIN’e gore ya pi1mi~tir. - Uzerinde özgül agirlik çaIi~malari yapilmi~ olan bu numuneler den daha sonra hacim yogunluk degerlerinin tesbiti için de faydala nilmis ye bunlar saf su içinde, azami derecede ~i~meIeri sa~’lanincaya kadar (takriben 14 gun mUddetle) muamele edi1mi~tir. Yanliz bunla rm icersinde bulundukiari su, numunelerin ifraz ettigi ce~it1i madde ler sebebile jelâtinli hale geldiginden zaman zaman degi~tirilmi~tir. Bilâhare, azami derecede geni~ieme1eri saglanmi~ bulunan bu nu munelerin boyutlari yine eskiden olçülmü~ bulundukiari noktalardan, evvelce izah olundugu tarzda Olculmu~ ye Olcüler aft oldugu yerlere yazi1mi~tir. Daha sonra kurutma kâgitlari üzerinde kurutmaya ahnan numu neler hava kurusu halinde kuruduktan sonra, bunlarm üzerlerindeki bütiin Olçu ye tartilar cetvellerindeki yerlerine i~lenmi~tir. 2. Tam kuru ozgul agirhk Hicbir kusuru ihtiva etmeyen 734 adet Ozgül. agirlik numunesi Uzerinde, yukarda izah olundugu §ekilde yapilan çali~ma1ar sonunda, beher deneme agacina gore bulunmu~ olan tam kuru haldeki Ozgul agirlik degerleri, bunlarin standart ayrih~ degerlerile birlikte Cetvel 6 da ayri ayri gösterilmi~tir. Bu agaçlar ayrica ~ekil 7 de de, ya~1arina ye tam kuru haldeki özgul agirhkiarina gOre yeralmi~ bulunmaktadirlar. Bu ~ekilden agaç ya~rna gOre Ozgül agirligm büyük degi~iklikler ihtiva ettigi anla~i1maktadir. Keza bu husus genc ye ya~li me~e1ere ait tam kuru Ozgül agir~ likiarin ayri ayri yeraldigi Cetvel 7 de kendini gOsterrnektedir. 22 Cetvel 6. Deneme a.g-aclarmin tarn kuru Ozgil ag-irlikiart Densités anhydres des troncs d’essais Ozgül ag-irlik D’arbre Numéro Ya~i Age Cu tronc Numune acledi Nomb. d’éprouvette Densité Standart ayri1i~ Ortalarna D. moy. Moyen quad. gr/cm3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 247 150 234 156 223 112 108 107 108 97 98 219 98 225 222 206 212 186 40 31 30 29 30 28 33 39 36 26 22 35 33 73 61 67 66 55 0.696 ± 0.112 0.701±0.053 0.673 ± 0.101 0.742 ± 0.085 0.628 ± 0.138 0.700 ± 0.067 0.790 ÷ 0.069 0.684 ± 0.104 0.723 ± 0.106 0.683 ± 0.063 0.709 ± 0.086 0.605 0.142 0.638 ± 0.090 0.579 ± 0.129 0.649 ± 0.060 0.650 ± 0.101 0.656 ± 0.128 0.647 ± 0.094 Ag-ac No. gjcm 0,8C —[ o7 I.. V >‘ C a U, C 11 o9 MitteLwer junge Eichen ~ 0,70 ——°8 2 10* 08 ~ .~3 0 n ~n Mitteiwert otte Eichgn ~ 18 015 05 — -c 0 U 0 14 I a 0 150 100 BaumaLt~r ~eki1 7. 200 Jahr~ 250 Ag€ du troric Deneme ag-aclarinrn ya.5larlna ye bzgui agirlikiarma gore ~1ag-x1i~i Les trones d’ esais scion leurs ages et leurs de~sitês. 23 Cetvel 7. Genç ye ya~It rne~e1erJe tam kuru haldeki ozgiii agirlikiar Densité anhydre tie chêne rouvre chez les trones jeunes et ~gés Numune adedi Tam kuru özgifl a~ir1ik Nombre a. pièces Densité anhycire Ortalama Standart ayriIi~ Moyen D. moy quad. gr/cm3 Genc me~e1er Chènes jeunes 277 0.708 ± 0.091 Chénes jeunes 457 0.641 ± 0.118 Ortalama Moyen 734 0.666 ± 0.114 Ya~h me~e1er Bu cetvelde genç me~e1erin tam kuru ozgul agirlik ortalamasinm, standart ayri1i~i1e birlikte 0.708 0.091 gr/cm3 olmasina kar~i1ik bu deger ya~1i mè~e1erde 0.641 ± 0.118 gr/cm3 den ibarettir. Bütün 18 me~eye ait numunelerin ozgUl agirlikiari, genç ye ya~1i me~e1er diye ayirdetmeksizin toplu olarak ele alrndiginda ortalama tarn kuru özgül agirlik degeri olarak 0.666 ± 0.114 gr/em3 bu1unmu~ tur. Tarafimizdan tesbit olunan bu ozgul agirlik degerleri genellikie Avrupada sapsizme~eIerde bulunan kiymetlere uymaktadir. Keza AL. manyada ortalama yillikhalka geni~1igi 1.1 mm olan saps~zme~ede tam kuru ozgul agirlik Trendelenburg (1955) tarafmdan 0.627 gr/crn3 ola rak, Kolimann (1951) tarafmdan ise 0.650 gr/cm3 olarak, din ye özo dunda Pechmann (1957) tarafmdan s~rasi1e 0.591 gr/cm3 ye 0.659 gr/cm3 olarak, Yugoslavyada ise Horvat (1942) tarafindan 0.662 gr/cm3 olarak tesbit o1unmu~tur. Genç ye ya~1i me~e1erin tarn kuru ozgiil aginlikiarina ait varyas~ yon egrileri ~eki1 8 de ayri ayri gösteri1mi~tir. ]3urada genc me~e1erin egnisinin cizirnjude 278, ya~1i me~e1eniukinde ise 456 numuneden fay da1am1mi~tir. Ya~1i me~eIerin varyasyon egnisinin gençlerinkine naza ran daha basik oldugu mü~ahade olunmaktadir. Keza burada ya~Ii me~e1erde en cok tekerrür (% 14.9) eden tam kuru özgul agirligrn 0.580 gr/cm3 olmasina mukabil genç me~e1erde en fazla tekerrür (% 26.2) eden tam kuru ozgul agirlik degeni 0.724 gr/crnd dür. Grafigin tetkikinden genç me~e1erin ya~1i me~e1ere nazaran genel likie daha yUksek degerler ihtiva ederek daha kUçük bir dagiIi~a sahip oldugu ayrica mu~ahade olunmaktadir. 24 Ozgül agirligin agaç ya~i ye yilhkhalka geni~Iigi ile olan ilgileri a~agida ayri ayri ele a1rnmi~tir. a. Ozgul agirlik ile agaç ya~i arasindaki ilgi Bu hususun ara~tiri1masi için evvelce aydinger kâgidina, nurnune lerin tekerlek üzerindeki yerleri ye ya~larirn gosterecek ~eki1de kopya ediImi~ ye her tekerlekten cografi yonlerde ahnmi~ bulunan prizma lara ait ~eki1lerden faydalanilmi~tir. Bu ~ekillerde her prizmanin özden itibaren kabuga kadar olan ya~ ri cap geni~1igi a1trni~ar senelik ya~ kademelerine bö1ünmU~ ye bu ya~ kademelerine tesadüf eden nurnunelerin ozgul agirlikiari her kade rneye ait olmak üzere ayri ayri tesbit edilmi~tir. Bu maksatla 580 adet nurnune ku1lani1rni~tir. Burada ayrica, her ya~ kademesine tesadüt eden nurnunenin ortalama yiilikhalka geni~ligi de tesbit olunmustur Boylece 1- 60, 61 120, 121 180, 181 240 ya~ kaderneleri arasrnda sapsizme~enin tarn kuru haldeki ozgiil a~irliginin degi~im seyri Cet vel 8 de acik olarak gorulrnektedir. - - - 0 C U 0 D~rrd!ch~ Sekil 8. Densit~ arthydre Genç ye ya~1x sapsizme~e1erde ortalama tamkuru ozgül a~ir1i~in varyasyonu. Fréquence de densité anhydre moyenne chez les trones jeunes et âgés de chéne rouvre. Burada ilk a1trni~ yillik dcvrede agacrn tam kuru ozgul agirligmin 0.76 gr/crn3 olmasma mukabil 181 -240 ya~1ari arasinda bu özgül agirlik 0.53 gr/cm3’e dü~rnektedir. 25 OzgUl agirligin agac ya~iv1a olan ilgisi ayrica maternatik istatistik metodlarma gore de ara~tirilmi~ ye bu husus Sekil 9 daki, 593 numu neden faydalanmak suretiyle meydana getirilen korrelasyon dogrusu ye bunun ) ~, gian ~‘ 0~60 0 C ~7u 0 0,60 ——z~~j ~0 Io n cn 0 50 100 Baum~tar ~eki1 9. 150 200 Johr~ A~€ du tronc Sapsizme~ede tamkuru ozgül a~irlik ile a~aç yasI arasrndaki ba~unti. Correlation entre la densite anhydre et l’âge dii trone ~hez le chêne rouvre. y = 0.768 — 0.001 . x Denklerni ile karakterize edi1mi~tir. Ozgul a~ir1ik ile agaç ya~i arasrndaki münasebete ait korrelasyon katsayisi r = 0.737 olarak bulunmu~tur ki bu sayinin l’e yakin olmasi her iki faktör arasindaki ilginin birbirine oldukca yakrn yani bagintili oldugunu gostermektedir. — Buradaki korrelasyonda regresyon faktörü için de b = 0.00 1 gr/cm3 olarak tesbit edilmi~tir ki bu da, a~acrn artan her bir ya~ina mukabil ozgul agiriigirnn 0.001 gr/cm3 nisbetinde du~tugünu ifade et mektedir. — Gerek ~eki1 9 daki do~ru ye gerekse Cetvel 8 deki de~er1er, a~acin ya~inm artmasile birlikte me~edc ozgul agirligin azaldigmi veya diger bir deyirnle genc me~e1erin ozgül agirhklarinin ya~1i1arrnkine nazaran daha yuksek oldugunu ifade etmektedir. Ayrica buradan, ayrn enine kesit üzerinde kabuktan öze dogru gidildikte özgül agirhgin arttigi hu susu da an1a~ilrnaktadir. Boylece ça1i~ma1arimizda tesbit etmi~ oldu gumuz bu hususlar gerek Schulz (1959) tarafindan ~ima1i Almanya men §eli me~e1erde ye gerekse Horvat (1942) tarafrndan Yugoslavya men ~e1i me~e1erde bu1unrnu~ olan deger ye sonuçlara uymaktadir. 26 Schulz tarafrndan me~enin enine kesiti üzcrinde özden kabuga dogru olmak üzere muhtelif ya~ kademelerindeki odun tabakalarmda tesbit edilrni~ bulunan tamkuru ozgul a~irlik degerleri Cetvel 8 de ay~ rica gösterilmi~tir. Cetvel 8. Sapsizme~e odunmida öz lie kabuk arasmdaki ya~ kademelerinde özgül agirlik ye ysilik halka geni~lig lain seyri Chez le bois de ch6ne rouvre Ia variation de Ia densité et Ia largeur de cerne du eoeur jusqu’à i’écorce. Oz Coeur ÷- -÷ Kabuk Ecorce 180 181 Ya~ kademeleri Zones cI’ãge 1 T. kuru özgul agirlik ortalamasi D. anhyctre moyennes gr/cm3 0.76 0.66 0.63 0.53 Gf~RSU 0.71 0.62 0.59 0.54 Schulz (1959) 1.80 1.22 0.80 0.57 Gt)RSU Villik halka geni~lig-i ortalamasi Moy. ci. larg. ci, cernes mm b. - 60 61 - 120 121 - - Ara~tirmamn men~ei Origine 240 I. I. Ôzgul a~ir1ik ye yillikhalka geni~1igi arasrndaki ilgi Odunun ozgLil agirligi üzerine tesir eden diger bir faktör de yil likhalka geni~ligidir. Bu hususun tesbiti de, ozgul agirligm agac ya~i ile ilgisi bahsinde izah edildigi tarzda yapilmi~tir. Ve bu maksatla 580 adet numune üzerinde calisilmi~tir. Böylece agacm enine kesiti üzerinde, özden kabuga do~ru gidilmek suretile altmi~a’r senelik farklarla 1 -60, 61 120, 121 180 ye 181 240 ya~ kademelerinde odunun özgul agirlikiarina gore ihtiva ettigi yillik halka geni~1ikleri Cetvel 8’in en alttaki sütununda gösterilmi~tir. Bura~ da agacin tam kuru ozgill agirligmin 0.76 gr/cm3 oldugu ilk 60 senelik kisimda yillikhalka geni~ligi ortalamasimn 1.80 mm olmasina mukabil, ozgul agirligin 0.53 g/cm3 oldugu 181 -240 ya~ kadernesine ait kisim. da yilhkhalka geni~1igi ortalamasi 0.57 mm ye dü~mektedir. - - - Ozgul agirlik ile yillikhalka geni~ligi arasindaki ilgi ayrica mate matik istatistik metodlarina gore de ara~tiri1mi~tir. Bu maksatla 720 adet numuneden fayda1anilmi~tir. Bu iki faktörun birbirile olan ilgisi ~eki1 10 daki korrelasyon do~’rusu ye buna ait olarak: y = 0.558 + 0.091 . x denklemi ile ifade edi1mi~tir. 27 ~icm C 0 ~- a C ~ 2 Jahrringbreiie Largeur de cerne ~eId1 10. mm 3 Sapsrzme~ede tamkuru ozgül agirlik ile yiuikhalka geni~1i~i arasadaki bag~mft Correlation entre Ia densité anhydre et Ia largeur de cerne chez le chêne ronvre. Burada korrelasyon katsayisi r = 0.562 olarak bu1unmuç~tur. Bu katsayi hernekadar birden oldukça ufak (1/2 den biraz buyuk) ise de, ozgül agirhk ile yilhkhalka geni~ligi arasinda gene yakinca bir müna sebetin bu1undu~unu ifade etmektedir. Regresyon faktörii olarak b = 0.091 gr/cm3 bu1unmu~tur. Eu fak tör ise, villikhalka geni~liginin 1 mm artmasi halinde tam kuru özgüi agirligin 0.091 gr/cm~ arttigmi göstermektedir. Keza korrelasyon dog~ rusu tetkik edildiginde, ara~tirmamiza konu te~kiI eden me~ede, 1 mm geni~ligindeki yillikhalkada tam kuru özglil agirh~in 0.65 gr/cm3 ol masina mukabil, yillikhalka geni~ligi 2 mm oidugunda ozgul agirlik ta 0.74 gr/cm3’e yiikselmektedir. Keza 580 adet numunenin, agacin enine kesiti üzerinde muhtelif ya~ kademeleri dahilinde, ihtiva ettikieri ozgiil agirlik ye yilhkhalka geni~lik1erinin seyri $ekil 11 de ayrlca gösterilmi~tir. Burada 60 ci seneye kadar olan ilk ya~ kademesinde agacm yilhk. halka geni~ligi takriben 1 mm den ba~layip 3 mm i gecmektedir. Oz~. gui agirligi ise 0.75 gr/cm3’un Uzerindedir. Buna mukabil diger ya~ kademelerinde mü~ahade olundugu gibi yillikhalka geni~liginin azalrnasiyie ozgtii agirliklar da dü~mektedir. 28 91cm’ 0,60 - / O,7~ / I I, r — I, I, I I 0,60 ‘I / 7 1—60 — — — Jahrringzon#z 61-120 Jahre >121 0,50 1 Jahrringbreite ~4ekll 11. 2 ~3 mm Largeur de cerne 4 Sapsxzrne~et1e öz ile kabuk arasmda üç ayri ya~ kademesine gore tamkuru Ozgul agirhk lie yiilikhalka geni~Ii~i arasrndaki ba~rntx. La liaison entre Ia densité anhydre et Ia largeur de cerne dans trois zones d’ age entre le eoeur du bois et 1’ ~corce chez le ehêne rouvre. Boylece rne~ede yillikhalka geni~iiginin artmasiyle ozgül agirligin da yukseldigi ania~iimi~ bulunmaktadir. Keza tarafimdan da tesbiti yapilan bu husus evvelce gerek Schulz (1959) ye gerekse Huber et al (1941) tarafindan me~e üzerinde yapilan ara~tirma1arin sonuçlarlna da uymaktadir. Bu maksatla Schulz, me~ede genç yillara ait geni~ yil hkhalkaiardaki odunun ozgUl agirhgmin agacm ya~li kisimlarmdaki ozgul agirligindan daima yuksek oldugunu bildirmektedir. Huber ta rafindan sapsizme~e odununda yapilan cali~malarda ise, yine tarafim dan yapilan tesbitlere yak1a~ik olarak 0.8 mm yillikhalka geni~liginde özgül agirlik 0.590 gr/cm~ ye 2.0 mm geni~iigindeki yiliikhalkada o~ gui agirlik 0.742 gr/cm3 olarak bulunmu~tur. c. Agac ya~i ye yillikhalka geni~1i~i arasmdaki ilgi Odunun ozgul agirhginin agaç ya~i ye yiihkhalka geni~ligiyle II gisi oldugu gibi agaç va~inin da yiihkhalka geni~ligiyle ilgisi mevcut tur. Bu husus ta yine 583 adet ozgül agirlik numunesinden faydalan mak suretiyle maternatik istatistik metodlara gore ara~tirilmi~ ye 29 ku 12 deki negatif korrelasyon dogrusu elde edi1mi~tir. Bu dogrunun fonsiyonu a~agida oldugu gibi bu1unrnu~tur y=164.9—55.5 . x Jabre 200 150 100 50 1 Jahrringbreite ~ekil 12. 2 mm Largeur de cerne 3 Sapsazrne~ede yilhkhalka geni~li~i lie a~acya~~I arasindaki ba~mti. Correlation entre la largeur de cerne et 1’ age dii trone ehez le chêne rouvre. Burada korrelasyon katsayisi r = 0.656 olarak bu1unrnu~tur ki her iki faktör arasinda yakrnca bir ilgi oldugunu gostermektedir. — Ayrica regresyon faktörü olarak ta b = 55.5 bu1unmu~tur. Ya ni me~ede, agac ya~inin ortalarna olarak 55 sene artrnasi ha’linde yiP uk halka geni~1igi de 1 mm daralmaktadir. Keza bu durum ~eki1 12 de daha acik olarak mü~ahade edilmektedir. Burada rneselâ agaç ya~i nrn takriben 55 o1du~u devrede ylilik halka geni~1iginin 2 ~nm o1rna~ sma mukabil, agaç ya~inin 110 oldugu devrede ise yilhk halka geni~ ligi bir millimetreye dü~mektedir. — Dolayisiyle bu korrelasyona gore me~ede agac ya~imn artmasiyle muayyen bir noktaya kadar yilhkhalkarnn geni~1igi de daralmaktadir. 3. Hacirn yogunluk kiymeti Hacim yoguniuk kiymeti, orrnanda dikili halde veya taze kesil mi~ olan agacin 1 m3 lük hacmi icerisinde tarn kuru halde, Kg/rn3 cm sinden ne miktar odun bulundugunu gOstermektedir. 30 Hacirn yogunluk degeri laboratuvar ça1i~rna1arinda, ozgUl agirlik arastirmalarinda kullamlan odun nurnunelerinin tarn kuru agirlikiari nm yas haldeki hacimlarma bölünmesi suretiyle bulunrnaktadir. OzgUl agirligin ara~tirrna metodu bahsinde bunlarin ne gibi i~1ern1ere tabi tutuldukiarini evvelce görrnü~tUk. Ozgül agirlik ai~a~tirrna1arinda oldugu gibi hacim yogunluk dege.. rinin tesbitinde de ara~tirrna materyeli olan 18 rne~e agaci, genç ye ya~h olarak ayri ayri ele a1rnrni~ ye bunlara ait ortalamalar, standart ayri1i~ degerleriyle birlikte Cetvel 9 da gosterildigi gibi bu1unrnu~tur. Bu ara~tirrnada da cem’an 728 adet nurnuneden fayda1arn1rni~tir. Cetvel 9. Genc ye ya~1a sapsizme~e1erde hacirn yo~un1uk kiymetleri Deiisité basale t1e chêne rouvre ehez les trones jeunes et âgés Numune adedi Nombre cI.pi~ces Hacim yo~un1uk Densité basale Ortalama ~Moyen Standart ayri1i~ D, moy quad. Kg/ma Genc me~eIer Chénes jeunes 275 597 ± 68 Ya~li me~eier Chénes ãgés 453 542 ± 81 Ortalama Moyen 728 570 Burada genc me~e1er için ortalarna hacim yogunluk degerinin, standart ayrih~iy1e birlikte 597 ± 68 Kg/rn3 olmasma mukabil bu de~ ger ya~1i rne~e1erde 542 ± 81 Kg/rn3 olarak tesbit edi1mi~tir. Diger taraftan 728 adet nurnunenin genel ortalarnasi ise 570 Kg/rn3 olarak bulunmustur. Gcnç rne~e1erde hacirn yogunluk degerinin ya~1i rne~e1erinkine nazaran yuksek o1u~u, rnalürn oldugu üzere ilkinde ozgul agirligin ya~ lilara nazaran daha buyük olmasindan ileri gelmektedir. Bütün agaç türlerinde ozgui agirlik ile hacirn yogunluk kiymeti arasindaki rnünasebetin proporsiyonel yani dogru orantili olmasindan dolayi, burada bir kere daha hacirn yogunluk degerinin özgül agirhk ile olan ilgisi ara~tiri1rnarni~tir. Zira rnalürn oldugu üzere bütün agac türlerinde dzgül agirligin artrnasina paralel olarak hacirn yogunluk kiy meti de dogru orantili olarak artmaktadir. Bu iki faktör arasrndaki korrelasyon katsayisi hernen hemen 1 dir. 31 B. ça1i~ma özellikleri 1. AraØirma metodu Sapsizmesenin Linear yani yillikhalkalara te~ec (tangensiyal), ya ricap (radyal) ye lifiere paralel (aksiyal) yonlerdeki çali~rnalarrnin tesbitinde ucu genç ucu ya~li alti adet deneme agacindan alinan cern’ an 233 adet nurnuneden ye ayrica hacim bakimindan olan cah~tha yüzdelerinin tesbitinde ise bütün deneme agaclarindan, yani 18 agaç tan ahnan 732 adet ozgul agirlik nurnunesinden faydalanilrni~tir. çaii~i~a nisbetlerinin tayini rnaksadiyle bu nurnuncler üzerinde yapilan i~Iemler evvelce ozgul agirlikia ilgili ara~tirrna metodu bahsin de etrafli olarak izah ediirni~tir. Aksiyal (pa), Radyal (Pr) ye tangensiyal (ii~) yönlerdeki linear da ralma nisbetleri a~agidaki formUle gore hesap1anmi~tir. Mf—Md 13i, fir, P~ = 100 Bu formülde Mf Numunenin ya~ haldeki ölçUsu Numunenin tam kuru haldeki dlçüsunU göstermektedir. Hacim daralmasi ise ~u formüle gore hesaplanmi~tir. Vf—Vd fl~= .100 Burada Vf : 2. Numunenin ya~ haldeki hacmi Numunenin tam kuru haicleki hacmmi ifade etmektedir. çahsma özelliklerine aft arastirma sonuclari Yukarida gosterilmis bulunan formüllere gOre genc ye ya~li me~ ~elerde tesbit edilen linear ye hacim daralma yOzdeleri, standart ay rili~ degerleriyle birlikte Cetvel 10 da gOsterilmiseir. Cetvelden aksiyal yOndeki daralma haric olmak üzere diger bütüi~ daraimalarda genç me~e1erin yal~ilara nazaran daha yuksek nisbette bir cali~ma gOsterdikleri mü~ahade olunmaktadir. Keza genc me~e1erin hacim daralma yüzdesinin, standart ayrili~iy1e birlikte % 15.28 ± 2.00 Cetvel 10. Genc ye ya~h meselerde ithear ye hacim daralma nisbetleri Retraits volurnétrique et linéaires de eh~iie rouvre chez les trones jeunes et àgés Hacim daralma Retrait vol. Ortalama Moyen Standart ayrih~ D.m.q. % Gç~ 15.28 Ya~1irne~e. 14.51 Ortalama Moyen Standart ayri1i~ D.m.q. Radyal R.etrait rad. Ortalama Moyen Standart ayrili~ D.m.q. Aksiyal Retrait axial Ortalama Moyen Standart ayrih5 D.m.q. -_____ 2.00 ± Tangensiyal Retrait tan. 2.80 10.12 1.10 9.19 ± 2.00 5.49 ± 0.73 0.53 ± 0.16 5.08 ± 0.67 ± 0.16 1.15 Ortathma1481~955524O61~ olmasma mukabil bu, ya~ii me~e1erde 94 14.51 ± 2.80 dir. Buna mu kabil ya~li rne~e1erin aksiyal yondeki ça1i~masi genc me~e1erin aksiyal yondeki ca1i~ma1armdan daha yuksektir. çunku agacm ozgul a~ir1i~i~ mn artmasiyla aksiyal yondeki ça1i~masi da azalmaktadir (Horvat, 1942). Ya~1i me~e1erin radyal, tangensiyel ye hacim daralmasi bakimin dan genc me~eiere nazaran daha az ça1i~masini Venet (1953), ya~h me~e1erin digerlerine nazaran daha dar yilhkhalka ye daha az nisbette yazodunu (96 50 den a~agi) ihtiva etmelerine baglamaktadir. Bunun aksi olarak ~a geni~ yilhkhalkaya sahip olan genc me~e1erin odunu da ha fazia ça1i~maktadir. Genç ye ya~1i me~e1ere ait numuneleri genel olarak ele aldigimizda bu sapsizme~e türümüzün hacim daralma yuzdesi 96 14.81, tangensi yal daralma 96 9.55, radyal daralma 96 5.24 ye aksiyal yondeki daral ma ise 96 0.61 nisbetlerinde olmaktadir. Horvat (1942) tarafindan Yugoslavya men~e1i sapsizme~e1erde linear ye hacim daralmasi bakimindan yapilan ara~tirma1arda su so nuçlar a1mrni~tir Hacim daralmasi fi~ % 13.9, tangensiyal daralma ~ = % 9.28, radyal daralma fi. = % 4.78 ye aksiyal ydnde daralma (3~ = % 0.35. Burada memieketimize ait sapsizme~enin ça1i~masiy1e ilgili olarak tarafimdan tesbit edilen degerler Yugoslavya men~e1i me~e1erde bu lunan kiymetlerle kar~i1a~tiri1diginda bunlarm ufak farkiarla birbiri ne yakin oldugu mü~ahade olunmaktadir. Bu farkiar da bunlarm hf doyguniuk nisbetlerinin degi~ik olrnasrndan ileri gelmektedir. çunku bir agacin hf doygunluk nisbeti onun hacim daralmasiyle de ilgili bu lunmaktadir. 33 Sapsizme~ede hf doygimluk nisbeti a~a~idaki tarzda tayin o1unmu~tur. 3. Lif doygun1u~u rutubet derecesi Hacim daralma nisbeti, hacirn yogunluk kiymetinin bir fonksiyo flu olarak a~a~idaki denklemde o1du~u gibi ifade edilmektedir = Uf. R Burada: 13, Uf : R : Hacim daralmasi, Lif doygun1u~u rutubet derecesi ye Hacini yo~un1uk kiymetlerini ifade etmektedirler. Yukaridaki formUlden : Uf ile tayin olunmaktadir. Boy = R lece bu formUlde hacim daralma yUzdesine ye hacim yo~un1uk kiymeti ne ait ortalama degerler yerlerine konu1du~unda a~acin hf doygunluk nisbeti tayin olunmaktadir. Biz burada genc ye ya~1i me~e1erin hacim daralma yuzdeleri ye hacim kiymetlerini ayri ayri formüle tatbik ettigimizde genc me~e1er için hf doygunluk nisbeti Uf = 25.6 ye ya~1i me~e1er için ise lJ~ = 26.8 olarak tesbit o1unmu~tur. Dolayisile genç ye ya~1i agaçlar birlikte nazari itibare ahindiginda E~aps1zme~enin hf doygunluk rnsbeti ortalarnasi Uf = 26 olmaktadir. Lif doygunluk nisbetinden de faydalanmak suretiyle, sapsizme~e nm hacim daralma yuzdesi bunun hacim yogunluk kiymeti bilindigine gOre, ayrica ~u formflhle de hesap edilmektedir : = R. 26 Hacim daralma yuzdesinin genc me~e1erde ya~h me~e1ere nisbetle daha buyUk oldugunu evvelce gormu~tuk. Su halde hacim daralma n~s betinin agacrn ozgul agirhigi, dolayisiyle hacim yogunluk kiymetiyle ilgi~ si bulunmaktadir. Bu ilgi a~agida izah olundugu ~eki1de etüd edi1mi~tir. 4. Hacim daralma yuzdesiyle hacim yogunluk kiymeti arasindaki ilgi Bu hususun ara~tiri1rnasi için, evvelce hacim yogunluk kiyrnetleri ye hacim daralma yuzdeleri tesbit edi1mi~ bulunan genc me~e1ere ait 34~ 273 adet numuneden ye ya~1i mc~e1ere ait 451 nurnuneden fayda1ani1~ mi~tir. Boylece matematik istatistik metodlarmin tatbikiyle hacim da ralma yuzdesiyle hacim yogunluk kiymeti arasmdaki münasebet ~eki1 13 deki genc ye ya~Ii de~elere ait bulunan korrelasyon dogrulariyle tes bit olunmu~tur. Bu dogrularin fonksiyonlari: Genç me$eler için y = Ya~1i me~eier için y = P. = = 0.023. R ± 1.55 0.029. R - 1.18 olarak hesap1anmi~tir. Bu linear fonksiyonlarda korrelasyon katsayisi genç me~e1er 1cm r = 0.749 ye ya~li rne~e1cr için de r = 0.834 olarak tpsbit edilmi~tir ki bunlar heriki faktör arasrnda oldukca yakin bir baginti bulundugunu gösterrnektedir. Keza Sekil 13 deki heriki dogrudan da hacirn daralma yuzdesinin, hacim yogunluk kiymetiyle, dolayisiyle özgUl agirhk ile hemen hemen dogru orantih olarak arttigi mü~ahade olunmaktadir. ei I. 20 ‘Zt~T~ C I C’ •~ E •0 ______________ 0 ~ EO >~ —— 450 Raumdichte ~ekil 13. 550 jung~ j~unes atte E1cher~ Chenes &g&s 650 kgim’ 750 Densit~ basaLe Gen~ ye ya~h sapsizme~elerde hacirn yogiuiluk kiyrneti lie hacirn daralnia yiizdesi arasmdald ba~inti, Correlation entre Ia densité basalo et le retrait volunietrique chez les troncs jeunes et âgés de chéne rouvre. - Fakat $ekil 13 deki ya~1i me~e1ere ait dogru, rnaalesef daha evvelki izahatimizrn aksine, genç me~elere ait do~rudan daha vilksek bir arti~ göstermi~tir ki, bunun da genc me~elere ait numune adedinin ya~1i me ~elerinkinin hemen hernen yarisi kadar olmasmdan ileri ge1di~i kanaa tini vermektedir. Filhakika genc me~e1ere ait regresyon faktör~i .flpapj~tLUip -~q ~p luL t~ij~5 ~jz~j ~q~p u~ti~zi~u ~unpozg ununpo uip ~p~w ~puu -i~q TSoUI~o 1~AT1iJJ ii~p~qii~i~ ~fl2Z2 iuA~ ununpozç~ a~ ~iip ‘i~iiM~ ~snsnI[ nq ~rna p~uv in~nmunTo ~qsa~ i~p u~pui~p~ii~ J t3UU~1~fl3 ~j~i~q ~ (Lt~6~) ~ nsnsn~ i~tj~n~ ~pipp~ .i~q i1~ui~io n.i~op ~ ~LI~? Jfl~ZO ~Aisi~~jop ‘~jfljUfl~Oi~ UtI31~{ U~u~s~pz~ ~uuji~n~p ~‘~H ~pu~qs~u 9W0 JS~pZ~ i~uip~ii~p i~u~q ~~qi~nw 1~UIS1~UJ1dI~ ~m/2N i u~up~ui~r~j ~jnjun~o& uII31~q i~pi~inq ~ ~npp~~~o !J~q1~s~ 9~OO ~/(6~oo ± yo) = q IuIsl~un3p~io uui~junq pt fl~1Lpf~UI~U3 nac~pp~j uoAs~u~i u~5~ ~~mzisdi~s o 6z00 = q agpji~j nq ~p~r~p~ui ij~i~ si~oa in~nmun~nq ~p~rn~o ‘u j~ui~p~ ~qs~ ~p~icjo £Z00 = q VI. A. SAPSIZME$E ODUNUNU TE$KtLEDEN DOKULAR UZERtNDE ANATOMiK ARASTIRMALAR Muhtelif dokularm miktarlari Me~e odununun yapisi iletken borulardan (trahe), odun liflerin den, traheidlerden, odun paran~imi ye ozi~ini paran~im dokularmdan müte~ekki1 bulunmaictadir. Bu dokularin me~e odunundaki i~tirak nis betleri ye bunlarin agac ya~i, odunun ozgul agirligi ye yillik halka ge ni~1ik1eriy1e olan ba~intiIar~ a~agida izah edildigi ~eki1de tesbit olun mu~tur. 1. Ara~tirma metodu Sapsizme~ede bu dokularin içtirak nisbetlerinin tayini için, evvelce yazodunu ye ilkbahar odunu nisbetlerinin tayini ara~tirma1ari için ozgul agirlikiari en yüksek, en az ye ortalama olduguna gore tefrik olunan uc genç ye üç te ya~h me~eden a1inmi~ bulunan mikropreparatlardan fayda 1ani1mi~tir. Bu mikropreparatlar her agaca ait 4 m yukseklikteki tekerlegin enine kesiti üzerinde, bir cografi yonden yari cap boyunca ahnmi~ ye bilâhare bu, birbirini takibeden daha kucuk preparatlar halinde kesil mek suretiyle hazir1anmi~tir ki her küguk preparat takriben 10 20 adet yilhk halkayi ihtiva etmektedir. - Her preparata agaç numarasi ye radyal yOnde, kabuktan Oze dog ru olmak üzere sira numaralari veri1mi~ ye her on yilhk halkada bir agacin ya~i yazi1mi~tir. Ayrica her preparatin lameli üzerine, yilhk hal kalarla 60 derecelik bir açi te~ki1edecek tarzda, cmi mUrekkebiyle birer çizgi çizi1mi~tir. Bilahare Leitz markali integrasyon masasi (integrationstisch) adi verilen ye mikroskoba monte edilebilen bir aletle bu mikropreparatlar da, 60 derecelik aciyle cizilen cizgiye paralel olmak üzere muayyen ara liklarla aimmis olan be~ çizgi üzerinde ayri ayri be~ Olçme yapi1mi~tir. Bu cah~ma1ar Huber et al (1938) tarafindan vazedi1mi~ bulunan anato mik ara~tirma esaslari dahilinde yurutulmu~tur. Burada her cizgi üze rinde herhangi bir dokuya gelindikçe buna isabet eden kisim, alette bu dokuya tahsis edilen somunu (kolu) çevirerek, milimetrik olarak Olcul 37 mek suretiyle tesbit edi1mi~tir. Her preparat üzerinde yapilan be~er olç rneye ait tesbitler, evvelden odun dokularma gore hazir1anmi~ olan cet vellere i~1enmi~tir. Bilahare her preparatta yapi1m~ olan be~ olçme, her dokuya ait olmak üzere ayri ayri icmal edi1mi~tir. Daha sonra bu tesbit ler beher aga~ ye geng ye ya~1i a~aç1ar için o1du~una gore toplanmak 511’ retiyle ayri ayri te~ki1 edi1mi~tir. Eu olcmelere ait cetvellerde ayrica her preparatin ortalama ozgül agirligi, ihtiva ettigi yrilik halka sayisi ye bunlarm ait oldugu ya~1ar ye ortalama yilhk halka geni~1ik1eri de gösteriImi~tir. Böyleee her agac igin 30 45 adet ölçme yapi1mi~tir ki alti a~açta olçme adedi 225 bulmaktadir. - 2. Dokulara ait ara~tirma sonuclari Sapsizme~eyi te~ki1 eden dokulara ait ara~tirma sonuçlari, genç ye ya~1i rne~eier için tam kuru ozgUl agirlik degerleriyle birlikte ye genel ortalama olarak cetvel 11 de ayri ayri gösteri1mi~tir. Sapsxzme~e odununu te~kiI eden dokular Cetvei U. Les parts des tissus de chêne rouvre Dokular Tissus Genel Ortalama Moyen Standart ayri1i~ D. Moy. q. % fletken boru Vaisseaux Odun lifieri Fibres ci. bois Traheidler Trachéides Paran~im Parenchyms Oz i~anlarf Rayon meclullaire Ozgui a~1rl1k Densité (r.) g/cni3 Genç me~e1er Chênes Jeunes Ya~Ii me~eler ChSnes ages 21.94 ± 8.08 19.4 24.1 28.04 ± 12.55 31.6 24.9 32.09 ± 6.70 30.0 34.1 4.15 ± 0.93 4.4 3.4 13.73 ± 2.99 14.7 12.8 0.709 0.637 Burada iletken boru ye traheidlerin ya~h me~e1erde genç me~e1ere nazaran daha yüksek ye diger taraftan da genç rne~e1ere ait özi~in1ari ye bilhassa odun lifleri nisbetinin ya~h1arinkine nazaran daha yüksek oldugu mü~ahade olunmaktadir. Goruldugu gibi genc ye ya~1i me~eIer 38 de bazi dokular bakimindan bir farkhhk rnevcut olup bunun nedenleri daha a~agilarda etüd edilecektir. Ara~tirrnanin bu kisrnrnda bulunan genel ortalarnaya ait degerler genellikie diger bazi ara~tirici1arin bu sahadaki tesbitlerine uymaktadir. Meselâ Schulz (1959) tür zikretrneksizin ortalarna tarn kuru ozgul agir ligi 0.640 gr/crn3 olan 26 adet me~ede muhtelif doku nisbetlerini ~oyle tesbit etmi~tir: tletken boru (trahe) : % 22.8, odun lifleri: % 25, tra heidler: % 29, odun paran~imi dokusu: % 5.9 ye özi~rnlari paran~imi: % 17.3. Diger taraftan Pechmann (1957) tarafindan tarn kuru ozgül agirligi 0.659 gr/cm3 olan bir adet sapsizrne~e agaci üzerinde bu sahada yapilmi~ olan ara~tirrna sonuclari ise ~oyledir: tletken boru: % 22, Odun lifleri : % 30, traheidler: % 29 ye odun paran~irni ye özi~inlari paran~imi: % 19. Tarafirndan yapilan cah~rnada genç ye ya~li rne~eler arasinda bilhas sa odun lifleri, iletken boru ye traheid nisbetleri bakirnrndan göze carpar derecede bir fark oldugu rnü~ahade olunmaktadir. Bu farkin neden lerini izah edebilmek rnaksadiyle bu dokular ile diger bazi faktörler arasindaki bagintilari ara~tirmak icabetrnektedir. Genç ye ya~1i rne~e1erde birbirinden farkh olan faktörler arasinda bilhassa agac ya~i, ozgill a~irlik ye yilhikhalka geni~likleri ba~ta gelniektedir. ~u halde bunlarla muhtelif doku nisbetleri arasrnda bir baginti rnevcuttur. Bu husus da a~agida oldugu ~ekilde ara~tirilmi~ ye tesbit o1unrnu~tur. a. Agaç ya~i lie muhtelif odun dokulari i~tirak nisbetleri arasm~ daki ilgi Genc ye ya~li rne~eler arasinda bilhassa odun lifleri, iletken boru ye traheid nisbetleri arasrnda göze carpar derecede bir fark rnü~ahade olundu~uncIan burada a~ac ya~i ile ayri ayri olmak üzere bit dokular ele alinacaktir. Bu ba~intilarin ara~tirilrnasi, dokulara alt ara~tirma metoclu bah sinde tanzirn ~ekli izah olunan cetvellerden faydalanmak suretiyle, yine genc ye ya~li agaçlar için ayri avri ele alinarak yapilmi~tir. Bu cetveller de her preparatin ihtiva ettigi ortalarna ya~lar tesbit edilrni~ ye bilaha re 50 senelik ya~ farklariyle te~ki1 olunan ya~ kadernelerinde muhtelif dokularin nisbetlerini gösteren ye grafik te~kiline esas olan diger cet yeller tanzirn olunrnu~tur. Tabiatiyle burada her agactan beher ya~ ka dernesine gird preparat sayisi az oldugundan bu korrelasyonlar rnate matik istatistik metodlarina gore tanzirn olunamami~, fakat ortalama degerlerine gOre, ilerde gOrulecek olan grafikier çiziirni~tir. ~39 a1. Agac ya~a lie odun lifleri i~tirak nisbeti arasindaki ilgi Agaç ya~i ile odun lifleri arasrndaki münasebet genc ye ya~1i me~e. lerde ayri ayri olmak üzere ~ekiI 14 te gosteri1mi~tir. Burada agac ya~ ~inin artrnasiyle odun liflerinin i~tirak nisbetinin azaldigi gorillrnekte dir. Keza bu ara~tirmada bazi a~aç1ar üzerinde yapilan teshitlerde, yil~~ likhalka geni~1i~-inin sabit kalmasina ra~men a~aç ya~inln artmasiyle odun lifleri nisbetinin azaldigi hususu da ayrica mü~ahade o1unmu~tur. Filhakika üç numarali a~agta, gövdenin enine kesiti Uzerinde yilhikhal ka geni~1iginin iakriben 0.50 mm olarak aym oldugu govde kisimlarin dan 102 142 ci yllhk halkalari arasmda odun lifleri nisbetinin takriben % 20 olmasina mukabil 19~ 234 dU ya~1ar yani yilhkhalkalar arasinda odun lifleri i~tirak nisbetinin takriben % 8 e du~tugu tesbit o1unmu~tur. - - 1~ 50 1.11 30 —~— Miltetwert junge Efch rn Mitteiwert alte ElthQr~ c%\%%~ ,“. -., 20 ‘,%%-~ ~ %‘ %.~ I jeunes ~ Eichen Chines ~ I I 50 ~00 150 200 Jahrc 250 Bauma1~r AOe du tronc —~ ~ekii 14. Genç ye ya~1i sapsizme~eierde odmi liflerinin i~tirak nisbeti lie a~aç ya~z arasmdaki ba~mti. La liaison entre le part de fibres de bois et i’ age du tronc chez les troncs jeunes et âgOs de chêne rouvre. Sekil 14 de genc ye ya~li me~eIerde odun lifleri nisbetinin dii~ü~ü~ nun birbirine o]dukca yakin ye paralel oldugu da gorulrnektedir. Ke za burada aym ya~1arda genç me~e1erin ihtiva ettigi odun lifieri nis betinin ya~h1ara nazaran daha yUksek oldugu da mü~ahade olunmak tad~r. Filhakika 25 ya~1arinda, genc me~e1erdeki odun liflerinin i~ti rak nisbetinin % 41 olmasma mukabil ya~iI me~e1erde ayni ya~iarda bu 96 39 nisbetinde bulunmakta, 110 ya~1arinda genc me~e1erde % 20, 40 ya~1i1arda takriben % 15 olup yine ayni ya~1i me~e 225 ya~1arrnda or talama olarak 9~6 7 nisbetinde odun lifleri ihtiva etmektedir. Pechmann (1958) tarafrndan ya~1i bir sapsizme~e üzerinde yapi~ lan ara~tirmada, bunun 280 380 ya~1ari arasinda ihtiva ettigi odun lifleri nisbetinin % 3 ile % 24 arasinda degi~tigi bildirilmektedir. Ara~ tirici buna ilâveten ya~1i me~e1erin odun dokusunun hernen hemen tamamen iletken dokudan (yani iletken boru ye traheidlerden) ye paran~im dokusundan te~ekkü1 ettigini, buna mukabil agaca rnukave met veren odun liflerinin çok az nisbette o1du~unu da ilâve etmekte dir. - a2 Agac ya~i lie iietken borularm (traheicrin) i~tirak nisbeti ara sindaki ilgi Genc ye ya.~1i me~e1erde olmak üzere agaç ya~ina gore iletken borularin i~tirak nisbetlerinin seyri Sekil 15 te gösteri1mi~tir. Burada agaç ya~imn artmasiyle iletken borularin i~tirak nisbetinin de yukseL digi mü~ahade olunrnaktadir. Grafikte ba~langzcta hernekadar ya~li me~e1ere nazaran, genç me~elerin ihtiva ettigi iletken borularin nis.. beti daha yiiksek olarak görülüyorsa da genellikie agacin ya~i arttik.. ca ya~li me~elerde genç me~e1ere nazaran daha yuksek nisbette iletken born bulunmaktadir. Sekil 15 te ayrica ayni ya~1arda, genç ye ya~li ~ I. 40 °30 I 0 0. ._20 C 0 —junge —— aLt2 100 50 BoumaLtQr ~ekfl 15. Elchen 150 200 Jahre 250 Ag~ du tronc Genc ye ya~li sapsIzme~e1erde iletken borularm i~tirak nisbeti ile a~aç ya~i arasmdaki ba~mti. La liaison entre le part do vaisseaux et 1’ age du tronc chez les jeunes et âgés do chêne rouvre. 41 meselerdeki iletken boru nisbetlerinin birbirinden farkli oldugu da mü~ahade olunmaktadir. Keza 25 ya~1arinda, genç me~e1erde % 15.6 ye ya~li me~c1erde % 13.5 nisbetinde iletken boru mevcut olmasina mukabil 175 ya~1arinda, genc me~e1erdeki iletken boru nisbeti takriben % 24 e, ya~1i me~e1erde ise % 30 a yukselmektedir. Ya~h me~e1erde 225 ya~1arinda, iletken borularin i~tirak nisbeti % 33 ü bulmaktadir. Pechmann (1958) tarafindan, evvelce bahsedilen ya~1i bir sapsiz me~e üzerinde bu yonden de yapilan ara~tirmada 280 380 ylilari ara sindaki odun tabakasinda, iletken borularin i~tirak nisbetinin % 28 42 arasinda degi~tigi tesbit olunmu~tur. - - Ayrica Hartig (1901) tarafrndan me~e üzerinde yapilan ara~tirma da ise odunun genc kisimlarinda takriben % 3 nisbetinde iletken bo ru tesbit olundugu, bilahare ya~in artmasiyle bunun da 9’6 20 30 a cik tigi bildirilmektedir. - a3. Agaç ya~i lie traheid dokusunun i~tirak nisbeti arasrndaki ilgi Agac ya~i ile traheid dokusu nisbeti arasindaki ilgi Sekil 16 da gösteri1mi~tir. Burada sapsizme~ede agac ya~rnin artmasiyle traheid dokusunun i~tirak nisbetinin de arttigi mü~ahade olunmaktadir. Ayrica 5ekiI 16 da goruldugu gibi, ayni ya~ devrelerincie genç me~e ler ya~1i1ara nazaran daha az nisbette traheid dokusu ihtiva etmektedir. Filhakika 25 ya~1arinda, genc me~e1erde traheid dokusunun nisbetinin •1 I. 50 ~40 c-c a u~ ~, 30 ~ •0 ~..—‘ 2a I \littelwert atte Eichen ~ittgtwert junge Eichen junge Eicheri Ch&nes jeuneS aLte ages ~—— — r — 50 Baumalter ~ekil 16. ~ I 100 - I 150 200 Jahre 250 Age du tronc Genç~ ye ya~lx sapsIzme~elerde traheid dokusumun i~tirak nisbeti lie a~ac ya~i arasmdaki ba~uth. La liaison eutre 1’ age dii tronc et le part de tracheides chez 1es troncs jeunes et ag~s de chêne rouvre. 42 96 25 olmasina mukabil ya~1i1arda bu % 27.3 tOr. Daha sonralari mese Ia 125 ya~1arinda genc me~eIer % 36.4 nisbetinde traheid ihtiva eder ken ya~1i1arda bu nisbet % 38.6 yi bulmaktadir. Ve 225 ya~1arinda, ya~ 11 me~e1erdeki traheid nisbeti ortalama olarak % 41.6 ya yükselmekte dir. Pechmann (1958) tarafmdan, yine evvelce bahsettigimiz sapsiz mesede yapilan ara~tirmaIarda 280 380 Sra~lari arasinda bundaki tra heid dokusunun i~tirak nisbetinin % 34 -40 arasinda degi~tigi hususu belirtilmektedir. - Ayrica yine takdim ettigim bu ça1i~mamda bir agaç Uzerinde tes bit ediidigine gore, yillik halka geni~1iginin sabit kalmasma ra~men a~aç ya~inin artrnasile birlikte traheid dokusunun i~tirak nisbetinin de artti~i mü~ahade edi1mi~tir. Filhakika 3 numarali a~acta yilhk halka geni~1iginin 0.50 mm olarak ayni oldugu agacin enine kesitindeki iki tabakasmdan, 102 142 ci seneleri arasinda traheid nisbetinin % 38 olmasina mukabil 195 234 cü yillik halkalar arasmda bu dokunun i~ tirak nisbctinin 96 42 ye yukseldigi tesbit o1unmu~tur. - - b. Ozgül agirlik ile muhtelif odun dokularrnrn i~tirak nisbetlerl arasmdaki ilgi Daha evvelce izah olundugu üzere, burada da bu münasebet özgül agirlik ile odun lifleri, iletken boru ye traheid dokusu arasmda etüd edilecektir. Bunlar da a~agida oldugu gibi ayri ayrl ele a1inmi~tir. b1. Ozgul agirlik ile odun liflerinin i~tirak nisbeti .arasrndaki ilgi Ozgul agirlik ile odun liflerinin i~tirak nisbeti arasindaki ilgi de Sekil 17 deki egrilerle ifade o1unmu~tur. Bu egrilerden de anla~ilacagi gibi, saps~zme~ede ozgul agirligin artmasina paralel olarak bundaki odun liflerinin nisbeti de artmaktadir. Ayrica ayni özgUl agirlikiari ihtiva etmeleri halinde bile genc me ~e1er ile ya~1i me~eIerin ihtiva ettikieri odun liflerinin nisbetleri bir birinden farklidir. Keza aym Ozgdl agirlikiarda genç me~e1erde ya~11~ lara nazaran daha yUksek nishette odun lifi mevcutlur. Filhakika hen ki mese grubunda da Ozgül aginligin 0.525 gr/crn3 oldugu noktada genc meselerde Lakriben % 16 nisbetinde odun lifi mevcut olmasina muka bil ya~Ii me~e1erde bu % 10 nisbetinde bulunmaktadir. Ayrica Ozgül aginligm her ikisinde de 0.725 gr/cm~ olarak ayni olmasi halinde genç 43 .~ 0 •1. 0 (ft I- .0 a 0 a C a I Darrdichte Densit~ anhydre Genc ye ya~1i sapsizrne~e1erde odun liflerinin i~tirak nisbeti ile tajuki-iru ozgill agirlik arasindaki bagzntL ~eki1 [7. La liaison entre in densité anhydre et lii part de fibres de bois chez les troucs jeunes et ages Ce chêne rouvre. rne~~e1erde odun lifi nisbeti ortalarna % 37, ya~h rne~e1erde ise % 31 oimaktadir. Odun lifleri i~tirak nisbetinin, agacm ozgul agirliginin artrnasile yukselmesi keyfiyeti evvelce Hartig (1895) tarafmdan da tesbit edil mi~tir. Bu münasebetle ara~tirici, me~ede mukavemeti saglayan doku larin, dar bo~1uk1u ye kahn zarli sk1eran~im yani odun liflerinden te ~ekkU1 etti~ini, dolayisiyie yiiksek nisbette odun lifleri ihtiva eden odu nun da cok a~ir yani bunun özgUl agirlig’inin yüksek o1du~unu bi1dir~ mektedir. b2. Ozgul agirhk lie iletken borularm (trahelerin) i~tirak nisbeti arasindaki ilgi Bu münasebet $ekii 18 de gosteri1mi.~tir. Burada sapsizme~ede agacin ozgul agirliginin artmasile bundaki iletken doku i~tirak nisbe tinin de dii~tugu mfl~ahade olunmaktadir. Ayrica bu ~eki1deki egrilerden, genc ye ya~h me~e1erin ayni ozgul a~irhk1arrni ihtiva etmeleri halinde bile geng rne~e1erde ya~lilara na zaran daha dUsük nisbette iletken doku bulundugu an1a~ilmaktadir~ 44 Keza heriki agaç grubunda da ozgül agirligin 0.525 gr/cm3 oldugu noktalarda, genc agaçlarin % 28 nisi:,etinde iletken boru ihtiva etmele rifle mukabil ya~1i1arda bu % 33 nisbetinde mevcut bulunmaktadir. Ve yine ozgül agirligin 0.700 gr/cm3 olarak heriki agac grubunda da ayni oldugu noktalarda genc me~e1erin % 18 nisbetinde iletken boru ihti va etmelerine mukahil ya~li1arda bu % 22 nisbetini bulmaktadir. x I. ~40 0 > ~. •0 30 ~ 20 ~10 :0 0 :m~--~_ ~— C Mitt€twcrt a1t~ Eich~n Mft~a1wert junge Eichn junge jeunes aite Eichen Ch&nes &g~s ~ I c~50 O~60 0~7O 0,~O gIcn? Dv~rrdIchte Denslt~ anhydre —~ Genc ye ya~1i sapsizme~elerde iletken borularm i~tirak nisbeti ile tamkuru ozgiil agirlxk arasrndaki bag~intr. ~oki1 18. La liaison entre la densité anhydre et le part de vaiseaux chez les trones jeunes et ~gés de ehêne rouvre. Me~ede ozgill agirligin artmasile bundaki trahe nisbetinin azalma si veya bunun aksi olarak özgül agirligin azalmasile bundaki trahe nisbetinin artmasi keyfiyeti evvelce Hartig (1895) tarafrndan da tesbit ediIrni~tir. 0 bu münasebetle ayrica, me~ede iletken dokunun trahe ye traheidlerden meydana geldigini, bunlarin da nisbeten ince zarli ye geni~ bo~Iuk1u hUcreler oldugunu, dolayisile yüksek nisbette trahe ih~ tiva eden odunun hafif oldugunu da belirtmektedir. b~. Ôzgul a~irhk ile traheidlerin i~tirak nisbeti arasmdaki ilgi Sapsizme~ede özgill agirlik ile traheid nisbeti arasindaki ilgi de ~eki1 19 da geng ye ya~1i me~e1er 1cm ayri ayri gösteri1mi~tir. Burada, me~ede ozgul agirligin artmasile traheid dokusunun i~tirak nisbetinin azaldigi rnü~ahade olunmaktadir. Ayrica herikisi de ayni ozgül agirligi ihtiva etmeleri halinde de, geng me~e1er ya~1ilara nazaran daha az nis bette traheid dokusuna sahiptirler. 45 øí ía 50 40 Do Co -o — ~ a. 20 Darrdichte Geuç ~ekil 19. ye Dens1t~ anhydre ya~1x sapsizme~e1erde traheid dokusunun i~tirak nisbeti ile tainkuru ozgül ag~irhk arasrndaki ba~inti. La liaison entre la densitd anhydre et le part de tracheides chez les trones jeunes et âgés de chêne rouvre. c. Yilhkhalka geni~1igi ile muhtelif dokularm i~tfrak nisbetleri arasrndaki ilgi Digerlerinde oldugu gibi yine burada da yilhkhalka geni~1iginin odun lifleri, traheler ye traheidler ile olan münasebeti etud ediImi~tir. c1. Yillikhalka geni~1igi ile odun liflerinin i~tirak nisbeti arasm daki ilgi Sapsizme~ede yillikhalka geni~1igi ile odun lifleri dokusunun i~ti rak nisbeti arasindaki ilgiyi izah edebilmek maksadile ele, genc me~e lerden özgul agir1i~i en yuksek olani, ya~Ii1ardan en hafif olani ye yine genc ye ya~1i rne~e1erden hirer adet te orta derecede agir olan agaçlar a1inmi~tir. Bu dört me~enin yillikhalka geni~1ik1erine gore odun lifle ri dokusunun dagih~i $ekil 20 de gosteri1mi~tir. Bu ~eki1den de anla~i1acagi üzere me~ede yillikhalka geni~1iginin artrnasile bunun ihtiva ettigi odun lifleri dokusunun i~tirak nisbeti de yukselmektedir. Ayrica, dOrt ayri Ozgül agirligi ihtiva eden bu me~e lerde odun lifleri dokusunun arti~i, 0.45 mm ile 2.45 mm icr arasindaki yiilikhalka geni~liginde oldukça muntazamdir ye bu geni~1ik1er arasin da odun lifleri 9/~ 3 -52.6 nisbetleri arasrnda degi~mektedir. Ayrica en hafif Ozgul agirlikli ya~li me~ede 0.45 mm den 1.12 mm ye kadar olan yillikhalka geni~1ikIerinde, odun lifleri nisbetinin % 3 28 arasinda degi~mesine mukabil bu doku en agir olan genc me~ede, - 46 ~U ~l~ 0 50 x 0 Lfl + 0 -0-- + P0 ~.—w-——, ~ ++ ~20 —.——-s— ~( x — x 0~ + schw~tste junge x 10 ~—0—~— 0 teichtgsW atte x mttt1er~ jongo 0 mittL~r~ att~ 0 co ~ 0 2 JohrrinObrei~ ~eki1 20. x x 3 g,cm’ r0 —~ ~79 E1ch~ 0~58 0~64 — 0~67 4mm Largeur de cerne Ozgiil a~irhk bakmuudan en a~ir olan genc, en hafif olan ya~Ii, ortalama olan genc ye ya~lz sapsizme~e1erde ytiI~kha1ka geni~1i~1ne gore odun lifleri i~tirak nisbetinin (iagx1I~I. Scion Ia largeur de cerne Ia distribution de part de fibres de bois ehez les troncs jeunes et ãgés d’~ chêne rouvre qui ont un bois Ic pluS Iour(l, le plus leger et le moyeu. 1.20 2.20 milimetrelik yillikhalka geni~lik1eri arasinda, % 25 nisbetin den % 44 nisbetine kadar cok daha yuksek bir i~tirak oranini ihtiva et mektedir. Me~ede yillikhalka geni~1iginin (0.4 mm den 4 mm ye kadar) art masile odun lifleri nisbetinin artmasi keyfiyeti Schulz (1959) tarafin dan da tesbit edilmi~ bulunmaktadir. Mezkür ara~tirici yillikhalka ge ni~1igine paralel olarak odun lifleri nisbetinin arti~inin cok muntazam o1du~unu ye takriben % 14 ile % 35 nisbetleri arasmda degistigini tes bit etmi~tir. Takdim ettigim bu çaii~mada oldugu gibi, Huber et ai (1938) ta rafmdan sap1ime~ede yapilan ara~tirma1arda da, geni~ yilhkhalkayi ihtiva eden agaçlarda odun lifleri nisbetinin (ortaLama 9’6 58.1) dar yilhikhalkali oduna (ortalama % 44.3) nazaran daha yilksek oldugu tesbit edi1mi~tir. - c2. Yilhkhalka geni~iigi lie iletken boruiarm (traheierin) i~tirak nisbeti arasmdaki ilgi Yilhkhalka geni~1igi ile iletken borularm odundaki i~tirak nisbeti arasindaki münasebet yine (genç1erde~n en agir ye ortalama, ya~lilardan 47 da en hafif ye ortalama özgül agirlikiari ihtiva eden) dört adet sapslz me~e üzerinde etUd edi1mi~ olup buna ait tesbitler ~eki1 21 de de göste ri1mi~tir. 50 sch~rst~ junge 0,79 Leichtestc atte 0,58 x mitttere junge Eiche r0 0,64 gicm e mitttere atte 0,67 + 0 0 a 40 p 0 p 0 ~ > 0 •0 0 iv 0~~ 0 x 0 0 ++ ‘p 0 ÷ 9 0 ‘0 — 10 ‘C x 0 x 4* 0 —9—— iahrringbreite ~ 3 Largeur de cerne Si 4mm ~ekil 21. Ozgül ag-irlik bakinundan en ag-jr olan genc, en hafif olan ya~lx, ortalama ohm genc ye ya~li sapsizrne~elerde yilhkhalka geni~lig-ine gore iletken borularin istirak nisbetinin dagih~i. ScIon Ia largelir (Ic cerne Ia distribution de part Ce vaiseaux chez les trones jeunes et ages Ce chCne rouvre qui out un bois Ic plus lourd, le plus leger et Ic nioyen. Bu ~ieki1den, yillikhalka geni~1iginin artmasile me~cde iletken bo rularin i~tirak nisbetinin azaldigi mü~ahade olunmaktadir. Kezä 0.40 mm den 2.50 mm ye kadar olan yillikhalka geni~1ik1erinde iletken ho rular oldukça muntazam bir dü~ü~ göstermektedirler. Filhakika yil likhalka geni~1iginin bu kademesinde iletken borularin i~tirak nisbeti de takriben 9-6 40 dan % 9 a dü~mektedir. Me~ede yilhkhalka geni~1iginin artmasile iletken borularin i~tirak nisbetinin azalmasi keyfiyeti Huber et al (1938) tarafindan da tesbit edi1mi~tir. Mezkür ara~tiricinin tesbitlerine gore, geni~ yilhkhalkali me selerde % 7.7 nisbetinde iletken boru mevcut olmasma mukabil dar yillikhalkayi ihtiva eden me~e1erde bu nisbet ortalama olarak % 39.5 e yükselmektedir. Cj. Yillikhalka geni~1igi ile traheidlerin i~tirak nisbeti arasindaki ilgi Yillikhalka geni~1igi ile traheidlerin i~tirak nisbeti arasmdaki ilgi, evvelce bahis oknusu olan yine ayni dört a~ac üzerinde ara~tiri1mi~ 48 olup buna ait tesbitler Sekil 22 de gosterilmi~tir. Bu ~eki1den, y11hk~ haLka geni~1iginin artmasile sapsizme~ede traheiderin i~tirak nisbeti nm azaldigi rnü~ahade olunmaktadir. 50 .50 •/e ‘lu I- $ 00 C e,~ ~ °-L’ ~ô + 0 0 C o 20 C ÷ schwerste junge 0 10 ieichteste aite x mittiere junge o mittiere cite i Eiche x • r0 - x 0,~79 ~S8 gIcm~ 0,64 0,67 -~ - 2 3 4 Largeur de cerne ~eki1 22. Uzgul a~xrlik bakimmdan en agir olan genc, en hafif olan ya~h, ortalama olan genc ye ya~h sapsizrne~eIercle yilhkhalka geni~ligine gore traheid Jahrringbreite dokusuniin istirak nisbetinin da~flj~i. Selon Ia largeur de cerne la distribution de part de tracheides chez les troncs jeunes et âgds de chêne rouvre qul ont un bois le plus lourd, le plus leger et le moyen. ~Yiiiikhaika geni~1igi lie traheid nisbeti arasrndaki bu bagmti Schulz (1959) tarafmdan da tesbit edi1mi~ olup ara~tirici bu hususta ayrlca, aym yilhkhaika geni~1ik1erinde olmakia beraber agac ya~inin artmasiie traheidlerin i~tirak nisbetinin de arttigini bildirmektedir. Ara~tirmanin buraya kadar olan kismmda sapsizme~ede muhtelif odun dokuiariyle diger bazi faktörler arasmdaki münasebetler etüd edi1mi~tir. 5irndi bunlara ilâveten bir genc ye bir de ya~h me~ede agac ya~i ye yillikhaika geni~1ik1erine gore muhtelif odun dokularinin sey~ nih gOrelim. Bu hususun tetkiki, genc me~e1erden 6 numarah agac ile ya~ii1ardan 3 numarah agaç üzerinde, evvelce odun dokularim tesbit maksadile tanzim ediimi~ cetvellerden faydalanmak suretiyle vapiimi~ tir. Bu agaclarin ya~1arina, yilhkhalka geni~1ik1erine gOre ihtiva ettik~ len muhtelif dokulanin i~tirak nisbetleni 5ekii 2 3ve 24 de ayni ayri gosterilmiçtir. Bu ~eki11erde apsis ekseninde agacm öz merkezinden ka buga kadar olan bir yaricapl üzerinde ihtiva ettigi ya~lar ye her pre~ paratin ait oidugu bölümier, ordine ekseninde 0.5 mm ilk kademe ile yiihkhalka geni~1igi ye en üstte ise, agacm muhteiif ya~ kademelerine 49 ait olan her. preparatin ihtiva ettigi dokularm 9’~ olarak nisbetleri grafikierle gosteriimi~tir. Burada yilhikhalka geni~1ik1erinin seyrine alt egriler her seneye alt oicrnelere gore nokta1anrni~ olup her preparatin ortalarna yilhkhalka geni~1ik1eri ise ona alt ya~ kademeleri içinde ya tay olarak kesik çizgi halinde gosteri1rni~tir. Ayrica her preparatin or talarna tarn kuru ozgül agirlikiari en üstte, bu preparatlara ait doku nisbetleri grafikierinin aitrnda veri1mi~tir. Burada bilhassa $ekil 23 de agaç ya~inin arti~ina ye dolayisile yilhikhalka geni~1iginin gosterdigi darah~a gOre odun lifleri i~tirak nis~ betinin muntazarn bir ~ekilde azah~i rnü~ahade olunrnaktadir. En üst te agacrn enine kesiti üzerinde birbirini takibeder ~ekiIde rnuhtelif yaslar arasrnda a1inrni~ olan preparatlarin agac ya~irnn ilerlernesile Ozgüi agirlikiarrnrn dü~ü~ü de ayrica go~~r~1rnektedir. Ayrica $ekil 24 de ise ayni yilhkhalka geniçdiklerinde fakat agac ya~inin artrnasiie odun hfleri dokusunun i~tirak nisbetinin dü~ü~ü ye diger tara~tan bunun aksi olarak iletken borularin i~tirak nisbetinin yukse1i~i daha acik olarak rnil~ahade olunrnaktadir. Bu ~eki11erin üst kisirnlarrndaki grafikierde odun ye özi~in1ari pa ran~irn1erinin i~tirak nisbetleri genclikte ye ileri ya~1arda degi~ik bir seyir arzetrnektedir. Bu rnevzuda Hartig (1901) me~enin genclikte cok az nisbette Ozi~inlari paran~irni ihtiva etti~ini bildirrnektedir. Keza adi gecen ilim adami 400 senelik bir rne~ede 40 ci ya~1arda Ozi~rn1ari pa ran~irninin % 4.1 nisbetinde rnevcut bulunmasina mukabil 140 ci ya~~ larda bunun °A 8 nisbetine yukseldiginii de ilâve etrnektedir. Ona gOre. i~k, agacin yani serbest bir halde gune~ i~in1arina rnaruz kalan blr agacin besin maddelerini depo eden paran~irn (odun ye özi~in1ari pa ran~irni) dokusunu daha iyi ge1i~tirdiginden boyle münferit agaçlar da Ozi~in1ari paran~iminin nisbeti % 10- 12 ye kadar çikmaktadir. Bu. na rnukabil kapali me~cere1erde yeti~en rne~eIerde bu nisbet sadece 94 4.6 cjvarinda tesbit edi1mi~tir. Bu rnevzuda Pechmann (1958) da, ayni ya~h genc me~elerde, bun larin kapali veya serbest yeti~rne1erine gOre ihtiva ettikieri muhtelif dokularin degi~ik nisbetlerde bulundugu hususuna i~tirak etrnektedir. Ona gore agac siki~ik bir me~cerede bulunuyor, baskida kalrni~sa ye küçuk bir tepetacina sahipse, bu zayif bir iletken dokuyu (trahe ye traheidleri), buna mukabil yuksek nisbette bir mukavernet dokusunu (odun liflerini) ihtiya etrnektedir. Baski altrnda yeti~rni~ bir agacin aksine serbest yeti~rni~ ye buyuk bir tepetacina sahip olan bir agacta 50 IL ‘~oIHt~ ~ r0 0,72 I ~67 I t~64 I ~.0mL 4,5 i~ ~~J_ LJ ______ I I ,,.‘ _____ Q50 gIcrr~ 0,52 I I I I c~59 Morkstrahlen Par~nchym ~ ~ Trach~jd~n Hartfas€r E 3,5 Ggfäf3~ [~I U ~ 3,0 -o I I ~I ~ I I D 0 -j 0 0 0) ~ -C 0 58 78 98 Annees Sekil 28. Genç bir sapsizme~ede ya~a gore yflhkhalka geni~lig1niu ye muhtelif dokularm i~tirak nisbetlerinin seyri. Selon los années le eours do Ia Jargeur d~ come et do part des tissus ehez un jeune tronc de chêne rouvre. ise iletken dokunun i~tirak nisbeti mukavemet dokusunun i~tirak nis betinden daha faziadir. Sapsizme~ede agacin tepetaci ile bilhassa mukavemet ye iletken dokulari arasrnda siki bir münasebet oldugu an1a~ilmaktadir. Bu hu sus da a~agida ele a1inmi~tir. 51 C L.. t~ U t7 i~. f_ I._ -.~ _1 Jahre ~eki1 24. Ann~s Ya~1i bir sapsizrne~ede ya~a gore yiuikhalka geni~li~inin ye rnuhtelif dokularm i~tirak nisbetlerinin seyri. Selon les années le cours de la largeur de come et de part des tissus chez un trone âgé de ch~ne rouvre. d. Aflacin tepetadinin buyük1ü~il lie odun lifleri arasinclaki ilgi Agacin mukavemet dokusu ile iletken dokusu arasindaki farkli dii rumun neden hen geIdi~i hususu evvelce Hartig (1894) tarafindan da ara~tirilmi~ ye bunun bilhassa agacin tepetacinin geni~ligi yani bü yuklugü ile ilgili oldugu tesbit edi1mi~tir. Adi gecen ara~tiriciya gore agacin tepetacrnin geni~1emesiyle bunun su ihtiyac~ ye dolayisile suyun buhar1a~masi artmakta, diger taraftan da bu ihtiyaci kar~i1ayabi1mek içiñ bunciaki iletken doku nisbeti de yUkselmekte, dolayisiyle odun liflerinin i~tirak nisbeti de azalmaktadir. Yine me~ede tepetaci ile odun lifleninin i~tiraki nisbeti arasindaki inUnasebet sebebile Pech~ mann (1958) tarafindan yapilan ara~tirmaIara gOre, bu iki faktOr ara sindaki ilgi için 1~orre1asyon katsayisi olarak -0.919 bu1unmu~tur ki bu deger heriki faktOrün birbiriyle ne derece siki bir ~eki1de ilgili oldu guna delildir. Tarafimdan üç genc ye üç de ya~1i me~e üzerinde dokularin i~ti rak nisbetleninin tesbitleri yapilmi~ti. Ayrica bu agaçlardani 6 numara lisi haric hepsinin tepetaclarlnln izdü~üm1eri de yüzey olarak tesbit edi1mi~tir. Ara~tirmanin bu kismmda azligi ye çoklugu ile agacin çe_ ~it1i Ozellikleri üzerinde etkili bulunan odun liflerinin i~tirak nisbetiy 52 le tepetaci geni~1ikIeri ele a1inmi~ ye kar~iia~tiri1mi~tir (Cetvel 13). Ancak 6 a~ag arasrnda ~art1ari e~it kilabilmek maksadiyle, odun lifleri nisbeti gövdelerin ayni yilhkhalka geni~ligini ihtiva ettigi kisimlarda tesbit edilmistir. Cetvelin t~itkikinden aym yillikhalka geni~1ikIerinde, agaclarin tepetaci geni~lik1erinin azalmasiyle bunlardaki odun lifleri nis~ betinin de artti~i mü~ahade olunmaktadir. Keza 72.8 m2 uk bir tepetaci yüzeyine sahip olan 13 numarali agacta % 21.5 orarnnda odun lifleri bulunmasma mukabil, tepetaci yüzeyi 25.4 m2 olan 3 numarali agacta odun liflerjnjn i~tjrak nisbeti % 44.5 olarak tesbit edi1mi~tir. B. tletken borularm (trahelerin) c~p1ari 1. Arastirma metodu tletken boru1ar~n (trahelerin) caplarimn ölçülmesi i~inde de yine E f b e s k o p adli, mikroskoptaki görüntüyu masaya yansitan hususi bir rnikroskoptan fayda1ani1mi~tir. Bu arastirmada yine evvelce dokularin tesbitinde kullarnian üç genç ye üç de ya~Ii me~enin preparatlarindan, yalmz beher agacin öze en yakm ye özden en uzak olan iki~er preparattan faydalanilmistir. Böyieee her prep aratta onar y~llikha1ka flzerinde, her yilhkhal kada da ilkbahar odununda 5 adet, yazodununda da 10 ar adet tra henin caplari 1/1000 mm (yani mikron ~ olarak öicuImu~tur. Bura~ da iikbahar odununa aft trahelerin caplari hem radyal ye hem de tan gensiyai yonde, yazodununda ise sadece radyal yönde ölcuImu~tur. Efbeskopla masa üzerine görüntüsu aksettiriien preparatm tra~ helerinin çaplarimn ölçülmesinde ayrica iki ucu da igneli olan hassas bir pergel kullamirnistir. Burada ikbahar odununda 5 traheye, yazo~ dununda da 10 traheye ait ölcUler pergele ard arda uygu1anmi~ ye pergelin açikhgi ayrica hassas bir cetveiden okunmu~tur. Böylece her yiilik halkada yapilan ölcüler, bu i~ icin evvelce tanzim olunan cet vele gecilmi~ ye bunlarin ortalamalari bulunmustur. 2. Trahelerhi caplarma ait ara~tirma sonuçlarz Bu husustakj ara~tirma sOnuç1ar~ Cetvel 12 de yine genç ye ya~ ii me~e1er için ye ayrica genel ortalarna degerler halinde gösterilmistir. Burada a~acin öze yakin kisimlarindaki yillikhalkalarda ilkbahar odununda bulunan trahelerin caplarinm genel olarak, kabu~-a yakin yil hkhaukalardaki traheuerinkinden daha dar o1du~u mfl~ahade olunmakta 53 Cetvel 12. Genç ye ya~1i sapsiznie~ede ileticen born (tralie) lerin capiarr Diametres Ce vaisseaux Ce chCne rouvre chez les trones jeunes et Trahe capt Diamètre do vaisseaux flkbahar odununda Bois pirimaire ages ~L Yaz odununda B. secondaire - Oze Yakin (coeur) Kabu~a yakm Radial Tarigen. Radial Tangen. ( ecorce) Geng me~eler C. jeunes 267 220 310 271 37 Ya~li me~eier C. j’eunes 235 230 280 293 36 Ortalama Moyen 251 225 ~95 282 36 dir. Yani bunun aksi olarak me~ede özden gövdenin di~ tabakalarina gidildikce gerek ilkbahar odunundaki gerekse yazodunundaki trahele nfl çapiarimn geni~1edi~i anIa~i1maktadir. Keza geng me~e1erde öz ya krniarmdaki trahelerin tangensiyal yondeki çaplarrnrn 220 rnikron ol masina mukahil, govdenin di~ tabakalarinda bunlarin capl, yine tan gensiyal yonde olmak üzere 271 mikrona yükse1mi~tir. Ayrica trahe caplarrnm radyal yonde, genellikie tangansiyal yöne nazaran daha ge nis ye yinc bu caplarin ya~h me~e1erde genc me~elerdekiIere nazaran daha buyUk o1du~u an1a~i1maktadir. Genç ye ya~1i me~e1erdeki trahelerin heriki yonde olçulen çaplari kar~i1a~tiri1digmda bunlarin genç me~e1erde yani süratli buyume ya Cetvel 13. 1.4 mm geni~likteki yilhk halkada odun lifleri nisbeti lie tepetaci izdii~Um yüzeyi arasmdaki ilgi La relation entre le part Ce fibres Ce bois et Ia surface Ce Ia projection Ce Ia couronne a tine largeur Ce cerne annuel Ce 1.4 mm A~aç No. ye grubu Odun hf! nisbeti Tepetaci izdü~üm yUzeyi Darbre numéro Part du fibre du bois Surf. de Ia PIOi. do couronno m2 13 14 7 6 1 3 Geng Ya~h Geng Genç Ya~hi -YasIr - jeune ãgé Jeune .ieune tgé tgé 21.5 23.0 28.6 34.0 34.5 44.5 72.8 67.0 52.6 — 36.0 25.4 Ozgffl a~ir1ik Gençierde - Densité Ya~hilarda Tronos jeunes Troncs ãgés gr/cm3 0.638 — — 0.579 0.790 0.700 — — — — 0.696 0.673 54 pan me~e1erde genellikie radyal yOnde oval (Radyal eksantrik) bir durum, ya~1ilarda yani yava~ büyüyen me~elerde ise daha zi~yade tan genslyal yOnde oval (tangensiyal eksantrik) ye bazan dairevi bir durum arzettikleri mü~ahade olunmaktadir. tletken borularm ya~1i ye genc agaçlarda boyle degi~ik formiar ihtiva etmeleri hususu, agacin ya~landikça yillikhalkasinm daralmasiyle kabili izahtir. çunku geni~ yillikhalka ihtiva eden genc me~elerde traheler yillikhalka geni~1i~i yonunde yani radyal yonde bir geni~ik arzetmekte buna mukabil dar yilhkhalkali ya~li me~elerde ise tangensiyal yonde bir geni~leme gös termektedir. — — Bu sapsizme~elerde tarafimdan yapilan çali~malarda, Avrupa men. ~eli me~elcrde oldugu gibi, trahelerin ilkbahar odununda 1 3 sira halinde ye geni~ capli olarak bulundugu, buna mukabil yazodunundaki trahelerin cok daha kügük oldu~u tesbit edi1mi~tir. Keza yazodunun daki trahelerin caplari ortalama olarak 36 mikrondur. - Hartig (1901) tarafrndan yine me~elerde bu konuda yapilan ara~ tirmalarda öze yakin odun tabakalarinda trahe çaplarinin 100 230 mikron arasinda degi~tigi tesbit olunmu~tur. - C. Sapsizme~ede odun yapismin genel durumu Me~ede iletken ye mukavemet dokusunun odun yapisina farkli nisbetlerde i~tirak etmesinde a~aein buyiime hizinm, agacin ya~inin, odun tabakalarinrn öze yakin veya uzak olu~unun, tepetaci buyuklugil nun, ortalama Ozgul agirligin ye ozgul agirligin dagili~imn büyük rol len vardir. Bir agacin enine kesiti üzerinde, agacin buyüme hizmi gös teren yillikhalka geni~ligiyle ozgill agirlik arasindaki münasebet her nekadar oldukça siki ise de bu münasebete bin de Oze yakin veya uzak olma durumu gibi üçüncU bir faktOr daha tesir etmektedir. Keza ay m yillikhalka~ geni~ligini ihtiva etmeleri halinde, agacm daha ya~li bu lunan kabuga yakm odun tabakasi, öz yakinindaki odundan daha ha fiftir. Kabu~a yakin odun tabakasi iletken boru te~ekkülati bakimin dan daha zengin, dolayisiyle Oze uzak oldugundan odun lifleri nisbeti bakirmndan daha fakirdir. Diger taraftan ayrn yillikhalka geni~ligini yani ayni bilylime hizini ihtiva eden fakat degi~ik bUytikltikte tepeta cina sahip olan agaclanin ozgül agirlikiari da birbirinden farkli bulun maktadir. VII. SAPSIZMESE ODUNUNUN MUHTELtF DtRENçLERt UZERtNDE ARA$TIRMALAR Almanyadaki ca1i~mamin bu kisminda, temin edilen deneme ma teryelinin kifayetsizligi sebebiyle ancak basmc, egilme ye çarpma di_ rençleri üzerinde ça1i~i1abi1mi~tir ki onlar da, takibedilen ara~tirma metodlariyle birlikte a~a~ida oldugu gibi gösteriImi~tir. A. Basznç clirenci ara~tu-ma1ari 1. Ara~tirma metodu Basinç direnci numuneleri 18 adet deneme agacindan, cografi yonlerdc a1mmi~ bulunan prizmalardan 20x20x30 mm boyutlarmda, ceman 392 adet olarak elde ediJmi~tir. Daha evvelde izah olundugu gi hi her tekerlekten cografi yonlerde a1inmi~ olan mezkür prizmalarin sol yarisindan basinc direnci nurnuneleri, sag yarisindan da özgül a~ir uk nurnuneleri elde edi1mi~ bulunmaktaydi. Basinc direnci numunelerinin, liflere paralel yondeki basinca kar~ azami direnci gösterebilmeleri maksadiyle bunlarin boyuna olan kenar larinin liflere tam paralel gelecek bir ~eki1de hazirlanmasi icabetmek tedir. Bunun için de, cografi yonlerde alman prizmalar üzerine yeteri kadar aralikia, 20 x 20 mm ebath bir ~abIon1a çizi1mi~ bulunan numu~ neler buradan, üzerine tokmakla vurulan bir bicakla agaci yer yer yarmak suretile çikarti1mi~ ye kaba bir ~eki1de dde edi1mi~tir. Bila hare bu kaba numunelerin boyuna ye duzgun olan yüzlerinden birisi elektrikii dairevi zimpara makinasmda zimparalandiktan sonra, diger kenarlar 20 mm geni~1iginde numune elde edilecek ~ekiIde ayarlanan bir daire destere ile ye bu zimparali yüzü desterenin tablasi üzerine oturtarak diger kenariari hirer dik açi te~ki1 edecek ~eki1de kesi1mi~ bulunmaktadir. Boyuna olan yüz ye kenarlari, liflere tam paralel ola rak elde edilen bu numunelerin daha sonra boy1ar~ da 30 mm gelecek bir ~eki1de yine daire destere ile kesi1mi~ ye bu numuneler ince zim paradan geçiri1mi~tir. ~i Böylece hazir1anmi~ bulunan numuneler klima odasinda 20° C suhunette ye % 65 msbi rutubetindekj bir hava muvacehesinde takri ben 16 gun müddetle muamele edi1mi~tir. Numunelerden bir kismi, bu sürenin sonlarma dogru zaman zaman tartilmak suretiyle, agirlik 56 larinin sabit hale gelip gelmedigi kontrol edilmi~ ye en nihayet bunlar sabit hale gelir~ce ye denerneye ba~1amadan evvel kapah kaplar içersin de o~ar onar alinarak üç yöndeki boyutlari ye a~ir1iklari tesbit edilmi~ ye hunlar numunelerin alt oldugu yüzlere yazilmi~tir. Oriar onar tarti ye olçfileri yapilan nurnuneler, 10 tonluk bir Uni versal mukavemet deneme aletinde DIN 52 185’e gore 5000 Kp luk ba sinç smiri içersinde denemeye tabi tutulmu~ ye alette okunan azami basinç degerleri yine numunelerin üzerine kaydedilmi~tir. ]3asinc denemesinden sonra, numunelerin ihtiva ettikleri rutubet nisbetlerini tayin maksadiyle bunlar elektrikli kurutma dolabmda tam kuru hale gelinceye kadar kurutulmu~ ye yine tartilarak tam kuru agir likiari tesbit olunmu~tur. Olculer 1/1000 cm hassasiyetindeki vidah mikrometlerle, tartilar da 1/1000 gr hassasiyetindeki bir elektrikli has sas teraziyle yapiImi~tir. Numunelerde norm iklim ~artlarindaki rutubet nisbetine gore tes bit edilen basrnçlar cm2 1cm a~agidaki formüle gore hesaplanm~~tir. Pmax ~dB Kp/cm2 = F Burada: Prnax F : : Alette okunan azami basmctir (Kp) ise numunenin enine kesitinin y(izeyidir (cm2) Klirnatize ~artlarindaki rutubet nisbetlerine gOre hesap edi1mi~ bu. lunan basinç degerlerinin % 12 rutubetine gOre tahvilinde ise Kollmann (1951) nm 253 b sayili formülünden faydalam1mi~tir ki bu % 9- 15 rutubet nisbetleri arasinda carl bulunmaktadir. 20 % o~di2B= odB.—----— 32% u - Numunelerin norm iklim ~artlarindaki Ozgül agirliklarimn hesap~ lanmasini takiben bunlarin % 12 rutubet nisbetlerinde ihtiva edecekle ri ozgul agirlikiar (r12) ise yine Kollmann (1951) nm eserindeki 31. a numarali Janka’ya alt a~agida verilen formUle gOre tesbit edilmi~tir. Bu formifi % 0 20 rutubet nisbetleri arasinda kullanilmaktadir. r~2 = ri + p’ (U2 — ui) 57 Burada: r12: % 12 rutubetindeki numunenin ozgul agirligi, r1 : numunenin tam kuru halindeki özgul agirligi, % 12 rutubet derecesini, u1 : tam kuru, yani % 0 rutubet nisbetini gosterrnektedir. p’: her agaç nevine gore degi~en bir ems aldi r. Bu emsal dene mede dde edilen ye a~agida gOsterilen kiymetler yardimi ile hesaplan• rni~tir. r1 — p’ = U2 U1 — Yalmz burada r2 için klima odasinin norm ikliminde numunenin ihtiva ettigi rutubet~ nisbetindeki ozgfil agirligi kullanilmaktadir. 2. Basmç clirencine ait ara~tirma sonuçlari Liflere paralel yOnde olmak üzere, genc me~eIerden 161 adet, ya~1i me~e1erden de 231 adet numunede hava kurusu yani % 12 rutubetine gOre bu1unmu~ olan basinç dirençleri, bunlara ait standart ayrth~ deW. gerlerile birlikte Cetvel 14 de ayri ayri gösteri1mi~tir. Burada nurnune lerin havakurusu halindeki Ozgul agirlikiari da yine standart ayn1i~ degerlerile yera1mi~nr. Cetvei 14. Genç ye ya~ix sapsizme~elerde basniea kar~i olan direncler Résistance ~ Ia compression de chêne ronvre c.hez les troncs jeunes et ages 11= 12% Numune Ozgtil agirlik Basin direnci adedi Nomb, cI’eprou. kaute Densité norm. Ortalama Moyen ités. a Ia compression kiymeti Cote d. qual Standart Ortalama Standart Ortalama ayrili~ ayrili~ D. moy. quad Moyen D. moy, quad Moyen gr/cm3 Genc me~e1er C. jeunes Statik Kp/cm2 Km 161 0,752 ± 0.087 637 ± 93 8.8 Ya~ii me~eler C. âgés 231 0.708 ± 0.093 583 ± 100 8.6 Ortaiama Moyan 392 0.726 — 606 — 8.7 58 Genc ye ya~1i rne~e1ere alt degerlerin tetkikinden, 0.752 ± 0.087 gr/cm3 ozgul agirligmdaki genc rne~e1erde basrnca kar~i olan diren cm standart ayrili~ degerlerile birlikte 637 ± 93 Kp/cm2 oldugu, diger taraftan daha dü~ük bir özgül agirliga sahip bulunan (0.708 ± 0.093 gr/cm3) ya$1i me$elerin basinea kar~i direnglerinin de daha dü~ük (585 ± 100 Kp/crn2) oldugu mü~ahade olunmaktadir. Aynca genc ye ya~li rne~eiere ait olan cem’an 392 numunede genci ortalama olarak bulunan basinç direnci 606 Kp/cm2dir ki burada numunelerin ihtiva ettikieri özgül agirligin genel ortalamasi da 0.726 gr/cm3 dir. Mernieketimize ait sapsizme~ede bulunan basinç dirençlcrini diger memleketlerde bu sahada tesbit edilen degerlerle kar~iia~tirdigimiz da bunlarin kismen birbirine yakin oldugu goruimektedir. Aimanya men~eli sapsizrne~e için Kolimann (1951) tarafincian hava kurusu haline gore bildirilen basinc direnci, ekstrem degerlerile beraber 480 650 700 Kp/cm2 dir. Diger taraftan Holzeingenschafttafel (1939) da % 15 rutubetini ihtiva eden Avrupa men~e1i sapsizme~eIer icin ba sinç direnci, yine ekstrem degerlerile beraber 410 550 590 Kp/cm2 olarak gosterilmi~tir. Bu sonuncu deger lie ayrica Peclimann (1957) tarafrndan Aimanyarnn Kuppenheim mrntakasrna alt sapsizme~ede tes bit edilen basinc direnci degerleri de, tarafimdan memleketimize ait sapsizme~ede bulunan basing direnglerine nazaran daha dü~UktUr: - - - - Keza Pechmann tarafindan havakurusu halindeki sapsizme~enin din odununda basinç direnci, ekstrem degerlenile beraber 424 480 537 Kp/cm2, Ozodununda ise 476 582 735 Kp/crn2 olarak, taze kesiImi~ sapsizrne~enin din odununda 286 308 33~Y Kp/crn2, din odununda ise 292 345 408 Kp/cm2 olarak tesbit edi1mi~tir. - - - - - - — - Diger taraftan tarafirndan yapiian çaii~mada genc ye ya~li me~e lere alt basrnc dirençlerindeki farkli neticeler, acikca anIa~i1acagi üze re bunlarin Ozgul agirlikianinin farkliiigrndan lien gelmektedir. Dola yisiie burada ayrica, basrnç direnci ile Ozgul agirlik arasindaki iigiyi de tetkik etmek faydali olacaktir. a. Basinç direnci ile Ozgül agirlik arasindaki ilgi Sapsizme~enin basinç direnci iie OzguI agirlikiani arasindaki mU nasebet genç ye ya~li me~e1erde cem’an 392 adet numuneden faydalan mak suretile ayri ayri, matematik istatistik metodlarina gOre ara~tiri1mi~tir. BOylece bu mevzuda ~ekil 25 de gOrUlmekte olan geng ye ya~Ii 59 me~e1ere ait korrelasyon dogrulari elde edi1mi~tir. Burada genç me~e lere alt dogru: kpicn? C 0 II ~ekil 25. ~6O RObdichie r12 Den~itk normote Genc ye ya~li sapsizme~eierde basmc direnci lie havakurusu ozgul a~irls~i arasmdaki ba~jntx. Correlation eutre la résistance a Ia compression et Ia deusité normale chez les troncs jeunes et ages (le chéne rouvre. y = 861.x—11 Fonksiyonu ile karakterize edilrnekte olup bunun korrelasyon kaL sayisi r = 0.798 olarak bu1unmu~tur. Aynca buradaki korrelasyonda regresyon faktörü ise b = 0.86 olarak t~sbit edi1mi~tir. Yani ozgul agir.. ligm 0.100 gr/cm3 nisbetinde bir arti~i halinde sapsizme~enin basin ca kar~i olan direnci de 86 Kp/cm2 olarak artmaktadir. Ya~1i me~e1ere ait korrelasyon dogrusu ise y = 865.x—28 Fonksiyonu ile ifade edilmektedir. Bunun korrelasyon katsayisi r = 0.801 dir. Regresyan faktörü ise digerinde oldugu gibi yine b = 0.86 olarak tesbit edi1mi~tir. Gerek genç ye gerekse ya~1i me.~e1erde korre lasyon katsayilarinm bire oldukça yakin olmasi, basinc direnci ile oz gui agirlik arasrndaki rnünasebetin birbirine oidukca bagli oldugunu ifade etmektedir. Filhakika bunlar arasindaki bagrnti dogru orantili (proporsiyonel) oldugundan ~eki1 25 den de, gerek genc ye gerekse ya~1i me~e1erde ozgul agirligin artmasrna paralel olarak basinç direncL 60 nm de arttigi rnü~ahade olunmaktadir. Diger taraftan genç me~e1eriu ozgul agirliklarirnn ya~1i1arinkine nazaran daha yUksek olmasindan dolayi genç ye ya~1i me~e1er arasrnda takriben 15 Kp/crn2 uk bir ba smç direnci farkinin mevcudiyetj mezkür grafikierde de acikça görul rnektedjr. 3. Basrnç direncine ait statik kalite kayrneti Sapsizrne~enin havakurusundakj basinç direncinden de faydalana rak bunun statik kuvvetler kar~isinda gosterdigi kalitesi yani statik kalite kiymeti de a~agidaki forrnüle gore hesap1anmi~tir. C12 Statik kalite kiymeti (Brochard, .1960) 100. D1~ Burada: C12 : % 12 rutubetindekj nurnunenin basinç direnci D12 Numunenin havakurusundakj yani 9/o 12 rutubetindeki dz gui agiriig’i ifade etmekteclir. Boylece yukardaki formüle gore hesaplanmak suretile genç ye ya~-. ii sapsizrne~e1ere ait tesbit edi1mi~ bulunan statik kalite kiymetlerinin ortalamalari da yine Cetvel 14 de ayri ayri gOsteri1mi~tir. Burada ye ya~1i me~e1erin statik kalite kiymetlerinin arasinda cok az bir oldugu mü~ahade olunmaktadir. Keza genclere ait statik kalite metinin 8.8 km olmasina mukabil ya~1i me~e1erinki 8.6 km den rettir. genc fark kiy-. iba-. Bu hususta Pechmann (1957) tarafindan Almanya rnen~eli bir sapsizme~ede yapilan ara~tirma1arda din odunundaki statik kalite kiymeti ekstrem degerlerile birlikte 7.35 7.66 8.13 km, Ozodunda ise 7.72 8.37 9.46 km olarak tesbit edilmistir ki bunlara ait ortalamalar da tarafimdan tesbit edilen degerlere uymaktadir. - - - - B. Egilme direnci ara~tarma1ari 1. Ara~tarma metodu Sapsizrne~ede ylilik halkalara teget yonde egilme direnci ara~tir malari için, denerne agaclarindan deneme materyelinin ahni~i ye bun-. larin gOvde üzerinde alindikiari yerler ~Ara~tirma materyeli ye dde edilmesb> baslikli bahiste daha evvel izah edilmi~tir. 61 Deneme rnateryeli olarak 20 x 20 x 360 mm boyutlarrni ihtiva eden citalar ku1lani1mi~tir. Ara~tirmada citalarin dayanma noktalari ara sindaki açiklik ise 300 mm olarak al1nmi~tir. Egilme direnci ara~tirmasina ait citalar diger dirençlere ait dene.. me metaryeiile birlikte, basmç direncinin ~<Ara~tirrna metodu>~ bahsin de izah edildig’i gibi bir klima odasinda klimatize edilmi~tir. Bunu takibcn deneme için klima odas~ndan yine kapali kutular icersinde ye herdefasinda beser adet olmak üzere numuneler aimmis ye bunlar derhal tartilmi~ ye boyutiari ölcülmU~tur. Yalniz buniarin tartisi l/lOOgr hassasiyetle yapiImi~tir. Bu tarti ye ölçmeleri takiben citalar a~agida izah edildigi ~eki1de denemeye tabi tutulmustur. Yine cah~malar Universal deneme aletiyle vc bunun 500 Kp luk yüklenme siniri icersinde yürütülmü~tür. cali~ma esnasinda elâstikiyet modülünün de tesbiti için 60 kp luk ilk yüklenmenin her 10 Kp luk kademelerindeki egilme miktarlari ye daha sonra citamn egilmeden mütevellit kirilma sirasindalcj azami egilme miktarlan, alete monte edilmis bulunan hassas, bir saatlj mik. rometre ile tesbit edilmi~tir. Bu tesbitler iki ki~i tarafmdan yapilmi~ olup bin her 10 Kp da digerine i~aret vermi~ ye ikincisi de o anda mik rometreli saatteki egilme miktarlarmi okumu~ ye okunan egilme mik tarlari da il.k ~ahis tarafindan ait oldugu cetvelde kaydediimi~tir. Bunlarin haricindeki diger ara~tirma cali~malari DIN 25 186’e go re yürütülmüstür. Denemeye tabi tutulan her be~ citadan be~incisin den denemeyi takiben bunun saglam bir tarafindan derhal ufak bir nu mune almak suretile bu tartilmi~ ye bilahare bunlar tarn kuru hale ge.. iinccye kadar kurutulduktan sonra ihtiva ettikleri su miktarlari tesbit edilmi~tir. Eu numunelerin rutubet miktarlari genellikle %12 rutu~ betine cok yakrn (genc me~elerdeki fark ± 0.94, ya~iiiarda ise. ± 1.12) oldugundan citalarm norm iklimindeki rutubetlerine ye Ozgul agirlik.. larina gore tesbit edilmi~ bulunan e~ilme dirençlerinin ayrica %12 ru~ rubetine gOre tahviline lüzum gOrülmemistir. Egilme direncinin hesabrnda Kollmann (1951) in eserinde bu hu sus icin vermis oldugu 293 b nurnarali a~agidaki formfliden faydalarn iTii~t1r 3.PL 2 bh2 . 62 Bu formUlde: crbB P L E~i1me direncini (Kp/cm2), citanin kirilmasi amndaki maksimal yuk (Kp), citanin dayanma noktalari arasrndaki açikhk (Burada 30 cm) b : çitanin geni~1igi (radyal yonde) cm, h : citanin yuksekligini (tangensiyal yonde) cm, ifade etmektedir. 2. : : : Egilme direncine aft ara~tirrna sonuçlari Egilme direnci denerneleri için cem’an 294 adet numune kullanil mi~tir. Bunlardan 186 adedi genç me~e1ere, 108 adedi ya~h. rne~e1ere aittir. Buna gore tesbit edi1mi~ bulunan sonuclar Cetvel 15 de standart ayri1i~ degerlerile birlikte gosteri1mi~ bulunmaktadir. Bu cetvelde ay rica mezkür nurnunelerin havakurusu halindeki Ozgül agirlikiari da gOsteri1mi~tir. Buna gOre genç me~e1erin egilmeye kar~i gOstermi~ ol Cetvei 15. Genç ye ya~1i sapsizme~eIerde e~ilme (Urencleri Resistance a Ia flexion statique de chêne rouvre chez les troncs jeunes et âgés is = 12% Numune adecli OzgUl a~ir1ik E~’ilme cUrenci E. Modull N. cI’éprou Densité n. ii. ~ la tie, stat. Mod. cUéI. Statik kaiite kiymeti Cote d. quai statique Orta- Standart Orta- Standart Orta- lama Moyen ayriIi~ D. moy. q. lama Moyen ayri1i~ D. moy. q. lama Moyen Moyen Kp/cm Km gr/cm3 Genç me~eIer Kp/cm2 Orta lama 186 0.771 ± 0.099 1238.3 ~ 227 119 000 16.7 C. ãgés Ya~li me~eier 108 0.705 ± 0.080 1092.7 ± 257 103 000 15.4 Ortalama Moyen 294 0.747 — 113 000 16.2 C. Jeunes — 1185 dukiari direnc, standart ayrih~ degerile birlikte 1238.3 ± 227 Kp/cm2 dir. Diger taraf tan ya~1i me~e1erde bu direnc, genclere nazaran daha az olup yine standart ayrth~i1e birlikte 1092.7 ± 257 Kp/cm2 den ibaret. 63 tir. Burada genç me~e1ere ait numunelerin ozgul agirlikiarinin da or.. talamasi yine ya~1~1arinkinden daha buyüktur. Keza gençlerde ozgul agirlik ortalamasi, standart ayrih~ degerile biriikte 0.771 ± 0.099 gr/cni3 olup ya~ii1arda bu 0.705 0.080 gr/cm3 tür. Egilme direncine ait 294 nurnunenin egilme direnci genel ortala masi ise 1185 Kp/crn2 dir. Diger taraftan Almanya men~e1i sap sizme~eierde Kollmann (195 1) tarafindan havakurusu halinde tesbit edilen egilme direnci, ekstrem de~’er1eri1e birlikte 780 1100 1170 Kp/cm2 dir. Aym mevzuda Pech. mann (1957) tarafindan sadece bir adet sapsizme~e üzerinde yine havakurusu rutubet nisbetini ihtiva eden din ye özodunda, ayri ayri yapilan cali~ma1an1a tesbit edilmis bulunan egilme direnci degenleni ise, ckstremlerile birikte ~oy1edir: - Diriodunda: 905 Ozodunda : 919 — — - 1018 1122 — — 1091 Kp/cm9 1385 Kp/cm2. Boylece yabanci menseli ‘sapsizmeselerde tesbit edilen egilme di rençlerini de tarafimdan bulunan degerlerle kar~~1a~tirdigimizda bun larm ufak farkianla birbirine cok yakrn oldukiari mü~ahade olunmak tadir. Diger taraftan genç ye ya~1i me~e1erin egilme dirençlenindeki fark. hiik üzeninde duruldugunda bunun mezkür agaçlarrn degi~ik ozgul agirlikiari ihtiva etmesinden ileri geldigi an1a~iiacaktir. Keza basmç direneinde oldugu gibi burada da ozgui agirlik ile egilme direnci ara sindaki baginti a~agida oldugu ~eki1de ara~tini1mi~ ye tesbit edi1mi~ tir. a. Egilme direnciyle özgul agirlik arasrndaki ilgi Genc ye ya~1i sapsizmeselerde cem’an 294 adet numune Uzerinde, egilme direnciyle ozgul agirhk arasindaki bagintmin tesbiti yine ma tematik istatistik metodlanindan faydalanmak suretiyle ara~tiriImi~tir. Böylece heriki faktör arasinda ~eki1 26 daki dogrularla ifade olunan korrelasyonlar bu1unmu~tur. Yalmz burada, özgul agirlik ile egilme direnci arasindaki münasebetin basinc direncindeki gibi birbirine cok yakm olmadigi mü~ahade olunmaktadir. Keza Sekil 26 da genç ye ya~1i nie~e1ere ait dogrulanin tetkikinde, dü~ük ozgul agirlikiarda bunlarm birbininden oldukça farkh egilme dirençleni ihtiva ettikieri buna muka bil yUksek ozgUl aginlikiarda ise egilme dirençleninin birbirine cok ya kin ye hatta bir1e~tigi görülmektedir. 64 0• 0 n 1~picm ---v C 0 ~&~:u 0 .0 U C 0 U, 1.,nfl ~- 4/ 0 0, a U, ~ ‘I U, ~ 51K] ~A / 0~60 ~ekil 26. — jun92 —— Ite - j(Ofl2S Liclier Chene~ 0,70 0.eo Den~itk normole 0,~O çjc~ Genc ye ya~li sapsxzme~elerde e~i1rne direnci lie havakurusu ozgul a~irligI arasrndaki bagmtr. Correlation entre Ia résistance a Ia flexion statique et in densité normale chez les troncs jeunes et âgds de chéne rouvre. Genc me~elere ait korrelasyon dogrusu a~agidaki fonksiyon ile ifa de edilrnektedir. y 1345. x + 236 Bu linear korrelasyona ait korrelasyon katsayisi r = 0.583, regres~ yon faktöru ise b = 1.34 olarak tesbit o1unmu~tur. Burada ozgul agir ligin 0.100 gr/crn3 artrnasi halinde egilme direnci de 134 Kp/cm2 art maktadir. Ya~1i mc~e1ere ait korrelasyon dogrusuna gelince bu da yine a~a gidaki fonksiyon ile ifade olunmu~tur: y = 2472.x—651 Buna ait olarak tesbit edilen korrelasyon katsayisi r = 0.772, ya~ me~e1erde ozgul agirlik ile egilme direnci arasindaki ilginin gencle re nazaran daha yakin oldugunu ifade etmektedir. Bunun regresyon faktUrü ise b = 2.47 olarak tesbit olunmu~tur ki burada özgUl a~ir1igin 0.100 gr/crn3 artmasi halinde egilme direnci de 247 Kp/cmC olarak yUkselmektedir. ii 65 3. E~i1me direncine ait elâstikiyet modülü Evvelce egilme direncinin ara~tirma metodu bahsinde de izah olundugu üzere numunelerin egilme dirençlerinin olculmesi esnasinda ayni zarnanda bunlarm elâstikiyet modülleri ile ilgili hususlar da tes bit edi1mi~tir. $oyleki, her numunede 60 Kp luk basmca kadar, artti rilan her 10 Kp luk basinç kademelerindeki egilme miktarlari, cita~ nrn kirilma sinirindaki basinç ye egilme miktar]ari tesbit edilerek ait o1du~u cetvellere kaydedi1mi~tir. Bilahare, Kollmann (1951) in eserindeki e~ilme elâstikiyet modU lüne ait 204 numarali, a~agida gosteri1mi~ bulunan formülden de fay~ dalanmak suretiyle sapsizrne~ede elâstikiyet modülü hesap1anmi~tir. P1) Yb = _________— buradan da 4.B.b.h3 PT) E= 4.y.bh3 Bu formüllerde: numunede elastikiyet smirindaki sehim miktari (cm), P : elastikiyet smirindaki basmç (Kg), L : citarnn dayanma noktalari arasindaki açikhk (30 cm), E : Elastikiyet modülU (Kg/cm2), b ye h: citanin sirasile radyal ye tangensiyal yonlerdeki geni~ likierini (cm) ifade etmektedir. Boylece gcnc ye ya~h me~e1er için ayri ayri tesbit edi1mi~ bulu nan elastikiyet modülleri yine Cetvel 15 de gosteri1mi~tir. Burada genc me~e1ere ait elastikiyet modülünün 119 000 Kp/cm2 olmasina mukabil ya~h1arda bu 103 000 Kp/cm2 dir. Genç ye ya~h1ara ait degerlerin ge nel oltalarnasi ise 113 000 Kp/cm2 dir. Bu sahada Kollmann (1951) tarafindan Almanya men~e1i sap sizme~e1er için verilen deg~r1er ise; ekstremleriyle birlikte, yine odu nun havakurusu halinde olduguna gore 92 000 130 000 135 000 Kp/cm2 dir. - - Keza Pechmann (1957) tarafmdan, evvelce bahsetmi~ oldugumuz bir adet sapsizme~enin din ye özodununda bu sahada tesbit edilen elastikiyet modülleri, yine ekstremleriyle birlikte ~Oy1edir: 66 Diriodunda: Ozodunda : 93000 98 000 — — 108 000 129 000 — — 119 000 Kp/cm2, 167 000 Kp/cm2. Böylece gerek Almanyada sapsizmeselerimjz üzerinde tarafimdan tesbit edilen elastikiyet modullerine ait ortalama degerler ile gerekse Almanyada bu sahada diger ara~tiricilar tarafindan tesbit edilen de~ gerlerin birbirinden pek buyuk farkiarla ayrilmadigi mü~ahade olun maktadir. 4. E~i1me direncine alt statik kalite kiyrneti Basinç direncinde oldugu gibi egilme direncinde de ayni formül den faydalanmak suretiyle egilme direncine ait statik kalite kiymeti tesbit edi1mi~tjr. Buna ait de~er1er de yine Cetvel 15 de, genc ye ya~1i me~eler 1cm ayri ayri ye bir de genel ortalama olarak gösteri1mi~tir. Burada genç me~e1erin statik kalite kiymetinin 16.7 km olmasina mukabil ya~1i1arda bu deger 15.4 km dir. Genel ortalama ise 16.2 km dir. C. carp~~ 1. Ara~tirma metodu direnci ara~tirmaIari çarpma direnci cali~rnalarmda kullanilan deneme materyelinii~i hangi deneme agaclarindan alindigi hususu ~Ara~tirma materyeli ye elde edilmesj>> bahsinde izah edi1mi~tir. Bu ara~tirma1arda 20 x 20 x 300 mm boyutlarindaki citalar kuL 1ani1mi~ ye deneme aleti olarak da Mohr u. Federhaft markali 10 kg 1± bir pandulden faydalanilmi~tir. Pandülün tesiri yilhik halkalara te get yönde o1mu~tur. Ancak alette çitalarin dayanma noktalari arasin daki aciklik 240 mm olarak a1inmi~tir. Denemelerde aletin 10 rnKp luk i~ sinirinda ça1i~ilmi~tir. Buradaki diger ca1i~ma1ar DIN 52 189 a gore yurutu1mu~ olup nu munelerin klimatize edilmeleri, olçu ye tartilari ise egilme direnci bahsinde oldugu gibi yapi1mi~tir. Burada numunelerin rutubet miktarlari genellikle % 12 rutubeti ne cok yakin (genc me~e1erdeki fark ± 1.08, ya~h1arda ise ± 0.66) ol dugundan citalarin norm iklimdeki rutubet ye ozgul agirlikiarina gore tesbit edi1mi~ olan carpma dirençlerinin ayrica % 12 rutubetine gOre tahviline lüzurn gOrülmemi~tir. 6’Z carpma dirençlerinin hesabinda Kollrnann (1951) in eserindeki 318 numarali, a~agida gösteri1mi~ bulunan formülden fayda1ani1mi~tir. A a= b.h Burada: a: carpma direncini, i~ olarak (mKp/cm2), A : çitanin kirilmasi esnasinda okunan i~ miktarrni (mKp), b ye h : citarnn, numunenin kalinhk ye geni~1igini (cm) ifade et~ mektedir. 2, carpma direncine aft arastirma sonticlari carpma direnci ara~tirma1ari için genc ye ya~h me~e1erden ahn mi~ bulunan cem’an 293 adet numune üzerinde tesbit edi1mi~ olan so.. nuçlar, bunlara ait havakurusu özgül agirlik degerleriyle birlikte Cet.. vel 16 da gosteri1mi~tir. Bu cetvele gore, havakurusu halindeki ozgul agirhgi, standart ay ri1i~iy1e birlikte 0.749 ± 0.102 gr/cm3 olan genç me~e1erde carpma diren ci, yine standart ayri1i~iy1e birlikte 0.76 ± 0.23 Kpm/cni2 dir. Di~er ta raftan Ozgul agir1i~i 0.711 ± 0.084 gr/cm3 olan ya~Ii me~e1erde bu deger 0.54 ± 0.25 Kpm/cm2 den ibarettir. Bu hususta Kollmann (1951) tarafrndan yine Almanya men~e1i ye havakurusu halindeki sapsizme~ede carpma direnci ortalama olarak 0.60 Kpm/cm2 olarak tesbit edi1mi~tir. Ayrica Pechmann (1957) tarafindan yule Almanya men~e1i sapsiz.. me~ede, carpma direnci ortalamasi diriodunda 0.73 Kpm/cm2, Ozodun da ise 0.81 Kpm/cm2 olarak bulunmu~tur. Bu degerler tarafimdan tes.. bit edilen kiymetlerle kar~i1a~tirildiginda, bunlarin pek büyuk farkiar ihtiva etmedikieri mü~ahade olunmaktadir. Yalniz tarafimdan genç ye ya~l1 me~elerde tesbit edilen degerlerin tetkikinde, bunlarin birbirinden büyiik bir farkia ayrildigi gOrulmek.. tedir ki bu da, bunlarin ozgul agirlikiarinin farkli olmasindan ileri gel. mektedir. Dolayisiyle diger direnclerde oldugu gibi carpma direnciyle ozgUl agirlik arasinda da bir münasebet mevcut bulunmaktadir. Ve bu münasebet te a~agida oldugu ~eki1de ara~tiri1mi~tir. 68 a. çarprna direnciyle özgul akirhk arasrndaki ilgi çarprna direnciyle ozgUl a~irhk arasrndaki baginti yine matema~ tik istatistik metodlarindan faydalanmak suretiyle ara~tiri1mi~, genç ye ya~1i me~eler için Sekil 27 de gorUlen linear korrelasyonlar tesbit edi1~ mi~tir. Burada genc me~e1ere ait dogru: kpmicn? .~ 0~ V 0.60 Rohdichte r12 Sekil 27. 0j0 0~8O Densit~ normaie Genc ye ya~la sapsizme~e1erde dinamik carpma (lirenci ile havakurusu özgiil a~irlik arasindaki bagmti. Correlation entre Ia flexion dynamique et la densite normale chez les troncs jeunes et ages de chêne rouvre. y = 0.71 x + 0.23 fonksiyonu ile ifade olunmaktadir. Bu linear korrelasyona ait korrelasyon katsayisi r = 0.315 olarak tesbit edilmi~ tir. . Ya~li me~elere ait korrelasyon dogrusu ise: y = 1.65 x 0.64 fonksiyonu ile ifade olunmaktadir ki bunun korrelasyon katsayisi ise r 0.563 dür. Boylece ya~1i rne~elerde genc lere nazaran, carpma direnciyle ozgul agirlik arasinda daha siki bir baginti oldugu anla~i1maktadir. . — Bu grafikierin tetkinden yine ozgLil agirligrn artmasiyle carpma direncinin de arttigi mü~ahade edilmektedir. Diger taraftan yine ayrn grafikten genç ye ya~li me~je1erde, ayni özgul a~ir1ik1ari ihtiva etmele ri halinde bile carpma dirençleri arasinda bir fark bulundugu ye bil hãssa dü~ük ozgüI agirhktaki ya~li me~eIer ile genc me~eler arasrnda bu farkrn oldukca yuksek oldugu anla~ilmaktadir. Filhakika her iki 69 agac grubunda da ozgul agirligin 0.700 gr/cm3 o1du~u noktada genç rne~e1erdeki carpma direncinin 0.73 Kpm/cm2 olmasma mukabil ya~1ilarda bu 0.52 Kpm/cm2 den ibarettir. 3. çarpma direncine alt kalite kaymeti carprna direncine ait kalite kiymeti yani dinamik kalite kiymeti.. nm hesabinda M. Monnin’in a~a~idaki formülünden fayda1arn1mi~tir (Toker et al, 1964) a Dinamik kalite kiymeti = r02 Bu formülde: a : carpma direncini Kpm/cm2 Havakurusu özgUl agir1i~mm karesini ifade etmektedir. Yukaridaki formüle gore dinamik kalite kiymeti, carpma direnci nm, numunenin havakiirusu halindeki ozgül agirligmin karesine bölün. mesiyle elde olunmaktadir. Böylece genc ye ya~1i rne~e1erde tesbit edi1mi~ bulunan dinamik kalite degerlerine ait ortalamalar yine Cetvel 16 da gosteri1mi~tir. Bu na gore genc sapsizme~e1erdeki dinamik kalite kiymeti 1.41, ya~1i me.. ~e1erde ise 1.03 dür. Genç ye ya~li me~e1ere ait genel ortalama ise 1.27 dir. Cetvel 16. Genç ye yasli sapsizme~e1erde carpma direnci de~erleri Résistance a la flexion dynamique de chêne rouvre ehez les troncs jeunes et ages ii 12% Numune adedi Nonib. ci’éprou. Ozgtii a~irIik carpma direnci Densité n. Flexion clynamique Ortalama Standart Ortalama Standart ayriIi~ Moyen D, moy. q. gr/crn3 Genc rne~eier C. jeunes Ya~1i me~eler C. ãgés Ortalarna Moyen Kalite kiymeti Cote dynam. Ortalama ayrih~ Moyen — — 0. moy. q. Moyen Kp. rn/cm2 182 0.749 ± 0.102 0.76 ± 0.23 1.41 111 0.711 ~ 0.084 0.54 ± 0.25 1.03 293 0.735 — 0.68 — 1.27 VIII. MESENtN BASLICA KULLANILMA YERLERt Me~e odunu, di~er a~’ac1ara nazaran üstün olan özellikleri sebe biyle çok eski devirlerden ben, birQok önemli kullanilma yerlerinde muhtelif milletler tarafmdan kuUarn1age1mi~tir. Me~e odununun ter cih edilmesinde bilhassa onun özgul agirligi buyilk ro~ oynamaktadir. Eski Romalilar gibi bir cok diger milletler gemi in~aatmda en kiymetli odun olmasi sebebiyle, me~eyi ku11anmi~1ardi. Diger taraftan mobilya ye kaplama sanayiinde de me~enin oldukça geni~ bir kullanma yen bulun makia beraber burada bilhassa i~1enmesi kolay olan dar yillikhalkali, hafif me~e odunu talep edilmektedir (Trendelenburg, 1955). Tiirkiyede me~e odunundan bilhassa toprakalti ye toprakustu in~ ~aatiarda, maclen diregj ye travers imalinde, fici, parke ye gemi in~a atinda faydalamlmaktadir. Diger taraftan ce~it1i sanayi ileri gitmi~ ba~ zi memleketlercie ise yukarda sayilanlara ilâveten sapsizme~e odunun dan mobilya, kaplama sanayii ye piyano imalinde birinci plânda gelen bir kullanma odunu olarak faydalanildigi gibi bundan odun sirkesi ye tanenli maddeler imalinde de faydalanilmaktadir. Fakat diger me~e türlerinde oldugu gibi sapsizme~e odununun da kullamima yenleri bilhassa bunun yillikhalka geni~1igine, ozgul agin1i~. gina ye yazodununun i~tirak nisbetine gore tefrik eclilmelidir. Taban dö~emesi, bira ficisi imalinde ye ta~iyici kiri~ olarak kulla nilacak me~e1erde yillikhalkalar geni~ (4.2 mm civaninda) olmali, tamkuru ozgiil aginlik 0.72 gr/cm3 ye yazodununun i~tirak nisbeti de % 63 civaninda bulunmalidir. Diger taraftan dar yillikhalkali (yi1hk~ halka geni~ligi 0.4 mm, tamkuru dzgUl agirligi 0.49 gn/cm3 ye yazodu~ nu i~tirak nisbeti % 20) olan me~e odunu ise bilhassa dahili kullan ma yerleninde, mobilya, kaplama ye benzeni gibi imalâtta kullanilmaya uygundur (Burger, 1947). Burada me~enin bütün kullanilma yerleni üzerinde ayri ayri du rulmayacak ancak bunun bazi Avrupa memleketlerinde, bilhassa Al manyada geni~ bin kullanma yen olan, fakat memleketimizde henüz ele alinmamis bulunan kaplamalik sahasini etüd edecegiz. Zira bugUn, yukarda adi gecen memleketlerde me~e odunu diger sahalara nazaran en kiymetli bir kullanma yerr olarak kaplama sanayinde kullanilmak 71 tadir. Keza bu sahada yapilan tesbitlere gore kaplamalik me~enin met re kupu Almanyada yak1a~ik olarak 3000 -4500 TL. (yani 1000 1500 DM) arasrnda alici bulmaktadir (Schulz, 1959). Almanya kaplama sa nayinde kullandi~i me~elerin huyiik bir kismirn Yugoslavya ye diger bazi memleketlerden ithal etmektedir. Bu husus bizim de üzerine plân_ ii bir ~ekilde egilmemiz icabeden bir meslek konusu olmalidir. Bu ba kimdan kaplarnalik me~elerde aranan ba~hca özelliklere burada kisa. ca temas etmek faydali olacaktir. - A. Kaplarnahga eIveri~1i me~e odununda aranan özellikler Kaplamalik olarak kullamlacak me~elerde yeknesak acik bir renk, niuntazam dar ye konsantrik bir yiilikhalka yapisi, duzgUn ye doigun bir gOvde, dar bir diriodun yapisi bulunmali, Ozi~inlari ince olmahdir. Ayrica gOvde her tUrlU budak, çatlak ye yarikiardan masun olmali, hf kivrikhgini ihtiva etmemelidir (Deppenmeier, 1957). Yukarda izah edilen Ozelliklerden ba~hcaiarmi daha etrafli ola rak ele almak faydali oiacagmdan bunlarin üzerinde tekrar a~agida duruimu~tur. Ancak bunlar Almanyada bu hususta talep edilen OzelIik lerdir. 1. Yilhkhalka geiii~1igi EvveIce de ifade olundugu üzere me~e1erde kaplamalik igin bil hassa, muntazam dagih~li dar yilhkhalkalari ihtiva eden odun aran maktadir. Bu yilhkhalka gen~1igi için hernekadar ortalarna bir deger olarak 2 mm verilmi~se dc, renk ye gOvde yapisi itibariyle diger Ozel likler de uygun oldugu takdirde cok dahà geni~ yiil~kha1kali agaçlar da aiim tarafinclan kuiiamimaktadir. Yainiz yiiiikhalkaiarin gayrimun tazam geni~1ikleri ye eksantrik bir yapiyi ihtiva etmeieri büyflk bir mahzur te~ldi etmektedir. Zira odundaki gayrimuntazam bir yillikhal~ ka geni~ligi kaplama levhasinda farkli gerilmelere sebep olmakta dola yisile dalgali, ondüleii bir imalât hasil etmektedir. Ayrica degi~ik geri limier sebebile ievhaiar birçok yerlerinden yarilmakta oldugu gibi 1evhada renk farkiari da husule gelmektedir. Renk farki bir de levhanin muntazam bir ~eki1de cilâlanmasma mani olmaktadir. Kaplamaiik tomrukiarda Ozden 15 -20 cm capina kadar olan ki simdaki ilk yilhkhalkaiarin gayrimuntazam geni~hikleri ihtiva etmesi mahzuriu degildir. Bir agacta yiihkhalka geni~liklerinin muntazam olup olmadigi hu susu sadece gOvdenin uç kismindan anla~ilabilmektedir. Zira dip kü 72 tuge yakin kisim Larda yillikhalkalar kökle olan irtibatlari sebebile hem geni~ hem de gayrimuntazam bir yapi arzetmektedir. 2. Agaç ya~i Hernekadar agacin evsafi ya~la tamamen ilgili degilse de, kapla mahk için aranan özelliklere me~e1er genellikie 180 200 ya~larinda sahip olmaktadirlar (Schulz, 1959). - 3. Odunun rengi Kaplamalik için aranan me~elerde yilhkhalkalarrn geni~1iklerinin rnuntazamligi, konsantrikligj ye odunun yumu~akligi yaninda bir de bunun rengi önemlidir. Muntazam bir ~ekiIde acik renkli olan yani te miz beyaz, açik sari veya altin sarisi renkleri ihtiva eden me~e1er kap lamalik için en elveri~lidirler. Kaplamahk me~e fiatlarinda odunun rengi yillikhalka geni~ligine ye ozgill a~irligina nazaran daha bUyUk bir rol oynamaktadir (Deppenmeier, 1957). 4. Tomruk cap ye boylan Kaplamaliga uygun me~elerde kabuksuz orta cap 45 cm den yu kari, boylar ise asgari 2 m olmalidir. Diger taraftan 2 rn den daha uzun tomruklarda bunlarin boylarimn 3.40 m, 3.60 m, 3.80 m, 4.00 m ye 5.10 m olmalari daha iyidir (Deppenmeier, 1957). 5. Kesim zamani Kaplama sanayiince, bu sahada kullamlacak me~elerin kesim za manimn bilhassa kasim, aralik ye ocak aylarinda olmasi talep edilmek tedir. Bu hususta en erken kesim ekim ortasindan daha evvel ye en geç kesim de ~ubat ortasindan daha sonra yapilmamalidir. IX. ARASTIRMA soNucLARI UZERtNDE KRtTtK Yenice ye Karabük t~1etme1eri ormanlarindan 18 deneme agacin dan temin edi1mi~ bulunan numunelerin ye deneme agaçlarinin tetki kinde, bunlardan 9 adet agacin ortalama olarak 115 ye diger 9 agacm da yine ortalama olarak 219 ya~1arrnda oldukiari tesbit edi1mi~tir. Ancak ya~1i agaçlarin uzun bir müddet cok yava~ bir buyume yapma lan sebebiyle genc rne~e1er1e beraber ayni caplari ihtiva ettikieri mu ~ahade o1unmu~tur. Yillikhalkalarin, öze yakin kisimlarda daima en geni~ oldugu, agaç ya~min artmasile bunlarin da süratle daraldigi ye daha yilksek ya~_ larda ise genellikie ye muntazam olarak ayni geni~1igi muhafaza ettik~ len tesbit o1unmu~tur. Diriodun tabakasi genc me~e1erde ya~1i1ara nazaran daha geni~ tir. Diger taraftan yilhkhalkalarin ya~1ilarda daha dar olarak te~ekkül etmesinin bir sonucu olarak ya~li me~e1erin diriodun tabakasi genç me~e1erinkine nazaran daha fazia miktarda yilhkhalka ihtiva etmek tedir. Odunun özgül agirligi govdenin enine kesiti Uzerinde özden kabu. ga kadar olan kisimlarda büyük bir farkhlik ihtiva etmektedir. $öy leki öze yakin kisimlarda özgtil agirlik azami olup agac ya~irnn artma sue kabuga dogru gidildikce bu oldukca dü~mektedir. Genc me~e1erde genclik çagindaki agir odunun yuksek nisbette agacta yeralmasi sebebile bunlarm özgul agirligi ya~h agaçlarinkine nazaran —ki bun larda hafif odun govdenin ekseriyetini te~ki1 etmektedir— daha agir dir. Genc me~e1er ya~h1ara nazaran daha yiiksek bir ça1i~ma göster_ mektedirler. Yalrnz ya~li me~e1erde aksiyal yonde genclere nazaran ça~ li~ma daha faziadir. Zira agacin özgül agirliginin artmasile sadece ak siyal yöndeki çah~masi azalmakta, digerleri ise artmaktadir. Hacim daralmasi, hacim yogunluk kiyrnetinin (gr/cm3 olarak) takriben 26 katina tekabul etmektedir. Tangensiyel yöndeki daralma ise radyal yöndekinin iki kati kadar olmaktadir. tletken borularm caplarrnin olçülmesine ait arastirmada, sur’atli bUyUyen me~e1erde ilkbahar odunundaki iletken borularin çaplarinm 74 radyal istikarnette oval (yani radyal oval) olarak ye gövdenin kabuga yakin ya~li kisimlarindaki iletken borularin ise, gövdenin öze yakin gen~ kisirndakilere nazaran daha geni~ çapli olarak te~ekkül etmi~ oldu~u tesbit olunmu~tur. Alti ayri agaçtan odunun enine kesitinden aJmmi~ olan nurnune lerde, muhteljf odun dokularirnn i~tirak nisbetleri üzerinde yapilmi~ olan tesbitler, bu hususta Avrupa me~elerinde yapilanlara uyrnaktadir. Soyleki bu me~enin odununda da paran~im dokusunun cok az nisbet. te rnevcut olmasina mukabil iletken dokular (yani trahe ye traheidler) ye bilhassa mukavemet dokusu (yani odun lifleri) cok yuksek nisbet te odunda yerairms bulunmaktadir. tletken ye mukavernet dokularin nisbetleri toplami genel olarak odunun % 80 nini te~kil etmekte ye bir taraftan odun lifleri nisbeti ile diger taraftan da iletken doku nis beti kendi aralarinda cok siki bir ~eki1de negatif bir korrelasyon hu_ sule getirmektedir. Yani iletken doku nisbetinin azalmasina rnuka~ bil digerinin i~tirak nisbeti artmakta ye bunun aksi de olmaktadir. Bu korrelasyon a~acin strüktUrU bakimindan, özgul agirlik ile odun hf lerinin i~tirak nisbeti arasinda direkt bir bagintinin varligini ye ayrl ca endirekt olarak ta yine ozgUl agirligin yilhkhalka geni~ligi ye agaç ya~iy1e bagintili oldugunu göstermektedir. Bu faktörler arasinda en siki rnünasebet direkt olarak odun lifleri ile özgul agirlik arasinda bu lunrnakta, daha az siki bir münasebet ise agaç ya~i ile ozgul agirlik arasinda ye en zayifi ise yillikhalka geni~1igi ile ozgul agirhk arasrnda bulunmaktadir. Yillikhalka geni~1igiyle ozgul agirlik arasindaki bagin tinm belirli olmarnasi ~u iki husustan ileri gelrnektedir : 1. Odun lifle ri nisbeti (ye onunla birlikte özgül agirlik) yilhkhalka geni~iigi ile ilgihi olmaksizin agaç ya~inin artmasile azalmaktadir. 2. Diger taraftan odun lifleri nisbeti (ye onunla birhikte ozgul agirlik) yine yillikhalka geni~ligiyle ilgili olmaksizin, agacrn tepetacirnn buyilmesiyle azalmak tadir. - Birinci maddede yazili bulunan münasebet, ya~1i agaçlarda te~ek kül eden odunun ozgill agirliginin hafif oldugunu ifade etmektedir. tkincisinde ise, ara~tirrnaIarimizda etüd edilen büyük tepetacli agaç~ larin odunlarimn ortalama olarak en dü~ük özgul agirhikiari ihtiva et tigi hususunu ifade etmektedir. En yuksek ozgul agirlik orta büyflk~ lükteki tepetacma sahip olan agaçlarin odununda bulunmaktadir ki esasen buniarin odunu yuksek nisbette odun liflerine de sahiptir. Te petaci cok kucuk olan agaçlarda ise odun liflerinin i~tirak nisbetinin tekrar azaldigi gorulmektedir. Zira en zayif tepetaci te~ekküIünü ihti va eden agaçlarda, ortalama ozgiil agirligin da dü~ük oldugu rnü~aha.. 75 de o1unmu~tur. Bu münasebetle, çok büyük tepetacli agaçlarin bilhas sa odun teknolojisi bakimindan gayri iktisadi o1du~u an1a~i1maktadir. Bu ara~tirmada çe~it1i mukavemetler üzerindc yapilan ca1i~malardan alinan sonuçlar, genellikie bu mevzudaki literatürierde veril mi~ degerlerle uygunluk gosterrnektedir. Burada egilme ye bilhassa carpma direnclerinin ozgul agirliga bagli olmaksizin, ya~1i me~e1erde genclere nazaran daha dü~ük oldugu tesbit edi1mi~tir. Bu husus bil hassa en dü~ük ozgiil agirlikiarda cok acik bir ~eki1de kendini gös~ termekte ye daha yuksek ozgUl agirlikiar dahilinde bu fark kalkmak tadir. Buraya kadar olan tesbitler haricinde prof. Von Pechmann, odun teknolojisi bakimindan iyi vasifli me~cere1erin yeti~tiri1mesinde, bil hassa bunlarin tek ya~1i olarak ya saf me~e me~cere1eri veya yine tek ya~li olarak saf gruplar halinde yeti~tiri1mesinin önemi üzerinde dur mu~tur. çunku cok ya~1i kari~ik me~cere1erde gayri muntazam olan ye ayrica zamarnnda yapilmiyan bakim ye ferahiandirma kesimleri sebebiyle me~e1erde tabii budanma istenilen tarzda vuku bulmamakta veya yerine gore su surgUnleri hasil olmakta ye yilhk halkalar geni~ uk bakimrndan gayrimuntazam buyume ihtiva etrnektedir. Yillikhalka geni~1ik1erinin gayrimuntazam o1u~u ye gövdenin budak1i1i~i odunun teknolojik vasiflarinin dü~mesine sebep olmaktadir. SEKILLERDE KULLANILMI~ OLAN ALMANCA TERIMLERE AlT LUGATçE Haufigkeit Varyasyon — .Jahrringbreite Junge Eiehen Alte Eichen — — Spaetholzanteil Jahre — Yilhkhalka geni~1i~i — Genç me~e1er Ya~Ii me~e1er — Yazodunu nisbeti Seneler Mitteiwert jamge Eichen Mitteiwert alte Eichen Geng me~e1ere ait ortalama Ya~h me~1ere ait ortalama — — Ozgffl agirlik Darrdiehte — Tarnkuru ~5zgu1 agirlik Baumalter — Ag-ag ya~i Rohdiehte — Jahhringzone — Ya~ kademeleri Volumenseliwindung Raumdichte — — Hacim claralmasi Hacirn yog-uniuk kiymeti 76 Hartfaser — Odun lifleri Hartfaseranteil — Odun lifleri nisbeti Gefaesse — fletken boru Gefaessenanteil — fletken boru nisbeti Tracheid — Traheid Tracheidenanteil — Traheid nisbeti Schwerste junge Eiehe — En agir geng me~e Leichteste alte Eiche En hafif ya~h me~e Mittlere junge Eiche — Ortalama agir geng me~e l~litt1ere aite Eiche — Ortalama agir ya~li me~e Markstrahlen — Ozi~rnlari Paranchym — Paran~im Druokfestigkeit — Basinc direnci Biegefestigkeit — E~i1me direnci Brunchschlagarbeit — carpma direnci. OZET Takdim edilen bu ara~tirmada, Karabük ye Yenice mintakalarin dan sapsizme~eye (Quercus petrea Matt.) a ait 18 deneme agacindan alinmis bulunan deneme materyeli üzerinde bilhassa odunun anato mik ye teknoloj 1k özellikleri etüd edi1mi~tir. Deneme materyeli olarak a1inmi~ bulunan agaçlar genç ye ya~1i1ardan te~ekkü1 etmi~ oldugun dan ara~tirmada hem bunlarm kar~i1a~tiri1masi yapi1mi~ ye hem de bunlara ait genel ortalamalar tesbit edi1mi~tir. Genç agaclarin ya~1ari 97 156 arasinda olup buniarin ortalama ya~i 115, ya~1i1arin ise 186 247 ya~1ari arasinda olup bunlarin ortalama ya~i 219 dur. Deneme agaçlarimn ayri ayri ihtiva ettikieri cap, boy, ya~ vs. gibi özellikleri Cetvel 1 de gösteri1mi~tir. Arastirmada sirasile a~agidaki hususlar tesbit edi1mi~tir. - - A. Sapsizme~enin makroskopik yapisi 1. Diriodun geni~Iigi Genç ye ya~1i me~e1erde 4 m yukseklikte.ki gövde kisimlarinda tes bit edi1mi~ bulunan ortalama caplar ye standart ayri1i~ degerlerile bir likte yine ortalama diriodun geni~1ik1eri ~öy1edir Genç me~e1erde 325 mm capinda, din odun geni~1i~i 23.2 ± 6.36 mm dir. Ya~1i me~eIerde 339 mm capmda, diriodun geni~1igi 14.8 ± 2.76 mm dir. Ayrica bu diriodunlarin ihtiva ettikieri yilhk halka sayilari da Cetvel 2 de diger degerlerle birlikte gösteri1mi~tir. 2. Yilhk halka geni~1igj Genç me~e1erde yillik halka geni~1igi, standart ayrih~ degerierile birlikte 1.58 ± 0.75 mm, ya~1i1arda ise 0.80 ± 0.39 mm olarak tesbit olunmustur. Diger taraftan genel ortalama ise 1.00 mm dir (Cetvel 4). 3. Yazodununun i~tirak nisbeti Uc adet genc ye üç adet te ya~1i me~e üzerinde yapilan ara~tirma larda, Cetvel 5 de de gosterildigi üzere, standart ayri1i~ degerlerile bir likte gençlerde yllhk halka geni~1iginin % 67 ± 8.2 sini, ya~1i me~e lerde ise % 49 ± 14.9 flu yazodunu te~ki1 etmektedir. Diger taraftan 78 Sekil 5 ye 6 daki grafikierden de me~ede, agac ya~inin artmasile ya.. zodunu nisbetinin azaldigi ye yilhk halka geni~liginin artmasile de, yazodunu nisbetlerinin arttigi rnU~ahade olunmaktadir. B. Sapsiznie~enin fiziki özellikleri 1. Ozgill agirlik Genç ye ya~th sapsizrne~e1erde tam kuru ozgill agirlak olarak standart ayri1i~ de~er1eri1e birlikte sirasile 0.708 ± 0.091 gr/em3 ye 0.641 ± 0.118 gr/crn3 degerleri tesbit o1unrnu~tur (Cetvel 7). Genc ye ya~hla rin genel ortalamasina ait özgul agirlik ise 0.666 ± 0.144 gr/cm3 bu 1unmu~tur. BUtun denerne agaçlarrnin ya~1ari ye tamkuru ozgul agir likiarma gore olan daga1i~1ari Sekil 7 de acikça gOrulmektedir: Diger taraftan Cetvel 8 de de, sapsizme~ede, odunun enine kesiti üzerinde Oz ile kabuk arasinda ya~ kadernelerine gore yillikhalka geni~1iginin ye tam kuru Ozgul agirligrn seyri gosteri1mi~tir. Buradan ,Ozden kabuga dogru gidildikçe bir taraftan Ozgul agirligin du~tügü ye diger taraf tan da yallik halka geni~ii~inin dara1di~i mü~ahade oiunmaktadir. 2. Hacim yogunlugu kiymeti Genc ye ya~h rne~e1erde hacirn yogunluk kayrneti olarak, standart ayrih~iariy1a birlikte sirasile ~u degerler tesbit edi1mi~tir: 597 ± 68 Kg/rn3 ye 542 ± 81 Kg/rn3. Di~er taraftan genel ortalarna olarak 570 Kg/rn3 bu1unmu~tur (Cetvel 9). 3. Cahsma özellikleri Geng ye ya~h sapsizme~e1er biriikte rnütalâa edilcligine gOre hf doygunluk nisbeti Uf = 26 olarak tesbit edi1mi~tir. Diger taraftan genç me~e1erde ça1i~ma Ozellikierine ait muhtelif daralmalar için, standart ayri1i~1ariy1e birikte ~u degerler bu1unmu~tur: Hacirn daralmasa: 94 15.28 ± 2.00, Tangensiyal yondeki daralma: 94 10.12 ± 1.10, Radyal yondeki daralma: 94 5.49 ± 0.73, Aksiyal yOndeki daralma ise: 94 0.53 ± 0.16. Ya~h rne~e1erde ise yine ayrn sirayla ~u ca1i~malar tesbit olun mustur: % 14.51 ± 2.80, % 9.18 ± 2.00, % 5.08 ± 1.15 ye % 0.67 ± 0.16 Genc ye ya~1iIarin genel ortalamasi olarak ise yule yukardaki Si. raya gOre ça1a~ma nisbetleri ~oy1edir: 94 14.81, 94 9.55, % 5.24 ye 79 9% 0.61. Sapsizme~edeki linear ye hacim cah~masina aft degerler Cet vel 10 da gösteriimi~tir. C. Saps~imeg~e odununu te~ki1 eden dokular flzerinde ara~tarma1ar Sapsizme~e odununu te~kil eden doku çe~itleri ye bunlarin i~ti rak nisbetlerine ait degerler Cetvel 11 de ayri ayri gosterilmi~tir. Genc ye ya~li me~elerin genel ortalamasi olarak ce~itli dokularin oduna olan içtirakleri ~öy1edir: tletken borular: 9% 21.94 ± 8.08, Odun lifleri: 9% 28.04 ± 12.55, Traheidler: 9% 32.09 ± 6.70, Paransim dokusu: 9’6 4.15 ± 0.93, Ozi~inlari paran~imi: 9% 13.73 ± 2.99. Diger taraftan genç ye ya~h rne~elerde birbirinden farkli degerler tesbit olunmustur. Keza genç me~elerde iletken borular 9% 19.4, ya~ii larda ise % 24.1 olarak odun lifleri dokusu genclerde % 31.6, ya~h1arda ise % 24.9 olarak traheid dokusu genglerde % 30, ya~li1arda ise % 34.1 olarak, paran~im dokusu gençlerde % 4.4, ya~li1arda % 3.4 olarak ye en nihayet özi~inlari paran~imi genclerde % 14.7, ya~1i1arda ise % 12.8 olarak tesbit edilm i~tir. Burada genç me~e1erin tam kuru haldeki özgul agir1ig~ 0.709 gr/cm3 ye ya~h1arinki ise 0.637 gr/cm3 tür. 1. fletken borulann (trahelerin) çaplari Üç adet genç ye üç adet te ya~li me~enin enine kesitlerinden, öze yakin ye ayrica kabuga yakin kisimlarindan alinan. preparatlarda, yil~ likhalkalardaki. ilkbahar ye yazodunu içersinde bulunan iletken boru yani trahelerin cap lan, radyal ye tangensiyal yonlerde 1 / 1000 mm (yani mikron ~) olarak olculmu~tur. Genç ye ya~1i me~eler binlikte etüd edildiginde, gövdenin öze yakin kismmda ilkbahar odunundaki trahelenin radyal yöndeki ortalama çapi 251 mikron, tangensiyal yön de ise 225 mikron olarak, kabuga yakin govde kisminda ise yine sira siyle 295 ye 282 mikron olarak tesbit edi1mi~tir. Diger taraftan yazodu nundaki trahe capi ortalamasi ise 36 mikron olarak olculmu~tur. Trahelenin caplarina ait genc ye ya~li me~elerde yapilmi~ bulunan diger tesbitler de Cetvel 12 de daha acik olarak görulmektedir. D. Sapsizme~e odununun muhtelif dirençleri üzeninde ara~tirmaIar Sapsizme~ede yapi1mi~ bulunan muhtelif dirençlere aft ara~tirma lar sirasile a~agida gösterilmi~tir. 80 1. Basmç direnci ara~tirma1ari Sapsizme~ede genç ye ya~1i agaclarda havakurusu özgül agirliginda tesbit edi1mi~ bulunan basinç direncleri, standart ayrili~1ariy1e birlikte ~öy1edir: Genc me~e1erde: 637 ± 93 Kp/cm2, Ya~1i me~e1erc1e: 583 ± 100 Kp/cm~2. J3unlarin havakurusu ozgul ag~r1ik1ari ise standart ayri1i~1ariy1e bir likte sirasiyle: 0.752 ± 0.087 gr/cm3 ye 0.708 ± 0.093 gr/cm3 tür. Diger taraftan genç ye ya~1i1ar birlikte mütalaa olundugunda genel ortalarna olarak 0.726 gr/em3 lük bir ozgul agirhkta basinc direnci 606 Kp/cm2 bu1unmu~tur. Ayrica bunlarin statik kalite kiymeti ise yine genel ortalama ola rak 8.7 km olarak tesbit edilmi~tir. 2. E~iIme direnci ara~tirmaIarz Bu sahada yapilan ara~tirrna1arda genç rne~e1erde, standart ayrili. ~iyle birlikte 0.771 ± 0.099 gr/cm3 lilk havakurusu özgül agir1ig~nda egilme direnci olarak, yine standart ayrih~ degerleriyle birlikte 1238.3 ± 227 Kp/cm2 uk bir deger tesbit o1unmu~tur. Ya~1i me~e1erde ise 0.705 ± 0.080 gr/cm3 111k özgUl a~ir1ikta 1092.7 ± 257 Kp/cm2 bu1unmu~tur. Diger taraftan genc ye ya~1i me~eIer birlikte mütalâa edildiginde 0.747 gr/cm3 111k havakurusu özgül agirliginda egilme direnci genel ortalamasi 1185 Kp/cm2 olarak tesbit edi1mi~tir. Elastikiyet modülü genel ortalamasi 113 000 Kp/cm2, egilmeye ait statik kalite kiymeti ise 16.2 km dir (Cetvel 15). 3. carpma clirenci ara~tirmaIari Genc me~e1erde, standart ayri1i~iy1e 0.749 ± 0.102 gr/cm3 lük ha vakurusu özgul agirliginda carpma direnci olarak, yine standart ayri li~ de~er1eriy1e birlikte 0.76 ± 0.23 Kpm/cm2 tesbit edi1mi~tir. Ya~1ilarda ise 0.711 ± 0.084 gr/cm3 lük havakurusu ozgill agirhginda 0.54 ± 0.25 Kprn/cm2 uk bir carpma direnci tesbit edi1mi~tir. Genc ye ya~h me~e1ere ait genel ortalama ise 0.735 gr/cm3 özgUl agirliginda 0.68 Kpm/cm2 dir. Diger taraftan Cetvel 16 da da gosterildigi gibi kalite kiymetine ait genel ortalama 1.27 dir. RESUME On a examine dans ce travail particuiièrcment les quaiitCs techno~ logiques et anatomiques de chêne rouvre (Quercus petrea Matt.) de Ia region de Karabük dans les laboratoires de l’tnstitut pour la Science Biologique du Bois Ct l’Utilisation des Produits Forestières de l’Uni vercitC Munich sous la Direction du monsieur le professeur Dr. H. PECHMANN et par i’assistance de la Fondation Alexander von HUM~ BOLDT STIFTUNG. - Le materiel du bois essayC a Cté procure des forCts d’expdriences de Karabük, Ces forêts sont des forêts jardinées o~i le sapin (Abies bornmülleriana), le hêtre (Fagus orientaZis) et lea pins (Pinus nigra et sylvestris) eroissent en mélange avec ICS chênes. Le materiel du bois provient Ce 18 troncs de chCne rouvre qui se sont composes particu~ lièrcment de deux groupes d’arbres du point de vue d’âge: les 9 troncs jeunes, dout leur age vane entre 97 156 et les 9 troncs âgCs, dont leur age vane entre 186 247. - - Dans Ia calculation de cette recherche on a utilisC les mCthodes de mathernatiques statistiques. RECHERCHES SUR LA STRUCTURE MACROSCOPIQUF, 1. Largeur de 1’ aubier Les mCsures de Ia largeur de 1’ aubier des troncs jeunes et âgés sont présentés au Tableau 2. On voit ici que, lea troncs âgés ont une aubier moms large par rapport aux chCnes jeunes. 2. Largeur de cerne annuel Les largeurs moyennes de cernes annuels avec ses deviations mo yennes quadratiques chez les troncs jeunes et âgds sont pr~sentés sur le Tableau 3. D’ oii les troncs jeunes possèdent avec sa deviation ma. yenne quadratique une largeur moyenne de cerne de 1.58 ± 0.75 mm, tandis que les trones âgés ont une moyenne de 0.80 ± 0.39 mm. La fréciuence de largeurs moyennes de cernes des troncs jeunes et celle des troncs âgés est présentée sur la Figure 2. En outre sur Ia Fi. gure 3 est caractCrisCe le cours de Ia largeur moyenne de cernes selon 82 les années chez les troncs jeunes et âgés. D’ oü on comprend d’une part que les chênes jeunes ont des cernes plus large que des chênes âgés et d’ autre part la largeur moyenne de cerne diminue avec 1’ age de 1’ arbre. 3. Part du bois secondaire Pour ce but on a fait des recherches sur les micropréparates de trois trones jeunes et de trois troncs âgés. Comme II est présenté sur le Tableau 5, les troncs jeunes possèdent un part du bois secondaire plus grand que des troncs âgés. Le moyen de cc part avec sa deviation mo yenne quadratique chez les troncs jeunes est de 67 ± 8.2 % et chez les troncs âgés avec sa deviation moyenne quadratique est de 49 ± 14.9 % La rCpartion du bois secondaire chez les troncs jeunes et âgCs est caractérisée sur Ia Figure 4. Les Figures 5 et 6 caractdrisent d’ une part Ia relation qui existe entre le part du bois secondaire avec 1’ age du tronc et d’ autre part Ia relation entre le part du bois secondaire avec la largeur de cerne. On voit ici que, chez les chênes avec 1’ age du tronc le part du bois se condaire diminue et il augmente avec Ia ~argeur de cerne. B. RECHERCHES PHYStQUES 1. Densité Les densitCs anhydres moyennes avec leurs deviations moyennes quadratiques pour chaque tronc d’ essai sont présentCes au Tableau 6. En outre la Figure 7 représente les troncs d’ essais d’ après leur age et leur densité. La repartition de densités anhydres moyennes chez les troncs jeunes et âgés est représentée sur la Figure 8. Les moyennes de densi tés anhydres sont indiquees au Tableau 7. Chez les troncs jeunes on a déterminé avec leur deviation moyen ne quadratique une densitC anhydre moyenne de 0.708 ± 0.091 g/cm3 et tandis que chez les troncs âgds on a trouvé une valeur rnoyenne (avec sa deviation moyenne quadratique) de 0.641 ± 0.118 g/crn3. Le moyen de la densité anhydre pour tous les 18 troncs de chénes avec leur deviation rnoyenne quadratique est de 0.666 ± 0.114 g/cm3. Sur Ic tableau 8 est prdsenté Ia variation de la densité selon la largeur de cerne du coeur du tronc jusqu’à 1’ écorce. La densité an- 83 hydre rnoyenne au coeur du tronc est de 0.76 g/cm3, tandis que aux environs de 1’ écorce est de 0.53 g/cm3. a. Relation entre la densité du bois et 1’ age du tronc Cette relation est représentde a Ia Figure 9. Comme ii se voit elle est negative. C’ est a dire avec 1’ age du tronc la densité du bois de chCne diminue. Cette relation linCaire est caractérisée avec 1’ equation suivante: y = 0.001. x + 0.768 D’ après cette equation, pour chaque année qui augmente, la den site du bois diminue d’ une valeur de 0.001 g/cm3. b. Relation entre la densité du bois et Ia largeur de cerne La Figure 10 représente cette relation. D’ oü chez les chênes la densitd augmente avec la largeur de cerne. Cette relation lindaire est caractCrisée avec 1’ equation suivante: y = 0.091 x + 0.558. . C’ est a dire pour chaque mm de largeur de cerne qui augmente, la densitC aussi augmente d’ une valeur de 0.091 g/cm3. c. Relation entre Ia largeur de cerne et I’ age du tronc Cette relation est représentée sur Ia Figure 12. Selon cette relati on linéaire, chez le chêne avec la diminution de 1’ age du tronc la largeur de cerne augmente. Cette relation aussi est caractdrisde avec 1’ équa~ tion suivante: y 55.47 x + 164.9 — 2. . Denslté basale Les valeurs de Ia densité basale pour ces chênes sont données sur le Tableau 9. Elle porte chez les troncs jeunes avec leur deviation mo yenne quadratique une valeur de 597 ± 68 Kg/rn3. Tandis que chez les troncs âgés elle est 542 ± 81 Kg/m3. 3. Retraits Iinéaires et volumetriques Les valeurs de retraits sont présentées au Tableau 10. Ici le retrait axial de troncs jeunes est plus petit que celui des troncs âgds. Parce que avec l’ augmentation de la densité le retrait axial diminue. Par contre les autres retraits de troncs jeunes sont plus grandes que ceux de troncs âgés. 84 Les moyens des retraits sont : axial 0.61 %, radial 5.24 %, tangential 9.55 % ci Jo retrait volurnétrique 14.81 %. a. Relation entre Ia dei~sité basale et le retrait volumetrique Elic est représentée chez les troncs jeunes et âgés sur la Figure On remarque que avec 1’ augmentation de la densité basale, d’ oü avec 1’ augmentation de la densité, le retrait volumétrique aussi aug incnte. 13. C. RECHERCHES SUR LA STRUCTURE MtCROSCOpIQUE 1. Part des tissus Les parts de différents tissus sont présentés au Tableau 11. On remarque quo Ic part de fibres de bois chez les troncs jeunes est plus grand quo chcz de troncs âgés. Au contraire los parts dc vaisscaux et do trachcidcs chez los troncs âgés sont plus grand que chez de troncs jeuncs. a. Relations entre I’ age du tronc et los parts des tissus La Figure 14 indique la relation qui existe entre le part de fibres de bois et 1’ age du tronc. On apprend d’ ici que chez le chdne avec 1’ age do 1’ arbre, le part de fibres de bois diminue. Ce part chez les troncs jcunes est a peu près de 32 %, tandis que chez les troncs âgés ii est environ de 25 9’6. La relation qui existe entre le part do vaisseaux et 1’ age du tronc est montrée a la Figure 15. Ici le part de vaisseaux augmente avec 1’ ago du tronc. En eftet cc part chez les troncs jeunes est de 19.4 94, landis quo chez los troncs âgés il est de 24.1 94. La Figure 16 montre la relation du part de tracheides avec l’âge de 1’ arbre. tci aussi cc part augmente avec l’age du tronc. Ii est chez les troncs jeunes do 30 94 el chez los troncs âgds ii est de 34.1 %. b. Relations entre Ia densité du bois et les parts des tissus La relation entre la densité du bois et le part de fibres de bois est représentéo a la Figure 17. Le part do fibres do bois augmente avec 1’ augmentation do la densité. Los relations qui existent d’une part entre Ia densité du bois et Ic part do vaisseaux et d’ autre part entre la densité du bois et le part 85 de tracheides sont représentées sur les Figures 18 et 19. Ces parts di minuent avec 1’ augmentation de la densité. c. Relations entre Ia largeur des cernes et les parts des tissus La Figure 20 représente la relation qui existe entre la largeur de cerne et le part de fibres de bois chez quatre troncs de chêne rouvre de densité Ct d’âge différentes. Ici le part de fibres de bois augmente avec la largeur de cerne. Les relations qui existent d’ une part entre la largeur de cerne et le part de vaisseaux et d’ autre part entre la largeur de cerne et le part de tracheides sont représentdes sur les Figures 21 et 22 chez les troncs de densité et d’ age différentes. On apprend id que, le part de vaisseaux et de tracheides diminue avec la largeur de cerne. 2. Diamètre des vaisseaux Le Tableau 12 représente les diamètres moyens de vaisseaux chez trois troncs jeunes et trois troncs âgés-. Les mésures de vaisseaux du bois primaire ont été éffectuées sur le micropréparates les plus in térieurs (près du coeur du bois) et les plus extdrieurs (près de 1’ écor~ ce). On rernarque que le diamètre moyen des vaisseaux du bois pri maire de troncs âgés est en général dans les deux sens (radial et tan gential) plus large que celui de troncs jeunes. D. RECHERCHES TECHNOLOGIQUES Les recherches technologiques ont été éxécutées avec des eprou vettes qui avaient une humudité normale (c’ est a dire une humudité de 12 %) i. Résistance a la compression Ces recherches sont dxécutées d’ après les normes de DIN 52185 avec une machine d’ essai Universelle de la Firme Mohr u. Federhaft. Les valeurs trouvées sont présentées avec les densités normales au Tableau 14. A une densité normale moyenne de 0.752 g/crn3 la r& sistance a la compression de troncs jeunes possède avec sa deviation moyenne quadratique une valeur de 637 ± 93 Kp/cm2, tandis que cel le de troncs âgés a une densité normale moyenne de 0.708 g/cm3 est de 585 ± 100 Kp/cm2. 86 Relation entre Ia résistance a Ia compression et la densité du bois Cette relation est représentée chez les troncs jeunes et àgés sur la Figure 25. On remarque sur cette figure, 1’ augmentation de la ré sistance a la compression avec 1’ augmentation de la densité. Et en un même point de Ia densité les troncs jeunes possèdent une plus grande résistance a la compression par rapport aux troncs âgds. Cette relation linéaire est caractérisée par 1’ equation suivante: a. Pour les troncs jeunes Pour les troncs âgés b. Cote de qualité a : : y y = = 860.8 x— 11.11 865.4 x —27.73 . . Ia compression Elle est présentée au Tableau 17. La valeur moyenne de la cote de qualitC pour tous ces chênes est de 8.7 km. 2. Résistance a la flexion statique Ces recherches sont dxécutées d’ après les normes de DIN 52186 avec la même machine d’ essai déjà citée. Les résultats qu’ on a deter.. mine sont indiqués au Tableau 15. Ici a une densité normale moyenne de 0.77 1 g/cm3 les troncs jeunes possèdent avec sa deviation moyenne quadratique une résistance a la flexion statique de 1238.3 ± 227 Kp/cm2, tandis que celle de troncs âgés a une densité normale de 0.705 g/cm3 avec sa dCviatiän moyenne quadratique est de 1092.7 ± 257 Kp/cm2. a. Relation entre Ia résistance du bois a Ia flexion statique et Ia densité Con-ime ii est représenté sur la Figure 26 on a déterminé id que la résistance a la flexion statique aussi augmente avec 1’ augmentation de la densité. Et jusqu’ a un certain point, a un même point de la densité la résistance a Ia flexion statique de troncs jeunes est plus grande que celle de troncs âgés. Cette relation linéaire est caractérisée chez les troncs jeunes par 1’ equation y = 1345.35 x + 236 et chez les troncs âgCs par 1’ equation : y = 2472.03 .x—651. . b. Module d’élasticité Les résultats trouvés sont présentés au Tableau 15. Les troncs jeu ties possèdent une valeur moyenne du module d’élasticité de 119 000 Kp/cm2 et tandis que celui des troncs âgés est de 103 000 Kp/cm2. 87 c. Cote de qualité statique Les valeurs trouvées sont indiquées au Tableau 15. Elle est chez les troncs jeunes en rnoyen de 16.7 km, tandis que chez les troncs âgés est de 15.4 km. 3. Résistance a la flexiou dynamique Ces recherches sont éxécutées d’après les normes de DIN 52189 avec une pendule d’essai de 10 Kg de la mêrne firme déjà citée. Les v aleurs déterminées sont présentdes au Tableau 16. D’oü les troncs jeu~ nes avec sa deviation rnoyenne quadratique ont une valeur moyenne de la flexion dynamique de 0.76 ± 0.23 kp.m/crn2, tandis que les troncs âgés ont une valeur moyenne de 0.54 ± 0.25 kp.m/cm2. a. Relation entre Ia résistance site du bois a Ia flexion dynamique et Ia den Cette relation est ~eprésentée sur la Figure 27.D’oü on remarque ici aussi que la résistance a la flexion dynarnique augmente avec l’aug mentation de Ia densité. Et a un mCme point de la densité les troncs jeunes possèdent une valeur plus grande par rapport aux trones âgés. Cette relation linéaire est caractérisée par l’équation suivante: Chez les troncs jeunes : Chez les troncs âgés : b. y y = = 0.713. x + 0.231 1.653. x 0.644 Cote dynamique Les résultats déterminés sont indiqués au Tableau 16. tel Ia cote dynamique de troncs jeunes est de 1.41 et celle des tronsc âgds est de 1.03. CONCLUSION Dans ces recherches on a déterminé non seulement les certaines qualités technologiqués et anatomiques de chêne rouvre, mais encore on a démontré les differences qui existent entre les qualités dii bois de tron cs jeunes et de troncs âgés de chêne. En outre, jusqu’ a present comme on a déterminé par les autres chercheurs, on a conclut dans cc travail aussi qu’une grande relation existe entre les resistances du bois ci sa densitC. C’est a dire avec l’aug mentation de Ia densité du bois de chêne ses qualités technologiques, ses toutes sortes de resistances aussi augmentent. Pourtant la densité 88 du bois aussi depend de la largeur de cerne, de l’âge de l’arbre, du part du bois secondajre et des parts de ses tissus, surtout du part de fibres de bois. Ainsi chez le chéne Ia densité du bois, d’oü sa résistance augmente avec l’augmentation de la largeur de cerne, d’oü avec l’augmentation du part du bois secondaire et avec l’augmentation du part de fibres de bois. Par contre elle diminue avec l’augmentation de l’age de l’arbre et avec l’augrnentation du part de vaisseaux et de tracheides. Par suite de la supériorité de Ia largeur de cerne, de la densité et dii part de fibres de bois et a cause de leur jeune age les troncs jeunes de chéne rouvre possèdent des resistances technologiques supérieurs par rapport aux troncs ages. LiTERATUR BURGER, H. 1947. Die Eiche, Mitteilungen der schweizerischen Anstalt für das Forstliche Versuchwesen. XXV. Heft i: 211 278 - BROCHARD, 1960. Bois et charpente en bois. Le materiau et son utilisa tion. Editions Eyrolles. Paris. 256 s. DEPPENMEIER, E. 1957. Die Stieleiche als Furniereiche. Verlag Scha per. Hannover. S. 109. FITSCHEN, J. 1959. Gehölzflora. Verlag Queue. Meyer. Heidelberg. S. 391. GOKMEJN, H. 1957 Ormanlarimazi je~ki1 eden a~aç çe~itleri ye yayili~_ Ian. Turk ormanciligi yüzüncu tedris yihna girerken. T. Or mancilar Cerniyeti. S: 164 173. - GVRSU, Irfan. 1959. Orman te~kiI eden agac tiirlerimizin yayth~i, bun lar.n yeti~me muhiti ye tohum özellikleni. Türkiye Ziraat Mec muasi. 48: 32 38. - HARTIG, R. 1895. Untersuchungen des Baues und der technisehen Eigenschaften des Eichenholzes. Forstlich-Naturwissenschaftliche Zeitschrift. München. 4 (2) : 49 82. - HARTIG, R. 1901. Hoizuntersuchungen. Altes und Neues. Verlag von Julius. Springer. Berlin. S. 100. HOLZEIGENSCHAFTTAFEL. 1939. Eiche. Traubeneiche. Holz als Roh~ und Werkstoff. 2 (1): 47 48. - HORVAT, I. 1942. Istrazivanja o specifignoj tezini i utezanju slavonske hrastovine-glasnik za sumske pokuse. 8. Zagrep. 36 S. HUBER, B., G. PRUTZ. 1938. Uber den Anteill von Fasern, Gefaessen und Parenchym am Aufbau verschiedener Hölzer. Holz als Roh-und Werkstoff Berlin. 1(10): 377-381. HUNER, B., W. HOLDHEIDE, K. RAACK. 1941 Zur Frage der Unter~ scheidbarkeit des Holzes von Stiel-und Traubeneiche. Holz a1~ Roh-und Werkstoff. 4. 5: 373 380. - 90 KRAHL-URBAN, J. 1939, Untersuchungen über den Jahrringbau der Eichen im Preus Forstamt Freienwalde, Verlag Neumann Neu damm. S. 72. - KOLLMANN, F. 1951. Technologie des Hoizes und der Holzwerkstoffe. Bd. I. Springer Verlag. Berlin. S. 1050. LINDER, A. 1951. Statistische Methoden für Naturwissenschaftler, Me diziner und tngenieure. Maternatische Reihe. Bd. III. Verlag Birk haeuser. Basel. Switzerland. 238 S. PECHMANN H. 1957. 1IoJzuntersuchuugen~au Roteiche und T~aubenei ehe aus den Versuchsflaechen der Badiseben Yorstliehen ~Versuehs anstalt bei Baden Baden. Aligemeine Forst-und Jagdzeitung ~128 (1): 13_19~ - PECHMANN, H. 1958. Die Auswirkung der Wuchsgeschwindigkeit auf die Holzstruktur einiger Baumarten.. Schweitzerischen Zeitschhrift für Forstwese~. 11:. 615 647 - RUBNER, K. 1953. Die Pflanzengeoprapgischen Grundlagen des Wald baues. Neumann Verlag. Radebeul u. Berlin. 583 S. SCHULZ, H. 1959 lfntersuchungen über Bewertung und Gütemerkmale des Eichenholzes aus verschiedenen Wuschsgebieten. I. D. Saur laenders Verlag. Frankfurt a. M. 90 S. VENE~, J. 1953 Relations ~xistants entreia.qualité flu bois et Ia largeur des accroissernents annuels~ Vortrag XI Kongress internationaler Verband Forstlicher Forschungsansealten Rom. S.: 1075 1081. - TRENDELENBURG, R. 1955. Das Holz als Rohstoff. Carl Hanser Ver~ lag. München. 541 S. TOKER, R., MUAMMER ~AHIN, LUTFI INcEKAS. 1964. Bati Karade niz köknari ara~tirma1ari. Imar Bakanligi Yayinlari No: 5 18. 160 S. Ankara. - YI~tTO~LU, A. K. 1941. Turkiye iktisadiyatinda ormanciligin yen ye ehemniiyeti. Ankara.