Türkiye Elektrik Dağıtım Sektörü Özelleştirmesi
Transkript
Türkiye Elektrik Dağıtım Sektörü Özelleştirmesi
BİLGİ DÖKÜMANI Türkiye Elektrik Dağıtım Sektörü Özelleştirmesi Bilgi Dokümanına İlişkin Hukuki Açıklamalar İşbu Bilgi Dokümanı’nda (“Bilgi Dokümanı”) yer alan tahminler ve projeksiyonlar, önemli sübjektif yargı ve analiz unsurları içermektedir ki, bunların doğruluğu garanti edilmemektedir. ÖİB, TEDAŞ ve sahibi olduğu dağıtım şirketlerinden herhangi biri, Lazard veya doğrudan veya dolaylı hissedarları veya danışman, üye, memur, çalışan veya acenteleri Bilgi Dokümanı’nda yer alan bilgi ve verilerin gerçekliğine, geçerliliğine, doğruluğuna veya eksiksizliğine ilişkin (açık veya örtük) herhangi bir garanti ve güvence vermemektedir ve herhangi bir sorumluluk üstlenmemektedir ve Bilgi Dokümanı’nda yer alan herhangi bir hata, eksiklik veya ihmalden kaynaklanan doğrudan ya da dolaylı zarar, hasar veya masrafın yükümlülüğünü üstlenmeyeceklerdir. Bilgi Dokümanı’nda yer alan ekonomik değerlemeler, kısa süre içerisinde önemli derecede değişiklik gösterebilecek olan mevcut piyasa koşullarına dayanmaktadır. Bu nedenle, Bilgi Dokümanı’nın hazırlanma tarihi sonrasında gerçekleşecek olaylar ve piyasa şartları, bu belgede yer alan çıkarımların ve sonuçlarının geçerliliğini etkileyebilir. ÖİB, TEDAŞ ve sahibi olduğu dağıtım şirketleri, Bilgi Dokümanı’nı veya bu dokümanın dayandığı bilgi ve verileri güncelleme ve/veya revize etme yükümlülüğünü üstlenmemektedir. Bilgi Dokümanı, bir teklif değildir ve TEDAŞ ve sahibi olduğu dağıtım şirketlerinin varlıkları veya hisselerinin satışı veya alımına yönelik herhangi bir nitelik vaadi, teklif veya davet içermez. Bilgi Dokümanı ve bu dokümanda yer alan bilgiler, herhangi bir anlaşma veya bağlayıcı bir teklifin temelini veya kendisini teşkil etmez. Katılımcıların, son teklif verme tarihinden önce, TEDAŞ ve sahibi olduğu dağıtım şirketlerini ve bunların mevcut durumunu incelemeleri esastır. Buna göre; Katılımcıların TEDAŞ ve sahibi olduğu dağıtım şirketleri ve bunların mevcut ve fiilî durumu hakkında, ihalenin her aşamasında ve Hisse Satış Sözleşmenin imzalanması sırasında tam bilgi sahibi olduğu ve bu bilgi dâhilinde teklif vererek, Hisse Satış Sözleşmesini imzaladığı kabul edilir. Katılımcılar ve satış işlemi sonrasında Alıcı; basiretli bir tacir gibi davranmak suretiyle TEDAŞ ve sahibi olduğu dağıtım şirketleri ile ilgili gerekli gördüğü her türlü teknik, hukukî, finansal, vergisel ve diğer incelemeler ile tesis ziyaretlerini yaptığını veya yaptırdığını ve TEDAŞ ve sahibi olduğu dağıtım şirketlerinin Hisse Satış Sözleşmesi tarihi itibarıyla mevcut ve fizikî durumunu bilerek dağıtım şirketlerinin hisselerini devir ve teslim aldığını, Bilgi Dokümanı’nda ve/veya başka bir dokümanda yer alan bilgi, beyan ve/veya açıklamaların gerçeğe aykırı, yanlış ve/veya hatalı olduğu veya benzeri iddiaları ileri sürmeyeceğini, buna dayanarak dağıtım şirketlerinin hisselerinin devrinin gerçekleşmesinin ardından, ayıba karşı tekeffül veya mevzuattaki diğer hükümler kapsamında, ÖİB veya diğer herhangi bir kamu kurumundan talepte bulunamayacağını beyan, kabul ve taahhüt eder. İçindekiler 1. TEDAŞ ÖZELLEŞTİRMESİ - GİRİŞ 1 2. DAĞITIM ÖZELLEŞTİRMESİNDE ANA ESASLAR 3 A. İHS MODELİ 3 B. TARİFELERDE GENEL ESASLAR 3 C. ENERJİ SATIŞ ANLAŞMALARI 6 D. YATIRIM YÜKÜMLÜLÜKLERİ 6 3. YATIRIM DEĞERLENDİRMESİ 8 4. TÜRKİYE ELEKTRİK SEKTÖRÜ 10 5. EKLER 15 1. TEDAŞ ÖZELLEŞTİRMESİ - GİRİŞ Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (“ÖİB”), kamuya ait elektrik dağıtım şirketi Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. (“TEDAŞ”)’nin özelleştirilmesi sürecine başlamıştır. Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. (“TEDAŞ”) ve sahibi olduğu dağıtım şirketleri1, elektrik dağıtımıyla, elektriğin tüketicilere perakende satışıyla ve tüketicilere perakende satış hizmeti verilmesiyle iştigal eden Türk hukukuna göre kurulmuş, anonim şirket statüsündeki iktisadi devlet teşekkülleridir. 2005 yılında, yaklaşık 28 milyon müşterisi, toplam 93 milyar kWh elektrik satışı ve elektrik dağıtımında ülke genelinde %98’lik pazar payı ile TEDAŞ ve sahibi olduğu dağıtım şirketleri, topluca Türkiye’nin en büyük organizasyonlarından birini oluşturmaktadırlar. ÖİB, aşağıda isimleri verilen bölgelerde faaliyet gösteren üç şirketin aynı anda ihale edilmesiyle, Türk elektrik dağıtım sektörünün özelleştirilmesine ilişkin işlemlerin başlatılmasına karar vermiştir: Bölge 9: Başkent Elektrik Dağıtım A.Ş. (“BAŞKENT”) Bölge 14: İstanbul Anadolu Yakası Elektrik Dağıtım A.Ş. (“AYEDAŞ”) Bölge 15: Sakarya Elektrik Dağıtım A.Ş. (“SEDAŞ”) Dağıtım özelleştirilmesinde İşletme Hakkı Devri (“İHD”)’ne dayalı Hisse Satış Modeli uygulanacaktır (“İHS modeli”). Bu modele göre yatırımcı, özelleştirilen ve ilgili bölgedeki tek elektrik dağıtım lisansının sahibi olan dağıtım şirketinin hisselerinin sahibi olacaktır; ancak, yatırımcının işletme hakkını devraldığı dağıtım tesisleri ve bu tesislerin işletilmesinde varlığı zorunlu unsurlarının mülkiyeti TEDAŞ’ın uhdesinde kalmaya devam edecektir. Yatırımcı, dağıtım şirketinin hisselerinin sahibi olarak, TEDAŞ ile imzalanmış olan İşletme Hakkı Devir Sözleşmesi (“İHD Sözleşmesi”) çerçevesinde dağıtım varlıklarının işletme hakkını elde etmektedir. Elektrik Piyasası Kanunu’na göre, dağıtım sektörü, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (“EPDK”) tarafından verilen dağıtım lisanslarıyla bölgesel tekeller olarak işletilecektir. Enerji sektöründe liberalleşme çalışmaları çerçevesinde Türkiye’nin dağıtım şebekesi coğrafi yakınlık, yönetimsel yapı, enerji talebi ve diğer teknik/mali etkenler dikkate alınarak 21 dağıtım bölgesine bölünmüştür. ÖİB, TEDAŞ’ın özelleştirme programına alınmasının ardından, TEDAŞ’ın sahibi olduğu 20 bölgenin her birinde dağıtım şirketi kurmuştur. Dağıtım bölgelerinin coğrafi kapsamı aşağıda sunulmaktadır. Halen özel bir şirket tarafından işletilen tek dağıtım bölgesi, işletme hakkı 1990 yılında KCETAŞ’a devredilen Kayseri’dir (Bölge 18). 1 Strateji Belgesi’ne göre Türkiye’nin elektrik dağıtım şebekesi 21 dağıtım bölgesine bölünmüş ve bunlardan 20’sinin sahibi olan TEDAŞ özelleştirme programına alınmıştır. Özelleştirme programına alınan bölgelerin her birinde anonim şirket statüsünde dağıtım şirketi kurulmuştur. TEDAŞ, bu dağıtım şirketlerinin halihazırda sahibi konumundadır. 1 DAĞ IT IM B Ö LG EL ER İ COĞRAF İ KAP SAM I Özel Kırklareli 13 Edirne Tekirdağ Boğaziçi 17 Bartın . İstanbul And. Yk. 14 Yalova 12 Çanakkale Kastamonu Zonguldak Kocaeli 1Düzce 5 Sakarya Bursa Bilecik Balıkesir 9 Ankara Eskişehir Çankırı Kırıkkale Amasya 18 İzmir Konya Denizli 19 Isparta Aksaray 8 Niğde Burdur Antalya Malatya Nevşehir Kayseri 10 Karaman Mersin Elazığ 20 K.Maraş Adana Osmaniye 7 Kars Erzurum 3 Iğdır Ağrı Erzincan Sivas Tunceli Afyon Uşak Muğla 6 Yozgat Kırşehir Ardahan 4 Trabzon Gümüşhane Bayburt Tokat 16 Manisa Aydın Giresun Ordu 21 Çorum Kütahya 11 Artvin Rize Samsun Karabük Bolu Sinop Gaziantep 5 Bingöl Muş 58,04 Bitlis Diyarbakır Siirt Batman Adıyaman 1 Mardin Şırnak Şanlıurfa Kilis Hatay 1. Dicle Elektrik Dağıtım A.Ş. 11. 2. Vangölu Elektrik Dağıtım A.Ş. 12. Uludağ Elektrik Dağıtım A.Ş. 3. Aras Elektrik Dağıtım A.Ş. 13. Trakaya Elektrik Dağıtım A.Ş. 4. çoruh Elektrik Dağıtım A.Ş. 14. İstanbul Anadolu Yakasi Elektrik Dağıtım A.Ş. 5. Fırat Elektrik Dağıtım A.Ş. 15. Sakarya Elektrik Dağıtım A.Ş. 6. Çamlıbel Elektirk Dağıtım A.Ş. 16. Osmangazi Elektrik Dağıtım A.Ş. 7. Toroslar Elektric Dağıtım A.Ş. 17. Boğaziçi Elektrik Dağıtım A.Ş. 8. Meram Elektrik Dağıtım A.Ş. 18. Kayseri ve Civari Elektrik T.A.Ş. 9. Başkent Elektrik Dağıtım A.Ş. 19. Menderes Elektrik Dağıtım A.Ş. 10. Akdeniz Elektrik Dağıtım A.Ş. 20. Göksu Elektrik Dağıtım A.Ş. 21. Yeşilırmak Elektrik Dağıtım A.Ş. Kaynak: ÖİB 2 Gediz Elektrik A.Ş. 2 Van Hakkari 2. DAĞITIM ÖZELLEŞTİRMESİNDE ANA ESASLAR A. İHS MODELİ İHS (veya İHDHS) modelinin amacı, yatırımcıya, işler durumdaki bir dağıtım şirketini devretmektir. Dağıtım şirketinin kurulması, İHD Sözleşmesi’nin imzalanması, dağıtım ve perakende satış lisansının alınması ve Enerji Satış Anlaşmalarının imzalanması işlemleri, İHS modelinin uygulanabilmesi için gerekli adımları oluşturmaktadır. Bu işlemlerin tamamı ihale ilanı öncesinde tamamlanmış durumdadır. İHS modelinde, mevcut varlıklar ile özelleştirme sonrası yatırımcı tarafından gerçekleştirilecek yatırımlar sonucu oluşacak yeni varlıkların mülkiyeti TEDAŞ’ta kalırken, yatırımcı, dağıtım tesislerinin ve bu tesislerin işletilmesinde varlığı zorunlu diğer unsurların işletme hakkı ile birlikte tüm yeni yatırımları gerçekleştirme yükümlülüğünü üstlenmektedir. Özelleştirme amaçları ve yatırımcı beklentileri doğrultusunda: Mevcut varlıklar ve yatırımcı tarafından yapılan yatırımlarla ortaya çıkan yeni varlıkların mülkiyeti TEDAŞ’a ait olacaktır. İHD Sözleşmesinin imzalanmasından önce, mevcut varlıklara ilişkin olarak doğmuş bulunan yasal yükümlülükler (örneğin kamulaştırma) TEDAŞ tarafından üstlenilecektir. Yatırımcı, dağıtım varlıklarının işletme haklarını elinde bulunduran bir şirketin hisselerini satın alarak şirketin dağıtım tesislerinin ve bu tesislerin işletilmesi için varlığı zorunlu unsurların (örneğin binalar, araçlar, makineler) işletme hakkını, ve söz konusu bölgedeki elektrik dağıtım ve perakende lisanslarını devralmış olacaktır. Tüm yatırımlar, yatırımcı tarafından gerçekleştirilecek ve yatırım bedelleri, tarifeler üzerinden geri kazanılacaktır. Sözleşme süresinin bitmesi veya sözleşmenin feshi durumunda tarifeler üzerinden henüz geri kazanılmamış yatırımlar, yatırımcının kusurunun söz konusu olduğu durumlar haricinde, TEDAŞ tarafından yatırımcıya geri ödenecektir. B. TARİFELERDE GENEL ESASLAR Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu ve Özelleştirme Strateji Belgesi’nde2 (“Strateji Belgesi”) yer alan temel esaslara göre Türkiye elektrik piyasası, üretim ve dağıtımı içeren, kapsamlı bir düzenleme ve yeniden yapılandırma sürecinden geçmiştir. Bu süreç çerçevesinde, planlanan yapısal gereksinimlere cevap vermesi amacıyla yeni bir tarife metodolojisi geliştirilmiştir. Elektrik piyasasında hedeflenen liberal yapının temel amacı, sistemin verimliliğini artırarak tarifelerin düşürülmesini sağlamaktır. Bu bağlamda, tarifeler, maliyet tabanlı olarak, kayıp/kaçağa ve işletme verimliliğine ilişkin önceden belirlenmiş ve iyileştirme öngören hedefler çerçevesinde belirlenmiştir. 2 3 17.3.2004 Tarih ve 2004/3 Sayılı Yüksek Planlama Kurulu Kararı 2006-2010 yılları arasındaki ilk uygulama dönemi (veya geçiş dönemi), 2010 yılından itibaren uygulanmaya başlayacak olan tamamen maliyete dayalı tarife yapısına geçiş süreci olarak belirlenmiştir. Dağıtım bölgeleri için geçiş döneminde uygulanacak olan son kullanıcı tarifeleri ve bu tarifelerin hesaplanmasına esas oluşturan gelir gereksinimleri, özelleştirme öncesinde EPDK tarafından onaylanmış durumdadır. Söz konusu gelir gereksinimleri dağıtım ve perakende hizmetleri için öngörülen giderleri karşılamakta ve hedef kayıp/kaçak miktarı için bir karşılık içermektedir. Dağıtım şirketleri, geçiş döneminin sona erdiği 2010 yılından sonra Elektrik Piyasası Tarifeler Yönetmeliği’ne ve ilgili yönetmeliklere uygun olarak tarifeleri maliyete dayalı olarak kendileri belirleyecekler ve EPDK’nın onayına sunacaklardır. İlk uygulama dönemi, maliyet tabanlı olmayan mevcut tarife sisteminden, hedeflenen maliyet tabanlı yapıya sorunsuz ve aşamalı bir geçiş sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. 2010 yılına gelindiğinde, abone gruplarının büyük çoğunluğunda maliyet tabanlı tarifelere geçilmiş olacak ve abone grupları mesken, sanayi, ticarethane, tarımsal sulama ve aydınlatma olmak üzere beşe indirilecektir. Tarifeyi meydana getiren dört bileşen3; (a) perakende satış, (b) dağıtım, (c) perakende hizmet ve (d) iletim tarifeleri; Elektrik Piyasası Kanunu, Elektrik Piyasası Tarifeler Yönetmeliği ve ilgili düzenlemeler uyarınca birbirinden ayrıştırılmıştır. Buna göre, perakende satış tarifesi, dağıtım şirketi tarafından satın alınan enerjinin ortalama fiyatını yansıtan bir “fiyat tavanı”na sahiptir. Dağıtım ve perakende hizmet tarifeleri ise dağıtım ve perakende hizmetlerine ilişkin işletme giderlerini ve yatırım harcamalarını karşılamaya yönelik “gelir tavanı” ihtiva eder. İletim tarifesi kamuya ait iletim şirketi tarafından fatura edilen ve tüketiciye tamamen yansıtılan iletim maliyetlerinden oluşur. SON KULLANICI TAR İFELERİN İN Y A P I SI Vergi ve diğer kesintiler İletim tarifesi Müşteriler • Mesken • Ticari • Sanayi • Tarımsal Dağıtım sistem kullanım tarifesi Perakende hizmet tarifesi Yatırımların itfası ve sermaye maliyeti bileşeni İHD bedeli Diğer* Dağıtım şir keti Perakende satış tarifesi İşletme marjı Pass-thru enerji Referans elektrik fiyatı * Çift-terimli tarife bileşenleri: güç bedeli, güç aşım bedeli, reaktif enerji bedeli Kaynak: TEDAŞ 4 gideri Dağıtım işletme gideri bileşeni Son kullanıcı tarifesi 3 Pass-thru iletim Kayıp/kaçak tarifesi sulama • Aydınlatma TEİAŞ Vergi ve diğer kesintiler bileşeni hariç TETAŞ tedarik gideri Strateji Belgesi’nde belirtildiği üzere, “bölgesel tarife” uygulaması söz konusu olduğunda ortaya çıkacak olan fiyat eşitsizliği nedeniyle ilk uygulama döneminde “ulusal tarife” sisteminin devam etmesi öngörülmüştür (mevcut durumda, elektrik kayıp/kaçak parametresinin bölgeler arasında yüksek değişkenlik göstermesi, maliyet tabanlı tarifelerin birbirinden çok farklı olması neticesini doğurmuştur). Sonuç olarak geçiş dönemi süresince ulusal tarifenin uygulanması sonucu bazı bölgeler, belirlenmiş olan gelir tavanlarının üzerinde gelir elde ederken, diğerleri gelir tavanının altında gelir elde edeceklerdir. EPDK, uygulamaya koyduğu fiyat eşitleme mekanizması sayesinde bölgeler arası gelir transferi yaparak elde edilen gelir ile hedeflenen gelir tavanı arasındaki farkı ortadan kaldıracaktır. G EÇ İ Ş D Ö N EMİ UL USAL TAR İFELER İ * (Krş /KW h ) 2006 2007 2008 2009 201 0 Sanayi - OG 11.98 11.87 11.75 11.64 11.53 Sanayi - AG 11.98 11.98 11.98 11.98 11.98 Ticarethane 15.20 14.94 14.58 14.29 14.03 Mesken 12.78 12.78 13.03 13.28 13.53 Tarımsal Sulama 11.53 11.53 11.53 11.53 11.53 Aydınlatma 12.33 12.36 12.40 12.43 12.47 * Tek zamanlı, tek terimli tarife; KDV ve Belediye vergisi hariç; yıllar boyunca uygulanacak düzeltme bileşenlerini (örneğin enflasyon düzeltmeleri) ve perakende satış fiyatlarında olabilecek değişiklikleri yansıtmamaktadır Kaynak: TEDAŞ 2006-2010 yılları arası geçiş dönemi tarifeleri belirlenmiş ve onaylanmış durumdadır; fakat mevcut düzenlemelere göre, onaylanan tarifeler üzerinde aşağıdaki revizyonların yapılması hususunda EPDK’nın ilgili tebliğlerini yayınlaması beklenmektedir. Gelir tavanı: Gelir tavanının, dağıtım bölgesinde gerçekleşecek olan tüketim miktarından bağımsız olarak dağıtım şirketine garanti edilmesi planlanmaktadır. Buna göre, dağıtım şirketinin tüketimdeki olası azalmadan dolayı gelir tavanında öngörülenden daha düşük bir gelir elde etmesi durumunda ortaya çıkan gelir eksikliği bir sonraki dönemde uygulanacak olan son kullanıcı tarifelerinin EPDK denetimi altında düzeltilmesiyle giderilmiş olacaktır. Buna ek olarak EPDK tarafından onaylanmış olan 2006-2010 yılları gelir tavanlarına, yine EPDK tarafından yayımlanacak olan Enerji Piyasası Endeksi (“EPE”) bazında enflasyon düzeltmesi yapılması planlanmaktadır. Perakende fiyat tavanı: Dağıtım şirketi, enerji tedarikinde gerçekleşen referans maliyet değişikliklerini doğrudan tarifelere ve dolayısıyla tüketicilere yansıtacaktır. Tarifelere ek olarak, dağıtım şebekesine ilk bağlantı kurulumu ücreti ve kesinti veya yeniden bağlama gerektiğinde alınan kesme/bağlama bedeli dağıtım şirketinin diğer gelir kalemlerini oluşturacaktır. Tarife hususlarındaki detaylı tüm kural ve düzenlemeler; EPDK’nın onayladığı bölgesel tarifeler, tarife metodolojisi ve tarife usul ve esasları dokümanlarında yer almaktadır. 5 C. ENERJİ SATIŞ ANLAŞMALARI Strateji Belgesi’nde, 2006-2010 yılları arasındaki geçiş döneminde, dağıtım şirketlerinin, dağıtım bölgelerindeki serbest olmayan tüketicilerin4 toplam elektrik enerjisi talebinin %85’ini TETAŞ’tan ve EÜAŞ’ın bölünmesiyle ortaya çıkan portföy üretim şirketlerinden temin edecekleri belirtilmiştir. Dolayısıyla, her dağıtım şirketi, TETAŞ ve EÜAŞ portföy şirketleri ile özelleştirme öncesinde imzalanmış olan ve elektrik ihtiyacını geçiş döneminde büyük ölçüde garanti altına alan Enerji Satış Anlaşmaları’nı elinde bulundurmaktadır. Enerji Satış Anlaşmaları, düzenlenmiş fiyatlar üzerinden yapılmıştır ve Strateji Belgesi’nde öngörüldüğü üzere geçiş dönemini kapsamaktadır. Dağıtım şirketi, bu sözleşmelerin sürelerinin bitiminde, serbest piyasa şartlarına tabi olarak istediği kaynaklardan, örneğin, dikey entegrasyon, spot piyasa ve ikili anlaşmalar yoluyla enerji tedarik edebilecektir. Yakın zaman önce TEİAŞ tarafından işlerlik kazandırılmış olan piyasa mali uzlaştırma mekanizması, günlük piyasa dengesizliklerini giderme hedefini gözetecektir. EÜAŞ portföy şirketleri ile yapılan sözleşmelerde yer alan enerji alım miktarının bir kısmı opsiyonludur; dağıtım şirketi, bu opsiyonlu miktarı almama hakkına sahiptir. Bu esneklik, bölgesel tüketimde beklenmeyen bir düşüş riskine karşı dağıtım şirketini korumakla kalmayacak; şirkete alternatif tedarik kaynaklarından daha ucuza enerji temin edebilme fırsatını da sunacaktır. D. YATIRIM YÜKÜMLÜLÜKLERİ Özelleştirmenin öncelikli amaçlarından biri de dağıtım sistem ve şebekesi üzerinde gerçekleştirilmesi gereken yatırımların özel sektör tarafından karşılanması ve bu sayede devlet bütçesi üzerindeki yükün azaltılmasıdır. Elektrik dağıtımında sürekliliğin ve yüksek hizmet kalitesinin sağlanması açısından yatırımlar büyük önem taşımaktadır. İlk tarife uygulama dönemi olan 2006-2010 yılları boyunca, 20 dağıtım bölgesinin her birinde gerekli olan yıllık genişleme, yenileme ve iyileştirme yatırım harcamaları tarife metodolojisinin hazırlanması esnasında belirlenmiştir. Buna göre 20 dağıtım bölgesinde toplam 2,750 milyon YTL yatırım yükümlülüğü geçiş dönemi yıllarına eşit olarak paylaştırılmıştır. Söz konusu yatırımlar, EPDK onaylı tarifelerin içine dahil edilmek suretiyle, dağıtım şirketine zaman içerisinde geri kazandırılacaktır. Belirlenmiş olan yatırım tutarlarının düzeltme bileşenleri yoluyla EPDK tarafından her yıl ayarlanması söz konusu olabilecektir. Yatırım harcamaları üç bileşenden oluşmaktadır: 4 Elektrik Piyasası Kanunu uyarınca, serbest olmayan müşteriler kendi bölgelerinde faaliyet gösteren dağıtım şirketinden elektrik satın alacaklardır. Buna mukabil, serbest müşteriler, kendi tedarikçilerini seçme konusunda özgürdürler. Serbestlik kriteri, bu aşamada EPDK tarafından 6.0 GWh olarak sabitlenmiştir. 6 Genişleme yatırımları ve kamulaştırma maliyeti: Mevcut şebekenin kapasitesinin artırılması için gerekli yatırım harcamaları ve bunlara bağlı olarak ödenmesi gereken kamulaştırma ve geçiş hakkı bedelleri Yenileme yatırımları: Mevcut şebekede ekonomik ömrünü tamamlamış varlıkların yenilenmesi için gerekli yatırım harcamaları İhalesi yapılmış ve halen devam eden yatırımlar: Halen yapımı devam etmekte olan ve ihalesi özelleştirme süreci öncesinde yapılmış projelerin tamamlanması için gerekli yatırım harcamaları Dağıtım şirketleri, 2010 yılından sonra her tarife uygulama dönemi için yapacakları tüketim tahminleri, gerçekleştirecekleri şebeke genişleme gereksinimi çalışmaları ve diğer teknik parametreler çerçevesinde senelik yatırım planları hazırlayacaklardır. Söz konusu planlar EPDK’ya onay için sunulacak ve dağıtım şirketleri, onay sonrasında yatırımları gerçekleştirmekle yükümlü olacaklardır. Yükümlenilen yatırımların olması gereken miktarda ve şekilde gerçekleştirilip gerçekleştirilmediği, EPDK ve dağıtım şirketleri işbirliğinde gerçekleştirilecek olan yatırım denetim ve kalite ölçüm mekanizmaları yoluyla denetlenecektir. 7 3. YATIRIM DEĞERLENDİRMESİ EPDK tarafından halihazırda onaylanmış olan tarifeler, dağıtım şirketinin, gerçekleştireceği perakende satış ve elektrik dağıtım aktiviteleri ile yapılması öngörülen yatırımlar üzerinden makul bir getiri kazanmasını sağlayacak seviyede belirlenmiştir. Buna ek olarak, yatırımcılar, kayıp/kaçak ve işletme verimliliği gibi performans parametrelerinde belirlenen hedeflerin ötesinde bir iyileştirme sağlayarak öngörülen makul seviyenin üzerinde değer yaratma imkanına sahiptirler. Yatırımcı açısından yeni sistemin sunduğu fırsatlar ve imkanlar aynı zamanda enerji sektörünün gelişimine de önemli katkı sağlayacaktır. Bu fırsat ve imkanlar şu şekilde özetlenebilir: Yatırımcı, kayıp/kaçağın EPDK tarafından onaylanmış olan hedeflerden daha iyi bir performans göstermesiyle ortaya çıkan ek geliri elde tutma hakkına sahiptir. Bu sayede, Türkiye’de çok uzun yıllardır ciddi bir değer kaybına yol açan kayıp/kaçak oranı tek haneli rakamlara indirilebilecektir. Yatırımcı, geçiş dönemi süresince, belirlenen referans elektrik tedarik fiyatından daha düşük bir seviyeden elektrik tedarik ettiği takdirde aradaki farkı elde tutma hakkına sahiptir. Bu sayede, düşük maliyetli santrallerin kurulması teşvik edilecektir. Yatırımcı, işletme verimliliğinin EPDK tarafından onaylanmış olan hedeflerin altına indirilmesiyle ortaya çıkan ek geliri elde tutma hakkına sahiptir. Böylece, elektrik dağıtımında verimlilik tetiklenecektir. Özellikle 2010 yılından sonra, dağıtım şirketleri elektrik üretim alanına entegre olup, serbest piyasada enerji satışı ve dolayısıyla gelir elde edebilecektir. Bu sayede, elektrik sektöründe serbest piyasanın oluşması sağlanacaktır. Dağıtım şirketlerinin genel işletme verimliliği; faturalama, tahsilat gibi ana süreçlerin optimizasyonu, bölümler arası koordinasyonun etkinleştirilmesi, bilişim sistemlerinin ve altyapının geliştirilmesi ve çalışanların verimliliğinin artırılması yoluyla mevcut duruma oranla önemli ölçüde iyileştirilebilir. Daha genel bir açıdan bakıldığında, hızlı ve istikrarlı büyüyen enerji sektörü ve stratejik konumu ile Türkiye, Avrupa’nın en önemli elektrik pazarlarından biri konumundadır. Sağlam bir piyasa yapısının oluşturulması ve etkin düzenleme mekanizmalarının devreye girmesi sayesinde elektrik sektörünün gelecek yıllardaki büyüme potansiyeli daha da artmıştır. Sektörün yeniden yapılandırılması aşamasında Türkiye’de Avrupa ülkelerindekine benzer bir elektrik sektörü yapısı öngörülmüş, bağımsız düzenleyici kurum EPDK tarafından yönetilen şeffaf bir sistem ortaya konmuştur. Bunlara ek olarak, elektrik sektöründe dağıtımdan sonra üretimde devam edecek olan özelleştirme ve liberalleşme çalışmaları yatırımcılar açısından yeni fırsatlar yaratacaktır. Bugün Türkiye ekonomisi, uygulanmakta olan istikrarlı ekonomiye geçiş programı şemsiyesi altında gerçekleştirilen reformlar ve devam etmekte olan AB entegrasyonu sayesinde büyük 8 ölçüde istikrara kavuşmuş durumdadır. GSYİH 2004 yılında %8.9 ve 2005 yılında %7.4 oranında büyümüş, enflasyon oranı 2005 yılı sonunda %7.7 ile geçmiş 35 yıldaki en düşük seviyesine gerilemiştir. Düzelmekte olan makroekonomik görünüm, yabancı yatırımcıların, mali durumu ve borç yapısı güçlenen (Mayıs 2006’da 22 yıl sonra ilk kez fazla veren kamu maliyesini de dikkate alarak) Türkiye’de geniş ölçekli yatırımlar yapmalarını ve daha yüksek seviyede risk almalarını sağlamıştır. Ekonomik reformların hızla uygulamaya konması durumunda, önümüzdeki yıllarda Türkiye’deki doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının da ciddi oranlarda artması beklenmelidir. 9 4. TÜRKİYE ELEKTRİK SEKTÖRÜ Elektrik sektörü, Türkiye ekonomisinin büyük ve hızlı gelişim gösteren sektörleri arasında yer almaktadır. Mevcut tüketici fiyatlarında yaklaşık 12 milyar ABD$ satış hasılasıyla elektrik sektörü ülke ekonomisinde önemli bir yer teşkil etmektedir. Geçmiş dönemlerde yılda ortalama %8 artış gösteren elektrik talebi, sektörün Türkiye ekonomisinden aldığı payın önemli ölçüde artmasını sağlamıştır. Elektrik tüketimindeki büyüme hızı, Türkiye’deki diğer önemli sanayi dallarına ve ülke ekonomisindeki genel büyümeye oranla oldukça yüksek bir seviyede seyretmektedir. 2004 yılında, Türkiye’deki toplam elektrik tüketimi brüt 151 milyar kWh (2005 yılında 161 milyar kWh) ve net 121 milyar kWh (dağıtım/iletim kayıpları ve iç tüketim hariç) olarak gerçekleşmiştir. Sanayi müşteriler, tüketimin yaklaşık yarısını gerçekleştirirken, mesken tüketiciler %23’lük pay ile abone grupları arasında ikinci sıradadır. Üçüncü sırada yer alan ticari müşteriler abone grubunun toplam tüketimdeki payı ise (kamu kuruluşları hariç) %13 olarak gerçekleşmiştir. 2004 yılı itibariyle 19.8 milyar kWh seviyesinde olan sistem kayıp ve kaçakları uluslararası standartlara oranla oldukça yüksek bir seviyede bulunmaktadır. Bu nedenle, elektrik sektöründe gerçekleştirilmekte olan reformların ana hedeflerinden biri kayıp ve kaçağın OECD ülkeleri seviyesine indirilmesi olarak belirlenmiştir. 2004 yılında Türkiye’deki elektrik üretimi, ithalat ve ihracatı, sistem kayıp ve kaçakları ile önde gelen abone gruplarının tüketimleri aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. ÜR ET İM VE N ET T ÜK E Tİ M * , 2004 ÜRETİM ÜRETİM 150.7 150.7 TWh TWh İÇ İÇ TÜK TÜKETİM ETİM 5.6 5.6 TWh TWh TOPLAM TOPLAM GİRDİ GİRDİ 151.2 151.2 TWh TWh İTHALAT İTHALAT 0.5 0.5 TWh TWh İHRACAT İHRACAT 1.1 1.1 TWh TWh İLETİM İLETİM K KAYBI AYBI 3.4 3.4 TWh TWh DAĞITIM DAĞITIM K KAYBI AYBI 19.8 19.8 TWh TWh Sanayi Sanayi 59.6 59.6 TWh TWh Mesken Mesken 27.6 27.6 TWh TWh Ticari Ticari 15.7 15.7 TWh TWh Diğer Diğer Toplam Toplam tüketim tüketim * Rakamlar TWh olarak verilmiştir; 1 TWh = 1 milyar kWh Kaynak: TEDAŞ, TEİAŞ 10 18.3 18.3 TWh TWh 1121 21.1.1 TW TWhh Geçmişe yönelik veriler değerlendirildiğinde, elektrik tüketiminin genel olarak ekonomideki dalgalanmalardan nispeten az etkilendiği gözlemlenir. Gayri Safi Yurtiçi Hasıla 1980-2004 yılları arasında yılda ortalama %4 hızında artmış ve %4.7’lik bir standart sapma ile yüksek seviyede değişkenlik göstermiştir. Aynı zaman zarfında elektrik sektöründe tüketim artış hızı yaklaşık %8 olarak gerçekleşmiş ve bu artış ekonominin geneline oranla daha az değişkenlik göstermiştir (standart sapma: %3.2). Aşağıdaki grafikten de görülebileceği üzere, son 25 yılda Türkiye’deki elektrik tüketiminde sadece tek bir yılda azalma yaşanmıştır. ELEKTR İ K TÜK ET İ Mİ VE G SYİH BÜYÜMES İ KAR ŞIL AŞ TIRMASI, 1980-2004 GSYİH büyüme hızı (% ) 25 20 15 10 5 0 -5 -10 1980 1984 1988 1992 1996 2000 Ortalama büyüme = %4.2 Standar t sapma: % 4.7 Ortalama Standar t sapma: % 3.2 2004 Elektr ik tüketimi büyüme hızı (% ) 25 20 15 10 5 0 -5 -10 1980 büyüme = %7.7 1984 1988 1992 1996 2000 2004 Kaynak: TEDAŞ, TÜİK Hızlı talep artışına rağmen Türkiye’de mevcut 2,090 kWh olan ortalama kişi başına brüt tüketim miktarı ortalama tüketimin 6,460 kWh olduğu AB ülkelerine oranla oldukça düşük bir seviyede bulunmaktadır. Brüt talepte yıllık %7.7 seviyesinde bir büyüme öngören Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (“ETKB”) projeksiyonlarına göre, kişi başı tüketimin 2020 yılına kadar 5,700 kWh’e ulaşması beklenmektedir. Buna göre, 1980’li yıllar boyunca tüketim artış hızı tüm abone grupları için yaklaşık %8 civarında gerçekleşmiştir. Ancak 1990’lardan itibaren, mesken ve ticari müşterilerin tüketim artışı sanayi müşterileri önemli ölçüde geride bırakmıştır. Buna rağmen, sanayi abone grubu tüketimi günümüzde halen toplam tüketimin yaklaşık yarısını oluşturmaktadır. Abone gruplarının son 25 yıldaki tüketim artışı bir sonraki grafikte gösterilmektedir. 11 T ÜK ET İC İ GRUPLAR I BA ZINDA N ET ELEKTR İK T Ü KET İM İ , 1 980 - 2 00 4 (TWh ) 1 21 .1 TWh 15% 98.3 TWh Büyüme hızı: 7.7% 17% 10% 67.4 TWh 20.4 TWh 6% 9% 22% 64% 1980 29.7 TWh 5% 10% 19% 66% 1985 Sanayi 46.8 TWh 13% 5% 20% 62% 1990 Mesken 0.9 1 .7 3.5 TAHMİNİ SEK TÖR GELİRİ (milyar ABD$) 16% 6% 13% 23% 24% 22% 50% 56% 1995 Ticarethane 5.1 49% 2000 2004 7.7 1 1 .5 Diğer* * Resmi kurumlar, aydınlatma,tarımsal sulama ve okul, hastane gibi kar amacı gütmeyen kuruluşlar tarafından kullanılan elektrik Kaynak: TEDAŞ, TEİAŞ Yüksek talep artışı beklentisinin ardında yatan temel faktörler, ekonomide beklenen genel büyüme, nüfus artışı, günlük hayatta elektrik kullanımının artması ve sanayi üretiminde genişlemedir. Kamuya ait iletim şirketi TEİAŞ’ın üretim ve yurt içi toplam tüketim artış tahminlerine göre 2009 yılına kadar elektrik üretiminde arz fazlası olacağı öngörülmektedir. Bu tarihten sonra ihtiyaç duyulan kapasite artışı yatırımlarının öncelikle özel sektör tarafından karşılanması hedeflenmiştir. Özel sektör yatırımlarının yeterli olmaması durumunda, Strateji Belgesi’nde belirtildiği üzere, gerekli yatırımları kamunun gerçekleştirmesi, ithalatın arttırılması ya da mevcut tesislerin iyileştirilmesi gibi bir takım önlemler alınacaktır. Türkiye’de elektrik sektörü yakın zamana kadar kamuya ait tekel konumundaki Türkiye Elektrik Kurumu (“TEK”)’nun kontrolü altında kalmıştır. 1993 yılında, piyasa liberalleşme ve özelleştirme hedefleri doğrultusunda TEK; TEAŞ (üretim, iletim ve toptan satış) ve TEDAŞ (dağıtım) olmak üzere ikiye ayrılmış; daha sonra, 2001 yılında Elektrik Piyasası Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle, TEAŞ; EÜAŞ (üretim), TETAŞ (toptan satış) ve TEİAŞ (iletim) olmak üzere üçe bölünmüştür. Bu çerçevede: 12 EÜAŞ’ın, TEAŞ’tan termik santrallerin ve Devlet Su İşleri’nden hidroelektrik santrallerin mülkiyetini ve işletmesini devralması öngörülmüştür. EÜAŞ’a, özel sektör üretim yatırımlarını dikkate almak suretiyle ve EPDK onaylı üretim kapasite projeksiyonu uyarınca, gerektiğinde yeni üretim tesisleri kurma, kiralama ve işletme hakkı da verilmiştir. TETAŞ, mevcut enerji alım ve satış anlaşmalarını TEAŞ’tan ve TEDAŞ’tan devralarak toptan satış işlemlerinin gerçekleştirilmesi amacıyla kurulmuştur. Ayrıca, TETAŞ’ın, Yap İşlet (“Yİ”), Yap İşlet Devret (“YİD”) ve İHD üretim sözleşmeleri ile ortaya çıkan maliyetlerin karşılanmasını da üstlenmesi öngörülmüştür. TEİAŞ, kamu mülkiyetindeki tüm iletim tesislerini devralmıştır ve kurulması öngörülen yeni iletim tesisleri için iletim yatırım planının hazırlanmasından, yeni iletim tesislerinin kurulmasından ve işletilmesinden ve piyasa mali uzlaştırma sisteminin çalıştırılmasından sorumludur. 1 993 öncesi P İYA SA YAP IS IN IN GEL İ Şİ Mİ TEK TEK Bugün 1 993 - 2003 (üretim, (üretim, iletim iletim ve ve dağıtım) dağıtım) TEAŞ TEDAŞ TEDAŞ (üretim ve iletim) EÜAŞ EÜAŞ (üretim) (üretim) TEİAŞ TEİAŞ (iletim) (iletim) (dağıtım) (dağıtım) TETAŞ TETAŞ (toptancı) (toptancı) 21 21 ŞİRK ŞİRKET ET ((dağıtım) dağıtım) Kaynak: ÖİB Kamunun elektrik sektörü üzerindeki hakim konumu günümüzde hala devam etmektedir. 2004 yılı itibariyle, EÜAŞ ve bağlı ortaklıkları, Türkiye’de kurulu toplam elektrik üretim kapasitesinin %59’una sahiptir ve üretimin %45’ini gerçekleştirmektedir. İletim ve toptan satışta, TEİAŞ ve TETAŞ kamuya ait şirketler olarak faaliyet göstermektedirler. TEDAŞ ve sahibi olduğu dağıtım şirketleri, mevcut 21 dağıtım bölgesinin 20’sinde dağıtım faaliyetlerini gerçekleştirmekte ve dağıtımda %98, perakende satışta %71 pazar payıyla sektöre hakim konumda bulunmaktadırlar. 13 ELEKTR İ K S EK TÖRÜ TEDAR İK Zİ NC İR İ ENERJ İ SEK TÖRÜ TEDARİK ZİNCİRİ ÜRETİM K AMU/ÖZEL SEK TÖR MÜLK İYETİ Halen kamu ağırlıklı olmasına karşı son 5 yılda özel sektörün payı artmaktadır EÜAŞ ve bağlı ort. İLETİM Tamamen devlet kontrolündedir TEİAŞ Özel üreticiler* DAĞITIM Henüz 21 dağıtım bölgesinin 20’ si devlet kontrolünde bulunmaktadır KCETAŞ 2% PERAK ENDE Serbest müşteriler TEDAŞ dışındaki kanallardan elektrik alabilir konumdadır TEİAŞ müşterileri ve diğer Oto7% prodüktörler 39% 45% 21 % 1 00% 1% 98% KCETAŞ 1 6% Oto-prodüktörler TEDAŞ Kam u Şirke tle ri * Yİ, YİD, İHD Sözleşmeleri çerçevesinde elektrik üreten özel şirketler ve mobil üreticiler Kaynak: TEİAŞ, TEDAŞ 14 TEDAŞ 71 % 5. EKLER A B ON E SAY IS I ( ‘ 0 0 0) , 2 0 05 # BÖLGELER 1 Dicle EDAŞ 2 Vangölü EDAŞ 3 Aras EDAŞ 4 Çoruh EDAŞ 5 Fırat EDAŞ 6 Çamlıbel EDAŞ 7 Toroslar EDAŞ 8 Meram EDAŞ 9 Başkent EDAŞ 10 Akdeniz EDAŞ 11 Gediz EDAŞ 12 Uludağ EDAŞ 13 Trakya EDAŞ 14 AYEDAŞ 15 Sakarya EDAŞ 16 Osmangazi EDAŞ 17 Boğaziçi EDAŞ 19 Menderes EDAŞ 20 Göksu EDAŞ 21 Yeşilırmak EDAŞ TOPLAM Mesken Ticar ethane Resmi Dair e 755.0 103.8 5.3 314.4 34.5 3.8 561.7 73.9 7.9 801.3 89.7 7.0 501.5 63.7 5.4 589.6 62.0 5.0 2,043.4 316.9 10.9 1,140.6 159.3 12.4 2,333.6 324.4 18.1 1,000.8 164.4 7.5 1,800.7 301.9 9.3 1,721.5 254.9 12.5 598.3 90.1 5.3 1,510.1 319.6 1.7 1,060.7 164.4 4.6 964.5 141.0 7.6 2,786.5 558.2 5.0 1,081.0 155.3 7.2 371.3 40.3 3.6 1,149.0 148.9 9.5 23,085.4 3,567.4 1 49.7 Sanayi 4.1 2.8 3.3 5.6 3.2 7.6 12.0 12.9 36.1 7.5 11.7 14.5 6.5 13.6 9.3 11.8 84.0 30.9 7.3 4.3 Tar ımsal Sulama 12.7 0.9 0.7 1.7 20.4 3.2 52.0 35.1 8.6 63.4 53.3 14.4 2.0 0.4 2.3 14.2 0.2 40.5 7.2 23.4 Diğer 17.4 4.3 26.0 21.4 6.3 14.0 30.8 48.7 29.6 30.8 35.3 41.0 12.7 9.4 19.1 22.1 87.9 31.2 7.1 29.3 TOPLAM 898.3 360.8 673.5 926.7 600.5 681.3 2,466.1 1,409.0 2,750.4 1,274.4 2,212.2 2,058.8 714.9 1,854.8 1,260.4 1,161.2 3,521.9 1,346.2 436.8 1,364.4 289.1 356.7 524.4 27,972.6 Sanayi 818 83 100 441 608 576 4,340 1,180 1,901 465 3,493 2,209 1,538 1,244 1,646 1,573 3,103 1,041 1,461 1,020 Tar ımsal Sulama 441 7 12 1 92 61 403 933 93 156 403 101 87 0 4 121 4 132 99 39 Diğer 1,162 185 265 164 163 191 1,151 477 986 414 1,078 656 366 442 529 353 645 662 177 359 TOPLAM 4,003 757 1,326 1,664 1,644 1,560 10,034 4,320 8,041 4,035 9,447 5,970 3,040 6,315 4,134 3,418 14,074 4,050 2,370 2,994 28,839 3,1 89 1 0,423 93,1 96 Kaynak: TEDAŞ T ÜK ET İM ( G W h) , 2 0 05 # 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 19 20 21 BÖLGELER Dicle EDAŞ Vangölü EDAŞ Aras EDAŞ Çoruh EDAŞ Fırat EDAŞ Çamlıbel EDAŞ Toroslar EDAŞ Meram EDAŞ Başkent EDAŞ Akdeniz EDAŞ Gediz EDAŞ Uludağ EDAŞ Trakya EDAŞ AYEDAŞ Sakarya EDAŞ Osmangazi EDAŞ Boğaziçi EDAŞ Menderes EDAŞ Göksu EDAŞ Yeşilırmak EDAŞ TOPLAM Kaynak: TEDAŞ 15 Mesken Ticar ethane Resmi Dair e 1,023 285 274 291 74 117 559 143 247 710 219 129 470 145 166 512 131 90 2,626 1,056 459 1,144 428 158 2,989 1,427 645 1,209 1,412 379 2,810 1,278 385 1,923 821 260 695 242 112 2,851 1,633 145 1,137 626 191 892 348 132 5,090 4,882 350 1,223 807 187 407 159 67 1,130 316 129 29,690 1 6,431 4,623 K A Y IP V E K A ÇA K , 2 00 5 # 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 19 20 21 BÖLGELER Dicle EDAŞ Vangölü EDAŞ Aras EDAŞ Çoruh EDAŞ Fırat EDAŞ Çamlıbel EDAŞ Toroslar EDAŞ Meram EDAŞ Başkent EDAŞ Akdeniz EDAŞ Gediz EDAŞ Uludağ EDAŞ Trakya EDAŞ AYEDAŞ Sakarya EDAŞ Osmangazi EDAŞ Boğaziçi EDAŞ Menderes EDAŞ Göksu EDAŞ Yeşilırmak EDAŞ TOPLAM Kaynak: TEDAŞ 16 Alınan Elektrik (GW h) 11,219 1,998 1,942 1,943 1,918 1,738 11,547 4,652 9,045 4,447 10,174 6,643 3,375 7,049 4,712 3,670 16,804 4,453 2,653 3,393 Satılan Elektr ik (GW h) 4,003 757 1,326 1,664 1,644 1,560 10,034 4,320 8,041 4,035 9,447 5,970 3,040 6,315 4,134 3,418 14,074 4,050 2,370 2,994 K ayıp ve K açak (GW h) 7,216 1,241 615 279 274 178 1,513 332 1,004 412 727 674 336 734 578 252 2,730 403 283 399 K ayıp ve K açak (% ) 64.3% 62.1% 31.7% 14.4% 14.3% 10.3% 13.1% 7.1% 11.1% 9.3% 7.1% 10.1% 9.9% 10.4% 12.3% 6.9% 16.2% 9.1% 10.7% 11.8% 1 1 3,376 93,1 96 20,1 81 1 7.8%