Robert Dankoff, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü
Transkript
Robert Dankoff, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: 477-482 KİTAP TANITIMI Şaban DOĞAN* Robert Dankoff, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü, Katkılarla İngilizceden Çeviren: Semih Tezcan, YKY’de 2. Baskı, ISBN 978-975-08-1458-7 Evliyâ Çelebi ve Seyahatnâmesi üzerinde yapılan çalışmalar artarak devam etmektedir. Ancak böylesine sıradışı ve muazzam bir eser üzerinde yapılması gereken birçok çalışma olduğu da muhakkaktır. Evliyâ Çelebi’nin Türkçeyi, Türkçenin sözvarlığını ve eserini yaratmak için yararlandığı bütün dillerin sözvarlıklarını kendine özgü bir biçimde kullanmış olması sebebiyle Seyahatnâme’yi aslından okumak ve gereğince anlayabilmek, yani yazarın açıkça dile getirdiği veya kapalıca îmâ ettiği, kelime oyunlarıyla süslediği her şeyi anlayabilmek hiç de kolay değildir. Zira Evliyâ Çelebi’nin alışılagelmiş Osmanlıca metinlerden çok farklı bir dili vardır. Bu husus, burada tanıtmak istediğimiz eserin 17-29. sayfaları arasında “Evliyâ’nın Sözvarlığı ve Dili Kullanışı” başlığıyla detaylı olarak işlenmiştir. Seyahatnâme gibi özel, dil kullanımının çağının diğer eserlerinden farklılık gösterdiği eserleri gereği gibi anlayabilmek için okuma sözlüklerine ihtiyaç vardır. Seyahatnâme üzerinde uzun yıllar çalışmış olan Amerikalı Türkolog Robert Dankoff bu ihtiyacı görmüş ve karşılamıştır.1 Dankoff tarafından hazırlanan sözlüğün Semih Tezcan gibi ömrünü Türkoloji çalışmalarına adamış bir bilim insanı tarafından Türkçeye çevrilmiş olması da ayrıca önemlidir. Zira Tezcan, sadece eseri büyük titizlikle çevirmekle yetinmemiş, yazarla işbirliği halinde, sözlüğe ekleme ve düzeltme önerileriyle katkıda da bulunmuştur. Bu husus önsözde Dankoff tarafından dile getirilmiş, eserin künyesine de yansıtılmıştır. * Doç. Dr., Abant İzzet Baysal Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, e-posta:sdogan@ibu.edu.tr 1 İngilizce olarak yayınlanmış olan orijinali: R. Dankoff, An Evliya Çelebi Glossary: Unusual, Dialectal and Foreign Words in the Seyahat-name. Sources of Oriental Languages and Literatures, yayınlayanlar Şinasi Tekin & Gönül Alpay Tekin. Cambridge, Mass. 1991. 477 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13:477-482 İlk olarak 2004 yılında Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi’nde basılan Evliya Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü’nün (EÇSOS) YKY’deki birinci baskısı (önceki baskıya göre epeyce) genişletilmiş olarak 2008’de yapılmış, Mayıs 2013’te de yeniden gözden geçirilmiş ve yine genişletilmiş olan YKY’deki ikinci baskısı okuyucuyla buluşmuştur. EÇSOS 2013 şu bölümlerden oluşmaktadır: Önsözler, Çeviri Üzerine, Giriş, Evliyâ’nın Söz Varlığı ve Dili Kullanışı, Seyahatnâme’de AnadoluRumeli Türkçesi Ağızları, Öteki Türk Dilleri, Seyahatnâme’de Yeryüzü Dilleri, Okuma Sözlüğü, Ağızlardan ve Dillerden Örnekler, Kelime Listeleri. Eserin adına bakarak çalışmayı sadece bir sözlük olarak değerlendirmek yanlış olur. Zira Okuma Sözlüğü bölümünden önce ve sonra yer alan bölümlerin her birinde Evliyâ Çelebi ve eseri üzerinde okuyucuyu aydınlatan çok önemli bilgiler yer almaktadır. Eserde Önsöz (s. 9), İkinci Baskı İçin Önsöz (s. 10) ve Üçüncü Baskı İçin Önsöz (s. 11)’den sonra Çeviri Üzerine (s. 11) başlıklı kısa bir bölüm yer almaktadır. Bu bölümde, okuyucunun eseri kullanımını kolaylaştırmak için çeviride tutulan yol hakkında kısa bilgiler bulunur. Giriş’te Seyahatnâme’nin sadece Türkçe için değil, birçok değişik alan için zengin bir kaynak olduğu vurgulanmış, EÇSOS’a alınan kelimelerin hangi gerekçelerle esere alındığı, alınmayan kelimelerin neden çalışma sınırları dışında tutulduğu izah edilmiştir. Giriş’ten sonra Evliyâ’nın Sözvarlığı ve Dili Kullanışı (s. 17-29) yer almaktadır; burada Seyahatnâme’yi anlamak için neden okuma sözlüğüne ihtiyaç duyulduğu açıkça ortaya konmuştur. Bu bölüm, Kelime Türetmece ve Kelime Çarpıltmaca (s. 17), Klişeler ve Serbest Çeşitlemeler (s. 22), Karışık Deyimler (s. 24), Kelimelerin Yazılışı ve Fonolojisi (s. 26) alt bölümlerinden oluşur, bu başlıklar altında Evliyâ’nın dili alışılagelmişin dışında kullanımına çeşitli örnekler verilmektedir. Her satırı yıllar süren emek ürünü olduğu ilk bakışta dahi sezilebilen bu bölüm, okuyucuyu adeta Seyahatnâme’nin büyülü dünyasına hazırlamaktadır. Bu bölümden sonra Seyahatnâme’de Anadolu-Rumeli Türkçesi Ağızları, Öteki Türk Dilleri (s. 30) başlığıyla Seyahatnâme’de yer alan ağız malzemesi üzerine tespit ve değerlendirmeler yapılmış, Evliyâ’nın ağız malzemesini verişi ve işleyişi üzerine de çeşitli bilgiler aktarılmıştır. Seyahatnâme’de birçok diyalekt özellikleri bulunduğu bilinmektedir. Seyahatnâme üzerine ağız araştırması yapacaklara rehber niteliğindeki bu bölüm de pek önemlidir. Eserin okuma sözlüğünden önceki son bölümü Seyahatnâme’de Yeryüzü Dilleri’dir (s. 40-51). Bu bölümde Evliyâ Çelebi’nin dünya dilleri üzerine 478 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: 477-482 anlattıkları bir araya getirilmiştir. Onun çeşitli dünya dilleri hakkındaki düşüncelerinden, çeşitli dillerden yaptığı kayıtlara, Evliyâ’nın kayıtlar üzerine yapılmış modern çalışmalara kadar birçok ilgi çekici husus işlenmiştir. Bundan sonra eserin ana bölümü olarak nitelendirilebilecek Okuma Sözlüğü yer almaktadır. Bu bölümde Seyahatnâme’deki eskicil, yabancı ve yöresel kelimelerle deyimler alfabetik olarak verilmiştir. Sözlüğe alınmış her maddenin anlamı kısaca verilmiş, kelime ve deyimlerle ilgili dikkat çekici hususlar vurgulanmıştır. Kelime ve deyimlerin eserin neresinde, nasıl kullanılmış olduğu cilt, varak, sayfa, satır numaraları verilerek, cümle veya cümlenin bir kısmı alıntılanarak örneklendirilmiştir. Yalnız bir kere geçen, dolayısıyla sözlüğe tek bir veri ile alınmış kelime ve deyimler olduğu gibi, Seyahatnâme’de birçok kere kullanılmış olan, fakat başka metinlerde görülmeyen bazı kelime ve deyimler 7-8, hatta daha fazla veriyle sözlüğe alınmış, metin bağlamına göre anlam farklılıkları varsa, bunlar da belirtilmiştir. Bu bölümün ardından Ağızlardan ve Dillerden Örnekler, Kelime Listeleri (s. 255-261) başlıklı bölüm gelmektedir. Bu bölümde, Seyahatnâme metninde yer alan Evliyâ tarafından hazırlanmış kelime listeleri verilmiştir. Bolu, Maraş, Bitlis, Diyarbekir ağızlarıyla, Azerice, Tatarca ve Nogaycaya ait kelime listeleri vs. yer almaktadır. Ağız çalışmaları için hazine değerindeki bu verilerin Okuma Sözlüğü’nde bir araya getirilmiş olması eserin değerini bir kat daha artırmaktadır. Bu bölümün ardından Seyahatnâmede yer alan Avrupa Dilleri (s. 265-272) ve Slav Dilleri (s. 273-275), Kafkas Dilleri (s. 276-278), Doğu Dilleri (s. 279-286), Afrika Dilleri’ne (s. 287-289) ait veriler karşılıklarıyla birlikte gösterilmiştir. Dankoff’un ifadesiyle EÇSOS’un YKY’deki “ilk baskı”sına, 2004 baskısında bulunmayan 100 civarında yeni madde eklenmiş, bundan başka verilere ve anlamlara ilişkin yüzlerce düzeltme ve ekleme yapılmıştır. Ayrıca 2004 baskısında 1896-1938 yılları arasında yayınlanmış olan 10 ciltlik İstanbul baskısına yapılan göndermeler YKY’de eserin tüm ciltlerinin basımının tamamlanmış olması sebebiyle verilerin eski baskıdaki yerini gösterme gereği kalmadığından EÇSOS 2008’de bunlar çıkarılmıştır. Tanıtımını yaptığımız EÇSOS 2013’te ise 63 yeni maddebaşı bulunmaktadır. Bunların dışında yine yazarın ifadesiyle yaklaşık 60 madde yeni verilerle zenginleştirilmiş, birkaç maddede de bazı düzeltmeler yapılmıştır. Diğer baskılarda bulunmayıp EÇOS 2013’e eklenen maddeler aşağıdadır: 479 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13:477-482 EÇSOS 2013’te aşağıdaki maddelerde de kimi eklemeler, değişiklikler ve düzeltmeler yapılmıştır. Yeni baskı ile eskiler arasındaki farkları ortaya koymak ve eski baskı kullanıcılarına da rehberlik etmek bakımından çok önemli olduğunu düşündüğüm düzeltilen ve eklenen maddelere ait yukarıdaki listeyi bana veren Prof. Semih Tezcan’a şükranlarımı 480 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: 477-482 sunmak isterim. Prof. Tezcan, EÇSOS 2013’te berveci maddesiyle ilgili düzeltmenin ve yeni eklenen zāġī maddesinin teknik bir aksaklık dolayısıyla baskıya yansıtılamadığını ifade etti. Kendisinin izni ile, baskıda unutulan bu düzeltmeyi ve eklemeyi burada vermek istiyorum. Yaşanan aksaklık olmasaydı, EÇSOS 2008’de bruçi biçiminde yer almış olan madde EÇSOS 2013’te aşağıdaki şekilde düzeltilmiş olarak yer alacaktı: berveçī Hindistan’da Bharuch şehrinde üretilen bir dokuma türü, belki bandhanī diye adlandırılan dokuma (bkz. Wikipedia Bharuch, Bandhani). Şehrin adı, Kâtib Çelebi, Cihānnümā, Revân Köşkü yazma no. 1624 72b9’da Bervec okunacak biçimde harekelenmiştir. I 192a1 Bu eṣnāf daḫı seyisḫāneler üzre dükkānların lekefūrī ve berveçī ve İmām Rıżā bezi ve Muṣul ve Diyārbekir bezleri ve Aḥmed-ābād ve ḫıtāyī bezlerinden ḳapama ḫilʿatlar ile dükkānların bezeyüp; 201a8 ehl-i kāsib, bezzāzān-ı boġaṣıcıyān (…) bunlar lekefūrī ve berveçī ve ḫıtāyī ve şāmī ve zāġī ve mellāyī elḥāṣıl gūnā-gūn elvān bezleri bāft ederek geçerler; III 13b5 (Konya) Ve ʿulemāları muḥteşemāne gūnā-gūn ṣūflar ve bervecī-yi zāġī (metinde: berveccī zāʿī ) ve mellāyī bezler geyerler; X Q 326b/ P 323b ʿıydıyye bir ḳat beyāz sūzenī lipāçeler ve elli ḫıtāyī ve elli bervecī boġası ve elli Gücerāt ḳutnı …; X Y 418a1 birer Gücerāt ve birer bervecī bezler verüp Eklenmesi gerekirken EÇSOS 2013'e girmemiş olan madde de şudur: zāġī (pamuk ve dokuma hakkında) mavi, mavimsi. Farsça zāġ St. 606 zāġ “a small, whitish crow”, krş. Redhouse 1002 zāġ-çeşm “light blue eyed”kelimesinden Ar. nisbet eki ile türetilmiş sıfat. krş. Redhouse 1002 zāġ-çeşm “light blue eyed”. II 295a10 (Nahcevan) ammā maḥṣūlāt-ı menbūtātının memdūḥātından yedi elvān pembesi olur; meselā pembe-i zāġī ve monlāyī ve zaʿferānī ve laʿlī ve ḫās u beyāz pembesi ; IV 279a36 ḳu nī-i 481 AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13:477-482 Gücerāt ve zencīrbāf u zerbāf ve zāġī ve mellāyī ve ḳa īfe-i Keşānī ve ḥarīr-i ahīcānī ve ḳu nī-i Yezdī ve niçe bunun emsāli gūnā-gūn yedi yük aḳmişe-i fāḫireler Çok uzun ve yorucu bir çalışmanın meyvesi olan bu muhteşem eser için yazar Robert Dankoff'a, çevirmen Semih Tezcan’a ve eseri şu andaki “geliştirilmiş baskı” ile yeniden okuyucuyla buluşturan YKY’ye teşekkürlerimizi sunuyoruz. 482