TANZİMÂT`TAN II. MEŞRÛTİYET`E KADAR (1839-1908)
Transkript
TANZİMÂT`TAN II. MEŞRÛTİYET`E KADAR (1839-1908)
T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TEMEL ĐSLÂMĐ BĐLĐMLER ANABĐLĐM DALI TEFSĐR BĐLĐM DALI TANZĐMÂT’TAN II. MEŞRÛTĐYET’E KADAR (1839-1908) MATBU TÜRKÇE KUR’ÂN-I KERĐM TERCÜME VE TEFSĐRLERĐ (Yüksek Lisans) Murat KAYA Danışman Yrd. Doç. Dr. Fatih ÇOLLAK Đstanbul - 2001 ÖNSÖZ.............................................................................................................................9 KISALTMALAR…………………………………………………………...…………12 GĐRĐŞ TANZĐMÂT DÖNEMĐ ĐCTĐMÂĐ VE ĐLMĐ DURUM I- Tanzîmât Fermanı’nın Đlanı ve Etkileri………………….…………………...14 II- Tanzîmât’la Gelen Toplumsal Değişme.........................................................17 III- Tanzîmât Dönemi Đslâm Uleması’nın Durumu……………..……………...20 IV- Tanzîmât Dönemi’nde Medreselerin Durumu……………………………..22 V- Tanzîmât Döneminde Dînî Durum.................................................................27 VI- Tanzîmât Döneminde Tercüme Hareketleri .................................................29 BĐRĐNCĐ BÖLÜM KUR’ÂN-KERĐM’ĐN TERCÜMESĐ MESELESĐ I- Tercüme, Tefsîr ve Meal Kelimelerinin Tanımı..........................................................31 A-Tercüme……………………………………………………………………...31 B- Tefsîr .............................................................................................................32 C- Meal…………………………………………………………………………33 II- Tercüme Çeşitleri ……………………………………………………………...…...34 III- Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Üzerine Tartışmalar .................................................36 IV- Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Tarihi .......................................................................39 A- Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye Tercümesi ......................................................41 B- Anadolu’da Tercüme Faaliyetleri…………………………………...………47 1 C- Osmanlıca Tercümeler ..................................................................................51 D- Kur’ân Tercümeleri’nin Dil Açısından Taşıdığı Kıymet…………...............55 ĐKĐNCĐ BÖLÜM TANZĐMAT’TAN II. MEŞRUTĐYET’E KADAR (1839-1908) MATBÛ TÜRKÇE KUR’ÂN-I KERĐM TERCÜME VE TEFSĐRLERĐNĐN TANITIMI I- Tanzîmât’tan II. Meşrutiyet’e Kadar Matbû Türkçe Kur’ân-ı Kerîm Tercüme ve Tefsîrlerinin Listeleri......................................................................................................57 A-Kronolojik Liste .............................................................................................57 B-Tam Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi............................................................60 C- Cüz’ Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi …………………………………….61 D- Sûre Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi …………………………………….62 E-Âyet Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi ............................................................63 F-Kur’ân-ı Kerîm Fihristleri................................................................................64 G- Ulumu’l-Kur’ân’la Đlgili Eserler....................................................................64 II- Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Tam Kur’ân-ı Kerîm Tercüme ve Tefsîrleri..........................................................................................................................65 A-Tefsîrî Mehmed Efendi b. Hamza ve Tercüme-i Tefsîr-i Tibyân.............................................................................................................................65 1- Tefsîrî Mehmed Efendi b. Hamza…………………….......................65 2- Tercüme-i Tefsîr-i Tibyân....................................................................66 3- Terceme-i Tefsîr-i Tibyân’dan Örnek Metinler...............................71 B-Ortaköylü Ferruh Đsmail Efendi ve Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib……...73 1- Ortaköylü Ferruh Đsmail Efendi..........................................................73 2-Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib ...........................................74 3- Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib’den Örnek Metinler .........80 C- Ahmed b. Abdullah Nâsıh Ğurâbzâde ve Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’lEnvâr ..............................................................................................................................83 2 1-Ahmed b. Abdullah Nâsıh Ğurâbzâde ................................................83 2- Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr ..............................................84 3- Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr Tefsîrinden Örnek Metinler..86 D- Mevlânâ Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarâbâdî ve et-Tefsîru’lCemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî............................................................................................88 1- Mevlânâ Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarâbâdî………….88 2- et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî …………………….……90 3- et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî’den Örnek Metinler……...93 E- Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî ve el-Đtkân fî Tercümeti’l-Kur’ân..95 1-Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî .............................................95 2- el-Đtkân fî Tercümeti’l-Kur’ân ...........................................................95 3- el-Đtkân fî Tercümeti’l-Kur’ân’dan Örnek Metinler ………………..96 F-Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî (Nuhavi) ve Kitâbü’l-Beyân fî Tefsîri’lKur’ân..............................................................................................................................96 1- Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî (Nuhavi) ................................96 2- Kitâbü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân .....................................................97 3- Kitâbü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân’dan Örnek Metinler...................100 G- Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâcc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî elMûsevî el-Bâküvî ve Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık. …………..….102 1- Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâcc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî el-Mûsevî el-Bâküvî……………………………………………………………….….102 2- Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık………………..….104 3- Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık’tan örnek Metinler...108 III-Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Cüz’ Tercüme ve Tefsîrleri...111 A- Osman Necâtî ve Tefsîru’n-Necât (30. Cüz’)……………..………………111 1- Osman Necâtî……………………………………..………………..111 2- Tefsîru’n-Necât’ın Muhtevâsı ve Örnek Metinler.............................112 3 B-Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim es-Semerkandî ve Nebe’ Cüz’ü Tefsîri Tercümesi ……………………………………………..……………...….……115 1- Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim es-Semerkandî...............115 2- Nebe’ Tefsîri Tercümesi …………...………………………..……..117 3- Nebe’ Tefsîri Tercümesi’nden Örnek Metinler……………….……118 IV-Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Müstakil Sûre Tercüme ve Tefsîrleri……………………………………………………………………………120 A-Seyyid Muhammed Ârif ve Tefsîr-i Sûre-i Mülk .............….……..............120 1-Seyyid Muhammed Ârif ……………………………………………120 2- Tefsîr-i Sûre-i Mülk ……………………………………………….120 3-Tefsîr-i Sûre-i Mülk’ten Örnek Metinler …….………………...…..121 B- Anonim, Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri...................................................122 1- Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri .....................................................122 2- Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri’nden Örnek Metinler ...................123 C-Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî ve Netîcetü’t-Tefâsîr fî Sûret-i Yûsuf.............................................................................................................................124 1- Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî ................................................124 2- Netîcetü’t-Tefâsîr fî sûreti Yûsuf .....................................................126 3- Netîcetü’t-Tefâsîr fî sûreti Yûsuf’tan Örnek Metinler .…...………128 D-Gözübüyükzâde Đbrahim el-Kayserî ve Tercüme-i Sûre-i Duhâ ve’l-Kadr ve’lAsr.................................................................................................................................129 1. Gözübüyükzâde Đbrahim el-Kayserî …...........................................129 2. Tercüme-i Sûre-i Duhâ ve’l-Kadr ve’l-Asr........................................130 a. Tercüme-i Sûre-i Duhâ………….………..………………..130 b. Tercüme-i Sûre-i Kadr ……….………..………………….131 c. Tercüme-i Sûre-i Asr ............................................................132 E- Muhammed b. Đbrahim ve Kıssa-i Zîbâ tercüme-i Yûsuf ve Züleyha ....…134 1-Muhammed b.Đbrahim ……………………………………………..134 4 2- Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yûsuf ve Züleyha …………..…………....134 3- Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yûsuf ve Züleyha’dan Örnek Metinler……137 F-Anonim, Tefsîr Tercümesi: Âyetü’l-Kürsî Đhlas, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr, Kevser Sûreleri……….…………..……………………………………………….…..138 Tefsîr Tercümesi’nden Örnek Metinler……………………………….140 G- Giridli Sırrı Paşa ve Sûre Tefsîrleri..............................................................140 1- Giridli Sırrı Paşa ...............................................................................140 2- Sırr-ı Kur’ân, Ahsenü’l-Kasas, Sırr-ı Meryem, Sırr-ı Furkân …..142 a- Sırr-ı Kur’ân ………………………………………...……142 b- Ahsenü’l-Kasas …………………………………..………143 Ahsenü’l-Kasas’tan Örnek Metinler ………….…….145 c- Sırr-ı Meryem ……………………………………....……146 Sırr-ı Meryem’den Örnek Metinler…………....…….147 d- Sırr-ı Furkân/Tefsîr-i Sûre-i Furkan.....................................148 H- Mehmed Fevzî Efendi ve Risâle-i Rûhu’s-Salâh Đle el-Havâssu’n-Nâfia fî Tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa……………………………………….…..……………..……150 1- Mehmed Fevzî Efendi……………………………….…………...150 2- Risâle-i Rûhu’s-Salâh Đle el-Havâssu’n-Nâfia fî Tefsîr-i Sûreti’lVâkıa...........................................................................................................................152 a- Risâle-i Rûhu’s-Salâh............................................................152 b- el-Havâssu’n-Nâfia fî Tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa.......................155 I- Muallim Ömer Nâcî Efendi Istanbulî ve Hulâsatü’l-Đhlâs………..…..……159 1- Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbulî ...............................................159 2- Hulâsatü’l-Đhlâs ……………………………………...…………160 3- Hulâsatu’l-Đhlâs’ın Muhtevâsı ve Örnek metinler ……...……….161 K- Ahmed Rüşdü Paşa ve Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân…162 1- Ahmed Rüşdü Paşa…………………………………………………162 5 2- Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân .............................163 3- Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân’ın Muhtevâsı ve Örnek Metinler .................................................................................................165 L- Şeyhî ve Riyâzu’l-Ğufrân.............................................................................168 1- Şeyhî .................................................................................................168 2- Riyâzu’l-Ğufrân ...............................................................................169 3- Riyâzu’l-Ğufrân’ın Muhtevâsı ve Örnek Metinler...........................170 M- Manastırlı Đsmail Hakkı Efendi ve Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn, Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha……………………………….…………………………………….....………..174 1- Manastırlı Đsmail Hakkı Efendi ......................................................174 2- Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn ve Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha……………………..175 a- Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn ...........................................................175 Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn’in Muhtevâsı ve Örnek Metinler...75 b- Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha……………………………………..178 V-Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Âyet Tercüme ve Tefsîrleri....179 A-Şeyhü’l-Đslâm Muhammed Es’ad Efendi ve Âyetü’l- Kürsî Tefsîri Tercümesi......................................................................................................................179 1- Şeyhü’l-Đslâm Muhammed Es’ad Efendi .......................................179 2- Âyetü’l- Kürsî Tefsîri Tercümesi....................................................180 3- Âyetü’l-Kürsî Tefsîri Tercümesi’nin Muhtevâsı ve Örnek Metinler 181 B- Necef Ali b. Hasan Ali et-Tebrizî ve Mişkâtü’l-Hayât fî Tefsîri’l-Âyât…............185 1- Necef Ali b. Hasan Ali et-Tebrizî………………..………………185 2- Mişkâtü’l-hayât fî tefsîri’l-âyât …..……………….….……….185 3- Mişkâtü’l-hayât fî tefsîri’l-âyât’ın Muhtevâsı ve Örnek metinler.187 6 C- Okçuzâde Muhammed Şâh Efendi ve Âyât-ı Erbaîn ve Ehadis-i Erbaîn...189 1-Okçuzâde Muhammed Şâh Efendi ...................................................189 2- Âyât-ı Erbain ve Ehâdis-i Erbaîn ..................................................190 D- Mustafa Cem’î ve Risâle-i Teavvüz ve Besmele Tercümeleri....................191 1- Mustafa Cem’î ................................................................................191 2- Risâle-i Teavvüz ve Besmele Tercümeleri........................................192 a- Risâle-i Teavvüz Tercümesi.............. ...................................192 b- Risâle-i Besmele Tercümesi..................................................194 E- Bereketzâde Đsmail Hakkı ve Necâib-i Kur’âniye……………….…...……195 1- Bereketzâde Đsmail Hakkı ……………………………………….195 2- Necâib-i Kur’âniye …………………………………..…………..196 3- Necâib-i Kur’âniyye’den Örnek Metinler ……………………….198 VI-Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Kur’ân-ı Kerîm Fihristleri…………………………………………………………………….….….....200 A- Hâfız Muhammed Vardârî ve Tertîb-i Zîbâ.................................................200 1- Hâfız Muhammed Vardârî................................................................200 2-Tertîb-i Zîbâ.......................................................................................202 B-Muhammed Şerif Efendi ve Mısbâhu’l-âyâti’l-celileti’l-Furkâniyye ve miftâhu’t-tefâsîri’l-cemileti’l-Kur’âniyye...................................................................204 1- Muhammed Şerif Efendi .................................................................204 2- Mısbâhu’l-âyâti’l-celileti’l-Furkâniyye ve miftâhu’t-tefâsîri’lcemileti’l-Kur’âniyye ....................................................................205 C-el-Hâfız Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamonî ve Mısbâhu’l-ihvân litaharriyât-ı âyi’l-Kur’ân...................................................................................206 1-el-Hâfız Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamonî .................................. 206 2- Mısbâhu’l-ihvân li-taharriyât-ı âyi’l-Kur’ân ……….……...…....206 VII- Tanzîmâttan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Ulûmu’l-Kur’ânla Đlgili Eserler A- Şâkir Ahmed Paşa ve Tertîb-i Nefîs............................................................209 7 1- Şâkir Ahmed Paşa.............................................................................209 2- Tertîb-i Nefîs ....................................................................................210 3- Tertîb-i Nefîs’den Örnek Metinler ………………………………212 B- Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbulî ve Đ’câz-ı Kur’ân..............................213 1-Muallim Ömer Naci Efendi Đstanbûlî ………………………………213 2- Đ’câz-ı Kur’ân....................................................................................213 3- Đ’câz-ı Kur’ân’dan Örnek Metinler...................................................213 SONUÇ.........................................................................................................................207 BĐBLĐYOĞRAFYA………………………………………...……………..…….……211 8 ÖNSÖZ Đnsanı varlık âlemine getiren, ona Kur’ân’ı ve beyânı öğreten Allah’a hamd olsun! Allah’tan aldığı her şeyi eksiksiz ve fazlasız olarak bizlere kadar ulaştıran raûf ve rahîm olan Rasûl-i Ekrem Efendimiz’e salât u selâm olsun! Kur’ân-ı Kerîm’i anlama faaliyet ve gayretleri daha onun Allah katından inmeye başladığı andan itibaren başlamış ve günümüze kadar artarak devam etmiştir. Đslâm’ın yayılma sürecinde, sosyal alandaki temasların, Kur’ân dilinin kullanıldığı sahaların hâricine taşmaya başladığı andan itibaren de anlama çabalarının diğer bir ayağı durumunda olan tercüme meselesi zuhur etmeye başlamıştır. Selmân-ı Fârisî’nin gayretlerini dikkate aldığımızda ise bu başlangıç tarihini vahyin inmeye başladığı ilk günlere kadar götürmek mümkündür. Yaşayan dünya dillerinin pek çoğuna çevrilen Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye tercüme edilmesi ise Türklerin Đslâm’ı kabul etmeleriyle birlikte başlamıştır. Müslüman Türklerin yaşadıkları tarihî devrelerin her birinde Türkçe Kur’ân tercüme ve tefsîrlerine rastlamak mümkün olmaktadır. Bunlar bizzat Arapça’dan olduğu gibi Farsça ve benzeri başka dillere yapılan tefsîrlerden de olabilmektedir. Tanzîmât devri, gerek daha önce yazılan, gerekse o dönemde yapılan tercüme ve tefsîrlerin matbaa yoluyla yaygınlaştırılarak geniş kitlelerine ulaştığı bir dönem olmuştur. Osmanlı toplumunun tarihî değişim kaderinin hızlanmaya başladığı, değer yargılarının, en azından üst kademelerde hareketlilik gösterdiği Tanzîmât döneminin bu tür bir tercüme patlaması ile aynı zamana denk düşmesi câlib-i dikkattir. Mütercimlerin, aslın manasını nakletmedeki acz ve noksanlarını dâimî olarak itiraf ederek yaptıkları tercümelerle, o zaman revaçta olan yeni düşünce akımlarına kapı açma gibi bir niyet taşıdıklarından söz etmek, II. Meşrûtiyet’e kadar devam eden süre için söz konusu değildir. Bu eserleri yayına hazırlayan kimselerin birçoğunun hareket noktası da sahipleri hayata veda etmiş olan kıymetli kitapları “kûşe-i nisyân”dan çıkararak insanların hizmetine sunmaktır. Bununla beraber Türkçe tercüme ve tefsîrleri 9 yayınlayan ve bunları teşvik eden kimselerin bir kısmının bu faaliyetten kendi fikrî yapısı yönünde istifâde etmeyi düşünmüş olabileceklerini de gözden uzak tutmamak gerekmektedir. Yenilik ve değişim rüzgârlarının, yaygınlaşmakta olan “kutsal kitapları millî dilde okuma” gayretlerini kendi maksadı istikâmetinde kullanıp kullanmadığı konusu, üzerinde durulması gereken hususlardan birisidir. Toplumları değiştirmenin yolu, onların dillerini ve dinlerini değiştirmekten geçer. Din dilinin değişikliğe uğramasının bunda büyük rolü vardır. Osmanlı’nın ilmî mirası üzerinde yapılan çalışmaların önem ve hız kazandığı günümüzde, Tefsîr alanında da çalışmalar görülmeye başlamıştır. Bu çalışmaların başında Đ. Binark ve H. Eren tarafından hazırlanan World Bibliography of Translations of The Meanings of The Holy Qur’an/Printed Translations 1515-1980 (Đstanbul, 1986) isimli araştırma, Muhammed Hamîdullah ve Mâcid Yaşaroğlu’nun hazırladığı Kur’ân Tarihi (Fransızcadan Çeviren: Mehmed Said Mutlu) - K. Kerîm’in Türkçe Terceme ve Tefsîrleri Bibliyoğrafyası (Ankara, 1991), Muhammed Abay’ın Osmanlı Dönemi Müfessirleri (U. Ünv. Sosyal Bilimler Ens. Bursa 1992) adlı yüksek lisans tezi ve Đshak Doğan’ın Osmanlı Dönemi Kur’ân Araştırmaları, (Makâlât, Temmuz, 1999, s. 95-137) adlı bibliyoğrafik makâlesi gelmektedir. Bunların dışında bazı makâle çalışmaları da yapılmıştır. Bu çalışmalara ilerleyen kısımlarda yer verilmiş ve bibliyoğrafyada gösterilmiştir. Şu kadar var ki; 5, 6 asır gibi uzun bir dönemi kapsayan bu çalışmaların bir kısmı bütün dünya dillerine yapılan tercümeleri ele aldığı, bir kısmı Osmanlı döneminde tefsîrle ilgili yapılan Arapça ve Türkçe eserleri matbû mahdut ayrımına tabi tutmaksızın tesbite çalıştığı için bu eserlerde gözden kaçan isimler olduğu gibi, isim karışıklıkları da bulunabilmektedir. Biz bu tür hataları asgariye indirebilmek ve daha detaylı bir inceleme yapabilmek için 70 yıl gibi kısa bir dönemi ‘Türkçe’ ve ‘Matbû’ gibi iki önemli daraltıcı kayıtla ele alarak tanıtmaya gayret ettik. 10 Kanatimize göre toplumda meydana gelen dönüşümün çok net bir şekilde izlenebildiği bu mühim devrenin tefsîr açısından incelenmesi ve değerlendirilmesi çok ehemmiyetli bir vazifedir. Türkçe tercüme ve tefsîrlerin yayılma sürecinin ilk devresi olarak kabul edilmesi mümkün olan Tanzîmât’tan II. Meşrutiyet’e kadar geçen sürede basılmış olan tercüme ve tefsîrleri bizzat görerek ve muhtevâsını tahlil ederek tanıtmaya çalıştık. Çalışmamız esnasında birinci dereceden kaynaklarımız, ele aldığımız eserlerin mukaddimeleri ve bizzat kendileri olmuş, bunların tanıtımında gerekli görüldüğü yerlerde orijinal metinlerden alıntılar yapılmıştır. Böylece okuyucunun, müelliflerin aslî üslûblarıyla yüz yüze gelmesi sağlanarak, o dönemin dil ve üslûbu hakkında bir kanâate varmasına katkıda bulunulmaya çalışılmıştır. Đkinci dereceden kaynaklarımız ise âlimlerimizin hayatlarını içeren tabakât kitaplarımız olumuştur. Çalışmamız bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında incelemekte olduğumuz Tanzîmât döneminin siyasi, sosyal ve ilmî yapısını ana hatlarıyla ele aldık. Birinci bölümde Kur’ân-ı Kerîm’in başka dillere özellikle de Türkçe’ye tercümesi meselesini; tercümenin tanımı, çeşitleri, hükmü ve tarihini inceledik. Đkinci bölümde Tanzîmât’tan II. Meşrutiyet’e kadar Türkçe matbû Kur’ân-ı Kerîm tercüme ve tefsîrlerini “Tam Tefsîrler”, “Cüz’ Tefsîrleri”, “Sûre Tefsîrleri”, “Âyet Tefsîrleri” başlıkları altında kronolojik sıraya göre ele alarak tanıtmaya çalıştık. Ayrıca o dönemde yapılan “Kur’ân Đlimleri” ile ilgili bir kısım çalışmaları ve özellikle de “Kur’ân Fihristleri”ni değerlendirmeye gayret gösterdik. Çalışmamız esnasında her türlü desteği sağlayan danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Fatih ÇOLLAK Bey’e, kıymetli fikirlerinden istifade ettiğim sayın Doç. Dr. Đsmail KARA Bey’e, özellikle tezin planının şekillenmesinde ve yazımında değerli vakitlerini ve yardımını esirgemeyen Dr. Ömer ÇELĐK Bey’e içten teşekkürlerimi arzeder, ortaya çıkan bu eserin ilim dünyasına faydalı olmasını temenni ederim. 24.05.2001 Murat KAYA 11 KISALTMALAR Ank. : Ankara. b. : bin veya Đbn. Bibl. : Bibliyoğrafya. bkz. : Bak, bakınız. Çev. : Çeviren. Derg. : Dergisi. DĐA : Türkiye Diyânet Vakfı Đslâm Ansiklopedisi. DĐB : Diyânet Đşleri Başkanlığı Doç. : Doçent. Dr. : Doktor. Ens. : Enstitüsü. Fak. : Fakültesi. h. : Hicrî. Haz. :Hazırlayan. Hz. : Hazreti ĐA : Đslâm Ansiklopedisi. IRCICA: Đslâm Târih Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi. Đst. : Đstanbul. Ktp. : Kütüphanesi. m. : Milâdî. MÜĐF : Marmara Üniversitesi Đlâhiyât Fakültesi. nr. : Numara. s. : Sayfa. Trc. : Tercüme eden. 12 v. : Vefâtı. vd. : Ve devamı. yy. : Yüzyıl. 13 GĐRĐŞ TANZĐMÂT DÖNEMĐ ĐCTĐMÂĐ VE ĐLMĐ DURUM I- Tanzîmât Fermânı’nın Đlânı ve Etkileri Osmanlı Devleti XIII. yüzyılda kurulduğundan itibaren siyasi, sosyal ve ilmi sahâlardaki yükselişini sürekli olarak devam ettirmiş dünyanın en güçlü devletlerinden biri olarak tarihteki yerini almıştır. Đbn-i Haldûn (v.1406)’un da isâbetle ifade ettiği gibi yükselen her yapının belli bir zaman sonra tekrar düşüşe geçmesinin kaçınılmaz olduğu tabii bir kâidedir. Osmanlı Devleti de, her ne kadar Đbn-i Haldûn’un belirlediği zamanı aşmayı başarabilmiş olsa da, bir durgunluk ve geriye dönüş devresine girmekten kendisini kurtaramamıştır. Devletin böyle bir döneme girdiği, ancak içinde bulunan kişilerin ne olup bittiğini tam olarak kavrayamadıkları bir devir olan XIX. yüzyılın tablosunu Halil Đnalcık şu şekilde çizmektedir: “XIX. asır ortalarına doğru Osmanlı Devleti, henüz Avrupanın yarısı kadar bir saha üzerinde, üç kıtaya yayılmış, hemen hemen 36 milyon nüfûsu ihtiva eden koca bir Đmparatorluk halinde görünmektedir. Fakat hakikatta, bu koca siyasi hey’et, iktisadî, siyasî her türlü birlik esasını kaybederek dağılıp parçalanma yoluna girmiş bir heyûladan başka bir şey değildi.”1 Az da olsa bu durumun farkında olan idareciler devleti içine düşmekte olduğu çöküntüden kurtarma ve eski ihtişamına tekrar kavuşturma gayreti içerisine girmişler, çözüm olarak da o zaman bilim ve teknikte hızla ilerlemekte olan Avrupa devletlerini takip etmeyi planlamışlardı.2 Bu durum Avrupa devletleri açısından da kendi menfaatleri doğrultusunda ehemmiyet arzediyor, bu sebeple de devlet üzerine olan baskılarını günden güne artırmaya devam ediyorlardı. Bütün bu gelişmelerin bir neticesi ve yeni bir dönemin habercisi olarak Abdülmecid’in tahta geçişinden üç ay, Mustafa Reşit Paşanın elçilik vazîfesinden dönüşünden dört ay sonra, Hariciye Nazırı olan Reşit Paşa, yeni padişahın ağzından, 3 Kasım 1839’da Gülhane bahçesinde Tanzîmât 1 2 Halil Đnalcık, Tanzîmât ve Bulgar Meselesi, Đstanbul, 1992, s. 1. Hanioğlu, M. Şükrü, ‘Batılılaşma’ mad., DĐA 14 Fermanı’nı okudu. Fermanın, beklendiği üzere muhtevâsının farklılığı hemen fark edilmiş, içerde ve dışarda büyük yankılar uyandırmıştır.3 Đlanından itibaren günümüze kadar olumlu ve olumsuz yönleriyle kendisine ‘Tanzîmât-ı Hayriyye’ diyen taraftarları yanında ‘Tanzîmât-ı Şerriyye’ diyen muhâlif kitleler de bulan Tanzîmât Fermanı, Osmanlı Devleti tarihinin en çok tartışılan, kayda değer bir sonuca bağlanamayan ve tesirleri hâlâ devam eden bir hadise olarak ehemmiyetini muhâfaza etmektedir. Tanzîmât’ın birinci dönemi olarak adlandırılan 1839-1856 yıllarında yeniliklerin savunucuları hemen tamamen devlet adamlarıdır.4 Ancak bu devrin ikinci dönemini teşkil eden 1861’den sonra batılılaşma artık aydınların sahip çıktığı bir değer olarak işlenmeye başlanmış ve bu yoldan da halka mal olmuştur.5 Onu ‘Hayriyye’ olarak niteleyen gruplara göre Tanzîmât, geçen felaketli asırların bıraktığı ve son buhranların pek ziyade sarstığı bu çürük yapıya, muntazam bir devlet kadrosu vermek ve Osmanlı Saltanatını modern esaslara dayanan bir Avrupa devleti yapmak iddiasında idi. Bir bakıma Tanzîmâtı, temel müesseseleri bozulmuş olan Osmanlı Đmparatorluğu’nun yepyeni bir medeniyetle yükselen ve taarruza geçen bir Avrupa’nın ezici üstünlüğü karşısında yeniden teşkilatlanma teşebbüsünün kat’i safhası olarak telakki etmek mümkündür. 6 Bu açıdan bakıldığında 1839 Hattı Hümayunu ile resmen açılan Tanzîmât devrinin, devleti yeni bir düzene koyma teşebbüsünde esas gâye ve meşguliyeti, hep hukuk müsâvâtı prensibiyle hristiyan teb’ayı devlete bağlamak, Đmparatorluk vahdetini koruyup sağlamlaştırmak yönünde olmuştur. Osmanlılık siyaseti adını verebileceğimiz bu hareketin, Đmparatorluk tarihinin son devrinde dâhili siyaset, garplılaşma ve ıslahat hareketleri, isyanlar, hatta harici politika ile alakalı veya onları izah eden en temelli hadise olduğuna şüphe yoktur.7 3 Türköne, Mümtaz’er, Osmanlı Ansiklopedisi, Đstanbul, 1996, VI, 33. Hanioğlu, ‘Batılılaşma’ mad., DĐA. 5 Enver Koray, Tanzîmât, Đstanbul, 1991, s. 117; Hilmi Ziya Ülken, “Tanzîmât’tan Sonra Fikir Hareketleri” Tanzîmât I s. 757 Đstanbul 1940. 6 Đnalcık, s. 2; Hanioğlu, a.y. 7 Đnalcık, s. 3. 4 15 II. Mahmud dönemindeki askeri ıstılahata karşı tepkinin öncülüğünü her defasında eski askeri örgütlerin başını çeken Yeniçeriler yapmaktaydı. Bazen taşralı unsurlar da askerle ittifak etseler de muhalefeti asıl yönlendirici güç ulema olmuştur. Osmanlı toplumunun aydın seçkinleri ile şehir kışlalarının imamlarının oluşturduğu bu Müslüman dinî kurumu her zaman devlet hizmeti gören kimseleri yönlendirmeye muktedirdi. Ulema muhalefet hareketini, Đslâmi mirasın arzu edilmeyen değişimlerden korunması esasına dayandırıyordu. Ayrıca toplum üzerinde istedikleri etkiyi sağlamak için gerekli haberleşme araçlarına8 da sahiptiler.9 Tanzîmât’ı “Şerriyye” olarak nitelendirilenler bu hadisenin büyük bir “tarihi kırılma” ve dini, ictimai, siyasi ve kültürel köklerimizden “sapma” olarak değerlendirmişler, Avrupa devletleri karşısında boyun eğmenin müslüman bir millet olarak istikbal ve hürriyetimizi tehlikeye soktuğunu savunmuşlardır. Bilhassa fermanın, hrıstiyan tebanın haklarını ön plana çıkarıp savunan bir mahiyet arzetmesi müslüman tebayı ise geri plana itmesi çoğunluğu müslüman olan ve azınlıklar karşısında devamlı üstün bir mevkîde bulunan geniş halk kesimi tarafından kabul görmemiştir. Günümüzde her iki düşüncenin takipçilerini bulmak da mümkündür. Tanzîmât Fermanı’ndan 17 yıl sonra, 1856’da yine Sultan Abdülmecid’in imzasıyla Islahat Fermanı adıyla bir ferman daha ilan edildi. Bu ferman ilk bakışta Tanzîmât Fermanı’nın mantıki devamı gibi görülse de, hazırladığı şartlar ve muhtevâsı çok farklıdır. Her şeyden önce Islahat Fermanı, Kırım savaşı ertesinde, Rusya’ya karşı 8 Siyasi söylemi, efkar-ı umumiyeyi oluşturma, halka yaygınlaştırma ve sürdürme alanında, araç olarak vaazlardan ve Cuma-bayram hutbelerinden faydalanma temayüllerinin Đslâm tarihinde daha eski dönemlere kadar çıktığı malumdur. Modernleşme döneminde ise bu temayülün çerçeve ve muhtevâsı ile araçların -matbaanın ve kolay çoğaltılabilen yazılı evrakın devreye girmesi çok mühim- ve tesirlerinin daha geniş ve yaygın hale gelmiş olduğunu görüyoruz. O kadar ki, modernleşme teşebbüslerinin aynı zamanda din ve geleneksel kalıpları canlandırması meselesine de işaret edecek şekilde bir çok siyasi metin, kitap, propaganda risâlesi, broşür, hatta tek sayfalık beyânname ve el ilanları hutbe, vaaz, mev’ize, mevâiz, dâvet, irşâd gibi başlıklar altında basılmış ve camiler, tekkeler başta olmak üzere her tarafa dağıtılmıştır. (Đsmail Kara, “Ulema-Siyaset Đlişkilerine Dair Metinler-II: Ey Ulema Bizim Gibi Konuş!,” Dîvan, sayı: 7, 1999, s. 67) 9 A. Levy, “Osmanlı uleması ve Sultan II. Mahmud’un askeri ıslahatı” (Ebubekir Bagader, Modern Çağda Ulema içinde, Đstanbul Đz Yayınları 1991, s. 29-30); Đsmail Kara, Đslâmcıların Siyasi Görüşleri, Đstanbul 1994, s. 47-48. Ziya Paşa, Namık Kemal ve Ali Suavi Tanzîmâtın Avrupa’dan muktebes kanunlarını şiddetle eleştirmişlerdir. Esas tenkid noktaları, ilahi otoriteye dayanmayan kanunların cemiyet tarafından da tasvib görmeyeceğidir. (Türköne, VI, s. 47) 16 müttefiklerin desteğinin (Đngiltere, Fransa ve Sardunya) bir keffareti olarak hazırlanmış ve ilan edilmiştir. Avrupa devletlerinin, fermanın metninin hazırlanmasında ve ilanında yoğun baskıları olmuştur. Ferman’ın ele aldığı ve kökünden çözdüğü mesele, müslimgayrimüslim eşitliği (müsâvât) meselesidir. Avrupa devletlerinin baskısı sonucu ilan edilen bir ferman olduğundan, bağımsız iç siyaseti kökünden yaralamış, Avrupa müdahelesine kapıları sonuna kadar açmıştır. Ferman’ın va’dettiği reformlar, Tanzîmât’ın başlattığı reformlar gibi ılımlı değil, köktencidir.10 Tanzîmât Fermanı’yla siyasi ve sosyal statüleri olumsuz yönde değişmeye başlayan müslüman halkın durumu Islahat Fermanı’ndan sonra daha da geriye giderek gayrimüslim tebaa karşısında azınlık muamelesi görür durumuna düşmüşlerdir. II- Tanzîmât’la Gelen Toplumsal Değişme Zamana bağlı olarak devletlerin, toplumların ve bireylerin etkisinden kurtulamadığı değişim ve dönüşüm sosyal bir kural olarak Osmanlı Devletini, ulemasını ve toplumunu da sırasıyla etkisi altına almıştır. Bu köklü ve tesirli değişimlerden birisi hatta yakın tarihimiz nazarı itibara alındığında en mühimi Tanzîmât Fermanı’yla devreye girmiştir. Bu açıdan bakıldığında devletin dönüşümü Tanzîmâtla olmuştur.11 Tanzîmât bir yandan burjuvalaşma özlemleri, bir yandan da başka bir takım taleplerde bulunurken, devletin ekonomik anlamda büyümesini beraberinde getirmiş, devlet her şeye karışmaya başlamış, mesela sosyal güvenlik sistemi vakıfların insiyatifinden çıkmış ve bunu devlet kendisi üstlenmiştir. Devletin her şeye karışması ve 10 Türköne, VI, 164. “Batılılaşma/Modernleşme teşebbüsleriyle birlikte siyasi yapımızın değişime uğradığı her devirde, bu değişikliklerle eşzamanlı olarak muhakkak dini düşünce alanında da dönüşümler husule gelmiş ve dini hayatla siyasi hayat, karşılıklı olarak birbirlerine tesir etmişlerdir. Nitekim bu münasebetlerin sıklık derecesini görmek için, sadece Kur’ân çevirilerinin ortaya çıkış sürecine bakmak yeterlidir: 1839’da Tanzîmât ilan edilmiş, iki yıl sonra (1841’de) ilk matbû Türkçe Kur’ân çevirisi (Terceme-i Tefsîr-i Tibyân) ortaya çıkmış ve II. Meşrutiyet’e kadar bu çeviriyi yenileri izlemiştir…” (Cündioğlu, Dücane, 11 Türkçe Kur’ân ve Cumhuriyet Đdeolojisi, Đstanbul 1998, s. 19) 17 merkezileşme girişimleri Tanzîmât’la birlikte olmuştur. Yani hantal devlet anlayışı Tanzîmât’ın bir mirası gibi görünmektedir.12 Batılılaşma/Modernleşme çabalarının Đslâm dünyasını sarmasını,13 bilginin matbaa ve bilhassa gazeteler yoluyla tedâvüle girmesini ve modern okullarda verilen eğitimle yeni bir sınıfın oluşturulmasını, farklı bir döneme girildiğinin ilk işaretleri olarak algılayabiliriz. 1839’da Tanzîmât’ın ilanıyla birlikte, sadrazamların ve dolayısıyla bürokrasi (kalemiyye) mensublarının devlet üzerindeki nüfuzları artarken, ulema (ilmiyye) sınıfının nüfuzu azalmaya başlamış ve Batı’yla temaslar çoğaldıkça, Osmanlı Devleti’ne yabancı devletlerin müdahaleleri sıklaşmıştır. Öyle ki 1856’da Islahat Fermanı’nın, 1876’da I. Meşrutiyet’in ve en nihâyet 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanı sürecinde Devlet-i Aliyye’nin eski yapısı köklü bir değişime sürecine girmiştir.14 Đslâm dünyâsının ve Osmanlı Devleti’nin modernleşme tarihi, birbirine bağlı olarak birinci derecede askeri mağlubiyetler ve sömürgecilik, ikinci derecede de oryantalizm ve misyonerlik vakıalarıyla çok yakından alakalıdır. Ordunun ıslahından, modernizasyonundan başlayarak devlet düzenine, müesseselere, nihâyet zihniyete, kültüre ve gündelik hayata sirâyet eden Batılılaşma hareketlerinin her bir aşamasının bir sonrakini zaruri veya kaçınılmaz kılacağı, devlet adamları ve aydınlar tarafından yeterince kavranamamış, kestirilememiş gözüküyor. Mesela güçlü ve modern bir orduya sahip olmak için batılı tarzda tesis edilen askeri okulların yeni (ve tabiî tehlikeli) siyasi ve fikri yönelişleri besleyeceği muhtemel görülmüş, neticeleri normal kabul edilmiş değildir. Meselenin bir bütün olarak görülememiş olması bir taraftan problemleri çözümsüzlüğe doğru götürürken diğer taraftan da bir sonraki aşamalara geçişlerde 12 Ahmed Tabakoğlu, Çerçeve, Ocak 2000, s. 26. Modernitenin yakın geçmişinde aydınlanma düşüncesi yatar. Aydınlanma, insan aklını ön plana çıkartır. Bilim ve teknolojide başdöndürücü gelişmeler kaydedilir. Đnsanlığın akıl yoluyla sürekli daha iyiye, mükemmele doğru yol aldığı inancını yansıtan ilerleme fikri, XIX. asra damgasını vurur. (Türköne, 13 VI, 71) 14 Dücane Cündioğlu, Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Anlamın Tarihi, Đstanbul, 1997, s. 169. XIX. asrın ikinci yarısından itibaren Đslâm dünyasının değişik coğrafyalarında anayasa ve meşruti idare arayışları görülmeye başladı. Đlk anayasa Ocak 1861’de Tunus’ta ilan edildi. Bu anyasa, II. Abdülhamid döneminde Osmanlı Devleti sadrazamlığı yapacak olan Tunuslu Hayrettin Paşa’nın öncülüğünde hazırlandı. Tunus tecrübesini Aralık 1876’da Osmanlı Devleti, Şubat 1882’de Mısır, Aralık 1906’da Đran ve Temmuz 1908’de yine Osmanlı Devleti takip etti. (Kara, s. 178) 18 katılımı zayıflatmıştır. Medeniyetle ve yalnız araç düzeyinde algılanan teknikle kültür arasında rahatlıkla yapılabilen kesin ayrımlar ve bu ayrımların okumuş-yazmışlar katında tam bir hüsnükabûle mazhar olması da bütünlükten yoksunluğun tipik göstergelerinden biri olmalıdır.15 Osmanlı modernleşmesi sürecinde yayınlanan gazetelerin yerine getirdiği vazîfe son derece belirleyici olmuştur. Gazete batıda da büyük yeniliklerin başlatıcısıdır; ancak Osmanlı toplumunda yerine getirdiği vazîfe Batı’ya göre daha kapsayıcı boyutlardadır. Bunun da sebebi Batı’da kitap, oluşmuş felsefi gelenekle birlikte yeni düşüncelerin dile getirildiği ana vasıta olduğu halde Osmanlı’da kitap, yeni fikirler ve yeni bir gelenek oluşturmaya ancak 1876’dan sonra başlayacaktır. Đlk bağımsız gazetenin çıktığı 1860’dan kitabın aydınların ufkunda yer ettiği 1876’ya kadar, hatta o tarihten sonra da güçlü bir rakib olarak gazete, kitabın gördüğü fonksiyonu da yerine getirmiştir. Adeta bir broşür hacmine ulaşan uzun makaleler, gazetenin kitap yerine ikame edildiğini göstermektedir.16 III- Tanzîmât Dönemi Đslâm Uleması’nın Durumu Müslümanların tarihteki en büyük başarısı aslında askeri bakımdan hızlı yayılmaları değil kendisini ifade edebilecek ve yeniden kurabilecek bir ilim adamı prototipini çıkarmış olmasıydı. Daha önce tanımlanmamış, ne Roma hukukçusuna, ne Hindu Brahman’ına, ne de hristiyan Rahibine benzeyen bir âlim modelinin daha Đslâm’ın ilk yıllarında ortaya çıkmış olması eşine raslanmayan bir hadisedir. Bu âlim modeli tamamen nev-i şahsına münhasır, özgürlükçü ve yenilikçi bir yapıya sahiptir. Bu model hayatiyetini 19. yüzyıla kadar alternatifsiz olarak devam ettirdi ve toplumsal 15 Kara, s. 17-18; “16. yüzyıl Avrupasının yenilikçiliği veya ufku zorlaması gibi, çılgınlığını kimi zaman bizim de yaşamamız gayri tabii bir bunalım değil, tarih içinde yaşanması gereken bir süreç olarak görürsek bunu aşmayı da, Osmanlı’yı doğru anlamayı da, geleceği Osmanlı mirası üzerinde yeniden kurmayı da becerebiliriz. Ama bu bunalımı yine defansif bir pozisyonda “geride kalanı nasıl koruruz” telaşıyla aşmaya çalışırsak artık bunun bir sonu yok. Geride kalan kalmıştır, bundan sonra bizim ufkumuzu ileri doğru nasıl aşacağımızın tartışmasını yapmak durumundayız.” (Davutoğlu, s. 24-25). 16 Bkz. Türköne, VI, 112-113. 19 meşruiyetini de, sistem içindeki konumunu da ilmiye yoluyla ve denetim gücüyle korudu.17 Osmanlı toplumunda yüksek seviyede eğitim ve öğretim faaliyetllerinin sürdürüldüğü medreselerden yetişen ulema siyasi ve sosyal hayatta, devlet ve halk nezdinde büyük bir itibara sahipti. Bu itibar; onların sahip olduğu bilgi seviyesi, dünya görüşü ve hayat felsefelerinin toplumun ihtiyacını etkin bir şekilde karşılayabilecek düzeyde ve kalitede olmasından kaynaklanmaktaydı. Klasik dönemde ve hatta XIX. Yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı aydını denildiği zaman akla medreseliler geliyordu. Az önce de temas ettiğimiz gibi halkın dini ve kültürel anlayışıyla uyum içerisinde hareket ettiklerinden toplum tarafından benimseniyor ve teşvik görüyorlardı. Ancak 15. ve 16. yüzyıllardaki başarılı çizgi 18. ve 19. yüzyıllarda devam etmedi.18 Çünkü bu asırda toplumda önüne geçilemez bir değişim başlamış, medresede yetişenler, bu değişimin gereği olan yenilikleri yeterince yapamamış,19 kendi kendini yenileyememiş, fikir üretememiş neticede âlimlerin toplum nazarındaki itibarı aşınmaya başlamıştır. 19. yüzyılda bu süreçle birlikte yeni bir entellektüel aydın prototipi zuhur etmeye başlamıştır. Bunlar Batı kültürüyle yoğun bir şekilde yüzyüze gelen, onun tesirinde kalan ve o kültürü benimsemeye başlayan kimseler oldular. Bundan sonra aydınların 17 Ahmed Davutoğlu, ‘Çerçeve’, Ocak 2000, s. 24-25. Mehmet Đpşirli, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Đlmiye Mesleği ve Ulema Hakkında Gözlemler” Tanzîmâtın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Đst, 1989. 19 “Osmanlı’da bu medeniyet hesaplaşmasını -hala bu hesaplaşma sürüyor- normalde yapması gereken zümre ilmiye idi. Đlmiye olması gerekirdi. Batı ile ilgili olan hesaplaşmamızda bizdeki en ciddi problem bu medeniyet hesaplaşmasını ilmiyenin yapmamasıdır. Kalemiye yaptı. Bu boşluğu kalemiyyenin doldurması Osmanlı modernleşmesini son derece bürokratik, felsefi derinlikten kısmen yoksun ve daha pragmatik çözümler üreten sonuçlar getirdi... Kurumsal düzeyden, zihniyet düzeyine yönlendirme cihetine gidildi ve önce kurumlar değişerek zihniyet yönelinmeye başladı. Bu denklemi iyice allak bullak etti... Asrın sonuna gelindiğinde tamamıyla karşı bir reaksiyonla o günkü düzeni tamamıyla tersinden okuyan ve zihniyeti, pramidi tersine çeviren yeni bir tip çıktı. Bu dönüşümdür ki Osmanlı’nın anlaşılmasını imkânsız kıldı... Bizim entellektüel tip kendi denklemine dönüp baktığında anlamsız bir denklem görmeye başladı ve kurumsallaşmayı bir anlamda tersine bir noktaya sürükledi ve bu entellektüel parçalanma hâlâ tesirini sürdürüyor....” (Davutoğlu, s. 24-25) 18 20 Batı’ya yönelmesi ve batı kültürünün Osmanlı toplumundaki temsilcileri olma süreci devam etti.20 Bu süreçte halk, Batı’dan gelen yeni akımların tesiriyle medrese âlimlerini kendileri ile dinleri arasında bir engel olarak görmeye başlamıştı. Dini metinlerin ana dile tercümesiyle dinin herkes tarafından rahat bir şekilde anlaşılabileceği düşüncesi bilinçli olarak halka empoze ediliyordu. Onlara göre, haddi zatında din açıktı, anlaşılırdı, kolaydı, ne var ki ulema dinin anlaşılmasını zorlaştırmaktaydı. Bu söylemin taraftarları nezdinde efkar-ı umumiyye, terakkiyât-ı cedide, alafranga, âmme, halk gibi terimlerin ne denli heyecan verici olduğunu tahmin etmek güç olmasa gerektir. Buna mukabil ulema, medreseli, softa gibi ünvanlar gözden düşmüş, ulema mensubları aleyhinde ‘ruhban’ (din adamı) terimini kullanmak hemen hemen ‘darb-ı mesel’ halini almıştı.21 Osmanlı toplumunun her alanında bahsedilen değişimler sürerken medreseler kadim geleneği sürdürme çabalarını bırakmış değillerdi. Halktan kopmaya başlamış olsalar bile kendi içlerinde tutarlı bir şekilde eğitim ve öğretim faaliyetlerine devam ediyorlardı. Ulema mirâs aldıkları yerleşik Đslâm kültür ve geleneğini devam ettirmek ve aydınların yenilikçi cereyanına kapılmış halkı kendi yönlerine çekmek için ellerinden gelen gayreti gösteriyorlardı. Bu durum da doğal olarak ulema-aydın çatışmasının gündeme getirmekteydi. Burada Tanzîmât döneminde medreselerin durumu ve ders proğramı hakkında açıklama yapmak faydalı olacaktır. IV- Tanzîmât Dönemi’nde Medreselerin Durumu Medrese âlimlerinin okudukları dersler ve aldıkları icazetnamelere göre karşımıza zengin ve geniş bir müfredat proğramı çıkmaktadır. 20 21 Davutoğlu, a.y. Cündioğlu, s. 175; Bu yoldaki gayretler için bkz. Hanioğlu, a.y. 21 1286/1869 tarihli Đstanbul medreseleri listesine göre Osmanlı medreseleri müfredat proğramı:22 ŞeyhülĐslâm Akşehirli Hasan Fehmi Efendi’nin (1298/1880) emriyle 13 Rebiülahir 1286 (23 Temmuz 1869)’da hazırlanmış bulunan bu liste, sadece bu tarihte sayıları 166’yı bulan faal Đstanbul medreselerini ihtiva etmektedir. Listenin başlıca hususuiyetleri şöyle sıralanabilir: 1- Her medresenin mevcudu ayrı ayrı belirtilir. 2- Toplam nüfus yanında her medresede, a) Kaç dersiâmm bulunduğu, b) Her dersi ne kadar talebenin takip ettiği ve c) Bu tarihte medreselerde hangi derslerin okutulmakta olduğu23 görülmektedir. 3- Listenin sonunda, bu tarihte Đstanbul medreselerinde toplam olarak, a) Kaç dersiâmm bulunduğu b) Her dersi ne kadar talebenin takip ettiği c) Bütün medrese talebelerinin sayısı da verilmiştir. Buna göre, 1869’da Đstanbul medreselerinde 5369 talebe bulunmakta, bunlardan 93’ü hıfza çalışmakta, 578’i sarf, 3027’si nahv olmak üzere 3605 talebe Arapça grameri görmekte, 1101 mantık (374 Fenari, 610 Tasavvurat, 117 Tasdikat), 287’si Akaid Şerhi, 108’i Kâdîmîr24, 182’si ise Celâl okumaktaydı. Tayin bekleyen 213 mezun bulunan medreselerde 180 dersiâmm da ders vermekteydi. Bu sûretle hoca ve talebelerin toplam sayısı 5769’a ulaşıyordu. Bu listeye bakılarak, XIII/XIX. asır sonlarında Đstanbul medreselerinde müretteb derslerden sadece sarf, nahiv, mantık, akaid, hikmet ve kelam derslerinin okunduğunu, 22 16. yy için bkz. Turgut, Ali, “Osmanlı Tefsîr Çalışmalarına Genel Bakış”, Din Öğretimi Dergisi, 1989. sayı, 18, s. 28. 23 Aşağıda isimleri geçecek olan ders ve kitap isimleri hakkında açıklayıcı bilgi için bkz. Đsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Đlmiye Teşkilatı, Ankara, 1988, s. 19-23 ve 39-44; Türk Maârif Tarihi, c. I, s. 102. 24 Haşiye ala Şerhi’l-Hidaye li Kâdîmîr, Hacı Selim Ağa, 671. 22 hadis ve Tefsîr gibi diğer derslerin ihmal edildiğini çıkarmak doğru değildir. Çünkü bu tarihlerde müretteb derslerin hepsini de okuyup icazet alan pek çok öğrenci vardır. Esasen bir öğrencinin, hadis de dahil, okuduğu bütün âlet ilimleri en yüce konu (matlabı a’lâ) olan Kur’ân-ı Kerîm’i anlamaya, diğer bir deyişle tefsîre yöneliktir.25 Osmanlılar, medresedeki eğitim ve öğretim faaliyetlerini vakıflar vasıtasıyla devam ettirdiler. Fatih’in Đstanbulu feth ettikten hemen sonra “Sahn-ı Semen” medreselerini tesis ettirmesi ve bunların giderlerini karşılamak için vakıf kurmasından sonra, ilim merkezi hâline gelen Đstanbul’da hükümdar başta olmak üzere sultanlar, vezirler, ilim adamları, saray mensupları ve maddi durumu iyi olan halk tarafından pekçok medrese inşa olunmuştur. Yalnız Mimar Sinan’ın başmimarlığı zamanında Đstanbul’da inşa edilen medreselerin sayısı, 6’sı Süleymaniye medreseleri olmak üzere 55’i bulmaktadır. XVII. asrın son çeyreğinde ise Đstanbuldaki medrese sayısının 126’ya ulaştığı görülmektedir. Fetih’ten XIX. asra kadar Đstanbul’da inşa edilen medrese sayısı 500’ü aşmaktadır. Ancak bunların büyük bir kısmı yangın ve deprem gibi tabii âfetlere maruz kalarak yıkılıp yok olmuş veya terk edilmiştir.26 XIII/XIX. asır sonlarında “ikmal-i nuseh” ederek icazet alan öğrencilere aşağıdakiler örnek olarak gösterilebilir: 1. Ahmed Cevdet Paşa’nın (1312/1895), Tezakir adlı eserinde verdiği bilgiler, medrese ders proğramının XIX. asır sonlarındaki durumunu göstermesi açısından mühimdir: Lofça müftüsü Hafız Ömer Efendi’den 15 yaşına gelmeden Arabî ilimleri, Şer’î ilimleri,mantık ve beyân’ı okumuştur. Büluğa ermeden Halebi ve Mülteka okudu. 15-16 yaşlarında Đstanbul’a gelerek Fatih Camii’nde âli ilimlerin tahsili ile meşgul oldu. Medreselerin tatil günlerinde ‘müretteb olan dersler’ den başka cüz’iyat’a dair pekçok risâle, eski tarz üzere hisab, cebir, hendese, hey’et ve hikmet fenlerine dair pekçok kitap okudu. Hendese-i Berriyye hocası Miralay Nuri Bey’e Muhtasar Me’ânî ve Kâdîmîr okuttu. Ondan hisab, cebir, hendese, logaritma, Usul-i Hendese, Hüseyin Rıfkı 25 Cevat Đzgi, Osmanlı Medreselerinde Đlim, Đstanbul, 1997, s. 108-109; Bir tür diploma anlamına gelen ve medreseyi bitiren öğrenciye verilen icâzetnâmenin genellikle Râzî’ye dayandırılması, Osmanlı’da tefsîre ve tefsîrciye verilen kıymetin tarihi belgesi niteliğindedir. Turgut, s. 28. 26 Ziya Kazıcı, Đslâm Tarihi, Đst. 1997, XI, 374. 23 Tamanî’nin Mecmû‘atü’l-Mühendisîn’i, Oktant Risâlesi, Đshak Efendi’nin Ulum-i Riyaziyye’si gibi yeni usul üzere riyazi ilimler öğrendi. Papas-oğlu Medresesi’nde Đbnü’l-Hacib’in eş-Şafiye’sini okutup üzerine ta’likat yazarak Gâyetü’l-Beyân adını verdi. Đmam-zade Es’ad Efendi’den Şerh-i Akaid dinledi. Süleymaniye Camii’nde Antakyalı Said Efendi’den Mutavvel okudu. Giritli’nin Fatih Camii’ndeki Mutavvel derslerini dinledi. Medreselerin tatile girdiği üç aylarda Hafız Seyyid Efendi’den ders okudu. Arnavud Ali Efendi’den Âdâb ve Arûz dersi aldı. Birgili Şâkir Efendi’den Dülgeroğlu Camii’nde sabahları mantık ikindiden sonra Vidinli’den Mutavvel okudu, Fatih Camii’nde Kara Halil Efendi’den de Vaz’iyye-i Đsâm okudu. Hoca Hüsameddin Efendi’den Mesnevî-i Şerif, Şair Fehim Efendi’den Şevket ve Urfî divanlarını okudu. Murat Molla Şeyhi’nden Mesnevî-i Şerif, Kaside-i Bür’e ve Hizbu’l-Bahr okutma icazeti aldı.27 2. Tâifli Abdullah Kemal Efendi (1907’de hayatta) ibtidai mekteblerde hıfzını ikmal ettikten sonra sarf, nahv, beyân, me’ani, mantık, tefsîr, fıkıh ve hadis tahsil etmiştir.28 3. Đstanbullu Raşit Efendi (1912), Süleymaniya Camiinde sarf, nahiv, mantık, ilm-i kelam, hikmet, fıkıh, usul-i fıkıh, meani, hadis ve Tefsîr fenlerini itmam ile icazet almıştır.29 4. Trablusşamlı Abdülhamid Hamdi Efendi (1913), Mısır’da Câmi’ülEzher’de sarf, nahiv, mantık, meani, bedi, beyân, hendese, coğrafya, ilm-i hisab, hikmet, tarih, fıkıh, usul-i fıkh, ilm-i kelam, ilm-i hadis ve ilm-i tefsîr okumuş daha sonra Đstanbul’da Kemankeş Kara Mustafa Paşa medresesinde ulum-ı âliye ve ulum-ı ‘âliyeyi ikmal ederek icazet almıştır.30 5. Hasan Tahsin er-Rizevî (XIX. Asrın ilk çeyreği), Hafız Hasan Efendi b. Yusuf el-Yenicevî el-Ödemişî’den 16 yaşından evvel hisab, tecvid, Kur’ân, sarf, nahiv, beyân, Bedru’n-Naci adlı Đsagoci şerhi, el-Fenari, Velediye okumuş. Şevket Efendi b. 27 Cevdet Paşa, Tezâkir, I, 528. Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, Đstanbul, 1996, I, 80. 29 Albayrak, IV, 248. 30 Albayrak, I, 126-127. 28 24 Salih er-Rıfki el-Đstanbuli’den es-Seyyid, es-Siyelkuti, Isam Haşiyeleri, et-Tasavvurat, Tasdikat, el-Hayali, Şerhu’l-Akaidi’n-Nesefiyye, Usulü’l-Hadis, eş-Şemailü’ş-Şerif, Beydâvî, Muhtasaru’l-Meani, Mir’atü’l-Usul, Kelam; Dağistanlı Kadıasker Muhyiddin Efendi’den Isamu’l-Akaid, Siyelkuti haşiyeleri, el-Hayali, Kadımir; AbdülKerîm Efendi el-Đlbesani’den Hafız Seyyid Efendi’nin Şerhu’l-Alâka’sını, Şerhul Mecami minel usul, Şerhul Metali, Şerhul Mevakıf, Đşarat; AbdülKerîm Efendi el-Amasyavi’den Şerhu’lÇağminî’yi tahsil etti. Muhammed Said Harputi’den de icazet aldı.31 6. Hafız Üveys Vefa b. Mehmed el-Erzincani, 1311/1893 tarihinde icazetname almıştır. Bu icazetnameye göre okuduğu dersler şöyledir: “Tahsile elif-ba öğrenerek başladım. Kur’ân’ı hatmettim. Seyyid el-Hacc Hafız Hüseyin es-Sabri el-Ispartavi elÜsküdari’den sarf, itikat usulü, fıkıh; Daru’l-Mearif mektebi hocalarından es-Seyyyid Bekir Efendi’den, es-Seyyid Mehmed Efendi’den ve Đshak Efendi Harputi’den sarf, nahiv, mantık, münazara ve vad‘ dersi aldım. Hafız Ahmed Tevfik b. Đbrahim elMonlaki Efendi’den menkul, ma’kul, hadis, tefsîr, fürû‘ ve usul aldım. Seyyid el-Hacc Ahmed Necib Efendi b. Ahmed’den bir kaç sene fıkıh, usul, belağat, vaz‘, aruz, kavafi, geometri dersi aldım, Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledim. 1291 senesinde babam Kahire kadısı iken eş-Şeyh Đbrahim eş-Şafii el-Ezheri’den Sahih-i Buhari, Ebu’s-Suud Tefsîri, Risâletü’l-Ehadisi’l-Evail mine’l-Kütübi’s-sitte ve başka kitaplar okuyub icazet aldım.”32 Tanzîmât döneminin önde gelen âlimlerinden bir kısmının takip ettikleri müfredat proğramı ve okudukları kitaplar şunu gösteriyor ki o dönemde medreselerde yüksek seviyede bir eğitim devam etmektedir. Dinî ilimler ve din âlimleri açısından ciddi bir problem gözükmemektedir. Sadece Batı yanlısı fikir akımlarının etkisinde kalan halkın âlimlere olan itibarında bir azalma olduğundan ulema-halk diyaloğunda kopuşlar ve aksamalar meydana gelmiştir. Esas problem medreselerin pozitif ve teknik bilimler açısından müfredatlarını yenileyememesi, Batı’da meydana gelen gelişmeleri takip edememesi, dolayısıyla gündemi yakalayıp onu toplum lehine tatbik edebilecek 31 32 Đzgi, s. 107. Đzgi, s. 108. 25 pozitif sahada etkin bilim adamlarını yetiştirememesidir. Bu bakımdan bilimsel ve teknolojik olarak Batı karşısında geri kalışımızın ağır faturasını din âlimlerine yüklemek ve bu alanda bir takım olumsuz fikirler beyân etmek gerçekçi olmasa gerektir. V- Tanzîmât Döneminde Dini Durum Anadili Arapça olmayan müslüman toplumların dini merâsimleri daha incelmiş ve artmış, kudsiyet izafe edilen alan alabildiğine genişletilmiştir. Böyle olunca gelenekler, örfler kudsiyet izafe edilerek dinselleştirilmekte, böylelikle gündelik hayattaki dini alan genişlemektedir. Dinin rasyonel formlarının ve selefi yorumlarının Arap toplumlarında güçlenmesine karşılık mistik yönelişlerin Arap dışı toplumlarda kesafet kazanması bu durumun sonucu olarak görülebilir. Türklerin Đslâmiyete kitleler halinde girmesine bu mistik yorumlar ve mesajların büyük katkısı olmuştur. Gelenekler, örfler, evliya menkıbeleri ve merâsimler halk Đslâmının mühim bir kısmını teşkil etmektedir. XV. Yüzyılda Süleyman Çelebi tarafından yazılan Mevlid diye meşhur olan Vesiletü’n-Necât’ın halkın dini duygu ve heyacanlarını canlı tutma bakımından çok önemli bir etkisi olmuştur.33 Tanzîmât döneminde ulemanın Arapça ve Farsça’ya hâkimiyetleri sayesinde temel dini metinleri tetkik ederek bilgi edinme bakımından geniş imkânlara sahip olmasına karşın halkın Kur’ân’la münasebeti sözlü kültürün normları çerçevesinde kalmaktaydı. Hutbe ve vaazlar yoluyla halk irşad edilmekteydi. Ulemanın toplum hayatındaki aktif konumu, halkın, kendisine ihtiyaç duyduğu bilgilere kitaplar vasıtasıyla değil, âlimler vasıtasıyla ulaşmasını sağlıyordu. Kur’ân’la birinci dereceden meşgul olacak kimseler, çok küçük yaşlardan itibaren medreselerde eğitiliyor, kâbiliyetleri nisbetinde “ulema sınıfı”na dâhil oluyorlardı. Đslâm, toplumun sosyal ve siyasi yapısına meşruiyyet temin eden “hâkim çerçeve” olduğu için, hukuki sorunlar zaten fukaha’ya (kadılara) sorulmak sûretiyle hallediliyor, adab ve ahlakla alâkalı 33 bkz. Türköne, VI, 74-75. 26 umûmî bilgiler ise, tekkelerde, cami ve medreselerde şeyhler, hocalar ve vaizler tarafından sözlü olarak veriliyordu.34 1860’lara gelindiğinde, ulema ile dini görüşlere sahib kimseler, gerçek anlamıyla bir kültür savaşının patlak vermek üzere olduğunu ve bu savaşta kaybeden tarafın kendileri olabileceğini kavramaya başladılar. Bu noktada onlar, bir medeniyet olarak Đslâmiyetin kültürel yönünü önplana çıkarmanın gerekliliğine inanarak bu medeniyetin Batı uygarlığı karşısındaki üstünlüğünü bilhassa vurgulamaya başladılar.35 Đşte Đslâmi bir kurum olan hilafet müessesesi de bu düşüncenin araçlarından birisi olarak kullanıldı. Bu açıdan bakıldığında halifelik müessesesinin bütün Đslâm dünyâsına uzanan, husûsî vurgulara sahip siyasi bir kurum hüviyetini 1870 yılından itibaren kazanmaya başladığını görmekteyiz. 36 Đslâm âlimleri ve meşayıh müslümanların birliğini sağlamak ve Đslâm’ı kuvvetlendirmek için hilafete destek37 olmaya çalışıyorlardı. VI- Tanzîmât Döneminde Tercüme Hareketleri 34 Cündioğlu, Anlamın Tarihi, s. 167-168; “Yazı ve matbaa, okumakta oldukları metni anlamaları için insanları yalnız kılıyorsa, birincil ve ikincil sözlü kültürler de dinleyiciler arasında güçlü bir grup bilinci yaratırlar.” (Ong. 1995: 161; Cündioğlu age, 168) Tanzîmât döneminde okullarda verilen din eğitimi hakkında geniş bilgi için bkz. Yurdagül Mehmedoğlu, Tanzîmât Sonrasında Okullarda Din Eğitimi 1838-1920, Đstanbul, 2001. 35 Mardin, Şerif, Bediuzzaman Said Nursi Olayı-Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişim, çev. Metin Çulhaoğlu, Đstanbul, 1992, s. 184; Kara, s. 49. 36 “Bu yeni oluşumda Osmanlı Devleti’nin siyasi merkezinden çok dış hadiseler ve Đslâm dünyâsındaki gelişmeler etkin rol oynadı. Aslında devlet erkânı, dıştan bakıldığı zaman müsbetleri çokmuş gibi gözüken hilafetle ilgili bu gelişmelerden memnun değildi. Çünkü ne yardım taleblerini karşılayacak maddi gücü ve imkânı, ne de çok yönlü gelişmesi muhtemel bu ilişkiler dolayısıyla Avrupa devletleri ve Rusya’dan gelecek imalı veya açık protestoları ve baskıları göğüsleyebilecek manevra kabiliyeti vardı. Fakat özellikle gazetelerin, bir ölçüde de tarikat çevrelerinin oluşturduğu kamuoyu, devleti hilafet müessesesinin fonksiyonlarını, faaliyet alanlarını ve tarzını yeniden gözden geçirmek mecburiyetinde bıraktı. Neticede Osmanlı Devleti’nin en zayıf dönemlerinde Osmanlı Hilafeti en güçlü ve en nüfuzlu noktalara geldi.” (Kara, s. 158) 37 Bunlardan biri de Yusuf b. Đsmail en-Nebhânî’dir. Beyrut Hukuk Mahkemesi reisi olan bu zat elEhadisü’l-Erbain fî Vücûbi Taati Emiri’l-Mü’minin ve Hulasatu’l-Beyân fî Bazı Meâsiri Mevlânâ esSultan Abdülhamid es-Sânî ve Ecdadihi Ali Osman isimleri ile iki risâle yazarak masraflarını kendisi karşılamak sûretiyle 1312 tarihinde Beyrut’ta Matbaa-ı Edebiyye’de on bin aded bastırıp ümmet-i Muhammed’e nasihat için ve Devlet-i Aliyye-i Osmaniye’ye muhabbetinden dolayı ücretsiz olarak dağıtmıştır. Đlk risâlenin baş tarafında bazı âriflerin, sahabe asrından sonra Osmanlı Devleti’nden daha hayırlı bir devletin gelmediğini söylediklerini yazmaktadır. 27 Tanzîmât’tan önce Batı’dan bazı eserler tercüme edilmiştir; ancak bunların tamamı coğrafya, tıp, eczacılık, askerlik, riyaziyat türünden eserlerdir. Batı düşünce dünyâsını Osmanlı toplumuna nakledecek eserleri görebilmek için, 1860’lar gibi geç bir tarihi beklemek gerekmiştir ki, bu gelen eserler de son derece zayıf ve etkisi sınırlı yayınlar olarak kalmıştır. Buna karşılık Tanzîmât dönemi, klasik Đslâmî eserlerden ve Şark klasiklerinden yapılan tercümelerde ve matbaa aracılığıyla38 bu eserlerin geniş kitlelere ulaştırılmasında adeta bir patlamaya tanık olmuştur. 1839’dan sonraki dört senede basılan çok sayıda kitaptan aşağıdakileri, canlanan kültürün hangisi olduğu hakkında bir fikir verebilir: Ahlak-ı Ahmedî, Dürr-i Yektâ, Tarikat-ı Muhammediyye, Altıparmak, Ravzatü’s-Safâ, Molla Cami, Fenârî Hâşiyesi, Mültekâ, Birgivî Şerhi ilh...39 Bu dönemde dini bir takım kitaplar tercüme edildiği ve bir kültürün yeniden canlanmakta gibi gözükmesi doğru olabilir. Bunun yanında başka bir yabancı kültürü topluma taşıyan eserler de yığınla tercüme edilmeye başlanılmıştı. Ne yazık ki bilimsel ve teknoloji alanında gelişmemize yardımcı olabilecek fizik, kimya, tıp vs. sahalarındaki kaliteli eserlerin tercümesi bilinçli veya bilinçsiz olarak ihmal edilmekte idi. 38 Matbaanın Osmanlı devletinde geç kullanılmaya başlamasını dini tutuma bağlamak isteyenler çoğunluktadır. Hâlbuki hakikat daha farklıdır. Tarihî hâdiseler sadece bir sebeble açıklanamaz. Nitekim bu mevzûyu araştıran bir araştırmacı şöyle demektedir: “Matbaaya karşı düşmanlık Đslâmlık nedeniyle değil, Osmanlılık nedeniyle anlaşılabilir. Siyasal yanları olmadığı zaman, Osmanlı imparatorluğunda matbaalara, basılmış kitaplara dokunulmamıştır. Şu halde baskı sanatı Osmanlı tarihinde yalnız bir din sorunu değil, kısmen teknik, kısmen ekonomik, kısmen de siyasal bir sorun olmuştur”. (Alpay Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, 1987, s. 21 ve 79. Gazeteciler Cemiyeti yayınları) 39 Osmanlılar, daha önce müslümanların yaptığı gibi, zamanında tercüme yolu ile batıdaki gelişmeye intibak edebilselerdi ve onu kendi inançları doğrultusunda yeniden şekillendirip kendilerine mal edebilselerdi, gerek kendi durumumuz gerekse Dünya medeniyetinin durumu, bugünkünden daha iyi olacaktı. Esasen, geç de olsa bu eksiklik anlaşılmış olacak ki, XIX. yy’dan itbaren, hızlı bir şekilde tercüme faaliyetlerine girişilmiştir. Bunun için hertürlü maddi fedakârlığa katlanılarak pek çok kişi batıya gönderilmiştir. Neticede, hakikaten de dilimize pek çok eser tercüme edilmiştir; ancak ne acıdır ki, bu eserlerin içinde bilimsel bir nitelik taşıyan, yok denecek kadar azdır. Avrupalıların aşk ve ihtirasını, kadına, kadehe ve kumara olan ibtilâsını, subjektif ve romantik duygularını yansıtan yüzlerce eser, hem de farklı kişiler tarafından birçok kere dilimize çevrilirken, bir fizik, matematik, kimya, astronomi, tıp... kitabının tercüme edilmesine fazla rağbet edilmemiştir. Mesela Fransız oyun yazarı Moliere (asıl adı Jan Babtist Poquel, v. 1673), birkaç kez Türkçeye çevrilirken, ünlü bir fizikçi olan Joseph Privat de Moliere’i (v. 1742) ve sahasıyla ilgili eserleri dilimize kazandırmaya kimse iltifat etmemiştir. (Hidayet Aydar, Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Meselesi, Đstanbul, 1996, s. 25-26; Ferit Aydın, Tercüme Sanatının Gerçekleri, Đst. 1984, s. 39-40) 28 Tanzîmâtın takip ettiği yeni maarif sistemi ve medrese dışında devletin Rüşdiye ve Đdadiye gibi yeni mektebler vücuda getirmesi de, tedrisatta kullanılmak üzere Türkçe ders kitabı ihtiyacı doğurmuştur. Bu taleb, Şark ve Đslâm eserlerinden yapılan tercümeler ve yine Đslâm ve Şark tesirinde yazılmış ders kitapları ile karşılanmıştır. Klasik mantık kitaplarının Türkçe olarak yeniden yazılması ve basılması bu durumun çarpıcı örneklerindendir. Bu mantık medresede okutulan sûrî mantıktır. Batı tesirinin artması karşısında, Đslâm medeniyetine bağlanmak ve bu medeniyetin temeli olan mantık, kelam, fıkıh ve tasavvuf türünden eserleri tercüme ve telif yoluyla halka kazandırmak yolunda ciddi gayret ortaya çıkmıştır.40 Kısaca Tanzîmât’ı, bu dönemdeki siyasi, sosyal ve ilmi durumu açıkladıktan sonra bir sonraki bölümde Kur’ân’ın tercümesi meselesini ve Tanzîmât döneminde Kur’ân tercümelerinin durumunu inceleyeceğiz. 40 Türköne, VI, s. 77; Kemal Efendi, Rüşdiye Mekteblerinde okunmak üzere kaba Türkçe risâleler yazılmasına lüzum görünce Cevdet Efendi’ye müracaat etmiş, o da “Malumat-ı Nâfia” adlı bir risâle yazmıştır. Bu risâle bastırılıp Rüşdiiye mekteblerinde okutulmuştur. (Fâtımâ Aliyye Hanım, Ahmed Cevdet Paşa ve Zamanı, Đstanbul, 1994, s. 70.) 29 BĐRĐNCĐ BÖLÜM KUR’ÂN-KERĐM’ĐN TERCÜMESĐ MESELESĐ Tanzîmât dönemi tefsîr ve tercümelerini inceliyor olmamız hasebiyle tercüme ve Kur’ân-ı Kerîm’in tercümesi meselesi ile Kur’ân tercümelerinin tarihi konularını müstakil bir bölüm halinde ele almak gerekmektedir. I- Tercüme, Tefsîr ve Meal Kelimelerinin Tanımı A-Tercüme Lügat manasıyla tercüme; tefsîr ve beyân etmek, çevirmek, nakletmek, bir dilden başka bir dile çevirmek, bir lisanı diğer bir lisan ile tefsîr ve beyân etmek, 41 bir lafzı onun yerini tutacak başka bir lafız ile değiştirmek, 42 bir lisandan diğer bir lisana çevirmek43 gibi anlamlara gelir. Bu açıklamaları şöyle ifade etmek de mümkün; bir lisanda söylenen sözleri veya yazılan bir metni, başka bir lisana çevirmek44 bir kelâmın manasını diğer bir lisanda dengi bir tabirle ifade etmektir.45 Istılah manasıyla tercüme ise: Đlahi kelamın manasını, bütün mana ve maksatlarına bağlı kalmak şartıyla, Arapça’dan başka bir dildeki kelimelerle ifade etmektir.46 Tercümenin bu şekilde, aslın mana ve maksatlarına tamamen mutabık olması için, sarahatte, delalette, icmalde tafsilde, umumda hususta, ıtlakta takyitte, kuvvette isabette, hüsnü edada, üslub ve beyânda; hasılı, ilimde, sanatta, asıldaki ifadeye, hem mana hem de tabir itibariyle müsavi olması gerekir. Bütün bu hususlarda asla muvafık ve mutabık olmaması halinde tercüme mükemmel olamaz; eksik bir anlatış olur.47 41 Asım Efendi, Kamus Tercümesi (el-Okyanûsu’l-Basît fî Tercümeti’l-Kâmûsi’l-Muhît), Đst. 1305. Ebu’l-Bekâ, Killiyât, ‘Terceme maddesi’, Bulak, 1253. s.129. 43 Şemseddin Sâmî, Kamus-ı Türkî, Đstanbul, 1978, s. 397. 44 Hüseyin Kazım Kadri, Türk Lügati (Dili), Türk Dillerinin Đştikakı ve Edebi Lügatleri, Đstanbul, 1928, II, 134. 45 Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Đst. 1971, s. 9; Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Yazma nüsha, Mahmud Bedreddin Yazır, 1354, I, s. 4. 46 Muhammed Abdülazim Zerkâni, Menahilü’l-Đrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Kahire ts. II, 7. 47 Yazır, I, 9; Aydar, s. 58. 42 30 Edebi bir hususiyet taşımayan, sadece akıl ve mantığa hitab eden ilmi ve fikri eserlerin ifade gücü bakımından zengin ve gelişmiş dillere gerçek manada tercümesi mümkün olduğunda şüphe yoktur. Hâlbuki hem akla hem ruha hem de edebi zevk ve hissiyata hitab eden, kıymetli eserlerin herhangi bir dile tercümelerinde başarılı olunduğu nadiren görülmektedir.48 Eğer eserin yazıldığı dil Arapça gibi oldukça zengin ve canlı, tercüme edildiği dil ise ona nazaran daha sığ ve basit ise bu tercümenin başarılı olma ihtimali söz konusu değildir. Hâsılı, terceme Kur’ân’dan mütercimin anlayabildiği kadar bazı şeyleri anlatabilirse de hakkıyla anlatamaz, anlattığı şeylerde de Kur’ân hükm ve kıymetini haiz olamaz. Mamafih şunu da unutmamalıdır ki Kur’ân anlaşılmaz bir kitab değildir. Hatta ve lakad yessarna’l-Kur’âne li’z-Zikri fe hel min müddekkir49 buyurulduğu üzre manasını en kolay ve açık bir sûrette anlatan ve tekellüfsüz, tasannusuz su gibi akan, nur gibi parlayan bir kitab-ı mübindir. O kendisini bütün insanlığa duyurmak ve anlatmak için nazil olmuş ve duyurmuştur. Ancak onun manası ihata olunub bitirilemez. Bir manası inkişaf ederken arkasından bir mana daha, arkasından bir mana daha ilh... yüz gösterir.50 B- Tefsîr Lügat manası itibariyle keşf etmek, beyân etmek, üzeri kapalı bir şeyi açıklamak, ızhar etmek gibi manalara gelen tefsîr bir ilim olarak şöyle tarif edilir: Kur’ân-ı Kerîm’de mevcut olan hafi, garib, müşkil... lafızlarla, neyin murad edildiğini, bu ilme ait usul ve esaslara uymak şartıyla, dirâyet ve rivâyet yollarından biri yahut her ikisiyle keşf ve izah etmektir.51 Osmanlı döneminde yaşamış olan âlimlerimizin yapmış oldukları tarifler genelde birbirlerinin aynısı olduğu için buraya misâl kabilinden iki tanesini aldık: 48 Yazır, I, 9-10; Yazma nüsha, I, 4. Kamer, 17, 22, 32, 40, “Şânımnâmına Kur’ân’ı müyesser (kolaylaştırılmış) de kıldık düşünmek için, fakat düşünen mi var?” 50 Yazır, I, 15-16; Yazma nüsha, I, 10. 51 Mehmet Sofuoğlu, Tefsîre Giriş, Đstanbul, 1981, s. 240. 49 31 Elfâz-ı Kur’âniyyenin keyfiyyet-ı nutkundan, medlülât-ı lügaviyye ve ıstılâhiyyesinden, ahkâm-ı efrâdiyye ve terkîbiyyesinden, hâl-ı terkibde elfâz-ı mezkûreye mahmûl olan me’âni-ı sâneviyyesinden, mârifet-ı neshten, sebeb-i nüzulden, mübhemi muvaddıh kıssalardan bahs eyler.52 “Bir ilimdir ki onda elfâz-ı Kur’ân’ın keyfiyyet-i nutkundan, medlûlâtından, efrâdî ve terkibî ahkâmından ve terkîbi hâlindeki meânisi ile bunların tetimmâtından bahs olunur.53 Bu tarifler tefsîr ilminin tecvid, kıraat, sarf, nahiv ilimlerini ve fıkıh usulünden delâlet bahislerini de ihtiva etmektedir. C- Meal Meal, bir şeyin varacağı gaye manasına ism-i mekândır. Bundan başka meal bir şeyi eksiltmek manasına da gelir, onun için örfte bir kelamın manasını her yönüyle aynen değil de biraz noksanıyla ifade etmeğe de meal denilmiştir.54 Meal kelimesi daha önce bugün bildiğimiz manada kullanılmaz iken Elmalı’lı Muhammed Hamdi Yazır’ın, Kur’ân-ı Kerîm’in manalarını Türkçe olarak ifade etmede eksik kaldığını anlatmak maksadıyla bu kelimeyi tefsîrinin isminde kullanmasından sonra edebiyatımıza girmiş ve farklı bir mana daha kazanarak günümüze kadar gelmiştir.55 Burada şu konuya tekrar dikkatleri çekmek gerekmektedir ki bir itiraza mahal olmasın; meal kelimesine daha önceki tefsîrlerde de rastlanmaktadır. Mesela ileride göreceğimiz gibi Sırrı Giridî, âyetlerin tercümelerini yazarken ‘Hulasa-i meal-i münüfi’ başlığını kullanmaktadır. Ancak onun meali, bir nevi tefsîrî tercüme niteliğindedir. Burada bizim tarifini verdiğimiz meal ise bundan tamamen farklı bir şekil ve anlayış arzetmektedir. II. Tercüme çeşitleri 52 Sırrı Giridi, Tabakat ve Adab-ı Müfessirin, 1312, s. 1. Yazır, I, 28; Yazma nüsha, I, 23. 54 Yazır, I, 30; Yazma nüshada bu parağraf yoktur. 55 Meal sözcüğü ise, 1935’te Elmalılı Hamdi Yazır’ın Yeni Mealli Türkçe Tefsîr adlı eserinin neşriyle edebiyâtımıza girmiş olup bu sözcük o dönemin şartları neticesinde terimleşmiş, zamanla da form ve içeriği bu günkü standart haline ulaşmıştır. (Cündioğlu, Anlamın Tarihi, s. 268) 53 32 Tercüme, bir dilde ifade edilen manaların başka bir dile aktarılması demek olsa da bu aktarımlar hep aynı metotla yapılmamakta bilakis bir kısım farklılıklar arzetmektedir. Bu farklılıklar edebiyâtımıza “Tercüme çeşitleri”56 olarak girmiştir. Bunları kısaca şu şekilde açıklayabiliriz: 1. Misli misline tercüme: Aslın aynısıdır. Bir lafzın ihtiva ettiği bütün manaları ve işaretleri, hiç eksik bırakmaksızın ve hiç ilave yapmaksızın aynen, başka bir dildeki lafızlarla ifade etmektir. Bu tür tercüme kat’î sûrette ne Kur’ân için ve ne de alelade bir eser için mümkün değildir.57 2. Tanziri tercüme: Bu tercüme daha ziyade edebi şiirlerde kullanılır. Bunda asıl metin tercüme edilmez, fakat onda kullanılanın benzeri bir ifade kullanılır. “Hem akla hem kalbe, yahut yalnız zevk u hissiyata hitab eden ve lisan nokta-ı nazarından edebi kıymeti ve zevk-ı sanatı haiz bulunan canlı ve bedii eserlerin tercümelerinde muvaffakiyet görüldüğü nadirdir. Bunları tanzir etmek, tercüme etmekten daha kolay gelir”58 Kur’ân’a nazire getirmek ise mümkün değildir. Kur’ân’ın insanlara ve cinlere meydan okuduğu (tehaddi) âyetler yüzyıllardır cevapsız kalmış ve hala bütün azametiyle zirvedeki mevkilerini korumaktadırlar. 3. Manzum tercüme: Bir metnin şiir halinde başka bir dile çevrilmesidir. Şiir ölçüleri ve kalıpları arasında kaybolan ve değişen manaların haddi hesabı yoktur. 4. Harfi (lafzi) tercüme: Mütercimin, takati ve dilin uygunluğu nisbetinde, Kur’ân’ın her lafzının yerine, ona bedel olarak, tercüme ettiği dilde o lafzın müradifi olan başka bir lafzın konmasıdır, Kur’ân’ın, kelime ibare yahut nass cihetiyle Arapçadan başka bir dile nakledilmesidir. Bu tür tercüme hakikatte bazı harf, fiil ve isimlerin manalarını eda edip etmediğine veya bu edanın cüz’i olup olmadığına 56 Muallim Naci, tercümeyi aynen, mealen, tevsî’an olmak üzere üçe ayırır. Dillerin, anlatım bakımından farklılıklar göstermesi karşısında. her zaman, aynen tercümenin mümkün olmadığını söyler. Şöyle der: “bir lisanda, bazı ifadat bulunur ki diğer lisana aynen tercüme edilecek olsa hiçbir şey anlaşılmaz. Anlaşılsa da zevki çıkmaz”. Naci, mealen tercümeyi daha sağlam bir yol olarak görür. Bu tarz tercümeler arasına, ifade olunacak “maksad-ı asliyi ihlal değil, izah ve tezyin eyliyerek bazı tabirat ilave edilecek olursa” tevsî’an tercüme vücud bulur. Celal Tarakçı, Muallim Naci, Ankara 1994, s. 36. 57 Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi Tabakatü’l-Müfessirîn, Đstanbul, 1973, I, 101. 58 Yazır, I, 9-10. 33 bakmaksızın Kur’âni ibarelerin harfi olarak nakline dayanır. Kur’ân-ı Kerîm’de isti’mali son derece güç, hatta bazen imkânsızdır. 5. Manevi tercüme: Asıl dildeki kelimelerin tertibine ve nazmına bağlı kalmaksızın, herhangi bir sözün manasını, başka bir dil ile beyân ve izah etmektir. Bu tercüme tarzında mütercim, asli dildeki ifadeleri iyice anladıktan sonra, onların ifade ettiği manayı, başka bir dile, kendi üslub ve ifade tarzıyla nakleder. Bu tercüme tarzında gaye, metindeki mana ve maksatların başka bir dille güzelce ifade edilmesidir. Kur’ân’ın bu şekilde tercümesinin mümkün ve meşru olduğu konusunda ittifak vardır. 6. Tefsîri tercüme: Asıl dildeki kelimelerin tertibine ve nazmına bağlı kalmaksızın herhangi bir sözün manasını, bazı şerh ve açıklamalarla başka bir dile nakletmektir. Bu tarz bir tercüme, Kur’ân’ın doğrudan doğruya Arapça’dan başka bir dille, çok kısa olarak şerh ve Tefsîr edilmesi şeklinde olabileceği gibi, Arapça olarak yapılacak veciz bir Kur’ân tefsîrinin tercümesi şeklinde de olabilir. O zaman bunu, Kur’ân Tefsîrinin Tercümesi veya Tefsîri Tercüme diye de isimlendirmek mümkündür. Bu tercüme yöntemi, Harfi ve Manevi tercümeye göre daha kolay ve daha sağlıklıdır. Kur’ân’ın manalarını yansıtma konusunda daha güvenilirdir.59 Đnceleyeceğimiz Kur’ân tercümeleri daha ziyade burada sayılan kısımlardan Manevi tercüme ve Tefsîri tercüme türünden yapılan tercüme çalışmalarıdır. Eserler tanıtılırken onların bu yönleri üzerinde durulacak, daha detaylı açıklamalar yapılacak ve örnek metinlere yer verilecektir. III- Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Üzerine Tartışmalar Muhammed Şakir, M. Hasan Mahluf el-Adevi, Mahmut Şeltut, M. Mustafa elMeraği gibi âlimler, tercümeyle Kur’ân’ın tam olarak yansıtılamıyacağını, pek çok hususiyetinin kaybolacağını bununla beraber Tefsîri tercüme tarzında çevrilmesinde bir beis olmadığını, hatta bunun gerekli olduğunu ifade etmişlerdir. Bilhassa Meraği, serdettiği delillerle ve fıkhi kaynaklara istinad ederek Kur’ân’ın başka dillere tercümesinin zaruretini ısrarla belirtmiştir. Đmdi burada iki tarafın da delillerini görelim: 59 Bkz. Aydar, s. 236-271. 34 A- Kur’ân-ı Kerîm’i tercüme etmenin zaruri olduğunu söyleyenlerin delilleri 1-Aklî deliller a-Kur’ân’ın tebliği ve neşri için tercüme zaruruidir. b-Kur’ân’ı anlamak için tercüme zaruruidir. c-HidÂyet kaynağı olan Kur’ân’dan istifade edebilmek için tercüme edilmesi gerekir. d-Kur’ân’ın doğru anlaşılmasını sağlamak için tercüme edilmesi gerekir. 2-Nakli deliller a- Kitab aa-Kur’ân bütün insanları muhatab almaktadır. Ey insanlar diye birçok hitab vardır. Mü’minler, ehl-ı kitaba, yahudilere, müşriklere, kafirlere, sabiilere, mecusilere vb. bir çok özel hitablar da mevcuttur. ab-Kur’ân, tüm insanlara tebliğde bulunmayı müslümanlara emretmiştir. “Bu (Kur’ân) insanlar bununla uyarılsınlar… diye onlara gönderilmiş bir tebliğdir.”60 ac-Kur’ân’ın insanlar için hidâyet, şifa ve rahmet kaynağı olduğunu belirten âyetler.61 ad-Kur’ân’da herşeyin insanlar için açıklandığını belirten âyetler.62 ae-Kur’ân’ın bütün insanlar için bir öğüt, uyarıcı ve müjdeci olduğunu belirten âyetler.63 af-Ümmet-i Muhammed’in şahid ve hakim kılınması. 64 ag-Kur’ân’ın manası üzerinde düşünmeyi emreden âyetler.65 ah- Đnsanlar bize kitap gelmedi diye itiraza hakları olmasın diye.66 ai- Her millete mutlaka bir elçi gönderilmiştir.67 60 Đbrahim, 14/52. Yunus, 10/57; el-Casiye, 45/20; Bakara, 2/2, 159, 185, 187, 221. 62 Đsrâ, 89, Kehf, 54, Tâhâ, 113. 63 Yûsuf, 104, Yâsin, 69, Müzzemmil, 19, Đbrahim, 52, En’âm, 19,51,92, A’râf, 2, 63, 69, Yûnus, 2. 64 Bakara, 143, Nisâ, 105. 65 Muhammed, 24, Kamer, 17, 22, 32, 40, Mü’minûn, 68, Enfâl, 2. 66 En’âm, 154-157. 67 Kasas, 59, Đsrâ, 15, Şu’arâ, 208, Đbrâhim, 4, Zümer, 71. 61 35 aj- Araplara yabancı dilde bir Kur’ân mı?68 b-Sünnet. ba-Hazret-i Peygamberin bütün insanlığa gönderilmiş olması.69 bb-Benden öğrendiklerinizi başkalarına ulaştırın.70 bc-Hz. Peygamber’in diplomatik mektupları.71 bd- Hz. Peygamber’in Arapların dışındakilerle ilişkileri. be-Hz. Peygamber’in Zeyd’e yabancı dil öğrenmesini emretmesi.72 bf-Fâtiha Sûresinin Fasça tercümesini tasvib etmesi.73 B-Kur’ân’ın tercümesini gereksiz görenler ise şunları ileri sürmektedirler: 1-Kur’ân apaçık Arapça bir eserdir.74 2-Kur’ân mu’ciz Arapça lafızlardan ibarettir. 3-Kur’ân’ın tercümesi ile karşılaşmadan müslüman olanlar da var ve hatta bunların oranı daha fazladır. 4-Kur’ân’ın Arapça olarak indirilmesi Allah’ın muradıdır.75 5-Tercüme ihtilaflara sebeb olur. 6-Tercüme tahrif ve tebdile sebeb olur. 7-Tercümeyle Kur’ân beşer sözü olur. 8-Müslümanların birliği Kur’ân’ın Arapça aslına bağlı kalmakla mümkün olur. 9-Tercümeden maksat, Arap olmayan müslümanları dinlerinden uzaklaştırmaktır. 10-Kur’ân’ın lafzına bağlı müesseseler tercüme ile yok olabilir. 11-Kur’ân tam olarak tercüme edilemez.76 68 Fussilet, 44. Nisâ, 79, Sebe’, 28. Buhari, Teyemmüm, 1; Salat, 56. Müslim, Mescid, 3. 70 Buhari, Enbiya, 50. Tirmizi, Đlim, 12. Ahmed b. Hanbel, II/159, 214, 606. 71 Đbn Hacer, Fethu’l-Bari, Kahire, 1978, c. XXVIII, s. 314. 72 Ibn Hacer, el-Đsabe, Beyrut, 1328, c. I, s. 561. 73 Tacu’ş-Şeri’a, en-Nihaye Haşiye ale’l-Hidaye, c. I, s. 86, haşiye I’den nakleden Hamidullah, Fehmu’lKur’ân, 52. 74 Nahl, 103, Yûsuf, 1-2. 75 Yûsuf, 2. 76 Bkz. Aydar, 177-233. 69 36 Kur’ân’ın tercüme edilmesine karşı çıkan bazı kimseler Mushaf’ın “üzerinde peygamberimizin mubarek nazarını ve tasvibini taşıyan bir hat ile mektûb ve mahfûz; sûre ve âyetleri tertibli yüce kitab-ı ilahidir” şeklindeki tarifinden hareketederek tercümenin Mushaf’ın taşıdığı kutsiyete halel getirip değerini düşüreceğini savunmuşlardır. Ayrıca Kur’ân’ın feyz ve bereketiyle yayılması için olduğu kadar hüsn-ü muhafazası için de bir takım Đslâmi ilimler meydana getirilerek bunlara “Ulûm-ı Kur’âniye: Kur’ân bilgileri” adı verildiğini ve bu ilimlerin temel, kaide, usül ve tatbikatının Arap dilinin esaslarına göre vaz olunup değişmesinin imkânsız olduğunu iddia ederler. Türk âlimlerinin eserlerini -hemen kahir bir ekseriyeti- Arapça yazmış olmalarını da bu açıdan değerlendirmeye çalışırlar. Ehl-i Kitab’ın Tevrat ve Đncil’i kayb etmelerine tercüme77 ve yazı farklarının sebep olduğunu ileri sürerler.78 Kur’ân-ı Kerîm’in tercüme edilmesinin lehinde ve aleyhinde olanların görüşlerini, genel olarak bir değerlendirmeye tabi tuttuğumuzda şöyle bir tablo ile karşı karşıya kalmaktayız: Şurası açıktır ki Allah’ın muradını anlayabilmek için yalnız tercümelerle iktifa etmek mümkün değildir. Bununla birlikte aslına sadık kalmak ve her halukarda eksik olduğunun şuurunda olmak şartıyla onun feyzinden istifade etmek hususunda tercümelerinin yapılması caiz, hatta gerekli olduğu kaçınılmaz bir gerçektir. Üstelik Kur’ân tefsîr ve tercümlerinin, imkân nisbetinde aslını ihtiva etmesi ve Kur’ân’ın gölgesini taşıması sebebiyle -aslına hürmeten- tazim ve saygıya layık görülmesi gerekmektedir. Esasında Kur’ân’ın tercümesine karşı olanlar da, eğitim- öğretim ve manalarını anlamak maksadıyla, Kur’ân’ın çevrilmesine karşı değillerdir. Đslam’ın ve ilahi emirlerin tebliğ edilmesi düşüncesiyle tercümenin yapılabileceğini söylemektedirler.79 77 Tercüme, medeniyetlerin doğumuna, kurulmasına, gelişmesine ve genişlemesine imkân sağladığı gibi, onların yıkılmasına ve yok olmasına da zemin hazırlamaktadır. Aydar, s. 26. 78 Abdurraman Şeref Güzelyazıcı, “Türkçe Kur’ân ve Basın Müftüleri”, Türkçe Kur’ân Okunamaz, Yazanlar: Eyüb Sabri Hayırlıoğlu, Ömer Nasuhi Bilmen, Hasan Basri Çantay, Ord. Prof. Ali Fuad Başgil, Đsmail Hami Danişmend, Abdurraman Şeref Güzelyazıcı, Fikri Aksoy, Ahmed Aydınlı, A. Fikri Yavuz v.s. Haz. Mü’min Çevik, Đst. 1958, s. 25-26 79 Aydar, s. 114. 37 Kur’ân-ı Kerîm’i Tefsîrî veya Manevî tercüme şeklinde çevirmek hem geçmişte hem de günümüz bütün Đslâm âlimleri ve müslümanlarca caiz görülmüş, bu konuda icma ve ittifak tahakkuk etmiştir. Ancak bu cevaz, esaslarına uygun olarak yapılmak, tercümenin hiç bir zaman Kur’ân’ın tam manasını ifade ettiğini düşünmemek, Kur’ân’ın aslı ile tercümesi arasındaki büyük mahiyet farkını daima hatırda tutmak şartlarıyla mukayyeddir. Harfi ve misli misline tercüme bir iki istisna dışında bütün Đslâm âlimlerince haram addedilmiştir.80 IV- Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Tarihi Kur’ân-ı Kerîm’i ana dilde okuyup anlama ve ona göre emirleriyle amel etme ihtiyacı asırlara mal olmuş tarihi bir zarurettir. Bu zaruretin birer ifadesi ve tanığı olan yazma Kur’ân-ı Kerîm tercümeleri sadece Türkiye’deki değil, dünyanın birçok yerindeki kütüphanelere muhtevâ ve mevcudiyetleriyle kıymet kazandırmaktadırlar. Daha Hz. Peygamber döneminde Đslâm, Arap olmayan toplumlar arasında, özellikle Arabistan’ın doğusunda ve güneyinde oturan Đranlı çiftçiler arasında yayılmaya başlamıştır. Araplardan başka uluslar, Đslâm dinini kabul ettikten sonra, Kur’ân-ı Kerîm’i ve başka din kitaplarını kendi anadillerine çevirme ihtiyacını duymuşlardır. Gerek Đran ve gerekse Türk âlimleri bu alanda mühim faaliyetler göstermişlerdir.81 Büyük tarihçi ve hukukçu es-Serahsî şunu kaydeder: “Rivâyet edildigine göre Đranlılar, Selman-ı Farisî’ye mektup yazarak, Kur’ân’ın birinci süresini kendileri için Farsça yazmasını istemişlerdir. Sözkonusu kişiler, dilleri Arapça’ya alışıncaya kadar namazlarında onu okumuşlardır.”82 Tacu’ş-Şeria da Nihaye Haşiyetü’l-Hidaye isimli eserinde şöyle demektedir: “Selman-ı Farisi Hz. Peygamber’e başvurmuş ve onun tasdîkiyle Kur’ân’ın birinci süresini Farsça’ya çevirmiştir.83 Bilindiği gibi Selman-ı Farisi, Hz. Peygamber’in Medine’deki sahabilerinden biriydi.”84 80 Bkz. Aydar, s. 323-400. Abdülkadir Đnan, Kur’ân-ı Kerîmin Türkçe Tercümeleri üzerine Bir Đnceleme, Ankara, 1961, s. 3. 82 Serahsi, Mebsut, c. l, s. 37. 83 Bkz. Kitabu’s-Salah. (Abdulhayy el-Leknevî larafından Hidaye’nin kenarında gerçekleştirilen Hindistan baskısı), Delhi, 1915, s. 86, no: l. 81 38 Kahire’de Arap cografyası konusunda verdiği derslerinde Guidi,85 Hicri 127/Milâdî 745 yılında Berber diline yapılmış bir Kur’ân çevirisinden söz eder. Fakat bu konuda ayrıntılı bilgiler ve hatıralar korunmamıştır. Hatta burada, bu Đtalyan bilgin Guidi’nin bir yanlış anlaması da olabilir. Manchester’li Mingana’ya göre86 Kur’ân’ın bazı kısımlarını içeren ve bunlara reddiye yazmak amacıyla meydana getirilen Süryanice bir eserin parçaları Hicri I. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış Haccac bin Yusuf döneminden kalmadır.87 Yine tarihî kayıtlara göre, 270’li (880’li) yıllarda Mehrûk b. Râik adında bir kral, Abdullah b. Ömer b. Abdülazîz’den Kur’ân’ın anlamını kendisi için tercüme ettirmesini istemiştir. Bunun üzerine, şiir ve edebiyattaki salâhiyeti ile tanınan Iraklı bir âlim bu işle vazîfelendirilmiştir. Đsmi bilinmeyen bu âlimin yaptığı tercümeyi inceleyen Mehrûk müslüman olmuş, ancak tebaasından çekindiği için îmânını gizlemiştir88. A- Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye Tercümesi Türk milletinin kültür tarihinde din kitaplarının Türkçe’ye tercümeleri, muhtelif Türk boylarının cihanşümul dinlerle temasa geçtikleri devirde başlar. Türkler çok eski zamanlarda yabancı dinlerden Budizm’i tanımışlardır. Türkçe eski dini terimlerin çoğunun, Đslâm dinî edebiyatına, Türkçe’ye tecüme edilen Buda dinine ait eserlerden geçtiği anlaşılmaktadır.89 Türklerin, Budizm’den başka zerdüştlük, maniheizm ve hristiyanlıkla temasları olmuştur. Türklerin büyük kültür ve ticaret merkezlerinde, 84 O zamandan beri, Đslâm dünyâsında Kur’ân çevirileri her yıl sürekli artmaktadır. Nitekim halen Urduca’da 300’ü aşkın, Farsça’da 100 civarında Türkçe’de ve diğer dillerde de bir o kadar Kur’ân tercümesi bulunmaktadır. (Hamidullah, Aziz Kur’ân, s. 79) 85 Guidi, Muhadaratu Edebiyati’l-Cografîyye, (Kahire Üniversitesindeki ders notları), s. 66. Buzurg ibn Şehriyar, Merveilles de irinde et de la Chine adıyla Fransızca’ya çevrilmiş eserin, 2 ve 3. sayfalarında, Hicrî 270 yılına doğru Kur’ân’ın bir Hint diline (öyle anlaşılıyor ki Sindce ve Murtanca) tam bir çevirisinden söz etmektedir. (Hamidullah, Aziz Kur’ân, s. 79) 86 Bkz. An Ancien Syriac Translantion of the Kuran, Manchester, 1925 (Dionysius Bar Salibi (öl. 1171), Halife Abdulmelik döneminde genel vali olan Haccac zamanında Kur’ân’ın Süryanice’ye çevrildiğini kesin bir ifadeyle belirtmektedir. 87 Hamidullah, Aziz Kur’ân, s. 79-80. 88 Paçacı, Mehmet, Kur’ân’a Giriş, Đstanbul 2006, s. 145. 89 “Türkler girdikleri her dinin ana kitabını kendi dilleriyle ifade etme mecburiyetini duymuşlardır. Nitekim bugün, yazılı en eski Türk dil ve edebiyatı ürünlerinin ekseriyetini Mani ve Buda dinine ait Türkçe metinler teşkil etmektedir.” (Müjgan Cumbur, Ku’ân-ı Kerîmin Türk Dilinde basılmış Tercüme ve Tefsîrleri, DĐB. Dergisi, 1961-1962, s. 123-141) 39 kendilerinden ve yabancılardan bütün bu dinlere mensup cemaatler bulunmuştur. Yüz yıldan beri yapılan araştırmalar neticesinde bütün bu dinlerin mukaddes kitaplarından yapılan Türkçe tercümeler; kitaplar veya parçalar (fragment) halinde, çok sayıda bulunmuştur.90 Maniheistlerin tevbe duasının (Huastuanit) V. yy’da Batı-Türkistan’da yazılmış olduğu tahmin edilmektedir. Başka bir maniheist duası da Argu ve Talas beyi Arslan Han için yazılmıştır.91 Yatırlara mum yakmak Hıristiyanlık, muskalar ve nazarlık boncukları Budizm âdetleridir. Bazı ağaçlar ve pınarları kutlu sayıp bunlardan medet ummak, mezarlara paçavra bağlamak gibi kötü ve Đslâm dinine aykırı inanç ve görenekler de Đslâm’dan önceki dinlerin bıraktığı kötü miraslardır. O devirden kalma bazı iyi miraslar da yok değildir. Yukarıda kaydettiğimiz üzere o dinlerin kutsal kitapları Türkçe’ye çevrilmişti. Bu tercümeleri yapan Türk âlimleri bu dinlerin dini terimlerini Türkçeleştirmeye muvaffak olmuşlar, bazılarını da Türk telaffuzuna uydurmuşlardı. Đşte bu, Đslâm’dan önceki dini edebiyatın dili, ilk Müslüman-Türk âlimleri Đslâmî eserleri Türkçe’ye çevirirken çok işe yaramıştır. Tanrı, ferişte (Maniheistler’in terimi), mengü (ebediyet), bitig (kitab) vs. gibi birçok kelime ve terimler cahiliyet devri Türk âlimlerinin işledikleri yazı dilinin miraslarıdır.92 Türkler, tarih boyunca girmiş oldukları dinlerin kutsal kitaplarına büyük ehemmiyet vermişlerdir.93 Bilhassa devlet büyüklerinin ele aldıkları bu konu ve bu yolda gösterdikleri çabalar asla küçümsenemez. Uygur hakanı Bögü Hakan, Mani dinini 90 Đnan, s. 4. Maniheizm’i kabul eden Uygurlar’ın başkenti Karabalgasun 840 yılında Yenisey-Kırgızları tarafından alındı; Uygurların büyük bir kısmı ve hanedanı, eskiden Budist Türklerin iskân ettiği Beşbalık ve Koço bölgesine gelip ikinci Uygur devletini kurdular. Bu bölgede Budistler, Hıristiyanlar, Maniheistler, Şamanistler ve başka muhtelif dualist zümreler bulunuyordu. Bütün bu cemaatlerden başka birçok müslümanlar da bulunduğu anlaşılmaktadır. Çünkü Samaniler Maniheistleri takip ettiklerinde Dokuz Oğuz hakanı kendi memleketindeki Müslümanlar’a katliâm yapacağını söyliyerek Samaniler’i tehdit etti. Budizm, Maniheizm ve Hıristiyanlık’a ait mukaddes kitapların Türkçe tercümeleri işte bu bölgede yapılan araştırmalarda elde edilmiştir. Bu dinlerin mukaddes kitaplarını Türkçeye tercüme edenlerden bazılarının adlarını da biliyoruz. Bunlardan biri Beşbalıklı Singo Seli Tudun (rahip)’dur. Bu Budist rahip Sanskritçe Suvarnap rabhasa adlı kitabın Çince tercümesini Altın Yaruk (ışık) adıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir. Yine Silazin adlı bir mütercim bir kitabı Toharca’dan Türkçe’ye çevirmiştir. (Đnan, s. 5) 91 Đnan. s. 4. Đnan, s. 7. 93 Cumbur, s. 123. Cumbur Müjgan, Türkçe Kur’ân Tefsîr ve Çevirileri Bibliyoğrafyası, Yeni Yayınlar c. 4, sayı: 4 (1959) s. 111. 92 40 resmî din olarak kabul ettikten sora (763) rahiplerle yaptığı konuşmada kendisinin bile dini açıdan yargılanabileceğini belirtmiştir. Samanoğulları’nın Türk kumandanı Emir Mansur b. Nuh (350-365/961-976), Kur’ân’ın Farsça’ya çevrilmesini bir hükümet vazîfesi olarak ele almıştır. Horasanlı ve Mâverâünnehir’li âlimlerden oluşan bir heyet, Kur’ân’ın tamamını Taberî’nin Câmiu’l-beyân isimli tefsîrinin hulâsası ile birlikte Farsça’ya tercüme etmiştir.94 Birer nüshası Süleymaniye (Ayasofya, nr 87) ve Dresden (nr. 22) kütüphanelerinde bulunan bu tercüme Đran’da basılmıştır (Tahran 1941)95. Kaynaklarda bildirildiğine göre, aslında bu bölgedeki ilk tercüme, Mu’tezile âlimi Ebû Ali el-Cübbâî’nin (v. 303/916), Farsça’ya çok yakın olan Hûzistan dilindeki tercümesidir. Bu tarihten sonra Kur’ân’ın Farsça’ya tercümesine devam edilmiştir. Hâlen 250 civarında Farsça Kur’ân tercüme ve tefsîri bulunduğu ifâde edilmektedir96. Yine Karahanlı hükümdarı Saltuk Buğrâ Han (v. 956), Đslâmiyeti kabul ederek onu ülkesine yaymaya çalışmıştır.97 Samanoğulları’ndan Mansur b. Nuh, Kur’ân’ın Farsça’ya tercümesinin caiz olup olmadığı hakkında Horasan ve Maveraünnehir âlimlerinden fetva istemiştir. Tercüme edilecek tefsîr kitabı Taberî’nin tefsîri idi. Âlimler, Đbrahim Sûresinin 4. âyetine istinaden tercümenin cevâzına fetvâ vermişlerdir.98 Bu hâdiseden 20 yıl sonra bütün Maveraünnehir’de hâkimiyet Türklerin eline geçti. Mansur b. Nuh’un tercüme için fetva istediği âlimler ve tercüme komisyonuna dâhil mütercimler arasında, Türkler’in kalabalık bulundukları Asficap, Fergana, Semerkand ve Buhâra şehirlerinden âlimler 94 Z.V. Togan’a göre bu heyette Türk üyeler de bulunmakta idi. Kur’ân’ın ilk Türkçe tercümesi de bu tercüme ile aynı zamanda, belki de aynı hey’etin Türk üyeleri tarafından meydana getirilmiş olabilir. (Togan, Zeki Velidi “Londra ve Tahran’daki Đslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair”, Đslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, III, 1959-1960, s. 135) Aynı ihtimali Muhammed Hamidullah da düşünmektedir. (Bkz. Hamidullah Prof. Dr. Muhammed-Yaşaroğlu Dr. Macid, Ku’ân Tarihi [Fransızcadan Çeviren: Mehmed Said Mutlu]-Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Terceme ve Tefsîrleri Bibliyoğrafyası, Ank. 1991 s. 86) Hamidullah daha sonra bu tahminini kesin bir dille ifade etmiştir. (Aziz Kur’ân, s. 79 ve 132) 95 Paçacı, Kur’ân’a Giriş, s. 145. Paçacı, Kur’ân’a Giriş, s. 145. Fakat Cübbâî’nin tercümesine aid henüz en ufak bir iz bulunamamıştır. Belki de bu tercüme Arap yazısı ile idi. (Hamidullah, s. 85) Brockelmann, Gal adlı eserinde, (Suplementband, I s. 342) bu eserin aslında Huzistan diliyle yazıldığına işaret etmektedir. (Hamidullah, Aziz 96 Kur’ân, s. 79) 97 Hamza Zülfikar, “Çağatayca Bir Ku’ân Tefsîri”, Türkoloji Dergisi, c. 6, sayı:1 (1974), s. 153. Terceme-ı Tefsîr-ı Taberî, Habib Yağmaî neşri, Tahran 1339, s. 5-6. Bu âyetin tefsîrinde Zemahşerî Kur’ân-ı Kerîm’in başka dillere tercümesinin caiz olduğunu, her dilde nüzulüne ihtiyaç olmadığı için bu yola gidilebileceğini beyân etmiştir. (Keşşaf, Kahire, 1949, II, 538-539) 98 41 bulunuyordu.99 Emir Mansur’un bu teşebbüsünden 16 yıl sonra Buhâra, Karahanlılar tarafından alındı. Karahanlıların Müslüman oluşundan Buhâra’yı aldıkları zamana kadar aradan 70 yıl kadar bir zaman geçmiş oluyordu. Karahanlılar’ın Buhâra’yı alışından 70 yıl sonra Doğu-Türkistan’da, Kaşgar’da, Đslâmi bir eserin, ahlâkî-felsefi didaktik bir manzume olan Kutadgu Bilig’in telif edildiğini biliyoruz. Her halde Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye tercümesi de bu devirde yapılmış olsa gerektir.100 Bize kadar gelen en eski Türkçe Kur’ân-ı Kerîm tercümelerinin bazılarından bahsedelim:101 1. Sovyet R. Đlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü’nde yazma bir tercüme mevcuttur. Bu nüsha Zeki Velidi Togan tarafından 1914 yılında Buhara Emareti’nin Karşı kentinde bulunmuştur.102 Müstensihi ve yazıldığı tarih malum olmayan bu nüshaya Türkoloji edebiyatında “Anonim Tefsîr”103 veya “Orta-Asya Tefsîri” denir.104 Bu nüsha hakkında ilk malumatı, Z. V. Togan vermiştir. ZVO, 1916, T.XXIII, s. 249) (Vost. Rukopisi Ferganskoy Oblasti, Sonra Akdemisyen W.W. Barthold bu tercümeyi tahlil etmiştir. (Ein Denkmal aus der Zeit der Verbreitung des Islams in Mittelasien, Asia Major, II, Fas. I, 1925, s. 125-127; 105 Türkçeye tercümesi, Türkiyat Mecmuası, II, s. 69-74) , bu nüshanın baş tarafı ve ortasından bir kısmı eksiktir. Birinci sahife Kehf Sûresi 4: “Uluğ boldı bir söz çıkar ağızlarından” âyetinden başlamaktadır. Bu tercüme satır-arası kelime kelime tercümedir.106 Satır-arası kelime kelime tercümeye ilaveten, sûrenin içindekilere atıfta bulunan tefsîrler ve 99 Buhara’dan Fakih Ebu Bekir b. Hâmid ve Halil b. Ahmed es-Sicistânî, Belh’ten Ebu Cafer Muhammed b. Ali, Semerkand, Sebicâb, Fergana ve Maveraünnehir’deki her şehirden âlimler. (Terceme-ı Tefsîr-ı Taberî, Habib Yağmaî neşri, Tahran, 1339, s. 5-6) 100 Đnan, s. 8. Uygur alfabesiyle yapılmış tam metin Kur’ân tercümesi bulunmuş değildir. Reşit Rahmeti Arat’ın (v. 1964) neşrettiği Edip Ahmet b. Mahmut Yükneki’nin Atebetü’l-Hakâik adlı eserinde şu âyetlerin tercümesi, bu alfabeyle geçmektedir: 3/134, 146, 185; 16/96; 22/61; 43/32; 94/5-6. Bu âyetlerden bazılarının tercümeleri, sadece Uygur yazısıyla, bazılarınınki ise, hem Uygur hem Arap yazısıyladır. Ancak, tüm bunlarda, tam ve lâfzî tercümeden ziyade, nazmi mana verilmiştir. (Aydar, s. 104; Hamidullah, 101 Kur’ân Tarihi, s. 85) 102 Z. Velidi TOGAN, “The Earliest Translation of The Qur’an into Turkish”, Đslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Đstanbul 1964, cilt IV, cüz 1-2, s. 1-19. 103 “Bütün bir Türk toplumuna mal etmek istercesine bu tercümelerin hiçbirinin sahibi kendi şahsını ortaya koymamıştır.” (Cumbur, s. 123) 104 Ahmed Topaloğlu, “K. Kerîm’in Đlk Türkçe Tercümeleri ve Cevahiru’l-asdâf”, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı: 27 (1983), s. 58-66. 105 Bu Kur’ân tercemesinin dili üzerine son yıllarda Rus müsteşriki Prof. A. K. Borovkov çalışmaktadır. (Türkologiçeskiy Sbornik I, 1951, s. 73-79; Uç. Zap. ĐVAKN XVI, 1958, s. 138-219). Bkz. Đnan, s. 9. 106 Đnan, s. 9. 42 kıssalar da ihtiva etmektedir. Kelime kelime tercümenin dili Karahanlı Türkçesidir. Ancak tefsîrler ve kıssalar Harezm Türkçesiyle yazılmıştır. Yazma eksik olup 147 varaktır. Leningrad’daki Asya Halkları Enstitüsü’nde saklanmaktadır.107 2. Türk ve Đslâm Eserleri Müzesi’nde 73 numarada kayıtlı hicri 734 (M. 1333) yılında Şirazlı Muhammed b. el-Hâcc Devletşah tarafından yazılmış ve tezhib edilmiştir. En: 0/27 m., Kal.: 0/14 m. 902 sayfa ve her sayfası 9 satırdır.108 Bu tercüme bugün Türkiye’de görülen Kur’ân tercümelerinin en eskisidir.109 Terceme arasında Arapça ve Farsça kelime kullanılmamıştır. Aslının ne zaman terceme edildiği belli değilse de Hicrî dördüncü asra aid olduğu hissedilmektedir. Bu hissi kuvvetleştirecek deliller de vardır: Birincisi: bu tercümedeki kelimeler h. 466 / m. 1073 yılında telif edilmiş olan Divân-ı Lügâti’t-Türk’ün topladığı lügatlara ve onun tahlillerine uygundur. Đkincisi: Kur’ân’da geçen dini kelimelerin karşılarına bundan 600 yıl önce bile kullanılmayan Türkçe mukabilleri konmuştur. Hassaten Hicri beşinci ve altıncı asır içinde kullanılmakta olan Arapça ve Farsça dini kelimelerin Türkçeleri110 bulunmuş ve seçilmiştir.111 Z.V.Togan’a göre bu nüsha Samaniler zamanında bir heyet tarafından Taberi Tefsîri esas alınarak vücuda getirilen Farsça satır-arası Kur’ân tercemesine tevafuk etmekte ve ona dayanmaktadır.112 Her halde Türkçe Kur’ân tercemesi de o Farsça terceme ile aynı zamanda, aynı komisyonun Türk azaları tarafından yazılmış olabilir.113 107 Topaloğlu, s. 60. Abdülkadir Erdoğan, “Kur’ân Tercümelerinin Dil Bakımından Değerleri”, Vakıflar Dergisi, Ank. 1938, I/47-51. 109 Erdoğan, s. 47. 110 “Bu çeviri hakkında ilk bilgiyi A. Erdoğan vermektedir. Yanlış bir değerlendirme ile yazar, eserin baştan başa Oğuz Türkçesi ile yazıldığını belirtmektedir. Hâlbuki eser baştan sona kadar Karahanlı Türkçesi ile yazılmış arada bir Oğuzca kelimelere ve eklere yer verilmiştir. Çeviriden seçtiği 50 kadar kelimeyi yanlış olarak Oğuz lehçesine göre okumuştur. Cinsözlü, girtgünmek, gündoğuşuğ, göngül, ezgülük gibi”. (Zülfikar, s. 166) 111 Erdoğan, s. 47. 112 Topaloğlu, s. 58-66. 113 Togan, s. 135. Fakat bizi tereddüde sevk eden nokta, Farsça tercümenin önsözünde kral Mansur’un teşebbüsünden bahsetmesi, halbuki eski Türkçe tercümelerinin elyazmalarının hiç birinde böyle bir önsözün bulunmamasıdır. Fakat Müslüman ve gayrimüslim (Bartold gibi) mütehassısların kanaatlerine göre, dili itibariyle bu eser Hicretin 4. asrına çıkmaktadır. (Hamidullah, s. 86-87) Ayrıca bu tefsîrin Şuara sûresi’ni Fahir Đz seminer çalışması olarak hazırlamıştır. (Türkiyat Enstitüsü, no: 11) 108 43 Kur’ân-ı Kerîm’in daha XI. asırda Türkçe’ye terceme edilmiş olduğunu gösteren deliller mevcuttur.114 3. Türk ve Đslâm Eserleri Müzesi’nde 508 numarada bir Kur’ân tercümesi daha vardır. Boy: 0.50 m., En: 0.35 m., Kal.: 0.90 m. 1260 sayfa. Arapçaları gibi Türkçe’lerine de hareke konmuştur ki dilimiz için büyük bir kazanç olmuştur.115 4. Maveraünnehir’de 16. yy’ın ilk yarısında Şeyhânî Özbekler devrinde meydana getirilen tercüme ve tefsîr. Kur’ân’ın metni ayrı kısımlar halinde verilmekte, bunu ya harfiyyen tercüme veya geniş izah ve uzun kıssalar takip etmektedir. Dili Çağatayca’dır. Topkapı Sarayı Kitaplığı III. Ahmed kısmı 16 numarada bulunmaktadır. Đki cilttir. Đstinsah tarihi 950/1543’tür. Aynı tip başka bir yazma da Konya Mevlânâ Müzesi’nde muhafaza edilmektedir. Đstinsah tarihi 951/1544’tür.116 Bizim incelediğimiz nüshalar, muhtelif kitaplıklarda ve Anadolu’da muhtelif kimselerin ellerinde117 daha çok bulunacak nüshaların pek az bir kısmını teşkil eder. Fakat şu da hatırda tutulmalı ki bu nüshaların hepsini en çok iki veya üç orijinal kaynağa irca mümkün olsa gerektir. Mesela Topkapı Sarayı 18 numaralı nüshayı Türk ve Đslâm Eserleri Müzesi’ndeki 508 numaralı nüsha ve Türk Dil Kurumu’nun B I numaralı nüshasıyla karşılaştırınca aralarında pek az fark olduğu görülür. Bu farklar ancak bazı kelime ve imlaya aittir. Yine TDK. B I nüshası ile R. Hartmann’ın tavsif ettiği Harrassowitz nüshasının satırarası (interlinear) tercümesi aynıdır.118 Bugün kitaplıklarımızda ve şahısların ellerinde bulunan yüzlerce nüsha Kur’ân tercümelerinin mühim bir kısmının mukayesesinden anlaşılıyor ki bunların hepsinin menşei ve dayandıkları asıl nüsha tek bir eski tercemeden ibarettir. Bu en eski asıl nüshaya dayanan tercemeler Anadolu’ya Moğol istilası devrinde Orta-Asya’dan gelmişlerdir.119 114 Đnan, s. 13. Erdoğan, s. 49. 116 Topaloğlu, s. 60. 117 Prof. Süheyl Ünver de Anadolu’daki kütüphanelerde altmış kadar tercüme tesbit etmiştir. (Osman 115 Keskioğlu, Nüzûlünden Đtibaren Kur’ân-ı Kerîm Bilgileri, Ank. 1982, s. 215) 118 Đnan, s. 87-88. Đnan, s. 20. ve 18. Dikkati çeken bir cihet Osmanlı türklerinde bu nevi tercümelerin daha ziyade Đstanbul hâricinde, taşrada, Anadolu’nun muhtelif şehirlerinde ve Beyliklerde yapılmış olmasıdır. Arapça tedrisatın bol olduğu Đstanbul bu lüzumu pek hissetmemiş gibidir. Şifahi tercüme ve izah yoluyla bu 119 44 B. Anadoluda Tercüme Faaliyetleri Anadolu’da Türkçe büyük Tefsîr ve tercüme faaliyetlerine, elde mevcut en eski nüshalara göre, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan yarım asır sonra, yani XIV.120 asrın ortalarında başlanmış olduğu tahmin edilmektedir. Bu faaliyet üç koldan ilerlemiştir: 1. Kur’ân’ın “satır-arası” kelime kelime tercümeleri. Bunlar Arapça kelimeleri Türkçe kelimelerle tek tek karşılarlar. Arasıra kısa açıklama ve tefsîrlere yer verilirse de bu izahlar esas tercümeden ayrı tutulmakta ve umumiyetle sayfa kenarlarına yazılmaktadır. Bunların nüshaları pek çoktur.121 2. Kur’ân’ın uzun tefsîrlerle Türkçe’ye çevrilmesi. Bu tefsîrlerin çoğu, Ebü’lLeys es-Semerkandî’nin (v. 383/993) tefsîri122 esas alınarak yapılmıştır veya bu tefsîrin aynen tercümesidir.123 Bu tefsîrli tercmelerde bir Arapça kelimenin tek bir Türkçe kelime ile tercümesinden ziyade bütün bir âyetin uzun cümlelerle açıklanması göz önünde tutulmuştur.124 Bu çeşit tefsîrler 4 grupta toplanabilir: ihtiyacı karşılamış olabilir... Bu tercümelerin az yapılmasında, tercümenin caiz olup olmadığı münakaşalarının da tesiri olabilir. Đslâm uleması Kur’ân’ı daha ziyade tefsîr vâsıtasıyla anlatma yolunu tutmuşlardır. (Osman Keskioğlu, “Fatih Devrine Aid iki Ku’ân-ı Kerîm Tercümesi”, Vakıflar Dergisi, IV (1958), s. 93) 120 Đnan, 1961, s. 15. Eski tercümelerde bu türe daha çok rastlıyoruz. Bunun sebebi şudur: Evvela kelime kelime tercüme kolaydır. Đkincisi: Farsça’dan örnek alarak yapılmış olması ihtimalidir. Đranlılar, Türkler’den önce müslüman oldukları için bu işe daha evvel başlamış olmalılar. (Keskioğlu, “Fatih Devrine Aid iki Ku’ân-ı 121 Kerîm Tercümesi”, s. 92) 122 Bu tefsîri Arapça telif eden Ebü’l-Leys hakkında Kâtip Çelebi’de şu kayda tesadüf ediyoruz: “Tefsîr-i Ebi’l-Leys. Sahibi Nasr ibni Muhammedini’l-Fakîhü’s-Semerkandîyyü’l-Hanefî, h. 383’de vefat etmiştir. Bu eseri Türkçe’ye çeviren Ahmet ibni Muhammed el-maʻrûf bi-Đbn-i Arapşah el-Hanefi h. 854’de vefat etmiştir.” (Keşfü’z-Zünûn, I, 305, Đstanbul 1310) Bursalı Tahir Bey, Delilü’t-Tefâsîr isimli eserinde ve Osmanlı Müellifleri’nde aynı tefsîrin Đbni Arapşah ve bir de Musa el-Đznikî (933 h. ) tarafından terceme edildiğini kaydediyor ve ikincisinin adını “Enfesü’l-Cevâhir” olarak naklediyor. Kütüphanelerimizde mevcut Ebü’l-Leys tefsîri tercemelerinin hepsi birbirinin aynıdır. Müstensihlerin ilavelerinde bazen “Đbni Arapşah”, bazan “Musa el-Đznikî” isimlerine tesadüf edilmektedir. “Enfesü’l-Cevâhir” ismine de rastlanır. Đznikî’nin Fâtiha tercemesi: “Hamd ü senâ ve şükr-i lâ yuhsâ ol Allah’a kim cemi’ âlemin perverdigarıdır. Đlahi sen cihet-i dünyada Rahman’sın ki rahmetin âmdır. Ammâ cihet-i ahirette Rahim’sin ki rahmetin hâsdır. Kıyamet güninin padişahı ve hâkimi O’ldur. Sana taparuz, yardım ve ismet senden dilerüz. Bizi delalet kılgıl toğru rast yola kim anda eğrilik olmaya, şol kimselerin tarîkin kılıver kim sen anlara in’am edüp bu yolun mühlikelerin ve şeytanın hilelerin ve nefsin hıyanetlerin bildirdin. Şol kimseler tarîkin dilemezüz kim yol yavi kılup gümrah olmışlardur. ” (Tercemenin tamamını ihtiva eden nüshaların hangi kütüphanelerde olduğunu görmek için bkz. Yaşaroğlu, s. 130) 123 Topaloğlu, s. 61. Abdülkadir Đnan, “Ku’ânın Eski Türkçe ve Oğuz-Osmanlıca Çevirileri üzerine Notlar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1960, s. 79. 124 45 a. Musa el-Đznikî’ye (v. 833/1430)125 atfolunanlar. Bu nüshaların çoğunda eserin adı “Enfesü’l-Cevâhir” olarak geçmektedir. b. Đbn-i Arabşah’a (v. 854/1450) atfolunanlar.126 c. Anonim olanlar. d. Az olmakla birlikte bir de Dâî Ahmed’e127 atfedilen tercümeler vardır. Bu tercüme, Anadolu’da Türkçe’ye tercüme edilen ilk Kur’ân tefsîri olarak kabul edilmektedir. Emir Süleyman adına Timurtaş Paşaoğlu Umur Bey’in emir ve teşvikleriyle hazırlanmıştır. Dâî bu eserinde sadece tercüme ile yetinmemiş, yer yer bazı açıklamalarda bulunmuştur. Tamamen kendi telifi olan mukaddime kısmı manzumdur. Lisân husûsiyetleri bakımından tam bir Eski Anadolu Türkçesi devri örneği olan eserin nüshaları kütüphanelerimizde bulunmaktadır. Meselâ bkz. Süleymaniye Ktp., Fatih böl, nr. 631. 3. Cevahiru’l-Asdâf.128 Bu eser “satır-arası” Kur’ân tercümeleriyle “tefsîr”ler arasında üçüncü bir grubu teşkil etmektedir. Âyetlere önce kelime kelime mana verilmesi bakımından da “tefsîr”lere benzemektedir. Fakat tercümelerden daha muhtasardır. Bu bakımdan bu esere “Tefsîrî tercüme” diyebiliriz. Bu tür, Ebu’l-Leys 125 Đsmi Musa b. Hacı Hüseyin olup künyesi Ebu’l-Fazl’dır. Eserlerinde Đznikî nisbesini kullandığı için, Đznik’te doğup yetiştiği tahmin edilmektedir. Temel dini bilgileri memleketinde tamamladıktan sonra 30 yıl ilim için seyahat etmiştir. Hicâz’a gittiğinde Hâce Muhammed Pârisâ’dan ilim ve irfan tahsil etti. Kelâm, fıkıh, tefsîr, tasavvuf ve ahlak bilgilerinde mütehassıs oldu. Đrşâd vazifesiyle Anadolu’ya gönderildi. Birçok eseri vardır. Semerkandî Tefsîri yanında hocası Muhammed Pârisâ’nın Faslu’lHitâb’ını da Türkçe’ye tercüme etmiştir. (Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, II, 13-14; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, Đstanbul, ts. XII, 228) 126 Ahmed b. Muhammed b Abdullah, Şihabuddin lakabıyla ve Ebu’l-Abbas künyesi ile anılır, Đbn-i Arabşah veya A’cemî diye meşhur olmuştur. Tarih, lügat, sarf, nahiv, hadis, edebî ilimler ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimidir. 791/1389 senesinde Dımeşk’te doğdu, 854/1451 yılında Kâhire’de vefat etti ve oraya defnedildi. Semerkandi’nin tefsîrini Edirne’de bulunduğu sıralarda tercüme etmiştir. (Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XII, 102; Hüsnü, “Đbn-ı Arabşah”, Türkiyat Mecmuası, III, Đst. 1935, s. 157-183) 127 Đzzeddin Ahmed Dâî, Germiyan ilinde (Kütahya) doğmuştur. Doğum tarihi hakkında hiçbir kaynak bilgi vermemektedir. Babasının adı Đbrahim, dedesinin adı Mehmed’dir. Ulum-ı şer’iyye ve edebiyyeyi tahsil etmiştir. Germiyan’da bir süre kadılık yapmıştır. II. Murat zamanında vefat etmekle beraber kesin bir tarih bilinmemektedir. En son eseri olan Tercüme-i Tezkiretü’l-Evliyâ’sını 1421 yılı civarında hazırlamıştır. (Süleymaniye ktp, Serez blm, nr. 1800) Birçok eseri vardır. Vesiletü’l-Mülûk fî ehli’s-sülûk Âyetü’l-kürsî’nin tefsîridir, içinde Şerh-i Esmâü’l-Hüsnâ da bulunmaktadır. (Đsmail Hikmet Ertaylan, Ahmed Dâî Hayatı ve Eserleri, Đstanbul, 1952; DĐA, ‘Ahmed Dâî’ mad.) 128 “Cevahiru’l-Esdaf, lisan-ı Türkî üzerine muharrer olup Đsfendiyar Bey zamanında yazılmıştır ki bu cihetle tarih-i tahriri 797 ila 883 olmak lazım gelir.” (Bursalı Mehmed Tahir, Delilü’t-Tefâsîr) Bu eserin kütüphanelerdeki nüshaları için bak. Yaşaroğlu, s. 128. Eser hakkında yapılan çalışmalar için bkz. Ahmet Topaloğlu, Cevâhiru’l-Asdâf Üzerine Yapılan Çalışmalar ve Zajackowski’nin Eseri, Đstanbul, 1987. 46 tercümesine nisbetle daha kısa ve hacim bakımından daha küçük olması nedeniyle medrese talebesi arasında ve halk içinde daha çok tutulmuştur.129 Kısaca üç grupta130 mütalaa ettiğimiz Kur’ân’ın bu ilk tercüme ve tefsîrlerinden sonra, asırlar boyu, Kur’ân-ı Kerîm için daha birçok tercüme ve tefsîr kaleme alınmış, ayrıca mevcut nüshalar da istinsah edilip çoğaltılmıştır.131 Anadolu beyliklerinde ilk önce kısa sûrelerin (Đhlâs, Yâsîn, Tebâreke gibi) tercümeleri beyzâde ve şehzâdelere Kur’ân ile beraber Arap dilini de öğretmek amacıyla sırf öğretim bakımından yazılmışlardır. Đhtimal ki satırarası, tefsîrsiz tercümeler de medrese talebelerine Kur’ân lügatini öğretmek için yazılmış olabilirler.132 C. Osmanlıca Tercümeler Osmanlı medreselerinde öğretim dilinin Arapça olması, Kur’ân tercümesi faaliyetlerini oldukça yavaşlatmıştır. Ancak Tanzimat’la birlikte ortaya çıkan milliyetçilik akımının etkisiyle Türkçe Kur’ân tercümesi çalışmaları alâka görmeye başlamıştır133. Osmanlı Đmparatorluğu hudutları dâhilinde, asırlar boyunca büyük ilmi ve edebi faaliyetler kaydedilmiştir. Bu arada tefsîr ile meşgul olan âlimlerin çok sayıda mevcut oldukları müşahede edilmektedir. Ancak Kur’ân-ı Kerîm’in tam tefsîrini yazanlar azdır. Muhtelif sûrelerin tefsîrleri büyük sayıdadır.134 Bilhassa Fâtiha sûresinin tefsîrleri 129 Topaloğlu, s. 64. Fâtiha tercemesi: “Öğmeklik sena etmeklik Allahü taalaya hasıldur ki ol Allahü taala âlemleri besleyicidür. Eyle Allah ki. rahmandur yani rahmet edicidür dünyada ve ahirette, rahimdür mahsus kıyamet küninde-, kıyamet küninin padişahidur sana ibadet ederüz senden inÂyet dilerüz bizi toğrı yola kılavuzla şunların yoluna kılavuzla kim anlara sen in’am ettün, şunların yolundan sakla kim anlara gazab etmişsün. (ya ol yola gitmekle azupturlar). ” 130 Abdülkadir Đnan burada dördüncü bir tür daha zikretmektedir: “satır arasında kelime kelime tercüme edildikten sonra âyet kısa veya uzun tefsîr edilmektedir. ” Đnan, 1960, s. 90. 131 Topaloğlu, s. 62. 132 Đnan, 1960, s. 90. Mehmed Sâid Efendi en-Nakşibendî el-Kayserevî (v. 1257), Süleymaniye Kütüphanesi H. Hayri-H. Abdullah 36 numarada kayıtlı yazma Tefsîr-i Sûre-i ve’l-Adiyât isimli eserinin mukaddimesinde eserini Türkçe olarak yazmasına sebeb olarak talebelere kolaylık sağlamayı ve halktan istekli olanların ihtiyaçlarına cevap vermeyi göstermektedir. 133 Paçacı, Kur’an’a Giriş, s. 147. 134 Mustafa b. Muhammed, Mubarek Tefsîri, Türkçe, Murat Beğ b. Orhan Gazi namına daha babası sağken yazılmış. “Bes Tebareke tefsîrin Türkçeya döndürdi, ümiddir kim anın mübarek zihnine müstakim gele ve akyânların yarlığa namaklığına sebeb ola”. Hicri 763 tarihinden önce vefat eden Murat Arslan b. Đnanç namına Denizlide yazılan Türkçe Fâtiha Tefsîri. Z. Velidi Togan, “Türkiye Kütüphanelerindeki Bazı Yazmalar”, Đslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Đstanbul, 1957, c. 2, cüz 1, s. 86. 47 boldur. Bundan başka muhtelif âyetlerin tefsîrleri o kadar çoktur ki hepsini burada zikretmekten sarf-ı nazar ediyoruz. Hulasa, Kur’ân-ı Kerîm’in tam tefsîrleri az olmakla birlikte, Osmanlı âlimlerinin bu sahayı ihmal etmedikleri muhakkaktır.135 Osmanlı müfessirleri, aldıkları akademik seviyedeki Arapça bilgileri ve o devre kadar Arapça yazılagelmiş tefsîr kitapları sebebiyle Arapça tefsîr yazımına önem vermişler, tefsîre bağlı diğer çalışmaları da umûmiyetle Arapça yapmışlardır. Fakat bu arada halkın büyük çoğunluğunun Türkçe konuşması, hepsinin Arapça’yı anlayıp bilme zorluğu gibi sebeplerle zaman zaman Türkçe tefsîrler de yazılmış veya Arapça tefsîrler tercüme edilerek kayda değer ölçüde Türkçe tefsîrler bibliyoğrafyası oluşturulmuştur.136 Eski Osmanlıca yazılan137 Kur’ân tercüme-tefsîrlerinden kendi gördüğümüz ve diğer araştırmacıların kitap ve makalelerinden öğrenebildiğimiz nüshalardan istinsah tarihi en eski olanı, şimdilik, K. Schacht’ın Bursa Ulucamii kitaplığı kataloğunda kaydını gördüğü 117 numaralı nüshadır.138 Bu nüshanın istinsah tarihi, bu kayda göre, 838/1444’dür. Yazarı da Ebu’l-Fadl Musa el-Đznikî (833/1429-30) olduğuna göre telif tarihi de 1430’dan önce olması gerekir.139 Türkçeye ençok tercüme edilen orjinalin Ebu’l-Leys es-Semerkandi’nin tefsîri olması da dikkate değer bir durumdur. Bu tefsîri 1450 yılında vefat eden Đbn Arabşah Türkçeye tercüme etmiştir. Đbn Arabşah’ın Kur’ân tefsîrini Türkçe’ye tercüme etmesi ve bu tercüme için Semerkandî’yi seçmesi tahsil ve terbiye zamanını Semerkand medreselerinde ve Türkler arasında geçirmiş olmasıyla izah edilebilir. Ancak bu tefsîrin 135 Tayyib Okiç, Tefsîr ve Hadis Usûlü’nün Bazı Meseleleri, Đst. 1995, s. 158-160. Turgut, s. 18-33; Hamidullah, Kur’ân’ın tercüme edildiği dillerin 139 olduğunu söylemektedir. (Fehmü’l-Kur’âni’l-Kerîm Limen La Yantiku bi lügati’d-Dâd, [Tebliğ], 1986, en-Nedve) “Kur’ân-ı Kerîm, bugün kimsenin konuşmadığı «ölü dil» hükmündeki dillere bile tercüme edilmiştir.” (Aydar, s. 94) Yeni icad edilmek istenilen ve henüz kullanım alanı bulmamış olan Esperanto diline de tercüme edilmiştir. 136 (Hamidullah, Le Saint Coran, LIX, LXIV-LXVI; Aziz Kuran, s. 95) 137 Selçuklular döneminde Kur’ân tercümelerine pek tesadüf edilmemektedir. Selçukluların ilim ve sanat dili olarak, kendi dillerinden daha çok Arapça ve Farsça’ya ehemmiyet vermeleri, bunun sebebi olarak gösterilmektedir. Resmi dil olarak da Farsça’yı kullanmışlardır. (Aydar, 106) 138 Kısa sûrelerin tefsîrlerinden, tarihi tayin edilebilen en eski nüsha (730 h. / 1333 m.) Orhan Bey’in oğlu Süleyman Paşa için Yazılan Tebâreke Tefsîri’dir. Bu tefsîrin nüshası Đst. Ünv. Edebiyat Fak. Kitaplığı’nda 45 numara ile kayıtlıdır. (Đnan, s. 14) Đlk defa Tebareke terceme ve tefsîri Orhan Gazi’nin emriyle, yine aynı sûre (Togan, Fâtiha olduğunu söylüyor. 1957:86) Murat Arslan oğlu Đshak Bey’in işaretiyle, (Maarif Umumi Kitaplığı 145) yine Hızır Beğ Gölbeği emriyle (Maarif Umumi Kitaplığı 329) yazılmıştır. (Đnan, s. 21) 139 Đnan, s. 85. Keskioğlu, s. 103. 48 tercih edilip yaygınlık kazanmasının asıl sebebi, müellifin üslûbu, mevzûlara yaklaşımındaki hissiyâtı ve ihlâsı olmalıdır. Semerkandi tefsîrinin Anadolu âlimleri arasında rağbet kazanması Đbn Arabşah’ın Osmanlı hizmetine girmesinden sonra meydana gelmiş olabilir.140 J. Schacht’ın makalesinden aldığımız 18 tefsîrden, kataloglara göre, 5 nüsha Đbn Arabşah’a ve 3 nüsha Đznikî’ye aittir. Bunlardan başka Ayasofya 147, Nuruosmaniye 136 nüshaları Schacht’a göre gerçekten Đbn Arabşah’ın eseridir. Đbn Arabşah bu tercümeyi Edirne’de Mehmed Çelebi’nin (1403-1421) hizmetinde bulunduğu zaman, yani 1412-1421141 arasında yapmış olacaktır. 142 Kelime-kelime, cümle-cümle yapılan ilk Türkçe Kur’ân tercümelerinin yerini XIV. ve XV. asırlarda Cevâhiru’l-Asdâf ve Tefsîrü’d-Dürer gibi daha geniş izahlı tefsîrler almaya başlamıştır. Daha sonraki yüz yıllarda Kadı Beydâvî tefsîrinin tercümelerini, Tefsîrî Mehmed Efendi’nin Tefsîr-ı Tibyân tercemesi, Đsmail Ferruh Efendi’nin, Hüseyin Vaizü’l-Kâşifî’nin Tefsîr-ı Mevâhib’inden -Tibyân, Beydâvî, Keşşaf ve Hazin tefsîrlerinden alınmış eklerle- yaptığı tercüme takip eder.143 Osmanlılar’da sûre tefsîrine yöneliş daha fazladır. Bunun sebebi, bu tür tefsîrin kolay olması, daha kısa sürede tamamlanması, bazı sûrelerin muhtevâ olarak daha ilgi çekici olması, bazı sûrelerin faziletleri ile ilgili rivâyetlerin bulunmasıdır.144 En çok Fâtiha, Đhlâs, Mülk sûreleri tefsîrleri ile Mufassal grubuna giren sûreler tefsîr edilmiştir. Diğer sûreler ise şunlardır: Yusuf, Bakara, Đsra, Taha, Nur, Furkan, Yâsîn, Duhân, Feth, Rahman, Vakıa, Abese, Mutaffifin, Beled, Đnşirah, Necm, Duhâ ve onu izleyen diğer sûreler.145 140 Onca tefsîr arasında, bu tefsîrin tercih edilmesinin ana sebebi, bir Türk âlime ait olması ve müellifin de Hanefi mezhebine mensub olmasıdır. Hacmının mütevassıt, ibarelerinin açık ve özlü olması da tercih sebebleri arasında zikredilebilir. (Aydar, 109) 141 Đbrahim Kafesoğlu, “Đbn Arabşah” mad., Đslâm Ansiklapedisi. 142 Đnan, s. 89-90. 143 Osmanlı dönemi müellefatının çağdaş tefsîr tarihi tasavvurunun teşekkülüne katkı sağlayamamış olmasının en mühim sebeplerinden biri, bu dönemde tefsîr eserleri yazılmamış olması değil, bu müellefatın tamamına yakınının hala “yazma eserler” kategorisinden çıka(rıla)mamış olmasıdır. (Dücane Cündioğlu, “Çağdaş Tefsîr Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası: «Osmanlı Tefsîr Mirası»”, Đslâmiyat, c. 2 (1999), sayı: 4, s. 53) 144 145 Turgut, s. 34. Turgut, s. 34. 49 Âyetü’l-Kürsi en çok tefsîri yapılan âyettir. Bilhassa adalet, savaş, ictimai ve ahlaki davranışlar, dünya hayatı, dünya malı vb. mevzuları ihtiva eden âyetlerin tefsîri146 derinliğine işlenmiştir.147 XIX. yüzyılın ikinci yarısı başlarında Türkçe Kur’ân-ı Kerîm tefsîr ve tercümelerinin Kahire ve Đstanbul matbaalarında basılmaya başladığı görülmektedir. Đlk basılan tefsîrler Mehmed Efendi’nin Tefsîr-ı Tibyân tercemesi ile Đsmail Ferruh Efendi’nin Tefsîr-i Mevâhib’idir. Đlk tefsîrin 9, ikincinin 7 muhtelif baskısı yapılmıştır. Tefsîr ve tercemelerin basılmasıyla okuyucu çevresi daha da genişlemiş, Tefsîr-ı Zübedü’l-Âsâr, Tefsîr-i Cemâlî alet-Tenzili’l-Celali gibi tefsîr ve tercemelere de rastlanır olmuştur.148 Kur’ân-ı Kerîm’in matbû Türkçe çevirileri, XIX. yüzyılda ve Tanzîmât’ın ilanından hemen sonra başlamış olup bu yüzyılda yaygın bir çeviri hareketinden söz edebilmek pek mümkün değildir. XIX. yüzyılda ortaya çıkan mahsuller, tefsîr teamüllerine uygun yazılmıştır; bu devirde gerek muhtevâ gerekse biçim itibariyle meal form ve kavramından söz etmek için henüz vakit erkendir.149 Kur’ân’ın ulus dillere çevrilmesi, esas itbariyle Osmanlı modernleşmesinin bir ürünüdür.150 Çünkü bu çevirilere halk değil, modernleşmeye öncülük edenler ihtiyaç duyuyorlardı. Önceleri yazma halinde tercümeler var idiyse de bunların hiçbiri bir toplum projesinin unsuru olmaları maksadıyla ve daha da mühimi, avâm-ı nâsa hitaben kaleme alınmamıştı. Hâlbuki ilk Kur’ân mütercimlerinden Seyyid Süleyman elHüseynî, bu işe girişmesinin sebebi meyanında halkın anlayabileceği lisanla ve hurafelerden âri bir tefsîr vücuda getirmeye azmettiğini söylemektedir ki bunlar zaten 146 Mesela Aziz Mahmud Hüdai’nin Nefâisü’l-Mecâlis adındaki bazı âyetlerin tefsîrini ihtiva eden Türkçe eseri büyük bir cilt oluşturmaktadır. Hacı Selim Ağa Ktp, Hüdai Efendi Bölümü. 147 Turgut, s. 34. 148 Cumbur, s. 124. Cumbur, Tibyân’ın 6-7; Mevâkib’ın 4 baskısı olduğunu söylemektedir ki eksiktir. 149 Cündioğlu, Anlamın Tarihi, s. 267. 150 “O devirde millî cereyan yoktu ki, böyle bir gayeye hizmet maksadıyla tercüme yapanlar çıksın. Tercüme yapanlar sırf dini bir gayretle Allah kelamını anlayayım ve anlatayım diye bu işe girişiyorlardı.” (Keskioğlu, s. 93) 50 modernleşme projesini üstlenen siyaset ve fikir erbabının hedefleri arasında yer almaktaydı.151 Kur’ân’ın başka dillere çevrilmesi yönündeki teşebbüsler -bu teşebbüs sahibleri farkında olsun ya da olmasınlar- mühim ölçüde siyasi bir maksadın gerçekleşmesine hizmet etmiş, bunun neticesinde anadili Arapça olmayan Đslâm toplulukları, dini tefekkürlerini ancak çeviriler yoluyla beslemek durumunda kalmışlardır.152 Đlk devir yazma tercümelerin genelde aynı eserden kaynaklanması ve birbirlerine çok benzemelerine rağmen 19. yüzyılın ortasında günümüze kadar basılmış Kur’ân-ı Kerîm Türkçe tefsîr ve tercümeleri (meselâ Tibyân, Mevakıb, Zübedül-Asar, Tefsîrü’lCemali, Nuru’l-beyân, Hulasatü’l-Beyân, Tercüme-ı Şerife, Meani-i Kur’ân, Tanrı Buyruğu, Hak Dini, Kur’ân-ı Hakim, Kur’ân-ı Kerîm ve Meali, Baltacıoğlu, Osman Nebioğlu) birkaçı müstesna aralarında fazla bir benzerlik yoktur.153 D. Kur’ân Tercümeleri’nin Dil Açısından Taşıdığı Kıymet Türk dili tarihini öğrenme ve Türk dilinin olgunlaşma ve gelişme sürecini takip etme154 ve inceleme için eski Kur’ân tercümelerinin ehemmiyeti büyüktür.155 Hele Đslâm’dan sonra Türk dilinin gelişmesinde aldığı yeni istikameti, Đslâm dini ile gelen yeni kavramları ifade maksadıyla Đslâm’dan önceki Türk kültürü devrinin dil hazinesinden nasıl faydalanıldığını öğrenmek için bu Kur’ân tercümeleri değerli malzemeler sunmaktadır. Mesela Allah-Tanrı, şeytan-yek, kadir-ı mutlak-ugan, kadim- 151 Dücane Cündioğlu, “Türkçe Đbadet; tarihî fiyasko...”, Tarih ve Medeniyet, yıl: 5, sayı 49, Nisan 1998, s. 16. “Bu görüş ve düşüncenin esas gayesi ibadetlerde de Kur’ân’ın Türkçe olarak okunması, başka bir ifadeyle, ibadetlerin Türkçeleştirilmesiydi. Bu yüzden olacak ki, o zamanlar buna pek çok kişi karşı çıkmış, bu aşırı tepki karşısında, bu fikri savunanlar daha ileri gidememişlerdi. Onlarn bu gayesini sezen dâhi Sultan Abdülhamid Han, bizzat kendisi bu harekete mâni olmuş ve Kur’ân’ın Türkçe’ye tercümesine bu kötü niyetten dolayı izin vermemiştir. (bkz. Aydar, 111. bu düşüncenin reddi için bkz. Cündioğlu, Kur’ân Çevirilerinin Dünyası, Đst. 1999, 124) “Bu yöndeki iddialar, Samuel M. ZWemer adlı bir oryantalistin 1915’te söylediği şu sözlerin bir tekrarıdır sanıyorum…”. 152 Cündioğlu, Kur’ân Çevirilerinin Dünyası, s. 15. 153 Cumbur, s. 140. 154 “Samaniler devrinde yapılan ilk tercüme zaman ve mekân, yani muhtelif lehçelerin muhtelif devirlerinin tesirini arzetmekte olduğundan bunlar Türk dil tarihi araştırmaları bakımından fevkalade ehemmiyeti haizdir.” (Togan, 1964, s. 19) 155 Keskioğlu, 1958, s. 91. 51 bayat, kitap-bitik, şeriat-nom, nefs-etöz, sevap-yanut, ibadet-yükünç, tapınç, ruhu’lkuds-arıgtın, cehennem-tamug, cennet-uçmah, uçmak… gibi.156 Türk dili’ndeki ölmüş ve unutulmuş kelimeleri diriltmek için en canlı kaynaklardan biri de yine Kur’ân’ın eski tercemeleri, bilhassa da “satırarası tercüme” şeklinde yapılmış olanlarıdır. Kur’ân’ın kelime ve cümleleri üzerinde şimdiye kadar çok durulmuş ve her âyetin delâlet ettiği hakiki mânâya ulaşılmaya gayret edilmiştir. Kur’ân-ı Kerim haricindeki kitapların tercümeleri ise bu kıymeti haiz değildir. Dil itibariyle Kur’ân tercümeleri kadar başka kıymetli bir kaynak bulunamaz.157 Bu tercümelerde dini tutumun ağır basması, yapılacak her hatadan dolayı günahkâr olma korkusu müellif ve mütercimleri ister istemez dikkatli çalışmaya sevk etmiştir.158 156 Đnan, s.79. Erdoğan, s. 47. 158 Zülfikar, s. 174. 157 52 ĐKĐNCĐ BÖLÜM TANZĐMÂT’TAN II. MEŞRUTĐYET’E KADAR (1839-1908) MATBÛ TÜRKÇE KUR’ÂN-I KERĐM TERCÜME VE TEFSĐRLERĐNĐN TANITIMI Tanzîmât döneminde yayınlanmış olan Kur’ân-ı Kerîm tercüme ve tefsîrlerinin tarih sırasına göre ve mahiyetlerine göre cüz’, sûre, âyet tefsîrleri şeklinde tasniflerini yaptıktan sonra bu eserlerin mahiyetini dikkate alarak yaptığımız tasnif sırasını takip ederek tanıtımlarına geçeceğiz. Cüz’ tefsîrleri bölümünde sekiz-on sûreyi bir arada tefsîr eden eserler bulunmaktadır. Bunlar asıl itibariyle toplu olarak bir cüz’ün tefsîri olmamakla birlikte birçok sûreyi ihtiva ettikleri için bu bölümde incelenmişlerdir. Kur’ân ve tefsîri ile ilgili çalışmalarda birinci derecede müracaat kaynağı olmaları nedeniyle Kur’ân fihristlerini de buraya almayı uygun bulduk. Kur’ân ilimleri ile alakalı olan ve bilhassa da tefsîr kitaplarından tercüme yoluyla oluşturulan birkaç eseri de konumuzla alakalarının çok sıkı olması sebebiyle değerlendirmeye tâbî tuttuk. I. Tanzîmât’tan II. Meşrutiyet’e Kadar Matbû Türkçe Kur’ân-ı Kerîm Tercüme ve Tefsîrlerinin Listeleri A. Kronolojik Liste 1. Muhammed et-Tefsîrî (v. 1111), Terceme-i Tefsîr-i Tibyân, 4 cilt, Kahire, h.1257/1841-1842, (tercüme tarihi: h. 1110 / m. 1688) 2. Anonim, Amme Sûresi Tercüme ve Tefsîri, Đstanbul, 1264/1848, Matbaa-i Amire. 3. Seyyid Muhammed Ârif, Tefsîr-i Sûre-i Mülk, 55 s. Taşbasma Đstanbul, 1264/1848, Daru’t-Tıbaati’l-Amire. 4. Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî (Şeyh) (v. 1149/1736), Neticetü’tTefâsir, 3+116 Mehmed Raci Đstanbul, 1266/1850, Matba-i Amire. 5. Tırabzoni Şakir Ahmed Paşa, (h. 1234), Tertib-i Nefis, 2-54 s. Đstanbul, h. 1269 Takvimhane-i Amire. 6. Gözübüyükzade (v. 1253/1837), Risale fî hakkı Besmele, 1274. 53 7. Anonim, Haftyek. Kitab-ı şeref Maab Haftyek Tefsîri, Türki dilinde, 351 s. Kazan. 1276-1860, Kazan Üniversitesi Tabhanesi. 8. Ferruh Đsmail Efendi, Tefsîr-i Mevâkib/Terceme-i Tefsîr-i Mevâhib, 2 cilt, Đstanbul, 1282/1865, (tercüme tarihi: h. 1246/m. 1830) 9. Vardarî Mahmud b. Mustafa, (h. 1055/1645), Tertib-i Ziba, Đstanbul, 1284. 10. Gözübüyük-zâde, Tercüme-i Sûre-i Duhâ, 24 s. Đstanbul, 1287. 11. Eskişehirli Osman Necati (v.1293), Tefsîru’n-Necât, 427 s. Đstanbul, 1288. 12. Necef el-Hindi, Hasan ali Han el-Cihanabadi et-Tebrizi, (h. 1295), Mişkâtü’l- hayât fî tefsîri’l-âyât, 102 s. Đst. h. 1289h/1874, Darus Saltanatil Aliyye. 13. Mehmed Şerif b. Abdullah (Kütahya müftüsü) (h. 1286), Mısbâhu’l-âyâti’l- celîleti’l-Furkâniyyeti ve miftâhu’t-tefâsîri’l-cemîleti’l-Kur’âniyye, 8+296 s. Đst. h. 1289, Matbaa-i Âmire. 14. Ahmed Salih b. Abdullah Ğurab-zâde en-Nâsıh el-Bağdadî, Zübedü’l-Asar el-Mevâhib ve’l-Envar, 2 cilt, Đstanbul, 1290/1875-1877. 15. Muhammed b. Đbrahim, Kıssa-i Zîbâ tercüme-i Yusuf u Züleyha aleyhissalatü ve’s-selâm be-nâmı Ahsenül Kasas, Đstanbul 1293, Şevki Efendi Matbaası. 16. Muhammed Hayruddin Han Hindi Haydarabadi (Mevlana), Kitâbu’ttefsîri’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî, 4 cilt, Kahire, 1294/1877, Bulak Matbaası. 17. Anonim, Kur’ân, Sûretü’l-Kehf, 95 s. Kazan, 1880. 18. Mustafa Cem’î, Risale-i Teavvüz ve Risale-i Besmele, 26-52 s. Đstanbul, h. 1298. 19. Hacı Sait Efendi Ünsizade, Sûre-i Fatiha ile Yâ-Sîn-i şerif tercümesi beraber, Tiflis, 1300/1883. 20. Ömer Naci (Muallim) (1265-1311/1849-1893), Đ’caz-ı Kur’ân, Kostantıniyye, 1301, Matbaa-i Ebu’z-Ziya. 21. Sırrı Giridî, Sırr-ı Kur’ân (Razi Tefsîrinden), 3 cild, 280+240+287 s. Đstanbul, 1302-1303/1886-1887) Matbaa-i A-K-T. Şirket-i Mürettibiye Matbaası. 22. Anonim, Tefsîr Tercümesi: Âyetü’l-Kürsî, Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr, Kevser Sûreleri, Đstanbul, 1303. 54 23. Ömer Naci (Muallim), Hulâsatu’l-Đhlâs. 36 s. Đst. h.1304/1888, Matbaa-i Ebuz-Ziya. 24. Ahmed Rüşdü Paşa el-Kedûsi (v. 1313/1897), Terceme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahman. 77+2 sayfa, Đst. h. 1305/1889, Matbaa-i Ebuzziya. 25. Sırrı Giridi, Ahsenü’l-Kasas Tefsîr-i Sûre-i Yusuf Aleyhisselam, 3 cilt, Đst.1309/1893, Şirket-i mürettibiye matbaası. 26. Anonim, Suver mine’l-Kur’ân, (1, 2, 36, 78, 112, 113, 114), 35 s. Kazan 1311/1893, 1895, 1898, 1903, 1904 (36 s.), 1905 (56 s.), 1907. 27. Okçuzâde Mehmed Şâhî, (h. 1039), Nazmü’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erbaîn, 8 sayfa, Kostantiniyye, h. 1311, Hâfız Refî‘, Matbaa-i Âmire. 28. Anonim, Haftyek Hâzâ Tefsîr Haftyek min Tefsîr et-Tibyân, 232 s. Kazan, 1895. 29. Anonim, Yâ-Sîn-i Şerif Tefsîri, 48 s. Kazan, 1895 ( 1898, 1899, 1903, 1907) 30. Anonim, Haftyek Tefsîr-i Haftyek, 2.baskı, 238 s. Kazan, 1895. 31. Sırrı Giridi, Sırr-ı Tenzil. 3 cild, 117+68+28 s. h.1311/m.1895, Diyarbakır matbaası. 32. Sırrı Giridi, Sirru Meryem / Tefsîr-i Sûre-i Meryem, Diyarbekir, h.1312. 33. Sırrı Giridi, Sirru’l-Đnsân / Tefsîr-i Sûre-i Đnsan, 238+4 s. Đstanbul, h. 1312, Eski zabtiye caddesinde 61 numaralı matbaa. 34. Sırrı Giridi, Sirr-i Furkân / Tefsîr-i Sûre-i Furkân, 2 cilt, Đstanbul, 1312, Eski zabtiye caddesinde 61 numaralı matbaa. 35. Şehsuvaroğlu Ali (Şeyhi), Riyâdu’l-Gufrân, 86 s. Đstanbul, 1313, Süleyman Sakıp efendi matbaası. 36. Mehmed Fevzi b. Abdilleh er-Rumi (sâbık Edirne müftüsü), el-Havassü’nNâfia fî tefsîri sûreti’l-Vâkıa, 1313. 37. Đsmail Hakkı Manastırlı, Tefsîr-i Sûre-i Yâ-Sîn, 110 s. Đstanbul, 1316, Mekteb-i Şâhâne Destgahı. 38. Anonim, Haftyek Yangı Tefsîr-i Haftyekka / Tefsîr-i Beyân, 214 s. Kazan, 1897. 55 39. Anonim, Kur’ân Tahlilleri, 16 s. Kazan, 1897. 40. Anonim, Kur’ân. Kelam-ı Şerif Tefsîri / Tefsîr-i Fevâid, 2 cilt, 378+480, Kazan, 1899/1900. 41. Ebü’l-Leys Semerkandi, Nebe’ Tefsîri Tercümesi, Dersaadet, 1317/1899,Cemal Efendi Matbaası. 42. Ali Rıza Bey, Đ‘câz-ı Kur’ân’dan Bir Nebze, 1318. 43. Anonim, Haftyek Tefsîri, Kazan, 2. bas. 1903. 44. Anonim, Hâmishi Tefsîr, 616+5 s. Đstanbul, 1320, Bahriye matbaası. 45. Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamoni, Mısbâhu’l-ihvan li-taharriyat-ı âyi’lKur’ân, 1322, Mahmud Bey matbaası. 46. Manastırlı Đsmail Hakkı, Tefsîr-i Sûre-i Fatiha, Sırat-ı Müstakim (1324), 1/4, 49-50; 1/5, 65-66; 1/19, 289-290. 47. Bereketzade Đsmail Hakkı, Necâib-i Kur’âniye, Sırat-ı Müstakim (1324), 1/2, 23-26; 1/3, 38-40; 1/4, 54-55; 1/6, 85-88; 1/7, 98; 1/8, 114-116; 1/9, 131-133; 1/10, 148-149; 1/12, 178-179; 1/13, 194-196; 1/14, 211, 212; 1/15, 227-228; 1/20, 307-309; 1/21, 321-323; II/27, 3-6; II/28, 18-20; II/37, 163-165; II/33, 98-100. 48. Anonim, Yâ-Sîn Tefsîri, 40 sh. Kazan, 1907. 49. Đbn Esadullah al-Hamidî (Şeyhülislam), el-Đtkan fî Tercümeti’l-Kur’ân. 2 c. Kazan, 1907, Matbaai Kırımiyye. 50. Đbn Abdillah el-Bidlisi el-Hamidi, Şeyhülislam, Kur’ân Tefsîri, Kazan dilinde, 2 cild, Kazan, 1907. 51. Şeyhu’l-Đslam Muhammed Hasan Mevlazade Şekevi, Kitâbü’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân, 2. baskı, Tiflis, 1326, “Gayret” Matbaası. 52. Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî elMûsevî el-Bâküvî, Kitab-ı Keşfu’l-Hakaik, Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif, (Türk Azarbaycan dilinde), 3 cilt, Bakü, 1907-1908. 53. Şeyhü’l-Đslam Muhammed Es‘ad, Âyete’l-Kürsî Tefsîri Tercümesi, t.s. B. Tam Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi 56 1. Muhammed et-Tefsîri, (v. 1111), Terceme-i Tefsîr-i Tibyân, 4 cilt, Kahire, h. 1257/1841-1842, (tercüme tarihi: h. 1110 / m. 1688). 2. Ferruh Đsmail Efendi, Tefsîr-i Mevâkib / Terceme-i Tefsîr-i Mevâhib, 2 cilt, Đstanbul, 1282/1865, (tercüme tarihi: h. 1246 / m. 1830). 3. Ahmed Salih b. Abdullah Gurabzade en-Nasıh el-Bağdadî, Zübedü’l-Âsâr elMevâhib ve’l-Envar, 2 cilt, Đstanbul, 1290/1875-1877. 4. Mevlana Muhammed Hayruddin Han Hindi Haydarabadi, Kitâbu’t-tefsîri’lCemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî, 4 cilt, Kahire, 1294/1877, Bulak Matbaası. 5. Anonim, Kur’ân. Kelam-ı Şerif Tefsîri / Tefsîr-i Fevâid, 2 cilt, 378+480, Kazan, 1899/1900. 6. Đbn Asadallah al-Hamidi (Şeyhülislam), el-Đtkan fî Tercümeti’l-Kur’ân. 2 c. Kazan, 1907, Matbaai Kırımiyye. 7. Şeyhu’l-Đslam Muhammed Hasan Mevlazade Şekevi, Kitâbü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, 2. baskı, Tiflis, 1326, “Gayret” Matbaası. 8. Đbn Abdillah el-Bidlisi el-Hamidi, Şeyhülislam, Kur’ân Tefsîri, Kazan dilinde, 2 cild, Kazan, 1907. 9. Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî elMûsevî el-Bâküvî, Kitab-ı Keşfu’l-Hakaik, Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif, (Türk Azarbaycan dilinde), 3 cilt, Bakü, 1907-1908. C. Cüz’ Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi 1. Eskişehirli Osman Necati (v. 1293), Tefsîru’n-Necât, 427 sayfa, Đstanbul, 1288. 2. Anonim, Tefsîr Tercümesi, 22 sayfa, 1303. 3. Anonim, Suver mine’l-Kur’ân, (1, 2, 36, 78, 112, 113, 114), 35 s. Kazan 1311/1893, 1895, 1898, 1903, 1904 (36 s.), 1905 (56 s.), 1907. 4. Anonim. Haftyek. Kitab-ı Şeref-meâb Haftyek Tefsîri, Türki dilinde, 351 s. Kazan. 1276-1860, Kazan Üniversitesi Tabhanesi. 5. Anonim, Tefsîru Haftyek min tefsîri’t-Tibyân, 232 s. Kazan, 1895. 6. Anonim, Haftyek Tefsîr-i Haftyek, 2.baskı, 238 s. Kazan, 1895. 57 7. Anonim, Haftyek Yangı Tefsîr-i Haftyekka / Tefsîr-i Beyân, 214 s. Kazan, 1897. 8. Anonim, Haftyek Tefsîri, Kazan, 2. baskı, 1903. 9. Ebu’l-Leys Semerkandi, Nebe’ Tefsîri Tercümesi, Dersaadet, 1317, Cemal Efendi Matbaası. 10. Anonim, Hâmishi Tefsîr, 616+5 s. Đstanbul, 1320, Bahriye matbaası. D. Sûre Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi 1. Anonim, Amme Sûresi Tercüme ve Tefsîri, Đstanbul, 1264/1848, Matbaa-i Amire. 2. Seyyid Muhammed Ârif, Tefsîr-i Sûre-i Mülk, 55 s. Taşbasma Đstanbul, 1264/1848, Daru’t-Tıbaati’l-Amire. 3. Yakub b. Mustafa el-Celveti (Şeyh), Neticetü’t-Tefasir, 3+116 s. Mehmed Raci, Đstanbul, 1266/1850, Matba-i Amire. 4. Gözübüyükzâde, Tercüme-i Sûre-i Duhâ, 24 s. Đstanbul, 1287. 5. Muhammed b. Đbrahim, Kıssa-i Zîbâ tercüme-i Yusuf u Züleyha aleyhissalatü ves selam be-nâmı Ahsenül Kasas, Đstanbul, 1293, Şevki Efendi Matbaası. 6. Anonim, Kur’ân, Sûretü’l-Kehf, 95 s. Kazan, 1880. 7. Hacı Sait Efendi Ünsî-zâde, Sûre-i Fatiha ile Yâ-Sîn-i Şerif Tercümesi Beraber, Tiflis, 1300/1883. 8. Mehmed Fevzi b. Abdilleh er-Rumi (sâbık Edirne müftüsü), Risâle-i Rûhu’sSalâh, Đstanbul, 1302. 9. Mehmed Fevzi b. Abdilleh er-Rumi (sâbık Edirne müftüsü), el-Havâssu’nNâfia fî Tefsîr-i Sûrati’l- Vâkıa, 1313. 10. Anonim, Tefsîr Tercümesi: Âyetü’l-Kürsî Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr, Kevser Sûreleri, stanbul, 1303. 11. Sırrı Giridî, Sırr-ı ‘Kur’ân (Razi Tefsîrinden), 3 cild, 280+240+287 s. istanbul, 1302-1303/1886-1887, Şirket-i Mürettibiye matbaası. 12. Sırrı Giridi, Ahsenü’l-Kasas Tefsîr-i sûre-i Yusuf Aleyhisselam, 3 cilt, Đstanbul, 1309/1893, Şirket-i mürettibiye matbaası. 58 13- Sırrı Giridi, Sırrı Tenzil, 3 cild, 117+68+28 s. h.1311/m.1895, Diyarbakır matbaası. 14. Sırrı Giridi, Sırru’l Meryem/Tefsîr-i sûre-i Meryem, Diyarbekir, h.1312. 15. Sırrı Giridi, Sırr-u-l Đnsan/Tefsîr-i sûre-i insan, 238+4 s. Đstanbul, h.1312, Eski zabtiye caddesinde 61 numaralı matbaa. 16. Sırrı Giridi, Sırrı Furkan/Tefsîr-i sûre-i Furkan, 2 cilt, Đstanbul, 1312, Eski zabtiye caddesinde 61 numaralı matbaa. 17. Ömer Naci (Muallim), Hulâsatü’l-Đhlâs. 36 s. Đst. h.1304/1888, Matbaa-i Ebuz-Ziya. 18. Ahmed Rüşdü Paşa el-Kedûsi, Terceme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’rRahman. 77+2 sayfa, Đst. h. 1305/1889, Matbaa-i Ebuzziya. 19. Anonim, Yâ-Sîn-i Şerif Tefsîri, 48 s. Kazan, 1895, 1898, 1899, 1903, 1907. 20. Anonim, Yâ-Sîn Tefsîri, 40 s. Kazan, 1907. 21. Şehsuvaroğlu Ali (Şeyhi), Riyâdu’l-Gufran, 86 s. Đstanbul, 1313 Süleyman Sakıp Efendi matbaası. 22. Đsmail Hakkı Manastırlı, Tefsîr-i sûre-i Yâ-Sîn, 110 s. Đstanbul, 1316, Mekteb-i Şâhâne Destgahı. 23. Đsmail Hakkı Manastırlı, Tefsîr-i Sûre-i Fatiha, Sırat-ı Müstakim (1324), ¼,49-50; 1/5,65-66; 1/19,289-290. E-Ayet Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi 1. Şeyhü’l-Đslam Muhammed Es’ad, Âyete’l-Kürsî Tefsîri Tercümesi, t.s. 2. Necef el-Hindi, Hasan Ali Han el-Cihânâbâdî et-Tebrîzî, (h.1295), Mişkâtü’lhayât fî tefsîri’l-âyât, 102 s. Đstanbul, h. 1289h/1874, Daru’s-Saltanati’l-Aliyye. 3. Okçuzâde Mehmed Şâhî, (h. 1039), Nazmü’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erbaîn, 8 sayfa, Kostantiniyye, h. 1311, Hâfız Refî‘, Matbaa-i Âmire. 4. Mustafa Cem’î, Risale-i Teavvüz ve Risale-i Besmele, Đstanbul, h.1298. 59 5. Bereketzade Đsmail Hakkı, Necâib-i Kur’âniye, Sırat-ı Müstakim (1324), 1/2, 23-26; 1/3, 38-40; 1/4, 54-55; 1/6, 85-88; 1/7, 98; 1/8, 114-116; 1/9, 131-133; 1/10, 148-149; 1/12, 178-179; 1/13, 194-196; 1/14, 211, 212; 1/15, 227-228; 1/20, 307-309; 1/21, 321-323; II/27, 3-6; II/28, 18-20; II/37, 163-165; II/33, 98-100. 6. Anonim, Tercüme-i Nuhbetü’l-menkûl fî kavlihi Teâlâ: “Ve mâ Muhammedün illâ rasûl”, Đstanbul 1254/1838, Dâru’t-Tıbaati’l-Âmire, 73 sayfa. Cümle cümle önce Arapça metin, sonra Türkçe tercümesi verilmiştir. F. Kur’ân-ı Kerîm Fihristleri 1. Vardari Mahmud b. Mustafa, (h. 1055/1645), Tertib-i Ziba, Đstanbul, 1284. 2. Mehmed Şerif b. Abdullah (Kütahya müftüsü) (h. 1286), Mısbâhu’l-âyâti’l- celîleti’l-Furkâniyyeti ve miftâhu’t-tefâsîri’l-cemîleti’l-Kur’âniyye, 8+296 s. Đst. h. 1289, Matbaa-i Âmire. 3. Yahya Hilmi b Hüseyin Kastamoni, Mısbâhu’l-Đhvan li-Taharriyat-ı Ayi’lKur’ân, 1322, Mahmud Bey matbaası. G. Ulûmu’l-Kur’ân’la Đlgili Eserler 1. Trabzonî Şâkir Ahmed Paşa, (h. 1234), Tertîb-i Nefîs, 2-54 s. Đstanbul, h. 1269 Takvimhâne-i Âmire. 2. Ömer Naci (Muallim), Đ’caz-ı Kur’ân, Kostantıniyye, 1301, Matbaa-i Ebu’zZiya. 3. Anonim, Kur’ân Tahlilleri, 16 s. Kazan, 1897. 4. Ali Rıza Bey, Đ’câz-ı Kur’ân’dan bir Nebze, 1318. 60 II. Tanzîmât’tan II. Meşrutiyet’e Kadar Matbû Türkçe Tam Kur’ân-ı Kerîm Tercüme ve Tefsîrleri A. Tefsîrî Mehmed Efendi b. Hamza (v. 1111/1699) ve Tercüme-i Tefsîr-i Tibyân 1. Tefsîrî Mehmed Efendi b. Hamza Mütercim Tefsîrî Mehmed Efendi, Ayıntab’da159 doğdu. On yaşını geçtiği bir zamanda Sivas’a gitti. Sivas’ta tahsilini tamamladıktan sonra müderris oldu. Medreselerde uzun yıllar talebe okuttu. Padişah IV. Mehmed’in daveti160 üzerine Đstanbul’a gelip burada bir müddet kaldı. Huzur derslerine katıldı. Sonra Padişah’tan tekrar izin alarak Sivas’a döndü. 1111/1699 tarihinde Rebi-i Evvel ayının yirmi ikinci Pazartesi gecesi vefat etti.161 Kaynakların ifadesine göre Mütercim; âlim ve faziletli bir insandı, daima tefsîrle meşgul olurdu. Nakşibendî tarikatına mensub olub salih bir kişiydi. Ayrıca oldukça cömert olduğu, öğrencilerine yakın ilgi gösterdiği, onların gerektiğinde yol masraflarını dahi karşıladığı ve Ramazan’da her akşam iftar verdiği kaynaklarımızda zikredilmektedir.162 Mehmed Efendi’nin tanıtacağımız tefsîrinden başka şu eserleri bulunmaktadır: a. Beydâvî Tefsîri’ne Hâşiye, Zariyat sûresinden Nas sûresinin sonuna kadar, b. Âdâb-ı Mîrî Haşiyesi, c. Akâid-i Hayalî Haşiyesi. 159 Bugünkü Antep ili. Osmanlı padişahları ilme ve âlime değer veren, ilim-perver yüksek şahsiyetli kişilerdi. Tefsiri Mehmed Efendi’nin eserini takdim ettiği IV. Mehmed de aynı hususiyetleri taşımaktaydı. Nitekim mütercimimiz eserinin önsözünde bundan şu şekilde bahsetmektedir: “Şevketlü padişahımızın dahî tab’-ı hümâyunları tetebbû-i kütüb-i nakliyye ve akliyyeye kemâl-i iştiğâl ve gâh begah tevârih ve siyer ve müellefât-ı hüner erbâbına ve kemâlât-ı ashabına nigah-efken tahsin ve bu bahane ile kadir-şinas ve dil-nüvazlık idüb etraf-ı memleketten nice ulemayı Đstanbul’a davet buyurub cedlerinden ziyade in’am ve dil-nüvazlıkla ikram-ı tâm itmek adet-i müstahsenelerinden olmakla zamanlarında ehl-i tefsir ulema ve fünûn-u şettâya mâlik fudalâ dâîleri ve ferd üzre mevcud ve haftada iki kere huzûr-u hümayunlarında bahs olunub hıyn-ı istimâlarında ma’nâ-yı telezzüz-i Ku’rân ve tanassuh-i fahvây-ı Furkan buyurduklarından nâşî mukârin-i zât-ı cemîletüs-sıfatları olan vüzera ve ulema ve musâhibinden bendegânı dahi en-Nâs alâ dîni mülûkihim (Đnsanlar hükümdarlarının dini ve anlayışı üzere olurlar) muktezasınca herbiri hayr-hâh idiler.” (Dîbâce-i Tercüme-i Tibyân, s. 3) 161 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, Đstanbul, 1996, III, 1022; Dîbâce-i Tercüme-i Tibyân, s. 2-4. Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVI, 308-309. Bu kaynakta Tefsiri Mehmed Efendi, Şeyhulislam Debbağzade ile karıştırılmıştır. 162 Sicill-i Osmanî, s. 1022. 160 61 2. Tercüme-i Tefsîr-i Tibyân Mehmed Efendi’nin bizi ilgilendiren en mühim eseri Tercüme-i Tibyân adlı tefsîridir. Bu tefsîr Hıdr b. Abdurrahman el-Ezdî’nin 163 (v. 773) “et-Tibyân fî Tefsîri’l- Kur’ân” isimli Arapça tefsîrinin ilâvelerle birlikte Türkçeye tercemesidir. Arapça aslının telif tarihi h. 773’tür. Tercemeyi 1110/1698 tarihinde yapan Ayıntaplı Muhammed Efendi’dir. “Muhammed Tefsîrî” unvanıyla tanınmıştır. Tefsîrinin mukaddimesinde, Ayıntap ve Sivas’ta ilimle meşgul olduğunu, Đstanbul’a geldiği zaman o devrin Şeyhülislamı Minkârîzade Yahya Efendi’nin164 delaletiyle padişah ile temas ettiğini ve bundan sonra Tefsîr-i Tibyân’ı terceme edip iki yılda tamamladığını, iki nüsha olarak yazdığını, birini hükümdara takdim ettikten sonra diğerini de halkın okuması için vakfettiğini kaydetmektedir. Tefsîrî Mehmed Efendi, eserin dîbâcesinde Kur’ân-ı Kerîm’in beliğ ifadelerini ve fasih manalarını hakkıyla anlayabilmek için çeşitli ilimleri ve fenleri liyakatlı âlimlerden iyi derecede öğrenmek gerektiğini ve bu ilimler ve bunlara dair temel eserleri 40 yıl gibi uzun bir süre gece gündüz mütalaa etmek lazım geldiğini, ancak bu şekilde Kur’ân’ı anlayabilecek bir meleke kazanılabileceğini ifade etmektedir: “Zamâir-i erbâb-ı fudalâ ve havâtır-ı ashab-ı ulema olan ihvan-ı mü’minîn ve hallân-ı müslimine mahfi değildir ki elfaz-ı belağat-ı Kur’ân’ın maâni-i fesâhat-unvanına tasil-i ıttıla itmek evvela ulum-u mütenevvia ve fünunu müteaddidenin tekmiline mevkufdur ki hatta istihraca meleke-i rasıhanla ve mevkufun aleyh olan tertib-i nüshalarını ala meratibihim zamanlarında bulunan üstadlardan ahze müdavemet ve leyl ü nehar tedrise mülazemet itmekle akal mertebe kırk senede bıdaa-i meleke hâsıl olur”165 Nitekim kendisi de bu tercümeyi yapmadan önce doğum yeri olan Ayıntab ve daha sonra gittiği Sivas illerinde ve daha nice şehirlerde bulunan âlimlerin derslerine devam etmiş 40 yıl boyunca ilmini tekmile gayret sarfetmiştir. Bütün bunlardan sonra uzun yıllar tefsîr dersleri okutmuş, Padişahın huzurunda yapılan ve bu nedenle de 163 Katip Celebî, Keşfü’z-Zunûn, Đstanbul 1971, I, 341 ve 436. Bkz. Bursalı Tahir Bey, Osmanlı Müellifleri, cilt, 2, 55. 165 Dîbâce, s. 2. 164 62 “Huzur Dersleri” diye adlandırılan umûmiyetle Beydâvî Tefsîri çerçevesinde yapılan ilmi tartışmalara katılmıştır. Derslerdeki kalitesini görmesi ve Şeyhulislam Minkarizade Yahya Efendi’nin medh etmesi üzerine Padişah, Tefsîri Mehmed Efendi’ye hazineden dört cilt tefsîr ve on aded lügat kitabı vererek Türkçe tefsîr yazmakla vazîfelendirdi. Mehmed Efendi, Tibyân tefsîrine aşinalığı fazla olduğu için bu tefsîri esas alarak diğer tefsîrlerden de istifadeyle bu eserini meydana getirmiş ve Terceme-i Tefsîr-i Tibyân adını vermiştir. Bu eseri kaleme alırken başta Beydâvî olmak üzere diğer müfessirlerin görüşlerine yer vermiş bilhassa ahkâm âyelerinin tefsîrlerinde fıkhî meselelerin izahlarını yapmıştır. “Đmtisalen lil-evâmiri, el me’muru ma’zûrun denilüb der’akab mevcud hazineden dört cild tefâsir ve on adet kütüb-ü lüğat ihrac olunub bu mütercim-i fakire ihsan-ı hümayun olundukta evvelen Tefsîr-i Tibyân ve Kâdî Beyzâvî’yi mütalaamızın kesreti olmakla anın arabi tabirinden hâsıl manay-ı şerifi tabıkatü’n-na’li bi’n-na’l Türkî’ye tebdil ve ondan ziyade mecmû-u ehl-i te’vilatın bahisleri iktiza iden âyet-i kerimede ihtimam ve lazım gelen mesâil-i fıkh-ı şerifi dahi münasebetiyle zikredüb kendi hattım ile tahririne de bed’ ve iki senede iki cildini tamam yazub birini padişahumuza Ebül-feth ve’l-meğazi Sultan Muhammed el-Gazi hazretlerine ve birini sair havas ve avâma vakf eyledikde Terceme-i Tibyân deyu tesmiye kılındı.”166 Bu ifadelerden de anlaşılacağı üzere müellif bu tefsîrini Osmanlı padişahlarından IV. Mehmed’e takdim etmiştir. Dibacesinin sonunda, eserinin hata ve noksanlardan uzak olmayacağını belirterek erbab-ı ilmi buldukları hataları düzeltme iyiliğinde bulunmaya davet etmektedir. Bu eserin kütüphanelerimizde birçok yazma nüshaları bulunmaktadır. No: 129, Süleymaniye’de ise birçok yazma nüsha vardır.) Bugüne (Velîyüddin kadar muhtelif baskıları yapılmıştır: a) Terceme-i Tefsîr-i Tibyân, Arap harfleriyle dokuz kez basılmıştır. 4 cilt, Kâhire 1257/1841-1842, 1849, 1866-1867 (Đstanbul, Matbaa-i Sultaniye), 1875, 18901891, 1891, 1899-1900, 1902-1903, 1905- 1906. aa- Tefsîr-i Tibyân (Bulak h.1257/m.1841.) Đki cilttir: 166 Dîbâce, s. 3-4. 63 Cilt 1: âyetler parantez arasına alınmış ve üzerine ince bir çizgi çekilmiştir. Harekesizdir. Kur’ân’ın başından Sûre-i isranın sonuna kadardır. Baş tarafında sürelerin bir fihristi vardır. 496 sayfadır. Cilt 2: Sûre-i Kehf’den Kur’ân’ın sonuna kadardır. 398 sayfadır. Bu cildin sonuna Mısır’da Bulak Matbaasında167 1259 tarihinde tab’edilmiş olduğu Arapça ibare ile dercedilmiştir. ab- Tibyân Tefsîri (Matbaa-i sultaniye. Đstanbul h. 1290.) Dört cilttir : Cilt 1: Mütercimin dîbacesi ile başlıyor. Tefsîrî Mehmed Efendi, kendi hayatından ve tefsîri terceme edişinden bahsediyor. Kur’ön’ın başından Sûre-i Mâide’nin sonuna kadardır. 522 sayfadır. Cilt 2: Süre i En’am’dan Sûre-i Đsra’nın sonuna kadardır. 466 sayfadır. Cilt 3: Sûre-i Kehif’den Süre-i Melaike (Fatır) nin sonuna kadardır. 418 sayfadır. Cilt 4: Sûre-i Yâ-Sîn’den Kur’ân’ın sonuna kadardır. Bu cildin sonundaki hatimede, yazarın Mehemmed Tefsîrî Efendi olduğu ve h. 1290’de Đstanbul’da Matbaatü’s-Sultaniyye’de basıldığı kaydedilmiştir. 405 sayfadır. Âyetler harekesizdir ve parantez arasına alınarak üzerlerine birer çizgi çekilmiştir. ac- Tefsîr-i Tibyân, 1307, Matbaay-ı Osmaniye, dört cilttir. Cilt 1: Baştan Mâide sûresinin sonuna kadar olup 487 sayfadır. Cilt 2: En’am Süresinden Đsra Sûresinin sonuna kadardır. 435 sayfadır. Cilt 3: Kehif sûresinden Melaike (Fatır) sûresinin sonuna kadardır. 390 sayfadır. Cilt 4: Yâ-Sîn sûresinden Kur’ân’ın sonuna kadardır. 379 sayfadır. ad- Tefsîr-i Tibyân (Ahter Matbaası, Đstanbul h.1317.) Bu tefsîrin sahife kenarlarına Tefsîr-i Mevâkib basılmıştır. Dört cilttir. Cilt 1: Bu ciltte baş tarafda verilen izahatta Ferruh Efendi’nin Mevâkib tefsîri de kıymetli bir eser olduğundan sahife kenarlarına dercedildiği kaydedilmiştir. Âyetler parantez arasında ve harekesizdir. Kur’ân’ın basından Sûre-i Mâide’ye kadardır. 370 sayfadır. Cilt 2 : Sûre-i En’am’dan Sûre-i Esra’nın sonuna kadardır 357 sayfadır. 167 Mısır Bulak matbaası ve bastığı Türkçe eserlerle ilgili geniş bilgi için bkz. Alpay Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, 1987, s. 73. Gazeteciler Cemiyeti yayınları. 64 Cilt 3: Sûre-i Kehif’den Süre-i Melakie (Fatır) nin sonuna kadardır. 304 sayfadır. Cilt 4: Sûre-i Yâ-Sîn’den Kur’ân’ın sonuna kadardır. 317 sayfadır. b) Đki kez de Latin harfleriyle basılmıştır. Kur’ân-ı Kerim Meali ve Tefsîri, Tibyân Süleyman Fahir tarafından latinize edilmiş ve sadeleştirilmiş. 4 cilt. Đstanbul, 1956-1957, Süleyman Fahir, Tibyân çevirisinin dilinin yenilenmesi. Yeni baskı Ahmed Davudoğlu tarafından gerçekleştirilmiştir. 4 cilt. Sağlam Kitabevi Đstanbul, 1980-1981. ba- Süleyman Fahir tarafından Kur’ân-ı Kerîm Meali ve Tefsîri (Tibyân tefsîri) adıyla Bütün Kitabevi, Đstanbul 1956’da basılan eser 4 cilttir. Latin hafleri ile ve bugünki dile çevrilen şeklidir. Naşir mukaddimesinde daha başka tefsîrlerden de istifade edilerek eserin daha mükemmel bir şekle konulduğunu belirtmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’in metni küçük kıt’ada sayfalar halinde Türkçe tercümenin aralarına konulmuştur. Âyetler numaralıdır. Ayrıca tercümeden evvel âyetler latin harfleriyle de yazılmıştır. Her sayfa başında cüz ve sûre numarası ve sûrenin adı kaydedilmiştir. Cilt 1: Başdan Maide süresinin sonuna kadar, 320 sayfa. Cilt 2: En’am süresinden Hicr süresinin sonuna kadar, 320’den 608. sayfaya kadar. Cilt 3: Nahl süresinden Lokman süresinin sonuna kadar, 611’den 903’e kadar. Cilt 4: Secde süresinden Kur’ân’ın sonuna kadar, 907 - 1295. Sonuna firhrist ilave edilmiştir. bb- Kur’ân-ı Kerîm Meali ve Tefsîri (Tibyân Tefsîri) ; Sadeleştiren: Süleyman Fahir Yeniden Basıma Hazırlayan; Ahmet Davudoğlu Dört cilttir. Sûreler ve âyetler numaralıdır. Âyet metinleri çeşitli uzunlukta ve yeri geldikçe Türkçe metnin arasına konulmuştur. Her cildin sonunda o cildin fihristi ve konuların indeksi konulmuştur. Dördüncü ve son cildin nihayetine maddeler indeksinden sonra, sûrelerin Kur’ân-ı Kerîm’deki sıralarına göre fihristi ve ayrıca sürelerin alfabe sırasına göre bir fihristi ilave edilmiştir. 1. Cilt 448, 2. cilt 423, 3. cilt 512, 4. cilt 592 sayfadır. 65 Mehmed Efendi’nin tefsîri mufassal bir tefsîrdir. Âyetlerin tefsîrini yaparken ihtilaflar ve farklı görüşler üzerinde genişçe durmaktadır. Âyetlerle ilgili rivayetleri hemen hemen tamamen verdiği gibi tefsîrin aralarına sık sık ariflerin sözlerinden, menkıbelerinden ve güzel, ibretli hikâyelerden katmaktadır. Bu durum kitaba bir akıcılık ve renklilik sağlamakla birlikte hacmini de oldukça genişletmiştir. Bu nedenle daha sonraları bu eserin uzun olduğu, kolayca ele alınıp okunamadığı gibi şikâyetler zuhur etmeye başlamıştır. Herşeye rağmen Tibyân Tercümesi, Osmanlının ilim dünyasına damgasını vurmuş herkes tarafından kullanılır olmuş bir eserdir. Bir sûrenin veya âyetin Türkçe tercümesini kullanmak isteyen kimselerin birçoğu kaynak göstermek sûretiyle bu tercümeyi kullamışlardır. Bunun misallerini sûre tefsîr ve tercümeleri kısmında göreceğiz. 3- Terceme-i Tefsîr-i Tibyân’dan Örnek Metinler a- Müellifimiz besmelenin manası hakkında şu açıklamayı yapmaktadır: “Bismillah: manası: okurum ve başlarım evvel Allah Teâlânın ismiyle ki ve ânın azameti ve celaletine nâzırûn mütehayyerdirler. Ve dünyada kâffe-i halkı rızk ve nef’ isâliyle rahmet edicidir. Ve yevmü kıyamette hâssaten mü’minlere ukübete müstehaklarını afv ile ve cennette herbirini sevaba îsalle rahmet edicidir. Besmelede ihtilaf etdiler bazıları anı «Ne Fâtiha’dan ve ne sair sûrelerden âyet değildir» dedi. Mushaflarda yazılması sûreler beynini fasl içün ve teberrüken anınla ibtida olunsun içündür dedi ki Đmam-ı Ebu Hanife ve etbâı âna zahiblerdir. Ol ecilden anların indinde namazda ol cehr ile okunmaz. Ve bazıları dahi anı Fâtiha’dan ve her sûreden âyetdir dedi ki ana Đmam-ı Şafi ve ashabi zahiblerdir...”168 168 I, 2. Mehmed Efendi Besmelenin on dokuz harf olduğunu ve bunun faidelerini şöyle anlatır: “Ârifînden biri Bismilahirrahmanirrahim yazub vasiyet etti ki mevti indinde kefenine konula. Denildi ki: ondan sana ne faide vardır. Cevabında; yevm-i kıyamette derim ki Đlâhî ibadına gönderdiğin kitab-ı Kerim‘in ünvanını kıldığın «Bismilahirrahmanirrahim»dir ki ol 19 harfdir. Onda iki faide buldum: biri budur ki zebaniye dahi 19‘dur. Besmele-i şerife ile Hak Teala mü‘minden onların be’sini giderir. Đkinci budur ki Hak Teala gice ve gündüzü 24 saat kıldı. Beş saatinde beş vakit namazı farz eyledi. Đmdi besmelenin 19 harfi namaz saatlerinden mâ adâ 19 saatda vâki olan zünuba keffaret olur.“ (I, 3) 66 b- Fatiha tercemesi: ‘‘Okurun yahut başların ol Allâh Teâlâ’nın ismiyle ki kâffe-i halka rızık ve nimet îsaliyle rahmet edicidir. Ve yevm-i kıyamette mü’minlere rahmet edicidir. 1-2. Cemi’ hamid-üs seniyye ol gerek ayniyye ya araziyyedir halkın bilhak ma’budu Allah-ı Teâlâ için sabittir ki ol âlemlerin Rabbisi ve Malikidir. 3. Hesap ve ceza gününün ol hâkimidir. 4. Tevhid ve ibadet ile seni tahsis ederiz. Ve cemi’ ümurumuzda senden mu’avenet talebiyle dahi seni tahsis eyleriz. 5. Bizi tespit et ol sırat üzere ki anınla matluba erişilir. 6. Ki o enbiya, siddîkîn ve şüheda ve salihînden in’am ettiğin dostların tarîkidir. 7. La’net ve hızlanla üzerlerine gazap edüp Đslam’ı terk edenlerin tarîkine değil.” 1956’da Süleyman Fahir’in sadeleştirdiği Fatiha tercümesi: “Rahman ve rahim Allah adiyle. 1 - Bütün hamdü sena o Allah’a ki Rabbilalemindir, 2- Alemlerin mürebbisi ve malikidir. Rahman ve rahimdir. 3-Hesap ve ceza gününün hakimidir. 4-Ancak sana ibadet ederiz veancak senden yardım dileriz. 5-Bizi doğru yolda sabit kıl 6- ki bu yol, hakkın yolu, hayır ve selamet yoludur. Hedefe bu yoldan ulaşılır, O kendilerine nimet verdikierinin yoluna. 7- Gazaba uğrayup Đslamı terkedenlerin yoluna değil, heva ve hevesine uyup doğru yoldan azmışların yoluna da değil. (Ya Rab kabul et)’’ 1980-1981 tarihinde Ahmed Davutoğlu’nun neşre hazırladığı nüshanın tercümesi 1956’daki ilk baskısıyla aynıdır. 67 c- Nas sûresinin tercümesinden: “Ol anların ilahıdır hiç ahadın anda ana müşareketi yokdur. Sol şeytan şerrinden ki ol müvesvisdir ve âdeti te’hirdir kaçan ki insan Rabbi Teâlâ’yı zikrede. Ki ol sudur-u nâsda kelam-ı hafî Đle tahdis eder. Hatta ki fehm-i kalbe vasıl olub anınla halkı tarîk-ı Hak’tan ıdlal ider. Ol sudur-i nas da kelamı hafiyle semaansız tahdis iden cinden olduğu gibi insandan dahi olur. Veyahud ol şeytan vesvesesiyle cinni ıdlal ettiği gibi insi dahi idlal eder. Đbn-i Abbas radıyallahu anhüma eydür peygamberimiz sallallahu aleyhi vesellem...”169 Burada yahudilerin Peygamber Efendimiz’e sihir yaptıklarına dair olan rivayet verilmektedir. Kitapta geçen son rivayet ise şöyledir: “Âişe radıyallahu anhâ eydür, Peygamberimiz sallalahu aleyhi ve sellem’in kaçan bir veca’ı olsa işbu iki (Muavvizeteyn) sûreyi okuyub eline üfürürdü ve ol veca’ı olan uzvuna ânı sürerdi. Veca’ı müştedd olduğunda ânı ben okuyub ol uzvuna ânın elini yümn ve bereketi recâ’ıyla ben sürerdim.”170 B. Ortaköylü Ferruh Đsmail Efendi ve Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’lMevâhib 1. Ortaköylü Ferruh Đsmail Efendi Türk müfessiri Ferruh Đsmail Efendi’nin, Kırım’lı, fazilet ehli bir zât olduğu kaydedilmektedir. “Tersane anbar emini” olup Rebiülahir 1211’de (Ekim 1796) “süvari mukabelesi” payesiyle Londra sefiri oldu. Bir hayli müddet sefarette kalıp döndükten sonra çeşitli vazîfelerde bulunarak 1240’da “defterdar-ı şıkk-ı salis” oldu. 1242’de bazı sebeblerden dolayı sürülmüş ise de yazmakta olduğu tefsîri tamamlaması için Kadıköy’de oturmasına izin verildi. Büyükdere Mescidi’ni yeniden yaptı. Oğlu Ziver Efendi’dir.171 “Mubarek adam idi göçdü Ferruh” mısra’ının delalet ettiği (1256/1840) tarihinde Đstanbul’da vefât etmiştir. Ortaköy’de Yahyâ Efendi Dergâhı’na bitişik mezarlıkta medfun olduğu Musikay-ı Hümayun Farisi hocası Emin Efendi merhumun “Menâkıb-ı Kethüda-zâde”sinde kayıtlıdır. Burası bilâhare Yıldız Sarayı bahçesine ilave 169 Đstanbul, 1283, IV, 378. IV, 378. 171 Sicill-i Osmanî, II, 521. 170 68 edilmiştir. Mezar taşına “Âlim-i âmil, kâmil-i fazıl Ferruh Đsmail Efendi’nin kabridir.” ibaresi nakşedilmiş idi. Güzel mısralarından biri şudur: Bugün şâdım ki yâr ağlar binimçün!. Ferruh Efendi Đslamî ilimler yanısıra edebiyat ve şiirle meşgul olmuştur. Mütefekkir bir kişiliğe sahiptir. Mevâkib isimli Türkçe muhtasar matbû’ bir tefsîri vardır. Bunun Ferruh Efendi hattıyla yazılmış bir nushası Umûmi Kütüphâne’de mevcuttur Bu tefsîrle ilgili ilerleyen kısımlarda açıklama yapılacaktır. Ferruh Efendi ayrıca Mesnevî’nin yedinci cildi zannederek Nahîfî’ye nazmen bir zeyl terceme etmiştir.172 MEB Đslam Ansiklopedisi’nde Midhat Sertoğlu, Đsmail Ferruh Efendi’nin mason olduğunu, Ortaköy’deki yalısında, devrin ediplerinden Kethüdazade ile Farisi edebiyatı mütehassısı Şair Fehim Efendi, Melek Paşazade Abdülkadir, Çigalazade Tahir beyler gibi edebiyat ve felsefeye meraklı kimselerin toplanıp aralarına yabancı almadıklarını, Yeniçeri ocağı ve Bektaşiliğin ilgasıyla sürgüne gönderildiklerini iddia etmiştir. Bu iddiayı mason üstadlarından gazeteci Kemal Salih Sel üzülerek reddetmiştir: “Ne bu eserlerde ve vesikalarda «Beşiktaş Cemiyet-i Đlmiyesi»ne dair malumat vardır, ne de eski masonlar arasında böyle bir teşekkülden haberdar olana tesadüf edilmiştir! Tekrar edeyim, Ansiklopedideki malumat doğru ise Türk Masonluk tarihi için büyük kıymeti haizdir… Amma ne me’haz olarak gösterilen Lütfî Tarihi’nin, ne de kendi beyânatının tatminkâr olmadığı ortadadır”.173 2. Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib Ferruh Efendi’nin Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib isimli tefsîri, Hüseyin Đbn-i Aliyyü’l-Kâşifi’nin 174 (v. 900/1494) el-Mevâhibü’l-Aliyye isimli Farsça tefsîrinin tercümesidir.175 172 Osmanlı Müellifleri, I, 394; Bilmen, no: 427; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVIII, 57-59. Dücane Cündioğlu, “Mason Olduğu Söylenen Kur’an Mütercimi”, Yeni Şafak, 3 ve 6 Ekim 2000. 174 Hüseyin b. Ali el-Kâşifî el-Beyhakî es-Sebzevârî el-Hirevî, Hanefi mezhebinin meşhur fıkıh âlimlerinden ve tasavvuf yolunun büyüklerindendir. Reşahât aynu’l-hayât isimli kitabın sâhibi olan Ali es-Safî’nin babasıdır. Lakabı Kemâleddin’dir. Kâşifî, “Vâiz-i Hirevî”, “Velî Hüseyin Kâşifî” gibi 173 69 el-Mevâhibü’l-Aliyye daha önce 1575’te, Ebu’l-Fadl Muhammed el-Đdrisi elBitlisi (v. 1595)176 tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu ilk terceme basılmamıştır. Yazma nüshaları nâdirdir. Yalnız Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde birinci cildi mevcuttur.177 Kur’ân’ın başından Kehf süresinin yarısına kadardır. Başında sûrelerin fihristi bulunmaktadır. Daha sonra bir münacat ve mütercimin mukaddimesi vardır. Mukaddimede mütercim eseri Farsçadan terceme ettiğini açıklamaktadır. Nesih hatla yazılmış olan bu eserde Türkçe ve Arapça yazılar harekelidir. Arapçaların üzerine kırmızı çizgi çekilmiştir. Tercemede âyetler birkaç kelimelik parçalara ayrılarak kelime kelime mana vermek tarzına gidilmiştir. Bu cildin sonunda yalnız h. 981 tarihine tesadüf edilmektedir.178 isimlerle tanınır. Tefsir, hadis, fıkıh, edebiyat, tasavvuf ilimlerinde zamanının önde gelen âlimlerindendi. 900/1494 tarihinde Herat’ta vefat etmiştir. Birçok kıymetli eseri bulunmaktadır. (Bilmen, no: 302; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XIV, 86-90; DĐA, “Hüseyin Vâiz-i Kâşifî” mad. XIX, 16) 175 Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zunûn, Đstanbul, 1971, I, 446. Bu tefsire Tefsîr-i Hüseynî de denmektedir. Kâşifî’nin Cevâhiru’t-Tefsir li Tuhfeti’l-Emîr isimli Farsça bir tefsiri daha vardır. Bu tefsir Zehrâveyn yani Bakara ve Al-i Đmrân sureleri tefsiridir. Emir Ali Şir Nevâî için telif edilmiştir. Kalın bir cild halinde olup baş tarafında dört fasılda 22 aded tefsire müteallık ilimden bahsetmektedir. (Keşfü’z-Zunûn, s. 448 ve 613. Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XIV, 88) Kâşifî’nin tefsir alanında ortaya koyduğu diğer bir eseri de Câmi’u’s-sittîn’dir. Bu kitap Yusuf Sûresi’nin tasavvufî tefsiridir. (DĐA, “Hüseyin Vâiz-i Kâşifî” mad. XIX, 16) 176 Babası Osmanlı âlimlerinden ve devlet adamlarındandır. Ebu’l-Fadl Muhammed Efendi de babası gibi büyük bir âlim ve fazilet ehli bir zattı. Çok güvenilir bir kimse olduğu için “Serdefter-i defterdârân” ünvanıyla bütün defterdârların başkanlığına getirilmiştir. 33 sene layıkıyla yürüttüğü bu vazifeden dolayı kendisine “Defterî” nisbesi de verilmiştir. Yaşlılığından dolayı emekli olarak Tophane’de denize nazır bir ev yaptırarak burada ilim taliplerine dersler okuttu. Bahçesine “Defterdâr Camii” diye meşhur olan güzel bir cami yaptırmıştır. Babasının II. Bayezid’in isteği üzerine Farsça olarak 80.000 beyit halinde nazmettiği ve daha sonra Türkçe nesre de çevrilen Heşt-behişt isimli Târih-i Âl-i Osmân’ına zeyl yazmıştır. Birçok kıymetli eseri Türkçe’ye çevirmiştir. (Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XIV, 142-143 ve 249250) 177 Ebü’l-FadI Muhammed ibni Đdrîs-i Bidlîsi’nin Mevâhibü’l-Aliyye Tercemesi. Birinci cilt eb’adı: 18,8 X 29.3, varak : 351. 178 Bitlisi’nin Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe yazmalar bölümü no: 1195’de bulunan tercümesinin Fâtiha tercemesi kısmı: “Ol Allah ismine ki tapmağa müstehak ve seza-vardır. Ancılayın Allah ki bağışlayıcıdur halka vücut ve hayat ve in’am idicidür anlara beka ve muhafa-zat-ı afatı. 1-Her sena ve aferin ki ezelden ebede değin mevcut ve malum idi ve olsa gerekir anın cümlesi bi’t-temam velkemal ol Allah icündür ki müsemma ve mevsufdur cümle esma ve sıfat-ı kemaliyye ile. Yaradıcı ve besleyici. Vücut bağışlayıcidur. 2- Bir dahi ahirette cihan halkının fenasından sonra in’am idicidür bir dahi re’fetle müminlere ve anları cennete idhal ider. 3- Ceza gününin sâhipi ya mutasarrıfı ol günde her ne veçhile ki diler, 4- Sana taparuz ve hassatan senden yardım talep ederüz. 5-Bize yol göster doğru yol akval ve ef’al ve ahlakta ki ol yol mutavassıttır. 6-Göster anların yolunu ki kendü fadlınla ve kereminle in’am itmişsin anlara. 7-Ne ol kimselerin yolu ki anlara hışm etmişsin ve ne gümrahlar yolu.” 70 Tefsîr, XIX. asrın başlarında (1246/1830’da) -Ahmet Cevdet Paşa’nın Farsça hocası olan- Đsmail Ferruh Efendi tarafından ikinci kez Türkçe’ye kazandırılmış, bu tarihten otuzbeş yıl sonra (1865’de) da Đstanbul’da iki cild halinde basılmıştır. 1959 yılında Süleyman Fahir tarafından Latin harflerine aktarılmıştır.179 Yeni neslin anlayacağı dil ile ve başka tefsîrlerden de istifade edilerek hazırlanmış olduğunu naşir kaydetmektedir. Âyetler numaralı olarak sahifeler halinde tercümelerin aralarına konulmuştur. Sayfa başlarına cüz ve süre numaraları ve sûre isimleri kaydedilmiştir. Mukaddimede eseri yazan Đsmail Ferruh Efendi’den bahsedilmektedir. Türkçe tercümelerden sonra daha ince yazı ile tefsîrler ilave edilmiştir. Eserin sonuna hem numara sırası ile hem de alfabe sırası ile sûrelerin fihristi ilave edilmiştir. Tek cilt ve 692 sayfadır. Eser son olarak 1987 yılında Ahmet Ağırakça ile Beşir Eryarsoy tarafından, Nüzul Sebebli Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Meali adıyla yeniden düzenlenerek neşredilmiştir.180 Kâşifi’nin el-Mevâhibü’l-Aliyye’si, aynı zamanda Kazanlı Muhammed Sâdık bin Molla Şâh Ahmed bin Ebû Yezid bin Rahmetullah bin Îmânkulî (v. 1911’den sonra) tarafından Teshîlü’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân ismiyle Kazan Türkçesi’ne (Tatarca) tercüme edilmiştir. Tercüme 1318-1328 (1900-1910) yılları arasında yapılmış ve iki cilt hâlinde neşredilmiştir. (Kazan 1911) Bu tercüme sonradan tıpkıbasım olarak yeniden tabedilmiştir. (Doha-Katar 1996) Ferruh Efendi, eserinin önsözünde çocukluğundan beri Arapça, Farsça ve Türkçe tefsîrlerle meşgul olduğunu, bu tefsîrlerin okunup anlaşılmasının halka oldukça zor geldiğini dolayısıyla Arapça ve Farsça bilmeyen kimselerin Kur’ân’ı rahat bir şekilde anlamalarına yardımcı olmak gayesiyle böyle bir tefsîri kaleme aldığını ve bunun Neyseburi tarzında âyetleri bölmeden bir bütün olarak tercüme ettiğini bu tarzın aynı zamanda Mushaf-ı Şerif gibi rahatlıkla hatmetmeyi kolaylaştıracağını ifade ederek şöyle demektedir: 179 180 Kur’an-ı Kerîm ve Meali (Mevâkib tefsiri), Đstanbul, 1959, Bütün Kitabevi. Cündioğlu, Kur’an Çevirilerinin Dünyası, 123-124. 71 “Evân-ı şebâbetten beri ekser Arabi ve Fârisi ve Türki tefâsir mütâalasıyla imrâr-ı evkât olunup bunların ekseri husûsan Türk-i tercümeler kelime ve kelime beyân ve ta’bir edilmiş olduğundan cem’ ve hulâsa ve rabtı avâma emr-i asîr olduğu karîn-i idrâk-ı fakir olmakla Neysâbûri revîşinde âyât-ı kerîme tamâmen tastîr ve zeyline alâ kaderi’t-tâka ma’naları müretteb tahrir olunarak hem ilm-i Arabiye’ye intimâ ve intisâbı olmıyanlara fehm ü iz’ânda yüsret ve hem hatm-i şerif tilâveti murâd edenlere bundan Mushaf-ı Şerif misillu hatm etmekte sühûlet olacak vechile muhtasarca bir tefsîr tercümesine sarf-ı yârây-ı vûs’ ve makderet etmek arzûsu çoktanberi pîrâmenkerd-i hayâlhâne-i fakir ise de “el-ümûr merhûnetün bi-evkâtihâ” müfâdınca vakt-i mukaddere ta’lîk olunmuş idi. Bu esnâda Hüseyin Vâiz merhûmun Mevâhib ünvânıyla muanven tefsîrinin lisân-ı Fârisiden zebân-ı azbü’l-beyân-ı Türkî’ye minvâl-i muharrer üzre nakl ve tahviline meyl ve hâhiş olunup Cenâb-ı müsehhili’l-umûr’un iʻâne ve ikdârına istinâden meʻa kılleti’l-bidâ’a tercümesine destzen-i hâme-i şürû’ olundu.”181 Ferruh Efendi’nin tefsîrinde her ne kadar Mevâhib esas kabul edilmiş olsa da Tibyân, Beydâvî, Keşşâf ve Hâzin tefsîrleriyle karşılaştırılması yapılmıştır. Âyetlerin nüzul sebebleri ve bazı tefsîrcilerin beyânları âyet meallerinin altına yazılmıştır. Halkın kolayca anlaması hedeflendiğinden müteşabih kelimelerden kaçınılmış, kısaca Türk halk diliyle tefsîr yapılmıştır. Tercüme Abdülhamid Hân’ın emriyle Kur’ân’ın kenarında basılmıştır. Her âyetin tercümesinden önce baş kısmından iki üç kelime yazılmış, bu sûretle karşılaştırma kolay hale getirilmiştir.182 Bu tefsîrin okunması da kolaydır; çünkü mufassal tefsîrler gibi mevzûlara derinlemesine girilmemiş, Celâleyn tefsîrinde olduğu gibi gayet kısa ve öz olarak rivayetler, ihtilaflar ve tevcihler verilmiştir, böylece tefsîr bir mushafın boyutlarını geçmeyecek şekilde düzenlenmiştir. Müfessir tefsîrini yazarken istifade ettiği kaynaklarla ilgili olarak şu açıklamalarda bulunmaktadır: 181 Mukaddime, s. 2-3. Ali Turgut, Başlangıçtan Günümüze Ünlü Müfessirler ve Tefsirleri, Tercüman Kur’ân-ı Kerim Ansiklopedisi, c. 2, Đstanbul, 1988, ‘Ferruh Efendi’ maddesi. 182 72 “Eğerçi Tefsîr-i mezkûr me’haz ittihaz olunduysa da Tibyân ve Beydâvî ve Keşşâf ve Hâzin tefâsîriyle tatbîk ve tevfîk olunarak esbâb-ı nüzûlü âyât ve ba’zı müfessirînin nakş-ı sahîfe-i ta’bir ve beyân eyledikleri hikâyât zîr-i meânî-i âyâta tezbir ve maksat-ı aslî olan fehm-i avâma ve istinsâha sühûlet içün elfâz-ı münşiyâneden sarf-ı nazarla ber-vech-i ihtisâr kabaca lisân-ı Türki üzre taʻbir olunup me’hazi olan Mavâhib’e liecli’l-mürâfaka Mevâkib ismiyle tesmiye olundu.”183 Önsözünün sonunda mütercim tevâzûda bulunarak kendisinin ilim bakımından kifâyetsiz olduğunu ve eserini yaşlılık zamanında yazdığını ifade etmekte ve insanın hatâdan sâlim olamayacağını belirterek, tefsîrinde tespit edilecek hataların sayfanın kenarına not olarak kaydedilmesini talep etmektedir. Mevâkib’ın baskısı, II. Meşrutiyet’e kadar 1865, 1870, 1879, 1899, 1902-1903, 1905, 1905-1906 tarihlerinde tam 7 kez tekrarlanmıştır. Bazı baskılarını şu şekilde tanıtmak mümkündür: a) Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib’in, Đstanbul’da 1282 yılında Rebiulevvel ayının ortalarında (evâsıtında) Matbaa-i Amire’de basılan nüsha iki cilt halinde basılmıştır. Bir nüshası Marmara Đlahiyat Kütüphanesi Öğüt bölümü 37 numarada kayıtlı bulunmaktadır. Cilt 1: Âyetler harekeli ve numaralanmış olarak Türkçe tercemelerin öncesine yazılmıştır. Âyetler parçalara ayrılmamış tamamına birden mana verilmiştir. Âyetin tercemesinden sonra bir yıldız işareti ile tefsîr yapılmaya başlanmıştır. Bu cilt Đsra sûresinin sonuna kadar olup 493 sayfadan teşekkül etmektedir. Cilt 2: Kehif süresinden Kur’ân’ın sonuna kadar olan kısmın tefsîrini ihtivâ etmektedir. Eserin sonunda bu tercemeyi yapanın Ferruh Đsmail Efendi olduğu ve tercemeyi h. 1246’de tamamladığı Arapça olarak ifade edilmektedir. Bu cilt 527 sayfa tutmaktadır. b) Tefsîrin, Đstanbul, 1296, Matbaa-ı Osmaniye baskısı bir cilt halindedir. Bu baskıda âyetler sayfaların ortasına basılmış, Türkçe terceme sayfa kenarlarına dercedilmiştir. Türkçe tercemelerde Arapça âyetlerin baş tarafından birkaç kelime 183 Mukaddime, s. 3. 73 konularak hangi âyete ait olduğu gösterilmiş, ayrıca âyetler ve tercemeleri numaralanmıştır. Kitabın sonunda bu baskıyı tertib edenin Osman Zeki Bey olduğu ve kırk senelik bir imtiyaza sahip bulunduğu kayıtlıdır. Türkçelerin hattâtı es-Seyyid el-Hac Rıza olduğu belirtilmektedir. Türkçe tefsîr metninde bazı ihtisarlar yapılmış olup 604 sayfadan oluşmaktadır. Bu baskıya ait bir nüsha Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde Yıldız Asar-ı Nefîse kısmında 125 numarada bulunmaktadır. c) Tefsîrin Dersaadet, 1317, Ahter Matbaası baskısı 4 cilt olan Tefsîr-i Tibyân Tercemesi’nin sahife kenarlarına basılmıştır. Cilt 1: “Tefsîr-i Mevâkib” başlığı ile Tefsîr-i Tibyân’ın kenarlarına yazılmıştır. Âyetler parantez arasına alınmıştır, harekesizdir. Kur’ân’ın başından Mâide sûresine kadar olup, 370 sayfadır. Cilt 2: En’am süresinden Đsra süresine kadardır, 303 sayfadır. Cilt 3: Kehf sûresinden Fatır süresine kadardır, 303 sayfadır. Cilt 4: Yâ-Sîn, süresinden Kur’ân’ın sonuna kadardır, 329 sayfadır. Ayrıca her cilde sürelerin fihristi ilave edilmiş olup, âyetlere numa konmamıştır. d) Tefsîrin, Đstanbul, 1320, Bahriye Matbaası baskısı tıpkı 1296 tarihli baskı gibidir. Tercemeler sahifenin kenarlarına dercedilmiştir. II. Abdülhamid Han’ın iradeleriyle basıldığı kaydedilmektedir. Sonunda “Suver-i Kur’âniyeyi Cami Hatm-i Şerif Duası”, secavend işaretlerinin izahı ve sûrelerin fihristi bulunmaktadır. 620 sayfadır. e) Tefsîrin Đstanbul, 1323, Bahriye Matbaası baskısı bir cilttir. Bu da önceki baskı gibidir. Tercemeler sahifenin kenarlarına konulmuştur. Hiçbir tarafında hangi tefsîr olduğu ve kimin terceme etmiş olduğu kaydedilmemiştir. Sonuna bir fihrist ilave edilmiş olup, 620 sayfadır. ĐLAM kütüphanesinde inceleme fırsatı bulduğumuz bir nüshanın üzerinde yine 1323 senesi ve Bahriye matbaası kayıtları bulunmakla birlikte diğer bir iç kapak sayfasında ise 1372/1952 tarihi ve Mısır kaydına rastlanmaktadır. Kendisini “Hâdimü’lKur’ân” diye isimlendiren ve Şeyhu’l-Mukârii’l-Mısrıyye ünvanını taşıyan Ali 74 Muhammed ed-Dabbâ’ ismine ait bir mühür de bulunmaktadır. 1323 tarihli baskıdan tıpkıbasım yoluyla tekrar basılmış olması muhtemeldir. 3. Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib’den Örnek Metinler a) Ferruh Efendi, istiaze ve besmele ile ilgili olarak şu yorumu yapar: “«Đclâlü’l-Kur’ân, Euzübillahimineşşeytanirracim ve miftâhu’l-Kur’ân Bismillahirrahmanirrahim» buyrulduğu Đbn Abbas radıyallahu anhümâdan mervidir diye Cevâhiru’t-Tefsîr’de mestûrdur. Yani evvelâ istiaze ve tathir-i kalble Kur’ân-ı azimüşşânı iclâl ba’dehu miftâh-ı hazâin-i Kur’ân olan besmeleye iştiğâldir. Ekâbirden biri buyurmuştur ki vazife-i edeb ve tarîka-i hürmet ânı iktizâ eder ki ol istiaze süpürgesiyle meydan-ı kalbi vesâvis-i nefs-ü şeytandan tathir eylemelü ki tâ Cemâl-i Sultan-ı bismillah manzara-i dilde çehrenümâ ola. Buna misâl Lâilâhe illallah kelime-i tayyibesidir ki âyine-i sineden saykal-ı lâ ile jeng-i mâsivâ mahv ve envâr-ı Cemâlullah bâkî kalır. Binaenaleyh «Fe izâ gara’te’l-Kur’âne feste’iz bi’llahi mine’ş-şeytani’rracîm»184 âyet-i kerimesine ittibâen Hüseyin Kâşifî rahimehullah tefsîrinde “Euzübillahimineşşeytânirracim”185 diye isti’âze ile bed’ eylemiştir. Cennetten sürülmüş şeytânın şerr u vesvesesinden Allah azimüş-şân’a sığınırım. Tefsîr-i Yenâbî’de emiru’l-mü’minin Ali kerremallahu vecheh hazretlerinden istiaze ma’nâsını bu vechile nakl eder ki insandan kavî olan şeytan şerrinden ondan akvâ olan Allah azimüşşân celle celâluhu ve amme nevâlühü hazretlerine sığınırım buyurmuşlar.”186 b- Fatiha tercemesi “Halka vücut ve hayat bahçedici ve beka ihsan edici ve havfden muhafaza edici Cenab-ı ma’bud-i bi’l-hak hazretlerinin ism-i şerîfi ile tilavet-i Kur’ân’a bed’ ederim. 184 Nahl, 98, “Đmdi Kur’ân okuduğun vakit evvelâ Allah’a sığın o racîm (atan, indî hükümler veren, gaybı taşlayan, yalan söyleyen, iftirâ atan, lânetlenmiş, kovulmuş) şeytan’dan!” 185 “Racîm şeytandan Allah’a sığınırım” 186 s. 3. 75 1- Ezelden ta ebede dek cümle olmuş ve olacak hamd-ü sena tamam ve kemaliyle cemîʻ âlemleri ki ins ve cin ve vuhûş ve tuyûr ve sibâʻ ve sair hayvanat-ı berrî ve bahrîyi yaradıcı ve besleyici ve işlerini tertip edici Allah-ı azimüşşanadır. 2- Đfnadan sonra tekrar ahirette vücut verici ve takrar merhameten mü’minlere cennet ihsan edici. 3- Malik ve hâkim-i yevm-i ceza ve kâdı-ı âdil-i mahkeme-i kübrâ ki ol günde kullarına hak üzre hükmedüp ceza ve mükâfatlarını vericidir. 4- Ancak sana ibadet ederüz ki senden gayri ibadete layık ve müstahak yoktur ve ibadet ve sair havayiçte hassaten senden yardım ve inayet talep ederiz. 5- Bizi itikad ve ef’al ve akval ve ahlakımızda ifrat ve tefrit beyninde mütevassıt olan doğru yola yola hidayet eyle ve din-i Đslam ve sünnet-i Seyyid-i Enâm aleyhissalatü ve’s-selâm olan sırat-ı müstakimde bizi sabit eyle. 6- Ol kimesnelerin yolu ki, anları kendi fadl-ü ihsanınla nübüvvet ve risalet ve velayet ve sıddıkıyet ve şehadet ve ve salahiyet ve zahiren kabul-i şeri’at ve batınen ittila-ı esrâr-ı hakikat ni’metine neyl ile muazzez ve mükerrem kıldın. 7- Anların tariki değil ki anlar mukaddem senin ma’raz-ı gazabında bulunup küfre ikdam eylemişler idi. Yahut Yehudların tariki ki temerrüdleri sebebiyle muânede ve mükabere ve katl-i enbiya ve hark-ı kütüp eylemeleriyle üzerlerine hışm vaki olmuşidi. Ve onların tariki dahi değil ki vücuda geldiklerinden sonra turuk-ı muhtelifeye duçar olmuşlar yahut nasara yolu ki şanı Hazret-i Mesih’te ifrat ve bab-ı Hazret-i Fahr-i Kainat salavatullahi aleyhime ve selamuhu da tefrit vasıtasıyla dalalete düşmüşler idi. Amin.” 1959 yılında Süleyman Fahir tarafından Latin harflerine aktarılmış olan tefsîrin Fatiha tercümesi: “Rahman ve Rahim Allah adiyle. 1 - Bütün hamd o Allahü azimüşşana ki Rabbil’ alemindir. 2 - Rahmandır, Rahimdir. 3 - Din gününün maliki ve hakimidir. 4 - Ancak sana ibadet ederiz ve ancak senden yardım dileriz. 5 - Bizi doğru yola hidayet eyle. 76 6 - O kendilerine nimet verdiklerinin yoluna. 7- O gazap olunanların yoluna değil doğru yoldan azmış olanların yoluna da değil.” Ferruh Efendi’nin tercümesiyle Süleyman Fahir tarafından Latin harflerine sadeleştirilerek aktarılan tercümeyi kıyasladığımız zaman arada büyük bir farkın olduğunu, eserin Süleyman Fahir eliyle oldukça sâde bir dille günümüz Türkçesine nakledildiğini görmekteyiz. Bu durumda tercümenin Ferruh Efendi’ye atfedilmesinin ne kadar doğru olduğu da tartışılması gereken hususlardan biridir. c- Nâs sûresi: “Ya Muhammed! Di ki insanın kalbine vesvese veren cin ve insin ve zikr-i ilâhîden firâr iden vesvâs şeytanın şerrinden âdemlerin Rabbisi celle şânühüye ve insanların padişahı ve ma’budu azze şânühûya sığınırım. Mervîdir ki şeytanın âdeti bir kimesne zikr-i ilâhî eyledikte firâr idüb zikrullahdan gafil oldukta musallat olur. Tefsîr-i Lübâb’da dir ki: bu sûrede vâki’ beş aded nâs, mükerrer olmayub her biri bir sınıf insana işarettir. Evvelki nâsdan murad etfâldir ki rububiyyet olmağla anların terbiyesine delâlet ider. Đkinciden murâd cevânlardır ki melik padişahlık olmağla anların kahr u siyasetine işarettir. Üçüncüden murad pîrlerdir ki ilâh tâat ve ibadete mebnî olmağla pîrlere münasibdir. Dördüncüden murad sâlihlerdir ki vesvâs anların iğvâsına harîs olmağla anların isti’âzesine îmâdır. Beşinci, ma’tûf olduğu cinne tebe’ıyyetle insan şeytanı müfsitlerdir. Kelâmullahın bed’i besmelenin bâsıyla ve hatmi ve’nnâsın sîniyle olmağla bundan bes lafzı olur ki Arabide beske ve hasbeke lafızlarının ma’nası «sana kâfîdir, elverir» dimek olur. Ve lisan-ı Fârisîde yalnız bes lafzı kezâlik «kâfîdir, elverir» ma’nasınadır. Yani bu iki harfin beyninde size virdiğimiz, dünyada ve ahirette elverir.”187 C. Ahmed b. Abdullah Nâsıh Ğurâbzâde ve Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’lEnvâr 1. Ahmed b. Abdullah Nâsıh Ğurâbzâde 187 Đstanbul, 1320, s. 608. 77 Müfessirimiz Ahmed b. Abdullah’ın devrinin büyük ve önde gelen âlimlerden birisi olduğu kaydedilmektedir. Đbrahim Paşa’nın Bağdad valiliği zamanında Abdülkadir Geylânî Hazretleri’nin Camii şeriflerinde vâiz olarak vazîfe yaptığı, halkı irşada çalıştığı ve insanlara vaaz ederek nasihatlarda bulunduğu için “Nâsih” adıyla meşhur olmuştur. Đbrahim Paşa’nın tavsiyesi üzerine ebced hesabına göre te’lif tarihi olan 1096 senesini gösteren Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr ismiyle bir tefsîr yazmıştır. Bu tefsîr ilk defa 1294 de basılmıştır. Türkçe bir mealden ibaret olan bu tefsîri müfessirimiz bir senede tamamlamıştır. Tefsîri yazarken Envaru’t-Tenzil, Meâlimü’t-Tenzil, Đrşadu’l-akli’s-selim, Mevâhib-i Ledünniyye, Şihâb Haşiyesi gibi kaynaklardan büyük ölçüde istifade etmiştir. Bu tefsîrin müellifin el yazısı ile yazılmış bir nüshası, Nuruosmaniye Kütüphanesinde mevcuttur. Şair, tefsîrin yazılışına şu tarihi düşmüştür: Habbezâ tercemân-ı Kur’ân kim Müşkil-i elfazı eyledi vâzıh Tâlib-i râh-ı hak olanlar için Mürşid-i kâmil ve dahi nâsıh Çıktı müsveddeden bi-hamdillah Şâhid-i hüsn üstüne lâih Dedi pir-i hûd âna târih “Budur âsâr-ı Ahmed Sâlih” Eserin yazıldığı 1096/1684 tarihini gösteren kısım ‘Budur âsâr-ı Ahmed Salih’ mısra’ıdır. Bu zat, tefsîrinin mukaddimesindeki beyânına nazaran Yakub-ı Çerhî Hazretleri’nin188 Fârisiyyu’l-ibare Tebareke ve Amme Cüzleri Tefsîri’ni de Türkçe’ye tercüme etmiştir.189 Bir de Hâşiye alâ tefsîri Beydâvî isminde bir eseri vardır. Bu eserin Fâtiha’dan Ahkâf sûresine kadar olan kısmı Köprülü Kütüphanesi 184 numarada bulunmaktadır.190 188 Ya’kub b. Osman b. Mahmûd, Gazne’nin Çerh köyünde doğdu. Đlim tahsili için birçok ilim merkezine seyahat etti. Aklî ve nakli ilimleri öğrendi. Daha sonra tasavvufa yönelerek Şâh-ı Nakşibend ve Alâuddin Attar Hazretleri’nden ders aldı. 851/1447 tarihinde sınır köylerinden biri olan Hülgatû’da vefât etti. Kabri bu köydedir. Bu cüz’ tefsirlerinden başka eserleri de vardır. Bu eserler Hindistan’da basılmıştır. (Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XIII, 141-145) Ney-Nâme, Risâle-i Ünsiyye ve evliyâullahın vasıflarını açıkladığı Risâle-i Ebdâliyye isimli eserleri Türkçe’ye tercüme edilerek Đstanbul’da 2009 senesinde Erkam yayınları tarafından Ney-Nâme ismiyle tek kitap hâlinde basılmıştır. 189 Bursalı, Osmanlı Müellifleri, I, 239; Bilmen, II, 702, no: 378. 190 Doğan, Đshak, Osmanlı Müfessirleri, Đstanbul 2011, s. 51, 239. 78 2. Zübedü’l-âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr Müfessir Ahmed Ğurabzade devlet yönetiminde önemli bir mevki sâhipi olan Đbrahim Paşa’nın isteği üzerine Mevlana Yakub Çerhî’nin Farsça tefsîrinin Tebareke ve Amme cüzlerinin tercümesini yapmış ve bu tercüme Paşa’nın oldukça beğeni ve takdirini kazanmıştır. Bununla ilgili olarak eserin önsözünde şu açıklama yer almaktadır: “Mahfî buyurulmıya kim vezir-i rûşen zamir-i âsaf-tedbir müdebbir-i umûr-u enâm hâfız-ı memâlik-i Đslâm, sâhip-i izz ü ikbâl haceste-i ray-ı humayun mürebbîy-i ulema, muhibbi fukara, tedbir-i umûrda müşkil-küşa hazretü’l-vezir Đbrahim Paşa la-zâlet devletühü makruneten bil-izzi ve’ş-şeref ve lâ berihat siddetühü’s-seniyye methûfeten bi envâi’l-hedâyâ ve’t-tuhaf, bundan esbak ferman-ı âlîleri bu hakîre sâdır oldu kim Mevlânâ Ya’kub Çerhî’nin Tebareke ve Amme cüz’lerine düşen tefsîrin zebân-ı Fârisî’den hâlâ din-i Đslam’ın nusretine ve Harameyn-i Muhteremeyn’in hidmetine bel bağlıyan devlet-i Osmaniye arasında müsta’mel lisan-ı Türkiye nakl ideyim.”191 Yapılan tercümeyi beğenen Paşa, müfessirimizden Arapça bilmeyen Türk halkının Kur’ân-ı Kerîm’in mana ve maksatlarını kolayca anlayabilmelerini sağlamak için aynı minval üzere tam tefsîr yazmasını istedi. Ahmed b. Abdullah da Envarü’tTenzil, Mevâhibul-Ledünniyye, Meâlimü’t-Tenzil, Đrşadü’l Aklı’s-selim, Envaru’t-Tenzil üzerine yapılan Şihab Hafacı’nın haşiyesi, lüğat kitaplarından Garibi, Ahteri ve Hâlimi’yi ve tefsîre dair daha pekçok kitaptan istifade ederek tefsîrini yazmaya başlamıştır. Yazarken müfessirlerin en kuvvetli görüşlerini almış, Hazret-i Hafs’in rivayetiyle Đmam-ı Âsım’ın kıra’atini tercih etmiş ve ahkâmla ilgili hususlarda Đmam-ı Âzam’ın görüşlerine öncelik vermiştir. Ayrıca mümkün olduğu ölçüde Kur’ân mânâlarını ifade etmek üzere nahiv kaidelerine ve belağatla ilgili hususlara değinmiştir. Üç dört yılda bitirmeyi hedeflerken Allah’ın yardımı ve inayetiyle bir yıl gibi kısa bir vakitte bitirmeye muvaffak olmuştur. 191 Đstanbul, 1292, I, 3. 79 “Ba’dehü himmet-i âlileri ânı istid’a etti kim, cemi Kur’ân-ı Azimüşşan o minval üzre tefsîr ve beyân oluna tâ kim lisan-ı Arabîden bî-behre olan ebnây-ı Türk Kur’ân-ı vâdıhü’l-burhânın ma’nalarından hisse-mend olalar. Ve ânın lüğatını fehm itmedikleri ecilden müstemend olmıyalar. Binâen alâ zâlik bu dâîleri dâmen dermiyan idüb ve tefâsirden Envarü’t Tenzil’i ve MevâhibulLedünniyye’yi ve Meâlimü’t-Tenzil’i ve Đrşadü’l-akli’s-selim’i ve Envaru’tTenzil üzre düşen Şihab Hafacı’nın haşiyesin ve kütüb-ü lüğat’dan Garibi’ni ve Ahteri’yi ve Uknûm’u ve Hâlimi’yi ve fenn-i tefsîre müteallık nice kütübü cem’ idüb anlardan akvây-ı akvâli ve Hazret-i Hafs’in rivayetiyle Đmam-ı Asım’ın kıra’atini ve ahkâm da Đmam-ı Azam’ın kavlini ve mehma emken edai mânada kavaid-i nahviyyeyi ve esrar-ı belağatın beyânını iltizam idüb havadis-i rüzgardan hatır emin olursa üç dört yılda husule gelir. Ve lillahi’lhamd ve’l-minne bir sene-i şemsiyye müddetinde vücûda geldi.”192 Diğer müfessirlerimizde gördüğümüz gibi bu zat da ilmî tevazuu elden bırakmamakta, eserinde hata ve eksiklerin bulunabileceğini, dolayısıyla yapılacak olumlu tenkitlere her zaman için açık olduğunu ifade etmektedir. Tefsîrini yazarken yukarıda belirtilen kaynaklardan en çok Mevlâna Kâdî Beyzâvi’nin Envarü’tTenzil’inden ve Mevlâna Hüseyin Kâşifi’nin Mevâhibül-ledünniyye’sinden istifade ettiğinden dolayı eserinin ismini bu iki tefsîrden birer kelime almak sûretiyle Zübedü’lâsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr ismini koymuştur. Müfessirin beyânına göre bu isim ebced hesabıyla eserin telif tarihini göstermektedir.193 Müellifin eserine isim seçerken takip ettiği bu yol onun sâhip olduğu yüksek ilmi ahlakı ve hatır-şinaslığı göstermektedir. Zübedü’l-âsâr’ın kütüphanelerîmîzde birçok yazma nüshaları bulunmaktadır. Bu muhtelif yazma nüshalardan bir tanesi Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi: No: 2290, 2291’de kayıtlı bulunmaktadır. 2290 numaralı nüsha eserin birinci cildi olup, Kur’ân-ı Kerîm’in yarısını ihtiva etmektedir. 2291 numaralı nüsha ise Kur’ân’ın diğer yarısını ihtiva etmektedir. Bu nüsha Bursa’da h. 1118’de Nesih hatla yazılmış olup, âyetlerin üstü kırmızı çizgilidir 192 193 I, 3. “Ve bi avnillahi sübhanehü ve taala bu tesmiyeden tarih-i sal-i te’lif istifade olundu” I, 4. 80 Tefsîrin 1292/1875 tarihinde Rıza Efendi Matbaasında basılan nüshası birinci baskı olup Sülaymaniye Kütüphanesi Nafiz Paşa kısmında 61 ve Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Genel bölümü 117 numarada kayıtlı bulunmaktadır. Bu baskıda âyetler parantez arasına konulmuş ve harekelenmiştir. Eserin tefsîr kısmı ise nesih hatla ve harekesiz olarak yazılmıştır. Đki cild halinde basılan eserin birinci cildi 428 sayfadır. 1294 de basılan ikinci cilt ise 464 sayfadır. Bu cildin sonuna “Harputlu el-Hac Süleyman ve Ali Efendilerin marifeti acizaneleri ile Riza Efendinin taş tezgahında tashihine dikkatle Hurşid Efendinin hattı ile tab’ ve temsil olunmuştur.”194 kaydı ve bir de fihrist ilave edilmiştir. Hangi yazmadan alındığına dair hiçbir kayıt yoktur. 3. Zübedü’l-âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr Tefsîrinden Örnek Metinler a) Đstiaze ve Besmele ile Đlgili Yorumu: “Bilkıl eyyedekellah cumhur-u ulema bunun üzredirki Kur’ân’a şurü olunmadan istiaze itmek müstehabdır. Ve bazı ulema âna zahib oldukim ânı okuması vacibdir. Tefsîr-i Kurtubi’de getürdüğü bir kavlde Kur’ân’dan evvel istiaze getürmek Seyyidü’l-kevneyn üzre yalnız farz idi ve sair ümmet okumasında sünnet tariki ile âna iktida itdiler... Yani Tanrı’ya sığınırım rahmetden dûr olan düyük şerrinden. Mezkûr olacak bir miktar söz kelam-ı Mecid’in mebde’idir. Ve bu sûrenin aded-i âyâtı yedidir. Mekke-i Mükerreme’de nazil oldu. Đbadete müstahık olan Tanrı’nın adıyla başlarım. Halk üzre vücûd ve hayatla in’am iden, onları bekayla esirgeyüb âfâtdan hıfz iden.”195 b) Fatiha tercemesi: 194 “Elhamdulillahi alet’temam ves’salatü ale Muhammedin ve alihis-selam iş bu tefsir Zübedü’l-Âsâr belağat-nisar es-Sultan ibn Sultan es-Sultan Abdulhamid Han Efendimiz Hazretlerinin eyyam-ı yümn-i saltanat-ı seniyyelerinin bin ikiyüz doksan dört senesi şehr-i cemaze’l-ahirin aşr-ı ahirinde Harpüti el-Hac Süleyman ve Ali Efendilerin ma’rifet-i acizalarıyla Rıza Efendinin taş destgahında tashihine gayet dikkatle Hurşid Efendi’nin hattıyla tab’ve temsil olmuşdur.” 195 I, 4. 81 “Đbadete müstahak olan Tanrı’nın adiyle başlarım, halk üzre vücut ve hayatla inʻam iden onları bekâ ile esirgeyüp âfâttan hıfz eden. 1. Cümle mevcut ve malum öğmekler ve gökçek sıfatlar ezelden ebede dek Hak Suphanehu ve Taalanın zat-ı bâhirüssıfatına mahsusdur. 2. Đns ve melaike ve özgelerin perverde iden ulu nimetlerle tefaddul iden ni’metinin gizlisün ihsan iden 3. Rûz-i cezanın iyesi ki ol künde istedüği nesneyi tasarruf ider. 4. Sana Huda yalnuz taparuz, zira senden gayri kimse ibadete müstahak değildir. Dahi cemi’ ümurumuzda senden yardım isteriz, zira senden gayri bir kimse ümura temşiyet virmez. 5. Ahval ve ef’âlimizde bîze doğru yolu göster, 6. Ya sabit it bizi doğru yol üzre ve ol dini Đslam ve Sünnet-i Seyyidü’lEnâm’dır (Sallallahü Teâlâ aleyhi ve sellem) Şol kimesnelerin yolını bize göster ki üzerlerine nübüvvet ve risalet ve velayet ve şehadetle in’am ittin. 7. Ne anların yoli ki üzerlerine hışm olındı ve anlar yehûd gürûhudur ve ne azgunların yoli anlar nasârâ kısmıdır.” c- Nasr sûresi “Getürdiler ki ve enzir ‘aşîrateke’l-akrabîn196 âyeti indi, Sürûr-ı kâinât yakın hısımların çağırub Hudâ’nın azâbından ve rûz-ı cezânın zahmetinden kendülerin korkuttu. Amcası Ebu Leheb, ana dönüb didi: ‘tebben lek’ bunun içün bizi da’vet ettin? Ve eline bir taş alub Seyyidü’l-kevneyn’i urmak istedi. Hak celle ve ‘alâ- bu sûre-i münzeli kılub buyurdu. Tebbet yedâ ebî leheb. Ebu Leheb’in iki eli helâk ve nâbud oldu. Ebu Leheb’in adı Abdüluzza idi. Put kulu dimek. Hakk teâlâ adıyla anmadı, Ebu Leheb deyû künyetle andı. Zira ehli evlâdıyla varacak yeri ol od oluserdir ki leheb deyû ol esye dirler yani yalınlı dimek. Hakk teâlâ, ânın akıbet yeriyle ana künyet kıldı. Nitekim şerlülere ‘ebu’şşer’ dirler. Ve tebbe. kendü dahi helâk oldu. Mâ ağnâ anhu mâlühû ve mâ keseb. Kendüsünden malı ve anınla kazandığı nesne, yani ol mal ile kazandığı oğlu ve kızı azabdan bir az nesne def’ itmedi. Seyaslâ nâran zâte leheb. Elbette alev âyesi bir ateşe girer, her kiz ebedi çıkmak ana vâki’ olmıya. Ve’mraetühû, Dahi karısı âna girer. Hammâlete’l-hatab. Odunı getüren karıya zemm olsun. 196 Şuarâ, 214, “Hem en yakın hısımlarını inzâr et. (‘Đleride şu fenâlık var, sakın!’ diye irşâd et)” 82 Bilinmek gerek ‘hammâlete’l-hatab’ Ebu Leheb’in karısıdır. Bu vasıfla mezmûm olmasının sebebi budur ki gice dikeni getürüb Sürûr-ı kâinât’ın yoluna saçardı. Fî cîdihâ hablün min mesed. Gerdanında hurma lifinden bir ip var. Yani ma’hûd odunu görsende bir oduncu karıya benzer ki gerdanında odunun ipini komuştur. Getürüp göğsünde perkidüb bir gün gelürken yoruldu. Arkasındaki yükü divar üzre koduğu bir zedgeline Cebrail aleyhisselam gelüb divar ardından ol yükü çekivirdi. Ol ip boğazına geçüp anda boğuldu. Ve bundan murâd ânın şânını tahkîr itmekdir.”197 Ahmed Gurabzade, oldukça kısa ve özlü bir tefsîr yazmıştır. Sözü en kısa şekliyle söylemek nasıl mümkünse onu tercih etmiş, rivayetlerin senetlerini vermektense ‘rivayet ettiler ki’ anlamına gelen ‘getürdüler’ lafzını kullanarak hemen metnin tercümesini vermekle yetinmiştir. Dili de, zamanımızdan üç buçuk asır kadar evvel yazılması hasebiyle, oldukça ağırdır. Bugün kullanmadığımız veya sadece Anadolu’nun bazı muhitlerinde kullanılan bazı kelimelere rastlanmaktadır. D. Mevlana Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarabadî ve et-Tefsîru’lCemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî 1. Mevlânâ Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarabadî 1294 yılında hayatta olan bu zât Hindistan’da yaşamıştır. Zamanının uleması arasında saygın bir konuma sahip olan Haydarabadî, “âlim-i kâmil, câmi-i ma’kûl ve menkûl, hâvi-i fürû’ ve usûl, allâme, zekî ve mâhir” gibi sıfatlarla yad edilmektedir ki aklî ve naklî ilimlerde, usul ilimlerinde ve ilimlerin diğer meselelerinde hâkim bir kimse olsa gerektir. “Nâib-i Seyyid-i ins ü cân” olarak da anılan Hayrettin Han’ın bir tarikat mürşidi olması da muhtemeldir. Türkçe’yi çok iyi bilmesi hasebiyle Mevlana Şeyh Muhammed Cemaleddin Hindî Dehlevî,198 Hayrettin Han’a ceddi Şah Veliyyullah ed197 II, 460. 198 Muhammed Đclâl Hân’ın lakabı Cemâleddin olup şiirlerinde Cemâlî mahlasını kullanmıştır. Đlim tahsili için birçok yere seyahat etmiştir. Dinin emirleri hususunda çok hassas davranan Cemâlî, daimâ azîmetle amel ederdi. (Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, Đstanbul, XIV, 369-370) 83 Dihlevî’nin199 Fethu’r-Rahman ismiyle yaptığı Farsça Kur’ân tefsîrini200 Türkçe’ye çevirmesini istemiş, o da bazı faydalı bilgileri ve izahları da ekleyerek tercümeyi gerçekleştirmiştir. Cemaleddin Hindî’nin ismine nisbetle de et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’tTenzîli’l-Celâlî ismini vermiştir. 2. et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî Şah Veliyyullah ed-Dihlevî tarafından Fethu’r-Rahman ismiyle yapılan Farsça Kur’ân tefsîrinden Mevlana Şeyh Muhammed Cemaleddin Hindî Dehlevî’nin teşvikleri, gayretleri ve ricası üzerine Mevlana Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarabadî’nin Türkçe’ye yaptığı çeviridir. Mevlana Şeyh Muhammed Cemaleddin Hindî Dehlevî, Kur’ân-ı Kerîm’in ve tefsîrlerinin yaygın bir şekilde öğrenilmesi, baskılarının yapılıp dağıtılması için ömrünü bu yola vakfetmiş bir kişi olduğu için dedesi Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Fethu’r-Rahmân tercümesini ve diğer tefsîrleri devamlı okutmakta ve farklı dilleri kullanan toplulukların da istifadesi için Fethu’r-Rahmân’ı Afgan diline tercüme ettiği gibi Türkçe’ye tercümesini de istemektedir.201 Erbâb-ı himmetin, tefsîrin 199 Veliyyullâh, Azîmü’d-Din Ahmed b. Abdü’r-Rahîm, Hindistan’ın en yüksek âlimlerinden bir zât olup 1114’de doğmuştur. Şah Veliyyullah, muktedir bir âlim, derin bir mütefekkir, ilâhi bir şâirdir. Tefsirde, hadiste, hikmet-i teşrî’de yüksek bir vukuf sâhibidir. Kendisi Hindistan’ın müceddit, müctehid bir âlimi sayılmaktadır. Bu muhterem âlimin doğumu, Moğol saltanatının Hindistan’daki en parlak devresine tesadüf etmektedir. Moğol istilasıyla birlikte Hindistan’ın her tarafında bid’atlar türemiş, müslümanların ilim sâhasındaki çalışmaları yalnız mantığa, fesefeye munhasır kalmış, Đslâm ilimlerine derinliğine vâkıf olan zâtlar azalmış Şiîlik olanca hızıyla her tarafa yayılmakta devam etmekteydi. Çünkü Moğol Hükûmeti, Sultân Humâyun devrinden beri Şiîliğin hâmîsi kesilmişti. Moğol sarayları Đran’lı Emirlerle dolmuş, Ehl-i Sünnet himâyeden mahrum kalmıştı. Đşte Veliyyullâh, böyle bir zamanda yetişmiş, ilk tahsîlini babasından yapmış, sonra tarîkat-i Müceddidiyye’nin vârisi bulunan Allâme Şeyh Efdalü’d-Dîn Sırr-i Hindî’den hadîs okumuş, 1142’de Hicaz’a gidip iki sene kadar Arabistan’da kalarak Ebû Tâhir Medeni’den de hadîs almış, nihâyet büyük bir mürşid, münevver bir rehber olarak Hint bölgesini nurlandırmaya başlamış, tefsîr, hadîs, akaid ilimlerini her tarafa neşrederek Şiîlikle mücâdeleye davâm etmiş, Kitâbullah ile Sünnet’in hakikatlerini, sırlarını halka anlatmaya çalışmış, Şiîliği Hindistan’da başarısızlığa uğratmıştır. Bu değerli âlim 1176’da vefât etmiştir. (Bilmen, no: 405; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVII, 236-248) 200 Bu kısa ve özlü bir tefsirdir. Đlim sahibi olup, tefsir okuyabilecek seviyeye gelen talebelerine okuturdu. Tefsir okuyabilecek seviyeye gelmeyenlerin bu pek kıymetli eserden fayda yerine zarar görebileceklerini söylerdi. (Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVII, 238) 201 Tefsirin sonunda şu cümleler bulunmaktadır: “Âlemin böyle gafletli günlerinde, Mevlâ-yı Müteâl Hazretleri’nin mahz bir ihsân-ı kerîmidir ki memâlik-i Hindistan’dan medine-i Bofâl’da hâdim-i şeriat, müdebbir-i umur-i memleket Muhammed Cemaleddin Han Hindî-i Dehlevî hazretleri Kur’ân-ı Kerîm’in manasını herkes fehm itmek üzre Hind ve Afgan lisanlarında tefsirler tertib ve tabʻ itdirüb diyar-ı 84 Türkçe’ye de kazandırılmasını istemeleri üzerine bizzât kendisi Hayrettin Han’dan rica ederek bu vazîfeyi yerine getirmesini talep etmiştir. Hayreddin Han da bazı faydalı bilgileri ve gerekli açıklamaları da ekleyerek tercümeyi gerçekleştirmiştir. Tercüme olarak kaydedilen cümlelerin başına te harfi, faide başlığı altında tefsîr niyetiyle konulan cümlelerin baş tarafına ise fe harfi konulmuştur. Tefsîri neşredenin yazmış olduğu mukaddimede bu hususlar şu şekilde ifade edilmektedir: “Ve iş bu kitab-ı âli-ünvân tercüme-i Kur’ân olduktan başka tefsîre müteallik bir nice fevâidi dahi müştemil olmakla tercüme ile fevaidin beyni fark olup mütalaasında sühulet olması içun müellif hazretleri tercümeye te ve faideye fe harfleriyle işaret buyurmuşlardır. Kezalik resm-i Mushaf’ta müteâref olan vakf ve ibtida ve taksîm-i âyât ve rüûs-u âyât rumuzlarını dahi sebt ve tahrir buyurup tilavet-i Kur’ân edenlere bununla bir faide-i diğer bahş etmişler.” Bu açıklamalardan sonra durak işaretleri ve hükümleri açıklanmaktadır. Tefsîrin sonunda insanların imanlarının zayıfladığından, âhiretten daha çok dünyaya ehemmiyet vermeye başladıklarından, dolayısıyla Kur’ân’ın ve dini ilimlerin kimse tarafından öğrenilmediği ve evlatlarına öğretilmediğinden, bunun neticesi olarak nesillerin hidayetten sapıp heva ve heves yoluna, şeytanın izine gittiklerinden, gayrimüslimlerle beraberliklerinin artması nedeniyle zamanla aralarında bir fark kalmayıp kalplari arasında muhabbetin peydah olduğundan şikayetle insanların, ehl-i Đslâm’a sünnet olan selamı dahi unuttuklarını söyledikten sonra Kur’ân’ın hidayet kaynağı olduğunu ancak anlaşılmadan okunmasının faydasının olmadığını, bu sebeple tercümeler yoluyla manasının anlaşılması gerektiğini ifade etmektedir. “Đmdi insanı tarîk-ı Hakk’a hidayet idüb nefsini tezkiye ve terbiye itmeğe Kur’ân gibi bir mürşid-i kâmil olamaz ise de fakat bu dahi Tutî kuşunun bir kaç söz öğrenüb manasını bilmeyerek ağzından çıkardığı gibi Kur’ân’ın yalnız elfazını teallüm idüb mahâric ve tecvid-i hurufuna sarf-ı evkât ile hâsıl olmaz. Hindiyye ve bilâd-ı Afganistan’da nüshaların neşr eylemişler ki himmetleriyle hâs ve âm meânî-i Kur’aniyyeyi kolayca ve güzelce fehm itmişlerdir. Bu defa Türkistan ahalisi dahi meânî-i Kur’aniyyeden âşina olmaları niyet-i hayriyyesiyle Hindistan’a hemcivar olan Türkistan-ı kadim ahalisi lisanlarına muvafık olarak Türkçe bir tefsir tertib olunmasına himmet eylediklerinde bi-hamdihî Teâlâ işbu Tefsir-i Cemâlî telif kılınmıştır.” (IV, 233) 85 Elfazı okumak lisanın hazzı olub manasını tefekkür ve mucibince amel itmedikçe kalbe bir şey sirayet itmez. Nice hâfızlar var ki ömürlerini tecvide sarf idüb manayı fehm itmemekle ve tefsîr cânibine gitmemekle Hudâ ve Rasûl’den gâfil ve câhil kalmışlardır...”202 Bu sözlerin söylendiği zamanda halkın Kur’ân kültürü ve bilgisi ile dini hassasiyetinin bu günle kıyas götürmeyeceği âşikardır. Buna rağmen Cemâleddin Han ve Hayreddin Han gibi himmet sahibi kimseler insanların dînî terbiyesi ile yakından ilgilenmekte ve çanhıraş bir şekilde çalışmaktadırlar. Cemaleddin Han tercüme ettirdiği bu tefsîri bastırabilmek için Hind âlimlerinden eş-Şeyh Muhammed Huseyn b. eş-Şeyh Đsmâil ed-Dihlevî’yi Mısır’a göndermiş, bu âlimin gayretleriyle tefsîr üç ay içerisinde basılabilmiştir.203 Cemaleddin Han’ın tefsîr derslerinin nasıl yapılması gerektiğine dair Hindî lisanıyla tertib ettikleri usul, tefsîre yeni başlayanların kolay yoldan anlama ve öğrenmeleri, Kur’ân’ın manalarından az zamanda haberdar olmaları için terceme edilerek eserin son kısmına eklenmiştir. Cemaleddin Han’ın, Tefsîr Dersi Metodu denilebilecek olan “Tertib-i Talim-i Tefsîr-i Kelam-ı Rabb-i Kerim” başlığı altında anlatmış olduğu ders usûlünü misâl teşkîl edebileceği için aşağıya alıyoruz: “Hoca eline tefsîri alub, okuyan kimse Mushaf-ı Şerif’i elinde tutar. Đbtidâ bir âyet okunub her kelimenin manasını ayruca ayruca söyler ve aralıkda zamirlerin gaib ve muhatab ve mütekellim ve müfred ve tesniye ve cem’ olduklarını beyân ider. Ba’dehu okuyan kimesne dahi bu vech üzere Mushaf’tan mana virir. Zihninde kararlaşıncaya değin birkaç defa tekrar idüb ba’dehu başka âyete şüru’ ider. Ve minval-i sabık üzre mana virerek dersi tamam eyler... Đşte bu tertib üzre ders virüb mübtedilerin zihnine güzelce yerleşdirilse ve okunan dersler unudulmaması içün birkaç günde bir defa geçen dersleri tekrar itdirüb müdavemet olunsa bi-inâyetillahi Teâlâ az vakitte Kur’ân’ın manasını fehm itmeğe isti’dâd ve meleke hâsıl olur.”204 202 Đstanbul, 1294, IV, 232. IV, 235. 204 IV, 233. 203 86 Bu tefsîrin dört ciltlik tam bir nüshası Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde basma eserler kısmında 997.12 -94.95. K53 numara ile kayıtlıdır. Diğer bir nüshası da Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Şişli Bölümü 20 numarada bulunmaktadır.205 Tefsîr Mısır’da Bulak matbaasında 1294/1877 târîhinde basılmıştır. Cilt 1: Fihristten sonra Farsça bir münacaat ve Farsça bir mukaddime vardır. Ayrıca Türkçe musahhihi Necib Efendi’nin bir takrizi yer almaktadır. Âyetler harekelidir ve parantez arasındadır. Tercümeler, âyeti takip etmektedir. Tercümeden evvel (T) işareti ve tefsîr kısmından evvel (F) işareti konularak tercüme ve tefsîr birbirinden tefrik edilmiştir. Ayrıca zaruri olarak tercemeye ilave edilen kelimeler parantez içindedir. Bu cilt En’am sûresine kadar olup 209 sayfadır. Cilt 2: Başında fihrist vardır. Enam sûresinden Kehf sûresine kadar olup, 236 sayfadır. Cilt 3: Basında fihrist vardır. Kehf sûresinden Yâ-Sîn’e kadar olup, 228 sayfadır. Cilt 4: Basında fihrist vardır. Saffat’dan Kur’ân’ın sonuna kadardır. 235 sayfadır. 3. et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî’den Örnek Metinler a) Fatiha Sûresi: “Fatiha Sûresi Mekkîdir ve dahi Medenîdir ve işbu sûre yedi âyettir. Esirgeyici bağışlayıcı olan Allah’ın adıyla okurum. 1. Övmek Allah Teâlâya alemleri besleyici olan, (f) insan âlemi ve cinn âlemi ve melaike âlemi ve kalan âlemlere şamildir. 205 Bu tefsirin mütercimi çoğu zaman karıştırılmaktadır. Bayezit Devlet Kütüphanesi fiş kataloğunda Cemâleddin Han ile Hayreddin Han birleştirilmiş, bir de bunların yanına Afgânî eklenerek şu isim ortaya çıkmıştır: AFGÂNĐ Cemâleddin (Mehmed Hayreddin). Bu vesileyle burada kütüphanelerimizin kataloklarının tekrar düzenlenmesi ve tasnif edilmesi gerektiğini hatırlatmak istiyoruz. Bilgisayar ile çalışan kütüphanelerin kayıtlarında dahi konular ve diller birbirine girmiş durumdadır. 87 2. Esirgeyici muhabbet edici 3. Ceza gününün maliki 4. Ancak Sana taparız ve ancak Sen’den yardım isteriz. 5. Bizlere göster doğru olan yolu, 6. Anların yolu ki in’am ettin üzerlerine 7. Üzerlerine ğadab olunmuşların ve yolun şaşırmışların yolunun gayrisi (f) mün’amün aleyh olan kimselerden muradı dört bölüktür: Enbiya ve sıddikîn ve şüheda ve salihin ve ğadab olunmuşlardan muradı yehudlardır. Ve azgınlardan muradı nasaradırlar. (f) Bu sûreyi Allah Teâlâ kullarının dili üzere buyurmuştur ki böyle diye olsunlar.’’ b) Bakara sûresinin Đlk Yedi âyeti: “Sûre-i Bakara medenidir ve bu sûre iki yüz seksen altı veya yedi âyettir. Esirgeyici bağışlayıcı olan Allah’ın adıyla okurum. 1. Elif Lâm Mim 2. Şu kitapta hiç şüphe yoktur, doğru yol göstericidir sakınıcı kimselere. 3. Onlar ki inanırlar görmediklerine ve müdavemet ederler namaza ve ol şeyden ki onlara rızk verdik harc ederler. 4. Ve ol kimesneler ki iman getirürler ol şeye ki nazil oldı senin canibine ve ol şeye ki aşağa indirilmiş oldu senden evvel ve ahirete ânlar yakîn iderler. 5. Anlardır hidayet üzerine kendi Rableri tarafından ve anlardır necat bulanlar. 6. Elbette şunlar ki kâfir oldular, beraberdir anların yanında gerekse tahvif et anları veyahut korkutma, iman getirmezler. 7. Allah sübhanehü anların kalbleri üzerine mühür urdu ta ki fehm itmiyeler ve kulakları üzerine dahi mühr urdu ta ki doğru söz işitmiyeler ve anların gözleri üzerinde perde vardır ve anlar içün büyük azab vardır.” 88 c) Đnşirâh Sûresi: “Elem neşrah sûresi Mekke’de nâzil olmuş ve işbu sûre sekiz âyettir. Bağışlayıcı esirgeyici olan Allah’ın adıyla okurum. 1. (t) Ayâ açmadık mı seniniçün sîneni. Yani sînesini geniş kıldı ta dînin ağır olan yükünü tahammül ide ve hem zâhirde ferişteler ol Hazret aleyhisselâmın sînesin yarub kalbinde olan karayı çıkarub sînesini arıtdılar ve yıkadılar. 2-3. (t) Ve ırak kıldık senden senin yükünü ki ağır kılmışidi senin arkanı. (f) vahyin nüzûlü ol ziyâde çetin olurdu sonra kolay oldu. 4. (t) Ve yüce yasadık senin zikrini. (f) yani peygamberlerin ve feriştelerin arasında senin adın ziyade yücedir. 5-6. Pes elbette çetniliğe yapışmış kolaylık vardır, elbette çetniliğe yapışmış kolaylık vardır. 7-8. (t) Vaktâ ki işden ve güçden kurtulursın Allah’ın ibâdetine mihnet çek ve Rabbın cânibine tazarru’ eyle. (f) Yani vaktâ ki halka öğretmekten ferâğat bulursun halvetde ibâdet itmeğe meşğûl ol.”206 E. Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî ve el-Đtkân fî tercümeti’l-Kur’ân 1. Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî Müfessir Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî, Kazan’da doğup büyüyen ve ilim tahsilini orada tamamlayan bir âlimdir. Đsminin başında bulunan Đmâm, Müderris ve Şeyhulislâm ünvanlarından anlaşıldığına göre devrinin büyük âlimleri arasında yer almıştır. Tefsîrinin iç kapağında müfessirin kaydedilmektedir. 2. el-Đtkân fî tercümeti’l-Kur’ân 206 IV, 219. 89 Yahşibay köyünden olduğu Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî’nin kaleme aldığı bu tefsîr Kazan’daki müslümanlar tarafından yazılan birçok tefsîr ve tercümelerden sadece birisidir. Bu eser Kazan’da basılan tam tefsîrlerden ulaşabildiğimiz tek eserdir. Đki büyük cilt halinde 1907’de Kazan’da Matbaa-i Kırımiyye’de Osmanlı alfabesiyle basılmış olmakla birlikte biraz lehçe farklılığı bulunmaktadır. Kitabın kapağında şunlar kayıtlıdır: “Đmam ve Müderris Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî’nin hizmeti kalemiyyesindendir. Yahşibây karyesindendir. Kur’ân tefsîri Kazan tilinde. Kazan’da Matbaa-i Kırımiyye’de evvel mertebe basılınvi.” Đki ciltlik bu eserin sadece ikinci cildini görebildik. 452 sahife olan bu cilt Kehf sûresinden başlamakta ve Kur’ân-ı Kerîm’inn sonuna kadar devam etmektedir. Buradan birinci cildin Kehf sûresine kadar olan kısmı içerdiği anlaşılmaktadır. 3. el-Đtkân fî tercümeti’l-Kur’ân’dan Örnek Metinler a- Đstiaze ve Besmele: “Allah’nın rahmetinden serilmiş şeytanın yavuzlugundan Allah’ğa sığnamen. Dünyada her bir bendegi ahirette özi dost görken bendelerge künhü rahmet kılucı Allahnın ismi birlen başlaymen bu tercümeni.” b-Kehf Sûresinin Baş Tarafından “On sekizinci sûre Kehf sûresi Mekke’de inken cem’i yüzde on âyet. 1- Elhamdü lillahi’llezî, görkâm sıfat birlen mevsuf buluşundayn Allahğa sâbittir. Enzele alâ abdihi’l-kitâbe, Olı Allah özinin kuli Muhammed sallalahu Teâlâ aleyhi ve sellem üzerine Kur’ânını indirdi. Ve lem yec’al lehû ‘ıvecen, dahi ol Kur’ân içun asla kekrilik kılmadı yani lafzında kimlik ve manaları arasında münâfât bolmadı.” 207 207 Kazan, 1907, II, 2. 90 F. Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî (Nuhavi) ve Kitâbü’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân 1. Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî (Nuhavi) Müfessir Muhammed Hasan Mevlâzâde Azerbaycan’ın Şeki şehrinin Nuha köyünde yetişmiş büyük bir âlimdir. Şia’nın yaygın olduğu bir bölgede yetişmiş, Mecmau’l-beyân, Sâfî gibi Şia’nın meşhur tefsîr kitaplarından bazılarını kaynak olarak kullandığı da olmuştur. Ancak eserinde aşırı şiî görüşlere rastlanmamaktadır. Mucizeleri ve harikulade hâdiseleri aklîleştirme temeyülünde olan kimselere karşı çıkarak, bu tür hâdiselerin mümkün olabileceğini savunmaktadır. 2. Kitâbü’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân Azerbaycan âlimlerinden Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî’nin telif ettiği bu tefsîrin mukaddimesinde Mevlâzâde eseri telif sebebi olarak müslüman Türk kardeşlerinin, Arapça olduğu için en güzel bir öğüt, en faziletli bir kitab ve Kelamullah olan Kur’ân-ı Kerîm’i anlayamadıklarını, Allah’ın emirlerinden bîhaber kaldıklarını, Kur’ân’ı anlamak için başka dillerden çevrilen tercümelere müracaat ettiklerini bunun da sıhhatli olmadığını bahis konusu etmekte, Kur’ân’ın her dem okunduğunu ancak onda bulunan ahkâmın anlaşılmadığını söylemektedir. Müfessir eserinin mukaddimesinde bu konuyla ilgili şunları ifade etmektedir: “Din gardaşlarnın huzuruna kemal-i acz ve inkisarla arz idir ki cemi’-i mev’iza ve nasihatlerin eşrefi ve kıssaların efdali Kelamullah-ı Şerif’dir. Amma Arab lügati ile olmagına göre Türk gardaşlar onun zahir manasını derk itmekden aciz, onda yazılan ahkâm-ı din ve Allah’ın başka fermayişlerinin mazmunundan bîhaberdirler. Her çend zahir-i âyet ohunur amma manası malum olmûr. Meğer în ki ecnebi dillere tecüme olmuş kitablardan. Ve âşikardır ki o gunâ tercümeler hem mutabık-ı vaki ve hemi de muvafık-ı tefasir-i ehl-i Đslâm değildir. Bu 91 sebeble istedim ki hem-dinlerime hıdmet itmek içün Kur’ân-ı Şerif’i tercüme idem.” Mevlâzâde Şekevî, tefsîrini Azerbaycan lehçesiyle yazmış olmakla birlikte basit ve sade bir dil kullanmıştır. Đlimden en ufak bir behresi olan bir müslümanın dahi rahatlıkla anlayabilmesini, anladığı ahkâm ile itaatini artırmasını, ibadetin hakikatine yaklaşabilmesini, masiyetlerden hakkıyla kaçınabilmesini ve Kur’ân’ın bütün herşeyi ihtiva ettiğini gözüyle görüp kesin bir bilgi sahibi olabilmesini hedeflemiştir. Bu gayesini mukaddimede şu şekilde belirtir: “O nev’ muhtasar ve âsân ibaretler ile ki cüz’î sevâdı olan mü’min gardaşlar asanlıkla fehm ideler. Fehm idüb de itaat ve hakiki ibadetlere meyl, masiyetlerden ictinab, bu Kur’ân-ı şerif cemi-i ahkâma dârâ ve câmi olmaknı göziyle görüb yakin ideler.” Müellif genel olarak muhtasar bir tefsîr yazmıştır ancak bazı konular için sözü uzattığı da olmaktadır. Mesela, A’raf sûresinin 17. âyetiyle alakalı olarak (bizim elimizde meşhur olan nüshaya göre 118. âyet) uzun açıklama yoluna gitmiştir. Beyân başlığı altında mu‘cize ve kısımları üzerinde durmuş, mucizeleri te’vil eden bir yazara cevab vermiştir. “Bir cild Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif mütalaasında hârik-i âde hâdiselerin te’vilinde ziyade münafat” görmüş ve cevap yazma ihtiyacı hissetmiştir. Şöyle ki: Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif mütercimi Bakara sûresinin 63. âyetindeki Tûr dağının Beni Đsrail üzerine kaldırılması hadisesini te’vil ederek “bundan kasıt Tûr’un sûretidir, Đsrail oğulları Tur’un sûretini üzerlerinde görmüşlerdir” demektedir. Yine Bakara sûresinin 65. ve Maide sûresinin 60. âyetinde bahsedilen Yahûdîler’in sefil maymunlara çevrilmeleri hadisesini batınî bir değişim ve batınî mesh şeklinde yorumluyor. Şekevî ise: “Lafızlar manaların kalıbı olduğu için sûret ve batın sözü malum olmûr” diyerek bu te’vilin yanlış olduğunu ve meshin sadece batınî değil zahiri anlamda da gerçekleştiğini savunmaktadır. Âl-i Đmran sûresi 123-125 âyetlerinde bildirilen Allah Teâlâ’nın Bedir Savaşı’nda mü’minlere melekler indirmek sûretiyle yardım ettiği hususunda Tefsîr-i 92 Kur’ân-ı Şerif mütercimi şöyle demektedir: “Đnsanlar, bütün işleri melekler yapıyor, diye inanırlar. Oysa ki Allah’ın meleklere ihtiyacı yoktur. Ancak bu âyette Allah Teâlâ insanlara olan yardımını, insanların kendi aralarındaki ıstılahlarıyla bildirmiştir”. Mezkur mütercim, bu âyette ve Kur’ân-ı Kerîm’in diğer yerlerinde geçen melek kelimesine ‘kuvve-i ruhaniyye’ manası vermektedir. Müellif Mevlâzâde ise bu şekilde tercümeyi tenkid etmektedir. A’raf sûresinin 107. âyetindeki asânın ejderhâya dönüşmesi hadisesini kabul eden Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif müterciminin üstte zikredilen hârîkulade hâdiseleri niçin kabul etmediğini soran Şekevî, asanın ejderhaya dönüşmesinin insanın maymuna dönüşmesinden daha zor olduğunu çünkü asanın cemadattan ejderhanın ise hayvanattan olduğunu söylemekte ve şöyle demektedir: “Yukarıdaki hâdiseleri kabul etmek ne şer‘e ve ne Allah’ın kudretinin mukabilinde örfe muhaliftir”. Đlk cildin başında, iç kapakta bulunan şu ifadeler müfessirin eserini yazarken kullandığı eserleri göstermektedir: “Kur’ân-ı şerif’in tercümesinde nazar-ı âcizânemizde olubdur mu’teber tefsîrler ve fıkıh kitablarının ba’zısı: Mecmau’l-beyân, Sâfî, Tefsîr-i Fahr-i Râzî, Kâdî Beyzâvî, Celâleyn, Ebu’s-Suud, ve Mesâlik ve ğayrihi.” Sayılan bu kaynaklar arasında Mecmau’l-beyân ve Sâfî şii tefsîrlerindendir. Dolayısıyla müfessir ehl-i sünnet görüşünü savunmakla beraber bu görüşlerini desteklemek ve diğer fırkaların görüşlerini tenkit etmek üzere onların kaynak eserlerine de müracaat etmiştir. Müfessir, eserini, niyetine hiçbir nefsi arzu karıştırmadan ortaya koyduğunu, gayesinin hayır ile yâd edilmesi, eserinin müslüman tarafından kabul görmesi ve kendisinin Đslâm’a hizmet eden kimselerden sayılması olduğunu bildirmektedir. “Ümid ki din gardaşları yanında makbul olub mütercimi duây-ı hayr ile yâd ideler ve niyyetim hiç gunâ ağrâz-ı nefsaniyye ile memzûc olmamak illetiyle ümidvarım ki Đslâmiyet adına hıdmet idenler zümresinde mahsûb olam.”208 208 Tiflis, 1326, Mukaddime, s. 3 93 Tefsîr ilk defa Tiflis’te 1326/1908’de Gayret Matbaası’nda basılmıştır. Âyet-i Kerimeler sayfanın başına numaraları konularak yazılmış ve sırasıyla tercüme edilmiştir. Tefsîr ile tercümenin birbirinden ayırt edilebilmesi için asıl metinin tam karşılığı olan tercümeler tırnak içerisine alınmakta, tefsîr ise kısa ve öz olarak tırnağın dışından devam etmektedir. Eser iki ciltten müteşekkil olup birinci cilt 492 sayfa, ikinci cilt de 538 sayfadır ve ikisi bir arada basılmıştır. Đkinci cilt Kehf sûresi ile başlamaktadır. Kitabın sonunda mütercimin eserlerinin listesi yer almaktadır.209 Buradan anladığımıza göre Tefsîrin iki ayrı baskısı yapılmıştır. Çünkü listede tefsîrin ciltlerinin ayrı ayrı ve bir arada basıldığı, fiyat farklılıklarıyla birlikte gösterilmektedir. Eserin ikinci baskısı ise Tebriz’de 1399/1979’da Sabiri Kütüphanesi tarafından yapılmıştır: Tefsîru’l-Beyân-ı Türkî. Büyük kıt’a iki cilt halinde olan baskı Arapça aslî metni ihtiva eder. Türkçe meal Azerî lehçesiyle ve Arap harfleriyle basılmıştır. Türkçe ve Arapça metinler numaralıdır. Âyet-i kerime metinleri sayfa başlarına, matbaa harfleriyle dizilerek çeşitli uzunluklarda basılmıştır. Arapça metnin altına bir çizgi çekilerek altına Arap harfleriyle Türkçe metin konulmuştur. Tercüme kısmı tırnak arasına alınmış ve tefsîr kısmı tırnak dışında bırakılmıştır. Her iki cildin sonlarına sıra numarasıyla sürelerin fihristi konulmuştur. Fatiha’ya başlamadan, Besmele’nin Fatihadan bir âyet olup olmadığı izah edilmiş ve âyet sayarak Besmele’ye bir numara verilmiştir. Fatiha’nın son iki âyeti ise, bir âyet sayılmıştır. Daha sonraki sûrelerde Besmele’ye numara konulmamıştır. Fatiha’ya “Sûre-i Hamd” adı verilmiştir. 3. Kitâbü’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân’dan Örnek Metinler a) Besmelenin tercümesi: 209 Bu listede mütercimin iki eseri daha olduğu görülmektedir: 1. 450 Đllik Takvim 2. Coğrafya 1’imci cild, 2’mci cild. 94 “Gömeklik istiyorum “cemi işlerimde Allah’ın adıyla ki mehribândır.” Cemi mahlukata dünyada rûzî ve cemi halka lazım olan nimetleri virmek sebebi ile “rahm idendir” ahirette bazı mahlukata onları Behişt’e dahil itmek ile.” Gömek kelimesini besmelenin başında ve 5. âyetin tercümesinde (Đyyâke nestaîn ancak senden gömek isteyorık.) istiane manasına kullanmasından şu anlaşılıyor ki besmelenin başına “yardım isterim” takdirinde bulunmaktadır. Tefsîrlerimizde besmelenin başına umûmiyetle “başlarım” veya “okurum” takdirleri yapılmıştır. b) Süre-i Hamd (Fatiha) tercümesî: “1. Gömeklik istiyorum, cemi işlerimde. Cemi işlerimde Allah’ın adıyla ki Mehribandır. Rahmandır, dünyada ruzî ve cemi halka lazım olan nimetleri vermek sebebiyle. Rahimdir, ahirette bazı mahlukata, onları Behişt’e dahil eylemek sebebiyle. 2. Her nevi şükr ü sena «Cemi zahiri ve batınî nimetler mukabilinde ki cemi» hamd ve şükür eylemekten amele gelüp ve bundan sonra amele geçecek hamusi Allah içündür ki cemi mahlukata terbiyet verendir. Ol yokdan halkedüp sonra bizi besleyüp dünyada ruzi verüp ve her halde işlerinde ıslah vermekle. 3. Mehribandur ve ahirette Behişti vermekle Rahimdür. 4. Kıyamet gününün padişahidur. 5. Perverdegar ancak sana ibadet iderik, ancak senden gömek isteyirik. Sana itaat itmeğe ve ha keza düşmanların şerrini defetmeğe. 6. Bizi hidayet eyle düz yola. O yolu bize göster ki onuyla gidüp senin tarafına ve razılığına yetişek. 7. O kimselerin yoluna kim onlara nimet verüpsün. Onlardan razı ve hoşnut olmak ve Behişt’e yer vermek ile. Ne in ki o yola ki uniyle gidenlere açıklanupsun, ve ne in ki hak yoldan çıkmışların yoluna.’’ c) Đhlas Sûresinin Tercümesi: “Mekke’de niçe nefer müşrikler Hazretin yanına gelüp Amir b. Tufeyl didi: Bize tavsif it Allah’ını, âyâ kızıldandır ya gümüşten ya demirden ya 95 ağaçtan. Pes bu sûre nazil olup Allah saika gönderdi. Eritti yandırup ve Amir’i güçük barmağından deyüp anı dahi öldürdi. Bu sûre nazil oldu. 1. “Dinlen ya Peygamber, Allah birdir şeriki yohdur. 2. “Allah bî-ihtiyaçtır”, yemek içmek ve yatmaktan. 3. “Doğmayupdur”, O’ndan hârîç olmayıp ne evlat ve ne sair kesif şeyler ki insandan doğular ve ne latif şey peşimanlık, gam, şâdlık, gülmek, ağlamak, açlık ve tohluk. “Ve doğulmayupdur”, hârîç olmayıpdur bir şeyden. Nice ki sair mahlukat bir şeyden hârîç olâr. 4. “Ve Allah için bir ehad misil ve tây yohdur” ki Allah’ı ona ohşadup halka tanıtmak ola. Ya în ki doğmayupdur ki Allahlığı ona irs vire ve doğulmayupdur ki Allahlığı irsle kesb itmiş ola ve onun için misil yohdur ki onun avratı ola.210 G. Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâcc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî elMûsevî el-Bâküvî ve Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık (Tefsîr-i Kurân-ı Şerîf Türk-Azerbaycân dilinde) 1. Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâcc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî elMûsevî el-Bâküvî Mir Muhammed Kerim, 1853 yılında Bakü’de doğmuştur. Đlk tahsilini medresede aldı. 1871 yılında Irak’a giderek on yıl Bağdat’ta Arapça, tefsîr, fıkıh, Đslâm tarihi vb ilimler okudu. Daha sonra Tahran ve Tebriz üzerinden Bakü’ye döndü. Uzun süre Đçerişehir’de Şah Mescidi’nin hocalığını (ahond), 1904’ten 1918’e kadar da Bakü vilayetinde “Bakü Vilâyeti Şia Mescidi”nin başkanlığını yaptı. Bu arada Bakü, Kuba, 210 Bu dönemde 9 aded tam tefsir tesbit edilmiştir. Biz bu bölümde bunların 6 tanesini inceleme imkânı bulduk. Geri kalan üç tefsirden, Đbn Abdillah el-Bidlisi el-Hamidi (Şeyhülislam)’ye ait olan Kur’ân Tefsiri (Kazan dilinde, 2 cild, Kazan, 1907) ile aşağıda inceleyeceğimiz Đbn Asadallah al-Hamidi (Şeyhülislam)’ye ait el-Đtkan fî Tercümeti’l-Kur’ân (2 c. Kazan, 1907, Matbaai Kırımiyye) isimli eserin aynı olmaları muhtemeldir. Ancak kendilerine ulaşma imkânı bulamadığımız için kesin bir şey söylememiz mümkün olmamaktadır. Bunlardan Anonim, Kur’an. Kelam-ı Şerif tefsiri / Tefsir-i Fevâid (2 cilt, 378+480, Kazan, 1899/1900) isimli tefsiri sadece listelerde görebildik, kendisine ulaşma imkânımız olmadı. Ancak örnek kabilinden Kazan ve Azerbaycan bölgelerine ait birer tefsirin tanıtımını yaptık. 96 Cavadı, Şamahı, Gökçay ve Lenkeran gibi şehirlerin kadılığını da yapıyordu. Kadılığının yanında da Ahuntluk, Privataklık (Öğretim üyeliği) imtihanlarında komisyon başkanlığı vazîfelerini icra etti. Mir Muhammed Kerim, Muharrem ayında dövünerek yas tutmaya ve bu törenlerdeki bağırıp çağırmaya, fanatizme, batıl hurafe şeylere ve Đslâm’a tefrika sokanlara şiddetle karşı çıkmıştır. 1905 yılında Ermeni-Müslüman çatışmasında beyaz cübbesini giyip kırmızı bayrağı eline alarak şehrin meydanına çıkıp yağmur gibi yağan kurşunlara aldırmadan çatışmayı durdurmuştur. 20 Nisan 1920’de Azerbaycan’ı işgal eden Kızıl Ordu, her yeri yağmaladığı gibi Mir Muhammed Kerim’in evini de talan etmiştir. Baküvî bundan sonra Merdegân’a gelip, hayatını tercüme ve ilmî kitaplar yazarak sürdürmüştür. 1937 senesinde Đslami faaliyetlerde bulunduğu ve anti-sovyet olduğu gerekçesiyle bir akşam evinden alınarak 1939 yılı 15-16 Mart gecesi kurşunlanmış ve şehit edilmiştir. “Mir” kelimesi “başkan” ve “emir” mânasına gelip, Baküvi’deki anlamı ise Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem- Efendimiz’in soyundan geldiğinin işaretidir. Kaynaklara göre Azerbaycan’da bu kelime, “Seyyid” olan kimselerin isminin başında kullanılmaktadır. Hz. Ali -radıyallahu anh-’in soyundan olması nedeniyle “Alevî”, şeceresi Đmam Musa Kâzım’a dayanması sebebiyle “Musevî”, Hz. Hüseyin -radıyallahu anh-’in soyundan gelmesi sebebiyle de “Hüseynî” denmektedir. Eserleri şunlardır: Telif Eserleri 1. Keşfü’l-hakayık an nüketi’l-ayati ve’d-dekayık 2. Đran Kentlerinin Hali 3. Tebriz’de Gördüklerim Tercüme Eserleri 1. Ermenüse 2. Özreyi Kureyş 3. On Yedi Ramazan 4. Kerbela Yangısı 5. Fetâtu Gassan 6. Reşid’in Bacısı Abbase 97 7. Ebû Müslim el-Horasani 8. Salip Muharebesi 9. Emin ve Me’mun Kardeşler. Bu eserlerden sadece On Yedi Ramazan ve Keşfü’l-hakayık adlı kitaplar elimizde bulunmaktadır. Diğerleri ise Sovyet hışmına uğramıştır.211 2. Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık Tefsîrin yazıldığı tarih ve ciltlerin hacmi sırasıyla şöyledir: 1. cilt 1321 senesi Şevvâl ayının 9’unda tamamlanmıştır ve 745 sayfadır. 2. cilt Yûnus sûresiyle başlamakta olup 1322 Rebiulevvel ayının 10. günü tamamlanmış ve 791 sayfa tutarındadır. 3. cilt Rûm sûresiyle başlamakta olup 1323 Zilkâde ayının 22. günü nihayete ermiş ve 959 sayfadır. Kapağında 15 Şaban 1322 tarihi bulunmaktadır ki bütün ciltlerde aynı tarih kullanılmış olması hasebiyle konulsa gerektir. Aksi takdirde yazımı bitmeden basılmış olmaktadır. Eserin ikinci baskısı Gulâm Rızâ Muhlis tarafından hazırlanarak 1315/1895 yılında Tebriz’de “Şu’â’” matbaasında yapılmıştır. Gulâm Rızâ Muhlis, ilk baskıda vaki olan matbaa hatalarını düzeltmiş, âyetleri muteber Mushaflarla karşılaştırarak tashih etmiş, sayfada tefsîr edilen âyetin metnini kenara tam olarak yazmıştır. Birinci cildin başında bulunan yayın evine ait olan takdim yazısında ilk Türkçe tefsîrlere iki parağrafla değinildikten sonra bu tefsîrin Hâc Abdülmecid Sâdık Nevberî tarafından Farsça’ya çevrilerek rûmi 1339 yılında Tahran’da neşredildiği ve bu tercümenin baskılarının 1349, 1354, 1358, 1361 tarihlerinde tekrarlanmış olduğu ifade edilmektedir. Bâküvî, her cildin başına birer mukaddime yazmıştır. Birinci mukaddimede ilmin faziletinden, ilimle cehli yok etmenin gerekliliğinden bahsettikten sonra Kur’ân’ı tercüme etmenin gerekliliği üzerinde durmaktadır. 211 Mir Muhammed Kerim, Gerçeğin Doğuşu, haz. Ahmet Dolunay, Đstanbul, 2000, I, XV-XIX. 98 “Kur’ân-ı Şerîf’in ahkâm ve nüktelerini derk eylemek Kur’ân-ı Şerîf Arap lisânında olmak cihetine muhtelif elsine sâhibi olub dîn-i Đslâm’a gerüyde olan milletlerden ötüri mümkün değildir. Mâdâmîki Kur’ân-ı Şerîf’in mazâmîn-i celîlü’l-kadri herbir tâyifenin öz lisânına tersir ve tercüme olunmasa ondan nice ki lâzımdır menfaat-berdâr olabilmezler. Eğerçi herbir tâyifeden Fâris ve Türk, Hindû, Berberî ve ğayr lisanlarda Arab lisânına âlim olan şahıslar olublar ve gene mevcûddurlar ki ahkâm-ı Kur’ân’ı halka tefhîm idüb yetürürler. Amma âlimden istimâ’ itmekile şahs özi öz lisânında olan tefsîrden Kur’ân-ı Şerîf’in nükte ve ahkâmlarını bahub derk itmek arasında fevk ez tasavvur tefâvüt vardur.”212 Bâküvî, birçok Arapça tefsîrin olduğunu ancak bunların sarf, nahiv üzerinde çok durarak lafızlara önem vermeleri ve bu nedenle de Kur’ân’ın nüktelerine yer vermediklerini bunun aksine millet-i Đslâm arasında tefrikaya sebeb olacak sözleri zikrettiklerini söyleyerek Kur’ân-ı Kerîm’in bütün milletlerin tam bir uygunluk içerisinde adâlet ve insâf üzere yaşamalarını emrettiğini hatırlatmaktadır. Türkçe tefsîrler içinde Kur’ân’ın hakikatlerini ortaya koyan tefsîrlerin bulunduğunu ancak bunların “şive-i Osmâniye’de” olduğunu bu nedenle de Azerbaycan Türk dilinde konuşanların bu eserlerden istifade edemediklerini söyleyerek en büyük hizmetin Türkçe bir tefsîr yazmak olduğunu ifade ediyor. “Âlem-i Đslâmiyet’e büyük olan hıdmet zâhiren ve bâtınen Türk lisânında olan millet-i Đslâmdan ötüri Türk dilinde bir Tefsîr-i sâde ve basît telif itmekdir ki eshel vechile Kur’ân-ı Şerîf’in matlablarını derk idüb onun makâsıd-ı âliyesinden mahzûz olub insâniyet sıfatlarıyla âraste olsunlar. Felihâzâ hakîr akallü’l-halîka Mîr Muhammed Kerîm ibnül-Hâcc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî el-Mûsevî el-Bâküvî özime lâzım gördim ki Azerbaycan Türk dilinde bir tefsîr telif ideyim tâ în ki âlem-i Đslâmiyet hâdimlerinin arasında bir hıdmet-i âcizânemiz mevcûd olsun.”213 212 213 Tebriz, 1373, c. 1, muk. a.y. 99 Müellif, istifâde ettiği eserleri de bu mukaddimede zikretmektedir. Bunlar şunlardır: 1. Cârullah Allâme Zemahşerî, Tefsîr-i Keşşâf. 2. Đmam Fahrur-Râzî, Tefsîr-i Kebîr. 3. Tefsîrü’l-fâdıl Ebu’s-Suûd Müfti-i Kostantıniyye. 4. Şeyhu’l-Celîl Tabersî, Mecma’u’l-beyân. 5. Lübâbü’t-Te’vîl fî me’âni’t-Tenzîl, telifü kudveti’l-eimmeti’l-müfessirîn Alauddin el-Bağdâdî el-Hâzin muhtasaran min tefsîri’l-Đmâm el-Âlim el-Kâmil Ebû Muhammed el-Begavî. 6. el-Âlimü’l-celîl Ebu’l-Berekât en-Nesefî, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâyıkı’tTe’vîl. 7. Âlimü’l-Fâzıl el-Kâdî el-Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl. 8. Umdetü’l-ârifîn Hakkı Efendi, Rûhu’l-beyân. Ve başka tarîh ve ehâdis kitapları. Tekrar ilim bahsine dönen müellif şöyle demektedir: “Belki evvela ilm-i dini tahsil itmek lâzımdır. Ondan sonra her bir ilmi ki maişet-i beşeriyyeye müteallıkdır. Gerek onlar tahsil olunsun meselen ilm-i tarih, hendese, coğrafya, hisab, hey’et Kur’ân-ı Şerif’te bu ilimlerin hamusunun tahsilini lazım olmağına âyât-ı beyyinât mevcuddur.”214 Bâküvî, hurûf-ı mukattaa hususunda birçok görüşün bulunduğunu ancak bunların en güzelinin Zemahşerî’ye ait olduğunu ifade ederek kendisi de bu tercihe katılmaktadır. Zemahşerî, bu harflerin başında bulundukları sûrelerin isimleri olduğunu düşünmektedir. Đkinci cildin mukaddimesi tamamen ilmin faziletine dair kaleme alınmıştır. Đnsanın mükerrem yaratılmasından söz ederek konuya giren Bâküvî asr-ı saadetten uzaklaştıkça cehâletin çoğaldığını ve bütün belâ ve kavgalerın bu sebebten ötürü başımıza geldiğini anlattıktan sonra yaşadığı zamanda (1908) ilmin yavaş yavaş yayılma göstermesinin sevindirici olduğunu ifade ediyor. Daha sonra da hz Ali’nin ilmi medheden şiirlerinden tercümeleri ile birlikte vermiş, ilmin faziletini anlatan âyetlerin 214 a.y. 100 tefsîrini yerlerine havale ederek bu mevzudaki 9 hadis-i şerifi açıklamalarıyla birlikte vermiştir. “Rasûl-i hudâ’dan ilm bâresinde vârid olan hadislerin hâmusini zikr itmek mümkün olmayub Đslâm’da basiret sâhiblerinden ötüri bu hadislerin birisi kifayet ider. Lâkin bu dokuz hadisi zikr itmekde sâhib-i şeriat-ı mukaddese-i Đslâmiyyenin yanında (indinde) ne derecede ilmin ehemmiyetini beyân itmek maksûdumuzdır. Tâ în ki efrâd-ı milllet-i Đslâmiyye o cenâbın kelâmlarından ilmin ehemmiyetini istinbât eyleyüb özlerini cehâlet zindanından halâs idüb şahrâh-ı hidâyete vâsıl eylesünler. Hiçbir nâdân ve câhil olan kavm ve cemaatden ötüri dünya ve ahirette necât tapmak mümkün olan emr değildir. Saltanat ve devletten ilm yahşîdür. Đlm sebebine saltanat ve devlet tahsîl itmek olur amma saltanat ve devletile ilm tahsîl itmek mümkün olmaz.”215 Bâküvî, Melikşah, Nizâmülmülk, el-Mu’iz li-dinillah’ın ilmî gayretlerinden de bir nebze bahsetmektedir. Üçüncü cildin mukaddimesi yine ilmin faziletine dair olmuştur. Rahmân sûresinin ilk âyetleriyle konuya giren Bâküvî, Şeyh Nizâmî Gencevî ve Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin ilimle alâkalı beyitlerini açıklamaktadır. Daha sonra ihtilâf mevzûu üzerinde duran müellif, ümmetin ihtilâf etmesine cehlin sebeb olduğunu bunun ilacının ilm olduğunu söyler. Đhtilafla ilgili cemel vak’asından ve Emeviler döneminden bahsetmektedir. Gayet muhtasar bir tefsîr hüviyetinde olan bu eserinde Bâküvî, âyetlerin ve sûrelerin sebeb-i nüzûllerine değinmekte, gerekli gördüğü yerlere kayd adı altında notlar düşmekte, fazâilden bahsetmekte ve âyetleri tefsîri tercüme ile Türkçe’ye nakletmektedir. Ancak müellifin kaydları fazla değildir. Baküvi, âyetleri diğer âyetlerle tefsîr etmeye özen göstermektedir. Şii ve sünni hadis kitaplarını da kullanan mefessir hadisleri bazen kendi mezhebi bazen de Ehl-I sünnet istikametinde değerlendirmiş ve farklı tercihlerde bulunmuştur. Ashab ve tabiun’dan gelen haberleri de çok olmamakla birlikte kullanmıştır. En çok rastlanılan 215 Tebriz, 1373, c. 3, mukaddime. 101 isimler şunlardır: Abdullah b. Abbas, Hasan Basrî, Hz. Ali, Câfer Sâdık, Đbn Mesud, Mücâhid, Katâde ve Süfyan b. Uyeyne. 3. Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık’tan örnek Metinler a) el-Mâûn Sûresi: “2. E raeyte’llezî yükezzibu bi’d-dîn.216 Ya Muhammed! Âyâ cezâ ve hisâb gününi tekzîb idüb inkâr eyliyeni görüb tanıyorsun mu? Eğer tanımıyorsan men sana onun alâmetlerini diyorum tâ în ki herbir şahısda o alâmetleri gördin bilesin ki o kıyâmet günini münkir olandır. Onun alâmetleri budur. 3. Fezâlike’llezî yedu’’u’l-yetîm. Evvelâ o şahıs yetîm görende yetîmi şiddetile def’ idüb cefâ ve eziyetle onı red eyleyüb ğayz ve huşûnetile onı kovub onun hakkını mürâ’at itmez. 4. Ve lâ yehuddu ‘alâ ta’âmi’l-miskîn. Ve sâniyen ehl-i ‘ıyâlini haviş ve akrabasını ve ona tâbi’ olub itâ’at eyliyenleri fukarânın ahvâlini tefakkud eyleyüb bezl-i ta’âm itmeğe emr, tahrîs ve terğîb itmez. 5. Fe veylü’l-li’l-musallîne’llezinehüm an salâtihim sâhûn. Zamânî ki kabakda zikr olunan yetimleri def’ idüb fukarâya ihsân itmeğe tahrîs terğîb itmeyenler azâba sezâvâr oldılar. Namaz kılub lakin namazlarında kâhil ve namazı sehl dutanlara azâb olsun. Hansi ki namazı o kadar sehl dutarlar ki namaz fevte gidir. Ya vaktden mukaddem ya muahhar kılurlar ya în ki namazda huşû’ ve hudû’ itmeyüb tîz tîz gûyâ ondan artık bir zarûrî amelleri vârdır kılub tamam idirler bir halde ki bilmûrlar ne diyub ve kimin mukâbilinde durub kime ‘ibâdet eyliyorlar. Allah teâlâ namazı böyle sehl dutanlara ve bundan sonra zikr olunan amellerin sâhiblerine azâb va’desi virir. 6. Ellezînehüm yürâûn. 216 Bâküvî, besmeleleri her surenin başında bir âyet kabul ettiği için bütün surelerin ilk âyetlerine iki rakamını vermektedir. 102 7. Ve yemne’ûne’lmâ’ûn. Birde namazı sehl dutanların sıfatlarından odur ki her bir amel-i hayrda riyâ eyleyüb zekât virmeyüb konşuya lâzım olan bazı şeyleri (mesela balta, kazgan, kürek, tabak bunlar kimi eşyânı) âriye virmekden mâni’ ola. Böyle şahıslara azâb olsun.. Hamd olsun (el-Mâ’ûn) sûresinin tefsîri tamâm oldı..Rasûl-i Hudâ sallallâhu aleyhi ve sellem buyurdılar her bir şahsı ki (el-Mâ’ûn) sûresini kıraat eyliye eğer zekât viren şahıs olsa Allah Teâlâ onı bağışlar.”217 Bakuvî, 3. âyetin mealinde geçen yetim kelimesine şu notu yazmıştır: “Sûre-i mübârekede yetim ve fukara meselden ötüri zikr olunubdur. Belki maksûd-ı Kur’ân-ı şerîfde yalsan-ı mu’ciz-beyân Rasûl-i Hudâ ile emr olunan güzel sıfatları terk itmek ceza güni kıyâmeti inkâr ve tekzîb itmeğin alâmetidir. Ey millet-i Đslâm bir bu âyât-ı beyyinâta fikr virin. Özinizi ehl-i Kur’ân diyorsunuz ve hâl ân ki Kur’ân’ın ahkâmına amel itmemek onı inkâr itmekden ‘ıbârettir.bizim aramızda Kur’ân’ın ahkâmı haradadır? Kur’ân’ın sâyir ahkâmları dursun, âyâ hemîn sûre-i mubarekede zikr olunan ahkâma amel olunur mı? Ne vakt millet-i Đslâmın yetim ve fakirlerinin derdini çeküb onların hallerine dilsûzluk olunur. Onların derdini çekmek bir dirhem ya bir kârîn çevrek ya în ki bir libas virmek değildir. Ziraki böyle olanda bazının hâli ma’lûm olmayub hafâda kalûr. Belki umum eytâm ve fukaranın hâlini gerek tefakkud idüb onlardan ötüri bir mekteb-i umûmî açub tahsîl-i ilm itdirmek, eytâm ve fukaradan hansi ki tahsîl-i ilme kâbil olmasalar onlardan ötüri berdâru’l-eytâm ve berdâru’l-mesâkîn tertîb virüb onların senevî mehâriclerine kefîl olmak. Âyâ bir böyle amel-i hayr millet-i Đslâmdan bu halde zuhûr idir mi? Eğer çi giçmiş zamanlarda olubdur lakin bu zamanlarda onların vücûdı kimyâ ve ankâ hükmündedir milletin hûş-bahtlığı böyle emrlere mübâşir olub hayrât ve birrât-ı umûmî îcâd itmekdedir. Ne în ki demir ve fûlâd sandıklara tekye idüb fukara ve eytâm suâl idende bir fülûsvirmeyüb bir acı söz de deyüb def’ idesen âye-i şerifenin hükmiyle böyle şahıslara necât yohdur.”218 Müellif, 5. âyetinde “namazlarında kâhil” olanlar kısmına kayd koyarak şöyle demektedir: 217 218 Tebriz, 1373, III, 921-923. a.g.e. s. 921-922. 103 “Âye-i şerife namaz kılûb namazlarında sist ve tenbel olub gâhî kılub gâhî kılmıyanların bâresinde nâzil olubdur. Lakin namazın adedinde namazın içinde şek eyliyenler âye-i şerifeden hâriçdirler. Âyenin hiçbir vechile onlara şümûlü yohdur. Bazı avâm Kur’ân-ı şerife âlim olmıyanlargûyâ âyeni namaz içinde sehv yâ şek idenlere ez rûy-i cehâlet haml idüb şek mes’elelerinde îrâd vârid eyliyorlar. Bunlar cehâletden nâşî olan sözlerdir. Eğer öyle olup âye-i şerife şekden olsaydı gerek fî salevâtihim sâhûn nâzil olaydı nev’-i beşer şek ve sehvden hâlî olmamak cihetine ‘usr, harac belki teklîf-i mâ lâ yutâk lâzım gelürdi. Hatta ulemay-ı tefsîrden Allâme Zemahşerî fâzıl Nesefî namazda sehv ve şek itmeği Rasûl-i Hudâ cenablarına, hansiki her bir naks ve aybdan müberrâ idi, isnâd virübdürler.”219 219 a.y. 104 III. Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Cüz’ Tercüme ve Tefsîrleri A. Osman Necâtî (v. 1293) ve Tefsîru’n-Necât ( 30. Cüz’) 1. Osman Necâtî Eskişehir’de Alyu karyeli ulemâdan Ali Efendi’nin oğlu olan Osman Necâtî 1226 târihinde doğmuştur. Müderris Ak Köylü Mehmed Efendi’den okumuş, sonra feyiz mahalli ve âlimlerin mekânı olarak tavsif ettiği Kayseri’ye gidip Hoca Kâsım Efendi’den ve Gözübüyükzade Đbrahim Efendi’den tefsîr ve hadîs ilimlerini tahsîl etmiştir. Nitekim hayâtının bu devrelerini tefsîrinin mukaddimesinde şu şekilde anlatmaktadır: “Mahall-i feyz ve makarr-ı ulemâ bulunan Kayseriye’ye azm-i râh edip belde-i mezbureye vürudumda meşahir-i fudela ve esatiz-i küllden Kasım Efendi hoca rahmetullah’dan ulum-u âliyyeyi tahsil edip ve belde-i mezburenin fudalâ ve fehâmı ve sultan-ı müfessirinin izamı Gözübüyük oğlu Đbrahim Efendi hocadan katretün mine’l-yemm 220 olarak ilm-i tefsîri kıraat,”221 ettim. Buradan Đstanbul’a gelen mefessir Osman Necati Efendi, Đstanbul’da müderris olmuştur. Tophane Müftüsü olarak bilinir.222 1293’de vefât etmiştir. Karacaahmet mezarlığında medfundur. Osman Necâti, faziletli bir sîmâdır. Tophane’de oturduğu bir zamanda müslümanların talebi üzere Nebe’ sûresinden Kur’ân-ı Kerim’in sonuna kadar olan sûrelere Tefsîru’n-Necât nâmiyle Türkçe, mufassal bir tefsîr yazmıştır.223 2. Tefsîru’n-Necât’ın Muhtevâsı ve Örnek Metinler 220 “Deryâdan bir damla” Đstanbul, 1288, s. 3. 222 Osmanlı Müellifleri, I, 330 (Süleyman Hakkı Efendi Eskişehrî’nin tercüme-i hali içinde). 223 Bilmen, 437. 221 105 Osman Necatî, din kardeşlerinin ricası üzerine tefsîr ve hadisin diğer ilimlere üstünlüğünün ayın diğer yıldızlara üstünlüğü gibi olduğunu düşünerek Nebe’ cüzünü Türkçe olarak tefsîr etmeye niyet ettiği zaman kulağına ilham geldiğini, hikmetlerden bir kısmının zihnine ilka olunduğunu ve eserin ismini tefe’ül ile Tefsîr-i Necati olarak koyduğunu ifade etmektedir. “Ba’dehu ol taraftan âsitane’ye azimet ve hasbel-kader Tophane-i âmire’de sâkin iken bazı ihvan-ı dine Nebe’ cüzünü tefsîr idüb bu abd-i acizden anın Arabi ve tercümesini iltimas ettiler. Bu daileri dahi ilm-i tefsîr ve hadisin sair ilimler üzerine fazlı ke fadlil- kamer ale sairil- kevakib olduğu zevi’l-ukule hafi olmadığını tefekkür ederken havatif-i Rahman’dan gûş-u hûşuma ilham ve avatıf-ı hikmetten dühn-ü zihnime ilka olundu ki tamimen lil fevaid ve tetmimen lil avaid olsun içun tefsîr-i Kur’ânı zeban-ı azbü’l-beyân-ı Türkî ile tercüme edip anın nam u nişanını bitârîki’t-tefeül Tefsîr-i Necâtî deyu tesmiye eyleyim”224 Bundan sonra değerli ve faziletli kimselerle istişarelerde bulunmuş, kendisi de istihare yaparak tefsîri yazmaya başlamıştır. Osman Necâti Efendi’nin tefsîri mufassal bir tefsîrdir. Đşârî tefsîr husûsiyetlerini taşımakla beraber dirayet ve rivayet yönü de hissedilen bu tefsîrde, aldığı kaliteli eğitim sayesinde her alanda zengin bir birikime sahib olan müfessir, bu birikimini burada ortaya koymuş; âyetleri tefsîr eden diğer âyetleri ve hadisleri aynen tercüme ederek manalarını açıklamış, bir de yeri geldikçe şiirler ve özdeyiş denilebilecek olan darb-ı mesellerle, hikâyelerle sözün akışını sağlamış, zaman zaman usul kaidelerini ve furu’a dair meseleleri izah etmiş, böylece zevkle okunabilen, sıkıcı olmayan tatlı bir üslub yakalamayı başarabilmiştir. Müellif bu yöntemle tercümesini tenvir ettiğini söylemektedir. “Ve âyât ve ahadis ve âsâr ve eş’ar misillu makam-ı istişhâdda irad olunan usul-i belağat-şiârı bi-ibârâtihâ ketb ve tenmik ve hulasa-i mazmunların 224 s. 3. 106 şerh ve tensik eyledim ve tahrir-i kavaid-i usuliyye ve takrir-i fevaid-i feriyye ve bast-ı durub ve emsal ve baz-ı hikâyât ile derun-u tercümeyi tenvir eyledim.”225 Mesela Nebe sûresinin üçüncü âyetini “Ki onlar âhiret hakkında ihtilafa düşmüşlerdir” tefsîr ederken ilgili âyeti kerimeleri, hadis-i şerifleri, Arapça hikmetli sözleri yeri geldikçe açıklamakla birlikte Hazreti Mûsâ ve Firavun kıssasını anlatarak bu kıssanın işârî yorumunu yapmakta, Mûsâ ile Hârun’u kalb ile akla, Firavun’u nefs-i emmareye, asâyı lailahe illallah tevhidine ve deryayı da ruha benzeterek çok faydalı nasihatlarda bulunmuş ve daha başka meseller ve hikâyeler naklederek beş sayfalık geniş bir açıklama yapmıştır. Nefse ve hevaya uymayıp bunları bıraktıktan sonra ancak ruhen bir yükselişin mümkün olduğunu ifade ettikten sonra Allah’ın her şeyi gördüğünü misallendirmek için şöyle demektedir: “Zira dünya ve ahiret mülkü ona maksûr ve münhasır olup ol Padişah-ı Lem Yezâl’in kabza-i kudretinden ve tealluk-ı basarından bîrûn mekân mevcût değildir ki ol mekânda vuku bulan mâsiyete basîr ve alîm olmıya! Hatta karanlık gecede vâdi-i cibâlde bir hacerin menfezinde sakin olan bir sivri sinek, cenahlarını neşr ve pervaz eylese kanatlarının tul ve arzı ne miktar olduğunu bilir ve görür.”226 Osman Necâti, Đhlas sûresinin tefsîrinde dirayetini ortaya koyarak kelamî bir üslub ile Allah’ın zâtında, sıfatlarında ve fiillerinde bir olduğunu, mürekkeb ve mümkün olmadığını, vacibu’l-vücûd olduğunu ve mebde’-i mümkinâtın tek bir varlık olabileceğini, bunun da ancak Allah -celle celâlühû- olabileceğini şu şekilde açıklamaktadır: “Ey muhatab-ı kamil sen onlara buyur ki ol mabud bi’l-hak zâtında bir olup teaddüdden berîdir ve eb’âd-ı selâseyi kabil olmayıp eczâ ve eb’âzdan ârîdir. Veya mürekkeb değildir. Zira mürekkeb olmuş olsa eczalarına muhtac, kezalik eczaları dahi ğayre muhtac olurdu. Bu sûrette Allah zülcelal kıyas-ı 225 s. 3. s. 10. Bu misal Anadolu’da son zamanlara kadar cami imamlarınca küçük çocuklara ilk dini bilgiler arasında öğretilirdi. 226 107 müsavat üzre ğayra muhtac olurdu. Halbuki ğayra muhtac olan da mümkün olurdu. Mümkün olan hadis olur, hadis olan ilah olamaz.”227 “Ve malum ola ki Allah zül celal hazretleri zâtında bir olduğu gibi sıfatında dahi birdir. Yani ona sıfatında bir kimse nazîr ve mesîl olamaz. Zira sıfat-ı mahlukat noksan üzre olup tebeddül ve teğayyürden ve vücut ve ademi kabulden hali olamaz. Amma sıfâtullah bunun hilafınadır. Dahi efalinde birdir. Zira efalinde bir ferd ona şerik olamaz. Olmuş olsa mebde-i mümkinat müteaddid olmak lazım gelir. Halbuki bunlar imkaniyyet iktiza eder. Đmdi bu da onun vücubiyyetine münafidir.’’228 Müllifimiz, âyet ve sûrelerin hakkıyla anlaşılabilmeleri için önemli bir role sahip olan ve bu güne kadar müfessirlerin ve diğer âlimlerin hassasiyetle üzerinde durdukları sebeb-i nüzul konusunu da titizlikle kitabına yansıtmakta ve bu konudaki rivayetlere yer vermektedir. Mesela Đhlas sûresinin sebeb-i nüzulünü şöyle naklediyor: “Bu sûre-i kadr-i âlinin sebebi nüzulü oldur ki çünkü esrar-ı uluhiyet ve vezayif-i ubudiyetten haberdar olmayup ömürlerini hebâ-ı mensûr gibi ifna iden müşrikin bir gün huzûr-i nur-i nübüvvete gelip Ya Muhammed, Rabbini bizlere vasf ve beyân eyle ki ol hadîd-i şedîd ve nühâs-ı kadîd ve acîn-i salîb ve haşeb-i cedîdden midir? Ve sen onun vahdetine kail olup cemi-i hacetleri irgören oldur dersin, halbuki bir tane olan cümle mahlukatın hacetini irgöre bu bir emr-i gârîb ve itikad-ı acibdir. Zira bizim ilahımızın kesreti var iken cümle alemin hacetlerini kaza etmelerinde pür kusurdur deyup ızhar-ı cehalet ettiler. Ol vakt onlara cevap olmak sadedinde unvan-ı vahdeti cami ve esrar-ı ilahiyyeyi havi olan sûre-i celile nazil olmuştur.’’229 Bu tefsîr Đstanbul’da 1288 senesinde Şevval ayının başlarında Mühendishane-i Berri Hümayun matbaasında tabʻ ve temsil olunmuştur. 427 sayfadır. 227 s. 413. s. 414. 229 s. 3. 228 108 B. Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim es-Semerkandî ve Nebe’ Tefsîri Tercümesi 1. Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim es-Semerkandî Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim el-Fakih es-Semerkandî elHanefî (v. 373 / 983) Đmam-ı Hüdâ lakabıyla anılır. Ebu’l-Leys Nasr b. Seyyâr b. El-Feth es-Semerkandî ed-Dâverî el-Mu’tezilî (v. 294 / 906) ile karıştırılmamalıdır. Bu zat muhaddistir ve el-Hâfız Ebu’l-Leys diye tanınır; müfessir olan ise el-Fakîh Ebu’l-Leys ismiyle tanınır. Fakih Ebu’l-Leys, Hanefiyye imamlarından allâme, faziletli, âbid, zahit, güzel ahlak sahibi, nezih ve tasavvuf ehli bir zâttır. Fıkıh ilmini ve marifeti üstadı Ebu Ca’fer el-Hindüvânî’den (v. 362/973) almıştır.230 Đlim silsilesi hocası yoluyla Đmam Ebû Yûsuf’a ulaşmaktadır.231 Hicrî 373 yılı Cemaziyelahir ayının 11. Salı gecesi vefat etmiştir. Kıymetli eserleri vardır. Tefsîru’l-Kur’ân isimli eseri Tefsîru Ebi’l-Leys olarak da bilinmekte olup Osmanlı uleması ve halk tabakası nezdinde çok meşhur olmuştur. Fazla uzun olmayan, orta boyda, latîf, faydalı bir tefsîrdir. Ebu’l-Leys bu tefsîrinde açık ve faydalı öğütler vermektedir. Şeyh Zeynüddin Kasım b. Kutluboğa el-Hanefî (v. 899) hadis-i şerif’lerini tahric etmiştir. 1310 senesinde Kâhire’de basılmıştır. Đbn-i Arapşah ismiyle meşhur Şihab Ahmed b. Muhammed el-Hanefî’den (v. 854) başka iki kişi daha232 Türkçe’ye tercüme etmiştir.233 Kaynaklarımızda tefsîrinden başka şu eserleri zikredilmektedir: a- Tefsîr-i Cüz’i Nebe’. b- Umdetü’l-Akâid. c- Büstanü’l-Ârîfîn. Ahlâka dair bilgileri ve Đslâmî edebleri ihtiva eder. 230 Đshak Yazıcı, Tefsiru Ebi’l-Leys’in Muhtemel Kaynakları Hakkında Bir Araştırma, Samsun, 1988, s. 4. 231 Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, IV, 77. Yazıcı, s. 7. 233 Keşfü’z-Zunûn, I, 441. Semerkandi, Besmele ve Fatiha Tefsiri, Çev. Mehmed Karadeniz, Đst. 1985, 160 sayfa. 232 109 d- Hızânetü’l-Fıkh. Hanefi mezhebinin fıkhi hükümlerini anlatan bir eserdir. e- Tenbîhu’l-Ğâfilîn. Güzel öğütleri ve hikmetli sözleri ihtiva eden bu kitap 94 bâbdan müteşekkildir. 1040 tarihinde Kâtip Çelebi tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Zehebî (v.748)’nin ifadesine nazaran birçok mevzû hadisi de içermektedir. f- Fedâilü Ramadan. g- el-Mukaddime fi’l-Fıkh. h- Şerhü Camiü’s-Sağir fi’l-Fıkh. ı- Uyûnü’l-Mesail. (Fetva, teracim). i- Dekaiku’l Ahbar fî Beyâni Ehli’l-Cenne ve Ehvâli’n-Nâr. k- Muhtelifu’r-Rivaye fi’l-Hilafiyât beyne Ebi Hanife ve Malik ve Şafii. l- Şir’atü’l-Đslâm. (Fıkh). m- en-Nevâzil mine’l-Fetava. n- Risale fî Usuli’d-Dîn.234 Tezkiratü’l-Mü’minîn Muhtasaru Kitâbi Tenbîhu’l-Ğâfilîn isimli kitabın önsözünde, eseri ihtisar eden Ali ve Ahmed eş-Şedbici, hadis ilminde bilgisinin az olduğunu, bu nedenle de bazı mevzu’ hadisleri tervic ettiğini söylemektedirler. Bizim üzerinde duracağımız eseri ise yine Đbn-i Arapşah ismiyle meşhur Şihab Ahmed b. Muhammed el-Hanefî (v. 854) tarafından Türkçeye tercüme edilen Nebe’ cüz’ü tercüme ve tefsîridir.235 2. Nebe’ Tefsîri Tercümesi Nebe’ cüz’ünün tefsîridir. Eserin başında mukaddime bulunmamaktadır. Hemen tefsîre geçilmiş olup, eserin müellifi ve mütercimi hakkında hiçbir kayıda 234 Hayrettin Zirikli, el-Alam, Kâmusu Terâcim, ts. 2. baskı, VIII, 348; Tezkiratü’l-Mü’minîn Muhtasaru Kitâbi Tenbîhu’l-Ğâfilîn, Beyrut, 1993, s.7-8; Yazıcı, s. 5-7; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, IV, 85. 235 Bilmen, 122. 110 rastlanmamaktadır. Ancak baskıya hazırlayanlar eserin Semerkandî’ye aid olduğunu kitabın iç kapağında bildirmektedirler. “Semerkand ulemasından merhum Ebu’l-Leys Hazretlerinin emsâline faik olmak üzre tercüme etmiş oldukları Nebe’ tefsîr tercümesi gayetle mûsâhhah olarak ve âyat-ı kerimelere dahi hareke vadʻ idilüb tabʻ olunmuştur.” Mütercimle ilgili Đlk sayfaya kurşun kalemle şu not düşülmüştür: “Mütercim: Đbn Arabşah Şihabüddin Ahmed b. Muhammed.” Tarihi bilgilerimiz de bu notu desteklemektedir. Eserin dilinin oldukça eski zamanlara aid olduğu hemen anlaşılmaktadır. Aslında bu da mütercimin Đbn-i Arapşah olduğuna bir işâret sayılabilir. Dersaadet’te Cemal Efendi Matbaası’nda 1317 tarihinde basılmış olup 72 sayfalık muhtasar bir tefsîrdir. Semerkandi’nin Nebe’ cüzü tefsîri Mustafa Küçük tarafından günümüz Türkçesine kazandırılmış ve Amme Cüz’ünün Tercüme ve Tefsîri ismiyle Đstanbul’da 1984 tarihinde 247 sayfa halinde Sezgin neşriyat tarafından yayımlanmıştır. Bu durum, Semerkandi’nin tefsîrine olan tarihî alâkanın günümüzde de devâm ettiği anlamına gelmektedir. 3. Nebe’ Tefsîri Tercümesi’nden Örnek Metinler a) Nebe’ Sûresinin Baş Tarafı: “‘Amme yetesâelûn, yani sebeb-i nüzulü bu idi ki çün ba’s olundu Rasûl aleyhissalatü ves selam kıyamet haberlerin ol Kureyş kavmine eydirdi. Anlar inkâr idüb birbirine sorarlardı ki bu kişi ne nesne ile geldi. Ve bu kıyameti ki dir nete olur ve ne vakt olur. Bu ne ki dirlerdi. Đnkâr yönünden dirlerdi. Đtikatları öyle idi ki ol oliser değil. Pes Hakk Teâlâ bu âyeti indirüb buyurdu ki bunlar ne nesneden söyleşürler. Andangir ve beyân eyledi buyurdu ki ani’n-nebe’il azîm 111 yani ol haber-i azimden soruşurlardı ki Kur’ân Muhammed’e haber virdi ki ol kıyamet günidir.”236 b) Đnşirah Sûresi: E lem neşrah leke sadrak, yani bu sûre dahi Hak Teâlâ bazı atâlarını zikr idüb rasûlüne sebebi minnet ider. Atâdır ki Rasûl aleyhissalatü vesselam buyurdu ki; rabbime bir nesne sordum, ey kâşki anı sormıyaydım, hergiz didim Ya Rabb! Đbrâhim’i kendüne halil tutdun ve Musa ile mükâleme yegâne kıldın. Hitab buyurdu ki; e lem yecidke yetîmen fe âvâ, ta ana değin ki buyurdu biz senin sadrını ginletmedik mi? Tevhid ile ve imanla. Bazılar dediler kim... ve vada’nâ anke vizrake’llezî ankada zahrake ve rafa’nâ leke zikrak, yani Ya Muhammed sallalahu aleyhi ve sellem biz seni ısmetimiz içinde tutmadık mı ki günah işlemedin. Eğerçi bizim saklamağmız olmasa sen ol günahdan ağır yüklenür idin... Biz senin mertebeni ve şerefini yüceldüb risalet ve nübüvvet virmedik mi?... fe inne me’a’l-’usri yüsran inne me’a’l-’usri yüsran, yani her zahmetin ardınca bir râhat var. Dünya ve dahi dünya zahmetlerininin sonunca ahiret yollukları var. Yani her kim dünyada dervişlikle tâat ve ibâdet zahmetin çekdi, ana ahiretde cennet rahatlıkları var ki nihayeti yok... fe izâ ferağte fe’nsab ve ilâ rabbike fe’rğab, yani kaçan gazâdan fâriğ olsan ya Muhammed, ictihad idüb tâat kıl ve Rabbinden yana tazarruʻ kıl, hâcetlerin dile ve dahi kaçan namazdan fâriğ olsan duâya meşğûl ol, kendü nefsin işğâlliğinden fâriğ olsan kâim olub namaz kıl ve ol Rabbinden yana niyâz idüb hâcetlerini arz ile mücîbü’d-daavât oldur.”237 c) Nâs Sûresi: “Qul e’ûzü birabbi’n-nâs meliki’n-nâs ilâhi’n-nâs Yani Hak Teâlâ buyurur kim eyt Yâ Muhammed sallallahu Teâlâ aleyhi ve sellem ben ilticâ idüb sığınurın şol Allah’a kim bu halkın Rezzâk’ıdır ve mürebbilerdir kim envâ’-ı ni’metle onları besler ve dahi anların Mâlik’idir. Emri ve hükmü bunların içinde geçicidir. Ve dahi onların ma’bûdu ve Hâlik’idir ve perende oldur vire oldur. Pes bu sûrede Hak Teâlâ kendünin rububiyyetini ve mâlikiyyetini ve ehliyetini bu 236 237 Đstanbul, 1317, s. 2. s. 46-47. 112 nâsa izâfet kılub mahsûs kıldı. Halbudur ki dögli mahlûkâtın rabbi mâliki ve ilâhıdır. Amma çün vesvese-i müvesvisinden âdem sadrına vâki’ olur iruğa vâki’ olmaz ve hem istiaze ol müvesvisinden olur nitekim Hak Teâlâ buyurdı “Min şerri’l-vesvâsi’l-hannâs... yani sığınırım Allah Teâlâya şerr-i şeytandan ki beni saklıya anın şerrinden ve mekâyirlerinden. Zira ben zaifim. Ben anı görmezem ol beni görür. Allah Teâlâ kadirdir anın def’ine ki beni anın şerrinden vesveselerinden saklayuvere. Pes ol şeytanın adı Hannas’tır. Yani burnunu ağzını uzadub Âdemoğlu gönlüne vesvese kılub kaçan ki zikrden gafil ola. Amma kaçan ki zikre meşgul ola kendüyi kabz idüb şol kirpi gibi dürilür. Kaçan fâriğ olsa girişilyub vesvese ider. Âdem’e kıldığı gibi... Hakk Teâlâ’nın fazlı ve keremi ve inayeti birle temmet. Ve lehü’ttevfîk.”238 Semerkandi, tefsîrinde işâri yöne ağırlık vermektedir. Đnsanları ibadete ve Allah’ın emirlerine itaate yöneltmek için gayret sarfetmektedir. Tefsîrin tercüme dili ise sade olmasıyla birlikte zamanımızdan oldukça uzaklara gitmektedir. Mütercim Đbn Arabşâh, 854/1451 yılında vefât ettiğine göre bu tercüme 9/15. asrın ilk yarısında yapılmış olmaktadır.239 238 s. 72. Türkçe matbu tefsir ve tercümeler arasında Anonim, Haftyek. Kitab-ı şeref-meâb Haftyek Tefsiri; Anonim, Haftyek Hâzâ Tefsir Haftyek min Tefsir et-Tibyân; Anonim, Haftyek Tefsir-i Haftyek; Anonim, Haftyek Yangı Tefsir-i Haftyekka / Tefsir-i Beyân; Anonim, Haftyek Tefsiri; Anonim, Suver mine’lKur’an; Anonim, Hâmishi tefsir (616+5 s. Đst. 1320, Bahriye matbaası) isimleri de geçmektedir. Bunlardan ilk beşinin 230 sayfa civarında birbirine çok yakın hacimlerde olmaları ve hepsinin de Kazan’da basılmış olması aynı eserin farklı baskıları olabileceği izlenimini vermektedir. Altıncısı ise yine Kazan’da basılmış olup diğerlerinden farklı, bir kaç sureyi ihtiva eden bir eserdir. Haftyek veya heftyek, bir kaç sûreyi bir araya toplayan mecmu’a anlamına geldiği için bu eserleri cüz’ tefsirleri arasına almayı uygun bulduk. Bu tefsirlere ulaşmamız mümkün olmadığı için sadece isimlerini vermekle iktifâ ediyoruz. Yedinci tefsir, Đstanbul’da basılmıştır. World Biblioghraphi’de Ankara Milli Kütüphane’de olduğu kayıtlıdır. Ancak bu kütüphanede yaptığımız bütün aramalara rağmen esere ulaşamadık. 239 113 IV. Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Müstakil Sûre Tercüme ve Tefsîrleri A. Seyyid Muhammed Ârif ve Tefsîr-i Sûre-i Mülk 1. Seyyid Muhammed Ârif Tabakat kitaplarında birçok Muhammed Arif isminde kişilerden bahsedildiği halde Tefsîr-i Sûre-i Mülk müellifi Seyyid Muhammed Ârif hakkında herhangi bir bilgiye rasltayamadık. Ayrıca mezkûr tefsîrde de müellifinin hayatı, ölüm tarihi, yaşadığı yer ve bunun gibi hususlarla ilgili hiçbir ipucu bulunmamaktadır. Sâdece kitabın sonunda “Harrarahû es-Seyyid Muhammed Ârif” kaydı bulunmaktadır. Bu kayıt, Seyyit Muhammed Ârif’in müellif olmaktan daha çok müstensih olduğuna delâlet etmektedir. Ancak bu hususta kesin bir hüküm vermek için yeterli delile sahip değiliz. 2. Tefsîr-i Sûre-i Mülk Bu eser, sayfanın ortasında küçük bir çerçeve içerisinde daha çok Beydâvî’den nakiller yapılarak oluşturulmuş Arapça bir tefsîrdir. Çerçevenin kenarında, metinden daha fazla, Tefsîr’in hâşiyesi bulunmaktadır. Müellif çerçeve içerisindeki bölümde bir âyetin tefsîrini bitirdikten sonra “Tercüme” diye bir başlık atarak önceki âyetin Türkçe tefsîrini yapmaktadır. Bu Türkçe tefsîrleri umûmiyetle Tıbyân tefsîrinden nakletmektedir. Muhammed Ârîf, tefsîr metninde ve hâşiye kısmında birçok eserden istifade etmekte ve nakillerde bulunmaktadır. Đsimlerini belirttiği eserler şunlardır: Kâdî Beyzâvî Tefsîri ve onun Şeyhzâde Hâşiyesi, Rûhu’l-beyân, Hâzin, Tefsîr-i Hanefî, Tıbyân, Hayâtü’l-kulûb, Hey’etü’l-Đslâm. Bu metodu izleyen diğer iki tefsîr de ilerki sayfalarda tanıtacağımız Anonim, Nebe’ Sûresi Tefsîri ve Yakub el-Afvî’nin Yusuf Sûresi Tefsîri’dir. Bu eserler aslında Arapça yazılmışlardır. Ancak tefsîrini yaptıkları âyetlerin bir de Türkçe tercümesini veya muhtasar tefsîrini de vermeyi mühim bir vazife olarak görmüş, Arapça 114 bilmeyenlerin de istifadesini düşünmüşlerdir. Başka Türkçe tefsîrlerden naklediyor olsalar da böyle güzel bir düşünceyi ortaya fiil olarak koyup eserlerini halkın da kısmen anlayabileceği bir seviyede tutmaları, hem kitaplarına bir güzellik ve renklilik katmış hem de her türlü takdire layık bulunmuştur. Đşte bu husûsiyetlerinden dolayı da birçok kimse tarafından Türkçe eserler sınıfına dâhil edilmişler ve biz de incelediğimiz eserler kapsamına almış bulunmaktayız. Kitap 55 sayfadır. Đstanbul’da hicri 1264 tarihinde Muhammed Said’in nazâretiyle Daru’t-Tıbaati’l-Amire’de240 taşbaskıyla basılan Tefsîr-i Sûre-i Mülk ikinci defa yine Đstanbul’da 1303 tarihinde Esad Efendi Matbaasında basılmıştır. Süleymaniye Kütüphanesi Tırnovalı Bölümü 197 ve 198 numaralarda bulunan bu iki baskı arasında hiçbir fark bulunmamaktadır. 3. Tefsîr-i Sûre-i Mülk’ten Örnek Metinler Burada örnek olarak Mülk sûresinin ilk iki âyetinin tercüme ve tefsîrinin veriyoruz: “1. Muhdesler sıfatından teâli ve teâzum itti ol Allah Teâlâ ki cemi-i umurun tasarrufu anın kabza-i kudretindedir. Öyle olsa her mü’mine layık olur ki anın vahdaniyetin tasdik ide. Ve herhalde ona tevekkül ide. Ol nef’ ve zarar ve ızz ü züll’den her şeye kadirdir. 2. Ol dünyada mevti ve ahirette hayâtı veya ikisin bile dünyada halk etti. Dinildi ki anınla murad insanın mevt ve hayâtıdır. Allah Teâlâ dünyayı dar-ı hayât ve dar-ı fena kıldı ve ahirette ise dar-ı beka ve dar-ı ceza kıldı. Ve mevti takdim itti. Zira ki ol kahra akrebdir, veya akdemdir. Zira ki eşyanın cemîi ibtidada mevt hükmünde idi. Ve nutfe ve türab ve emsali gibi. Badehü hayâtı i’raz etti. Đbn Abbas ider: Allah Teâlâ mevti kebş-i aslah sûretinde halk itdi. Ol her ne şeye uğrayub ol şey anın kohusun bulduysa ona mevt irdi. Ve hayâtı feres- 240 “Bu matbaada basılan ilk eserler arasında 1838’de basılmış olan Tercüme-i Nuhbetü’l-Menkûl fî Kavlihi Teâlâ “Ve mâ Muhammedün illâ rasûl” isimli Türkçe âyet tefsiri bulunmaktadır. Bu eser basılan ilk Türkçe tefsir olmalıdır.” (Bkz. Kabacalı, s. 55) 115 i bülgâ sûretinde halk itdi ki ona Cebrail aleyhisselam ve Enbiya rükûb iderlerdi. Ol her ne şeye uğradıysa ol anın kohusun bulduysa ana hayât irdi. Đmdi mana; ey mükellefler Allah Teâlâ sizin mevtinizi ve hayâtınızı halk itdi. Liyeblüveküm, ta ki size teklifle mevt hayâtınızdan mevtinize değin muhbir muamelesi idüb ezelde sizden sudur idecek eşyayı bildiğin icadla size dahi bildire ki eyyüküm ahsenü amelâ, amelde kanğınız asvab ve ahlasdır. Veya aklda ahsendir. Veya mehârîmullahda evraʻdır veya taate esraʻdır veya dünyaya ezheddir. Ve hüve’lAzîzü’l-Ğafûr, ol galibdir ki ahseni amelden iʻrâz idene intikâm ider ve iʻrazdan tevbe idene mağfiret ider.” B. Anonim, Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri 1. Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri Müellifi hakkında hiçbir bilgi ve işâret olmayan bu tefsîr sadece ‘Amme’ diye meşhur olan Nebe’ sûresini ihtiva etmektedir. Sağ taraftaki sayfanın ortasında Arapça bir tefsîr, sol taraftaki sayfada ise aynı âyetlerin Türkçe tercüme ve tefsîri ve bu iki sayfanın da çevrelerinde ve daha sonraki iki tam sayfada yine Arapça olarak bu âyetlerin haşiyeleri yer almaktadır. Arapça tefsîr daha çok özgün olarak hazırlanmış olmakla birlikte haşiye kısımları umûmiyetle Ruhu’l-beyân’dan alınmıştır. Bunun yanında Ebu’l-Leys, Tefsîr-i Uyûn, Nuru Ef’ide ale’l-Kâdî haşiyesi, Şerh-i Akâid, Hayâlî, Siyelkûtî gibi eserlerden nakiller yapılmıştır. Ruhu’l-beyân’dan bazen bu isimle, bazen “Hakkî (k.s)”, bazen de “Đsmail Hakkı Efendi” şeklinde nakiller yapılmaktadır. Türkçe kısımlarda ise daha çok Tefsîr-i Tibyân’dan nakillerde bulunulmaktadır. Bu kıymetli eseri Muhammed Said 1264 senesi Cemaziyelevvel ayının ortalarında Dâru’t-Tıbâ’ati’l-Âmire’de bastırmıştır. 32 sayfadır. 2. Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri’nden Örnek Metinler 116 Bu bölümde sûreden seçtiğimiz mütercimin tarzını göstermesi bakımından temsil kabiliyeti olan bazı âyetlerin tercümelerini ve tefsîrlerini vereceğiz: ‘‘1- Ehl-i Mekke biri birilerine baʻsdan sual iderler veyahud ehl-i Mekke Peygamberimiz -sallalahu aleyhi ve sellem-’e ve mü’minlere istihza tariki üzre andan sual iderler veyahud mü’minler ve kafirler andan sual iderler, mü’minler izdiyâd-ı ilm içun ve kafirler istihza içün. 2- Nebe’-i azimden sual iderler ki ol ba’sdir. 3-Ki ol ba’sda mü’minler ikrarla ve kafirler inkarla ihtilaf iderler. 4-5-Đmdi anlar ânı mevtleri indinde muayene ile ve yevm-i kıyamette müşahade ile biliserler. 6-Biz arzı nâsa seyr ü sükûn içün firâş-ı mebsût kılmadık mı? 7-Ve cibali arz üzre evtâd kılmadık mı ki anınla arz tesebbüt ve istikrar ide. 15- Ol mâ ile biz nasa gût olur buğday ve arpa emsali hububatı ve devâbba ulf olur saman ve otluk emsali nebatatı ihrac idevüz ve büstanlar ki eşcarı biribirine iltifâf idübdür. 18- Ki ol günde sur nefh olunub kuburunuzdan mahşere fevc fevc cemaât-ı muhtelife gelürsüz. Dinildi ki işbu ümmetden usât kabirlerinden on sınıf haşr oluserlerdir. Nemmâmlar kırade sûretinde ve haram-horlar hanazir sûretinde ve riba ekl idenler başları aşağa yüzleri üzre sürüdülürler ve hükümde cevr edenler gözsüzler ve amellerine ucb idenler sağırlar ve dilsizler ve kavilleri amellerine muhalif âlimler dilleri göğüslerine sarkup ağızlarından irinler akar ve dillerini çiynerler ve komşularına ezâ idenler elleri ve ayakları kesilmişler ve nâsı sultana gammazidenler ateşten budaklara asılmışlar ve şehevâta tebeiyyetle hakkullahı menʻ idenler cifeden çirkin râyıhalular ve kibir ile salınanlar katrandan şol derilerine mülasık cübbeler giymişler haşr olur.” Görüldüğü gibi mütercim bu tefsîrinde zamanının toplum ve düşünce yapısını yansıtmaktadır. Anadolu’da daha çok buğday ve arpa ziraati ile meşgul olunduğu için 15. âyette mütercimin aklına ilk olarak bunlar gelmiştir. Devamlı sûrette insanların 117 irşadı yolunda hareket eden ulemanın bir âdeti olarak insanları iyiliklere yönlendirecek, kötü huy ve ahlaktan uzaklaştıracak nasihatlarda bulunmak, bu durumda teşvik edici ve sakındırıcı rivayetleri senetlerinin sıhhati fazla ince bir tetkikten geçirilmeden kullanmak, o devrin karakteristikleri arasındadır. Bu özellik ulema-halk yakınlığının en mühim sebeblerinden biridir. C. Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî (v. 1149/1736) ve Netîcetü’t-tefâsîr fî Sûret-i Yûsuf 1. Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî Yakub b. Mustafa el-Afvî, Celvetiyye Târîkatı şeyhlerindendir. Aynı tarikatin şeyhlerinden Odabaşı lakabıyla meşhur olmuş Amasyalı Fenâi Mustafa Efendi’nin oğludur. Đlmî tahsilini, çok sevdiği ve pek kıymet verdiği babasından ve devrinin meşhur ulemasından yaptı. Üsküdar’da Çavuşderesi yakınlarında bina ettikleri Celveti dergâhında ilim ve irfan yaymakta olan Bilecikli Şeyh Osman Efendi’ye intisab ederek, mürşidinin himmetiyle maddeten ve manen yüksek derecelere ulaştı. 1147 târîhinde Üsküdar’da Cedid Valide Sultan ve arkasından da Şehzade Cami-i Şerifleri kürsi şeyhlikleri kendisine verildiyse de az bir müddet hizmet ettikten sonra her ikisinden de ayrılarak âsitane-i Celvetî’deki vazifesine başladı. Vefatı, “vefat eden şeyh” manasına gelen Şeyh-i Rahil terkibinin delaleti olan 1149 târîhine tesadüf etmektedir. Vasiyetleri üzere Đnadiye’den Karacaahmed’e giden caddenin sağ tarafında ve yol kenarında annesinin kabri yanına defn olundu. Eserleri şunlardır: a- Đlm-i Hadis’ten Mesâbih’in şerhi olan Mefatih b- el-Vesiletü’l-uzma li Hazreti Nebiyyi’l-Mücteba, Siyer-i Nebî’ye ve salavat-ı şerife getirmenin faziletine dair Arapça matbu bir eserdir. Sahaflar Şeyhi Ahmed Efendi tarafından tercüme edilmiştir ki bir nüshası Esad Efendi Kütüphanesi’nde mevcûttur. c- Neticetü’t-Tefâsîr, bahis konusu edeceğimiz Yusuf sûresi tefsîri. 118 d- Đlhâkât ale’t-Tecelliyat. Tecelliyât, Aziz Mahmud Hüdayi hazretlerinin eseridir. Abdü’l-Ğaniy Nablusî tarafından Lema’âtü’l-berki’n-necdî şerhu Teceliyat-ı Mahmûd Efendî ismiyle şerh olunmuştur. Yakub el-Afvî bu şerhin mukaddimesine bazı eklemelerde bulunmuş ve Đlhâkât ale’t-Tecelliyat ismini vermiştir. e- Lüm‘a-i Nûrâniye. Hüdayi hazretlerinin: Ezelden aşkla biz yanageldik Hakîkat şem’ine pervâne geldik matlaıyla başlayan ilahisinin şerhidir. f- Hulasatu’l-beyân fî mezhebi’n-Numan, Đmam-ı Azam’ın menakıbından ve ictihat ve istinbatta bulunduğu belli başlı meselelerden bahseder. g- Kenzü’l-vâizîn h- Hediyyetü’l-vuâz. ı- Hediyyetü’s-sâlikîn, Celvetiyye adabını anlatan Türkçe bir eser olup Muhammed Gülşen Efendi tarafından bastırılmıştır. Divançe teşkil edecek kadar ilahleri de vardır. Bir ilahisinin matla’ı şöyledir: Nedir âşık hayâlâtı, cemâlindir münâcâtı, Nedir ma’şûk münâcâtı, tecellî eyle Yâ Allah241 2. Netîcetü’t-tefâsîr fî sûreti Yûsuf Bu tefsîrin başında müellifinin ismi, el-Đmam, Kudvetü’l-müteahhirin, eş-Şeyh, el-Celvetî lakap ve ünvanlarıyla birlikte verilmekte ve eserin ona ait olduğu kaydedilmektedir. Müellif, Yusuf sûresini en güzel kıssa olması ve en mühim hisseleri ihtiva etmesi hususiyeti ile tercih etmiş ve güvenilir müfessirlerin sözlerini bir araya getirerek 241 Osmanlı Müellifleri, I, 201-202. Fındıklı Đsmet Efendi, Tekmiletü’ş-Şekâik fî Ehli’l-Hakâik, Đstanbul, 1989, s. 436; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVII, 259. 119 gerekli yerlerde ibretlere, inceliklere ve nüktelere Đşâretlerde bulunarak tefsîr etmiştir. Tefsîre şu rivayetle başlamaktadır: Rasulullah (s.a.v) Efendimiz şöyle buyrmuştur; Yahûdîler Yusuf sûresini altın suyu ile ve altın kalemlerle gümüş levhalar üzerine yazarak altın zincirlerle evin içine asarlardı. Bunu, bu sûrenin kıymetinin büyüklüğünden, hatırlanmasının hoşluğundan ve içinde ibret verici hâdiselerin, hikmetlerin, ve sayısız faidelerin mevcûtiyetinden dolayı yaparlardı. Yusuf sûresini dinleyen mahzun kimse muhakkak ferah bulur rahatlar. Daha sonra sûrenin sebebi nüzulünü kaydeder: Đbn Abbas’tan rivayet edildiğine göre Kureyşliler adamlarını Medine’deki Yahudi din adamlarına gönderirler ve derler ki : Gidin, Muhammed ve O’nun nübüvveti hakkında bilgi alın. Đçimizden Muhammed isminde biri çıktı, kendisinin Allah tarafından gönderilmiş bir peygamber olduğunu iddia ediyor, deyin. Medine’ye geldiklerinde hahamlara gelip Peygamberimizin vasıflarını anlattılar. Onlar da biz bu bahsettiğiniz vasıfları Tevrat’ta buluyoruz, şu vakitlerde onun çıkma zamanı, alemde zuhur etme vaktidir, dediler ve eklediler: Ancak ona üç şeyi sorun; ikisine cevap verip birisine cevap vermezse bilin ki o hidayet ve hak dini ile gönderilmiş nebidir, ona uyunuz. Evvela Ashab-ı Kehf’ten sorunuz. Onlara bunların durumlarını da anlattılar. Đkinci olarak Yakub ve evlatlarının Kenan’dan Mısır’a intikalini ve Yusuf kıssasını sorun. Bu kıssayı da onlara öğrettiler. Üçüncü olarak da ruhtan sorun şayet size az veya çok ruhtan haber verirse bilin ki yalancıdır ve bu konuda rahat olun. Mekke’ye döndüklerinde reislerine sevinerek durumu anlattılar ve Rasulüllah’a geldiler. Bu üç şeyden sordular. Bunun üzerine bu sûre indi. Rasulüllah sûreyi okumaya ve ağlamaya başladı. Tâ ki Kureyş ve Yahûdîler de ağladılar ve Muhammet kıssayı Tevrat’taki gibi haber verdi diyerek Rasulüllah’a nasıl bildiğini sordular. O da Rabbim bana inzal buyurdu dedi. Şeyh Ya’kub el-Afvî eserini yazarken istifade ettiği kaynak eserleri tefsîrin son sayfasında şöylece sıralamaktadır: 120 Kadı Beydâvî, Razi, Zemahşeri, Kurtubi, Nesefi’nin Tefsîru’t-Teysir’i, (kıssaların çoğunu bu tefsîrden almıştır) Fakih Ebu’l-Leys es-Semerkandî’in tefsîri, Tefsîru’l-Uyun, Neyseburi, Beğavi, Ebu’s-Suûd, Ebû Hayyan’nın Bahr’ı, Tefsîru’lLübâb, Đbn Şeyh, Sa’di Çelebi, Maturidi’nin Tevilatu’l-Kur’ân’ı, Kuşeyri, Tibyân, diğer muteber tefsîrler ve mev’iza kitapları. Müellif Arapça bir tefsîr yazmış ve bunu sayfanın ortasına yerleştirerek kenarlara da yine Arapça olarak haşiye yazmıştır. Bizim ilgilendiğimiz tarafı ise sayfanın ortasındaki çerçevenin içinde bulunan Arapça tefsîrle beraber götürülen Türkçe tefsîrî tercümelerdir. Bunlar da Tibyân tefsîrinden alınmışlardır. Mustafa Celvetî, bahsi geçen Arapça tefsîrlerden birçok nakillerde bulunduktan sonra tercüme başlığı altında Tibyân’dan nakillerde bulunmakta ve sûreyi baştan sonuna kadar eksiksiz olarak Türkçe tefsîr de takip etmektedir. Müellif tefsîrini 1133 senesi Muharrem ayının son Çarşamba’sı ikindiden sonra bitirmiştir. Tefsîr 3+116 sayfa olarak Mehmed Raci tarafından Đstanbul’da 1266/1849 tarihinde Matba-i Amire’de basılmıştır. Đkinci baskısı 1279/1862 tarihinde Daru’t-Tıbaati’l-Amire’de yapılmıştır. Üçüncü baskısı da 1318/1900 tarihinde Arif Efendi Matbaasında yapılmıştır.242 3. Netîcetü’t-tefâsîr fî sûreti Yûsuf’tan Örnek Metinler Burada tefsîri tanıtıcı mahiyette sûrenin başından ve sonundan örnek metinler vereceğiz. a) Sûrenin Đlk Üç âyeti: 242 Bazı kütüphane fişlerinde ve bunların tesiriyle Kur’an tercümeleri listelerinde bu eser Đsmail Hakkı Bursevî’ye (1137/1724) atfedilmektedir. Bu hata muhtemelen iki büyük âlimin de sahip olduğu el-Celvetî nisbesinden kaynaklanmaktadır. 121 “Elif-Lâm-Râ. Tilke âyâtü’l-kitâbi’l-mübîn. Đşbu sûre âyâtı şol i’cazda emri zahir veya meânisi vâdıha veya ânı tedbîr idene min ındillah idüğü mübeyyine âyât-ı kitabdır.243 Đnnâ enzelnâhu Kur’ânen ‘arabiyyen le’alleküm ta’kılûn. Đşbu Yusuf ve Yakub ve evladı ahbarını mütezammın kitabı Kur’ân-ı arabî olduğu halde inzal ittik tâ ki anda olanı fehm ve meânisini tedebbür idüb kasası bilmeyene tâ mu’cize idüğünü bile. Nahnü nakussu aleyke ahsene’l-kasas. Ya Muhammed! Biz sana kıssaların ahsenini zikr itdik. Ahseniyyeti şol vecihdendir ki kıssa-i Yusuf’da iber ve hikem ve nüket ve fevaid vardır ki anınla din ve dünya ıslah olunur. Ol siyer-i mülûk ve memâlik ve ulema ve mekr-i nisa ve ezay-ı a’dâya sabır ve anlardan hüsn-i tecâvüz ve ğayri fevaiddir. Bimâ evhaynâ ileyke heze’l-Kur’ân. Đşbu sûreyi sana vahyimizle, Ve in künte min kablihî lemine’lğâfilîn. Eğerçi andan evvel işbu kıssayı bilmezlerden isen de.”244 b) Sûrenin Son âyeti: “Lekad kâne fî kasasihim ‘ibretün li-üli’l-elbâb. Enbiya ve ümeminin veya Yusuf ve ihvesinin kıssalarında ukûl-i kâmile sahibleriçün mev’iza vardır. Mâ kâne hadîsen yüfterâ işbu Kur’ân ihtilaf olunur kelâm olmadı velâkin tasdîkallezî beyne yedeyhi lakin andan evvel nazil olan Tevrat ve Đncil ve sair kütüb-i münzelenin tasdiki oldu ve tafsîle külli şey’in ve her şeyin taafsili vardır ki umur-ı diniyyede ibâd ana muhtac olur. Ve hüden ve rahmeten li-kavmin yü’minûn ve dalaletten irşad u beyân ve azabdan emân vardır şol kavm içün ki anı tasdik ve mucibiyle amel iderler.”245 D. Gözübüyükzâde Đbrahim el-Kayserî ve’l-Kadr ve’l-Asr 1. Gözübüyükzâde Đbrahim el-Kayserî 243 s. 4. s. 5. 245 s. 115. 244 122 (1253/1837) ve Tercüme-i Sûre-i Duhâ Đbrâhim Efendi, Kayseri âlimlerinden derin bilgi sahibi ve velûd bir şahsiyettir. Tarikat-ı Muhamediye’yi şerheden Hâdimî nisbesiyle meşhur ve Hâdim müftülüğü yapmış Ebu Said Muhammed Efendi’nin en yakın talebesi olan ve bulunduğu bölgenin meşhur âlim ve fâzıl simalarından biri olan Büyük Hüseyin Efendi’den aklî ve naklî ilimleri tahsil etmiştir. Daha sonra müderris olarak uzun seneler talebe yetiştirmiş, icazetler vermiştir. 1253/1837 yılında Şevval ayının 18’inde 93 yaşında vefât etmiştir. Kabri Hâdim’dedir. Đbrâhim Efendi, çalışkan, birçok farklı sahada kalem oynatmış, kıymetli eserler bırakmış, birçok sahada kendini yetiştirmiş bir zât idi. Talebe arasında Gözübüyükzade lakabıyla anılır ve tanınırdı. Eserlerini şu şekilde sayabiliriz: a. Nebe’ Cüz’ü tefsîri, Türkçe bir tefsîrdir.246 b- Tercüme-i Sûre-i Duhâ ve’l-Kadr ve’l-Asr. Bu eserden biraz sonra bahsedeceğiz. c- Mecmûatü’l-kavâid, muhtelif ilimlerden bahseden 31 risâleyi içeren matbû’ bir mecmuadır.247 d- Mecmua. Kavâid-i külliyyeyi konu alan basılmamış mecmua, e- Risale fî hakkı’l-Merfûât, f- Takriru’l-Đstiâre, g- Şerh-i Đstiâre-i Isâm, Türkçe bir eserdir.248 246 Erciyes Ünv. Đlh. Fak. Ktp. no: 4656’daki, müellifin muhtelif risâlelerini bir araya getiren mecmuanın 1. sayfasında ifade edilmektedir. 247 Kayıtlarda Risale fî Hakkı Besmele ismiyle geçmektedir. Đlk risale bu isimde olduğu için kitabın ismi zannedilmiş olabilir. Bu eserde muhtelif konulara dair 30 aded risale mevcûttur. Birkaç risale ismi şöyledir: Hamdele, Salvele, Emmâ ba’d, Đsmü’l-işarât fî evaili’l-kütüb, Fi’l-Fark beyne’n-nazar ve’l-fikr, fî tahkiki’l-ilmi’l-Vacib Teâlâ, Fî tahkiki’l-meseli’l-Eflatoniyye… Mecmua Đstanbul’da Necib Efendi’nin taş destgâhında 1274 târîhinde basılmıştır. Erciyes Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Genel 4656 numarasında bulunmaktadır. Arapça ve 56 sayfadır. 248 Osmanlı Müellifleri, c. 2. s. 8; Bilmen, 425. Gözübüyükzâde, Mecmûatü’l-kavâid, Đstanbul 1274. 123 2. Tercüme-i Sûre-i Duhâ ve’l-Kadr ve’l-Asr a. Tercüme-i Sûre-i Duhâ Eserin başında talebe arasında Gözübüyükzade diye meşhur Đbrahim el Kayserî’ye aid olduğu kayıtlıdır. Gözübüyükzade, tefsîri yazmasının sebebini249 belirttikten sonra hemen tefsîre başlamaktadır. Zeki talebelerinden bir grubun ısrarları üzerine iki dünyada da faydası olması ümidiyle Türkçe tercümeye başladığını ifade etmektedir. Talebelerin istemelerinden dolayı Türkçe yazmış olmalıdır. Çünkü diğer eserlerini genellikle Arapça olarak yazmıştır. Sûrelerin tercümeleri ile öğrencilerinin Arapça öğrenmelerine yardımcı olduğu gibi derslerinde anlattığı usul kaidelerini uygulama ile gösterme fırsatı da bulmuş olmaktadır. Đbrahim Efendi sûrenin nüzul sebebini anlatarak tefsîrine şöyle başlamaktadır: “Hak sübhanehü ve Teâlâ, Habîb’ine ve Rasûl’üne kerametle tebşir ve müşrikînin ânın hakkında «Rabbisi anı terk etti ve bu’z etti» dedikleri nâmakule sözlerine red içün Habibini terk itmeyüb ve bu’z itmediğinin üzerine iki şeye kasem idüb buyurdu ki Ve’d-Duhâ, vakt-i Duhâ hakkıçün yani güneşin mürtefi’ olduğu vakt hakkiçün ki nehâr ol vakt kavî olur ve dahi ol vakitte Rabb-i Teâlâ Hazretleri Mûsâ aleyhisselama tekellüm idüb ve sehara secdeye ilka olunmuştur. Ve’l-Leyli, dahi gice hakkiçün izâ secâ ehli ya zalâmı sakin ve râkıd olduğu vakitde mâ vedde’ake Rabbuke Ya Muhammed! Rabbin senden vahy kat’ itmedi sana veda’ idüb seni terk iden kimsenin kat’ı gibi belki liecli hikmetin te’hir itti.” Müellif âyetleri kısım kısım tercüme ettikten sonra bütün olarak tekrar toplu bir tercüme daha yapar: “Ve vecedeke dâllen, dahi Rabin seni ukûlen mühtedi olmadığın şerâyi’den ğafil buldu fe hedâ derakab seni hidayet eyledi Kitab-ı Mübin’in muhtevi ve müştemil 249 “Zümre-i talibinden bir taife-i ezkiya sure-i Duha, sure-i Kadr ve sure-i Asr’ın tercümesin bu abd-i ahkardan defaatiyle ricalarında neyl-i ümniyye-i şeref-i dareyn recasıyla bedîü’l-beyân bir Türkî tercümeye ibtida olundu.” 124 olduğu menahic-i şerâyi’e Ve vecedeke dâllen fe hedâ Habibim kalb-i saadetini hikmet ve şerayi-i ahkamdan hâlî bulub ilham-ı tevfik ile sana hidayet ittim buyurur Allah.” Duhâ sûresi bu minval üzere 4 sayfa devam etmektedir. Cep-boy diyebileceğimiz bir ebatta küçük ve ince bir eserdir. Bu sûreden sonra Kadir sûresinin tefsîrine geçilmektedir. b. Tercüme-i Sûre-i Kadr Bu sûrenin tefsîrinde Gözübüyükzade birçok eserden nakillerde bulunmaktadır. Bunlardan tesbit edebildiklerimiz şunlardır: Đbn Hişam, Kadı Beyzavî tefsîri, Beydâvî’nin Şeyhzade haşiyesi, Kastallani’nin Buhârî şerhi, A’sam’ın Nebe’ tefsîri, Suyuti, Đbrahim el-Likai’nin Cevherü’t-Tevhid şerhi, Hadimi haşiyesi, Haşiye-i Hârîs. Đbrahim Efendi sûrenin ilk âyetlerinin tefsîrini uzun tutarak Kadr gecesinin zamanından, faziletinden, bu gecede Kur’ân’ın nüzulü ve bu nüzulün keyfiyetinden, meleklerin bu gecede yeryüzüne inmelerinden, inme sebebleri ve mü’minlere selam vermelerinden bahseder. Bu gibi nakli hususlar yanında dirayet yönünü de ihmal etmemektedir. Medrese talebelerinin ısrarla istemeleri üzerine yazmış olmasından olsa gerektir ki Gözübüyükzade bu eserinde gramer tahlillerine sıkça girmekte ve farklı vecihleri geniş bir şekilde izah etmektedir. Bir örnek verelim: Đlk âyet olan Đnnâ enzelnâhu fî leyleti’l-Kadr âyetindeki fî harf-i ceri üzerindeki farklı görüşleri ve muhtemel manaları serd ettikten sonra kendi tercihini yapar, harf-i ceri ta’liliye olarak alır, lâm-ı ta’liliye manası verir ve şöyle devam eder: “Bu tasrife göre nazm-ı şerifin manay-ı münifi innâ enzelnâhu Ben zât-ı azimüşşân azameti şanımla bazı Kur’ân inzal itdim. Ne ecliçün inzal ittim? Fî leyleti’l-Kadr leyle-i Kadr’in şerefini ızhar ecliçün ve şerefini hikemine menût bazı Kur’ân inzal itdim dimek ola Allahu sübhanehu a’lemu bi muradihi.” 125 Müellif yeri geldikçe Faide başlığıyla bazı açıklamalarda bulunur. Bunlardan ikisini örnek olarak buraya alıyoruz: “Fâide: Melâike-i kiramın ibadetlerinde sevab olmaz. Anların ibadetleri tab’î ve telezzüzidir. Lakin ibadetlerin mü’minlere hibe iderler. Đtdiklerinde sevab üzerlerine terettüb itmesi Haşiye-i Hâris’den müstefâddır. Allahu Teâlâ a’lem.”250 “Fâide: Hazreti Đbrahim aleyhisselam yedi tane melaikeye selam virmekle nar-ı Nemrud’dan selamet buldu. Baîd değildir ki leyle-i Kadr’de melaikelerin mü’minlere selamları ile nar-ı cehennemden selamet bulalar. Lakin ziyafet-i Đbrahim aleyhisselam melaikelere ıcl-i meşvî ile oldu idi. Bizlere selam viren melaikeler de bizlerden kalb-i meşvî taleb iderler. Yani hubb-ı mevâdd ile muhrak kalb taleb iderler. Kalb-i muhrak sahibine selam virirler, manası Şeyhzâde’den münfehimdir.”251 Kadr sûresi 16 sayfada tefsîr edilmiştir. Kadir sûresinden sonra ise Asr sûresi gelmektedir. c. Tercüme-i Sûre-i Asr Gözübüyükzade sûrenin başında, beş vakit namaz içerisinde neden ikidi namazına yemin edilerek başlandığını izah ederek konuya şu şekilde girmektedir. “Đkindi namazı hakkiçün. Salât-ı hamse beyninde bunu tahsis bi’l-kasem itdi ki bu salât Arab’ın ticaret ve iştigalleri vaktinde vaki’ olub edasında meşakkat-i kesire vaki olduğuna binaen, efdalü’l-a’mal eşakkuhâ252 fehvâsı üzre efdal-i a’malden olduğu içündür.”253 Müfessir iman edip salih ameller eden mü’minlerin nasıl olmaları gerektiğini, kimlerin bu sınıfa dâhil olduğunu genişçe anlattıktan sonra diğer âyetlerin tefsîrine geçer ve kendisini kurtarmış bir insanın başkalarını da kurtama vazifesinin olduğunu, 250 s. 14-15. s. 20 252 “Amellerin en faziletlisi en meşakkatli olanıdır.” 253 s. 22. 251 126 bunun önce genel olarak izah edildikten sonra önemine binaen bir dafa daha özel olarak ifade edildiğini izah eder. “Bundan sonra insanın kendi nefsinin ve ğayrinin mükemmeline müteallik olan şey zikrden sonra, ğâyet-i şerefi olduğuna binaen ğayrinin tekmiline müteallik olan şey tahsis ba’de’t-ta’mim tarîkiyle beyân idüb buyurur ki ve tevâsav bi’l-hak.”254 Bu son âyet-i kerimede insanlara şiddetli bir uyarı olduğunu, kendini kurtarmakla işin bitmeyeceğini hatta başkaları için uğraşmayanın kendisini de kurtaramayacağını söylemektedir: “Bu âyet-i kerimede vaîd-i şedid vardır. Şol cehennemden ki insan mücerred kendi nefsini tekmil itmekle necât bulmaz belki nasihatle ve emir bi’lma’rûf ve nehiy ani’l-münker itmekle, Allahu a’lemü bi murâdihi ve esrâri kitâbihi ğayrın şanına ihtimam dahi lazım olduğuna delalet ider.”255 Asr sûresi iki sayfada tefsîr edilmiştir. Kitapta birçok dizgi ve baskı hatası olması nedeniyle eksik harf ve yanlış kelimelere sıkça raslanılmaktadır. Duhâ, Kadr ve Asr sûrelerinin tercüme ve tefsîrinden oluşan 24 sayfa tutarındaki, hacmen küçük ama kıymet bakımından çok büyük değeri taşıyan bu eser, Ahmediye Camii imamı Hafız Mahmud Râcî tarafından, bir köşede kalarak unutulup gitmemesi ve müslümanların istifade etmeleri için, Ali şevki Efendi matbaasında 1287 yılının Receb ayının 25. günü bastırılmıştır.256 E. Muhammed b. Đbrahim ve Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yusuf ve Züleyhâ 1. Muhammed b. Đbrahim 254 s. 23. s. 23. 256 s. 24. 255 127 Kaynaklardan edindiğimiz bilgilere nazaran bu müellifin III. Murad Han devrinde yaşadığı ve babasının da Đbrahim isimli bir zât olduğu anlaşılmaktadır.257 Kitapta ‘Devr-i Sultan Murad Hân-ı Sânî geçmektedir. Hâlbuki te’lif tarihi 994/1585 olarak verilmektedir ki bu tarih III. Murad Hân (v. 1004/1595) zamanına denk düşmektedir. Muhammed b. Đbrahim, bu eserini Beyzavî tefsîrinden te’lif ve tercüme etmiştir. 2. Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yûsuf ve Züleyhâ Müellif Yusuf kıssası üzerine birçok kıymetli eserin yazıldığını bunların Türkçe olanlarının da bulunduğunu ancak bu eserlerin çok sanatlı nazımlar şeklinde olduklarından kendisinin de bu konularda Türkçe olarak yazılan eserlerde nazmı pek doğru bulmadığını, bu alanda nesrin daha güzel olacağını belirterek Hamdî’nin nazmı üzerine bir nevi şerh gibi olan bu eserini ilminin azlığına ve kudretinin yokluğuna aldırmadan “Her şerbette ayrı bir lezzet vardır” diyerek yazdığını belirtmekte ve şöyle demektedir: “Yusuf aleyhisselam bir kıssa-i ziba ve bir hikâyet-i bî-hemtâdır ki nazm ve nesr üzre bülağa-i arab ve fusaha-i acem risaleler tasnif ve üslub-ı gârîb üzre sihr ve icaza ve la mahâle gârîb makaleler telif edip gerçi fünün-u belağat ve füsun-u fesahat üzre müellefata ğayet ve mûsânnefata nihayet yoktur. Bâhusus Mevlana Kemal Paşazade ve Hamdî ve Yahya ve Çakrî rahimehumullahi Teâlâ Türkî ibaretle birer risale-i dil-pezir ve makale-i la-nazîr nazm idüb bi hadd maani-i bedia ilhak ve bi add sanayi-i acibe ilsak itmişlerdir ki kemal-i belağat-ı istiâratının hallinde ukul muzmahil olur. Amma nesr üzre olan Türkî nüshalarda bu hakir ânı dürüst bulmadığıma binaen nefes-i rahmânî gibi bir hitâb-ı ruhani belki ilham-ı rabbani ve işarat-ı sübhaniyle dil dâî ve cânib sâ’î oldu ki ol hikâyet-i bâ dirayeti Türki ibaretiyle bu ferid-i asr namına nesr idem. Gerçi Türki ibaretten ve melahat ve zerafetten dûr ve belağat-ı letafetten mehcûr ve erbab-ı kemal katında menfûrdu ve ben bende-i ser-efkende bu fende kalilü’lbidâ’a ve zelil-i bî-istitaayım... Bu cümle-i ile bu bende-i zelil nice risale tesvîd 257 Sicill-i Osmanî, II, 568. 128 ve ne gunâ nüsha temhîd ittim ki memdûd-ı enâm ve makbûl-i hâss ve âmm ola, amma «Her şerbetde bir lezzet ve her kâsede bir melâhat olub» ve mübtediler istima’ında temettu’ yolunu bulmağa kâbil mülahazasıyla bu hıdmeti mahz-ı saadet add idüb adem-i istitaat ve kıllet-i bidâ’attan ihtiraz ve ictinab itmeyüb fazl-ı Hakk’a tevessül ve lutf-ı Hudâ’ya tevekkül idüb edây-ı merâm ve sevk-i kelâmda Mevlana Hamdî rahmetullah eserince gidup ol kitab-ı müşkîn-nikabın elfaz-ı dürer-i bârîn vesile idüp ale vechi’l-icmal gudvetü erbabi’l- iclâl umdetü ashabi’l-ikbal hala Silahdâr-ı Şehriyar olan Halil Ağa dâme ulüvvehü Hazretlerinin nâmına ve muhtasarı risalenin itmamına ihtimam olundu. Ümiddir ki esrar-ı keramat-ı evliya ve himmet-i sulehay-ı etkiyâ itmamına muavenet ve müsâadet kıla!” 258 Müellif Muhammed b. Đbrâhim kitabına isim olarak ebced hesabıyla telif tarihini de bildiren Ahsen-i Kasas-ı Şerife ibaresini seçmiştir.259 Sûrenin âyetlerinin meallerini verdikten sonra tefsîrini yapan müellif bahis konusu ettiği âyetle ilgili olan Hamdî’nin nazmını vermekte ve daha sonra onun şerhini yapmaktadır. Kitabın girişinde sebeb-i nüzul için sekiz ayrı rivayeti nakleden müellif bu konuda rivayetlerin daha fazla olduğunu ancak naklettiği kadarını kâfi gördüğünü belirtmektedir. Birinci âyetin meali şöyledir: “Yani Ya Muhammed! Ben ol Huday-ı bî-niyâzım ki Kur’ân-ı Azim ve Kitab-ı Mübin’i lisan-ı Arab üzre vahy etmeği habibime va’d kıldım ki hikâyetlerin ahseni ve muhkemidir. Tahkik sana vahy olmazdan mukaddem sen kıssa-i Hazret-i Yusuf’tan gafil idin.”260 Bu âyetten sonra Âğâz-ı Kıssa-i Yusuf ve Züleyha başlığı261 altında Yusuf aleyhisselam’ın hayâtının anlatımına geçilmekte ve tafsilatlı bilgiler verilmektedir. Kitapta israiliyata genişce yer verilmiş Đbrahim, Đshak, Đsmail, Yakub, Yusuf 258 s. 3-5. “Ve bu kitab-ı ferhunde-meâbın ism-i mübareki ve tarihi Ahsen-i Kasas-ı Şerife virülüb ümiddir ki muhibb-i muhlislerin nehâdı bu kıssanın semâıyla ilâ âhiri’d-deverân mesrûr-ı handân ola.” s. 5. 260 s. 10. 261 s. 10. 259 129 aleyhimusselam ve başka birkaç Peygamberlerle ilgili bol miktarda kıssalar nakledilmiştir. Bu uzun tarihi malumattan sonra Nazm-ı Hamdî başlığıyla beyit veya beyitler yazılmakta ve bahsedilen noktaların tafsirine geçilmektedir. Er isen avrata inanma ahî! Avrat el attı enbiyâya dahî! beytinden sonra262 Rabga Hatun’un nübüvvet duasını hile ile Iys yerine Yakub’a isâbet ettirdiğini anlatmaktadır. Iys’ın Hz. Yakub’a kızgınlığını ise şu beyt ile anlatır: Anı katl etmeğe yemin etti, Ol dua için ana kin etti.263 Eserin sonunda kitabı telif etme gayesinin dünyada sevab kazanmak âhirette Peygamber Efendimiz’in Livâ-yı Hamd’i altında oturan mü’minlerden olabilmek ve kıyamette salihlerle beraber haşrolabilmek olduğunu bildirmektedir: “Bu risaleyi telifden maksat dünyada ecr ü mesûbata nail olmak ukbada taht-ı livayı Hatemün-Nebiyyin’de sakin olan müslimin ile hemnişin ola. Amin! Bizi salihler zümresi içerisinde haşr eyle! Ya Muîn!264 Muhammed b. Đbrahim, Kadı Beydavî tefsîrin’den çok istifade etmiştir. Vidinli Hafız Hüseyin Efendi, Maarif nazaretine bu eserin basılması için teklifte bulunmuş, teftiş hey’etinin tasdîkinden geçen eser II. Abdülhamid Han devrinde 1293 senesi Şa’ban ayının 15. günü Şevki Efendi matbaasında basılmıştır. Bu eser, bazı listelerde, “Galatalı Muhammed Efendi, Sûre-i Yûsuf Tefsîri” şeklinde zikredilir. 3. Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yusuf ve Züleyhâ’dan Örnek Metinler 262 s. 13. s. 13. 264 s. 313. 263 130 a) Müellifin tercüme ve tefsîr şekline bir misal olarak 101. âyeti verebiliriz: “Bir gece kenar-ı Nil’de Hazret-i Yusuf aleyhisselam seccade üzre namaza niyyet ve Vacibu’l-Vücud’a sücudla niyaza himmet ve dergâh-ı izzete arz-ı ubudiyet etti ki: Ey Hâlık-ı kevn ü mekân ve Ey Râzık-ı ins ü can! Bu abd-i bî-karârı diyar-ı Mısr’a şehriyar etmek mukadder ve ilm-i rü’yayı müyesser ettin, dar-ı dünyada ve mülk-ü ukbada dahi veliy-yi nimetim sensin bunca ihsan ve atâ cenabından bana i’ta olub geru avn u inayetin rica ve lutfundan hidayetin temenna ederim ki bu abd-i hassını tevhid ve ihlâs üzre akıbetim hayr edüp hüsni hatime ile ruhumu Đslâm ile teslim ettiğimde zümre-i salihine ilhak ve fırka-i müttakine ilsâk idesin.”265 b) Son âyeti ise şöyle tercüme ve tefsîr etmiştir: “Enbiya ve ümemin veya Yusuf ve ihvesinin kıssalarında ukul-i kamile için ibret vardır. Kur’ân-ı Kerim iftira olunur kelam olmadı velakin mukaddem nazil olan kütüb-i ilahinin tasdiki ve nasın din ü dünyada muhtac olduğu her şeyin tafsil ve beyânı oldu. Ve saliklere rehnümâ ve kavm-i mü’minine Allah Teâlânın hidayet ve tevhidi ve Peygamber -sallallahu teâlâ aleyhi ve sellem-’in nuriyle rahmet oldu.”266 Müellif eserini şu mısralarla bitirmektedir: Çün ahsen dedi bu kıssaya Hak, Tamam etmeğe ettim cehd-i mutlak. Buna ahsen deyicek Hak Teâlâ, Kimin ne zehresi var kim diye Lâ. Ümid-i mağfiret idüb Hudâ’dan, Tamam ettim bunu bervechi ashen.267 265 s. 302. s. 313. 267 s. 314. 266 131 F. Anonim, Tefsîr Tercümesi: Âyetü’l-Kürsî Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr, Kevser Sûreleri Bu eser Tefsîr Tercümesi adı altında Âyetü’l-Kürsî, Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr, Kevser sûreleriyle birlikte namazda okunan diğer dua ve tesbihlerin tercüme ve tefsîrlerini ihtiva etmektedir. Müellifi hakkında hiçbir açıklayıcı not veya en azından bir ipucu bulunmamaktadır. Kitabın baş tarafında namazdaki huşû’un nasıl sağlanacağını, namaz kılan kimsenin ezanın okunuşundan, abdest alışından namazını bitirene kadar hangi duygu ve düşünceler içerisinde olması gerektiğini âyet ve hadislerle istişhat ederek anlattıktan sonra ihlâsın ehemmiyetinden bahsederek ancak ihlâslı amellerin kabul görüp sahibine fayda sağlayacağını ifade etmektedir. Ebu’s-Suûd’dan nakilde bulunan eser sahibi Âyete’l- Kürsî’nin tefsîrine başlar. Akabinde sırasıyla Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr, Kevser sûrelerinin; Sübhaneke, Kunut, Tahiyyât, Salli Bârîk dualarının tefsîrlerini yapar. Bu tefsîrler, tefsîrî tercüme diyebileceğimiz türden geniş ve rahat tercümelerdir. Daha sonra namaz esnasında rükû ve secdelerde ve bunların araların yapılmakta olan tesbihâtı açıklar. Seyyidü’l-istiğfar duasının tercümesinden sonra bir kimsenin şakîler defterinden ismini sildirmesinin yolunu beyân eder. Namazdan sonra okunmasını tavsiye ettiği Arapça bir dua ile eserini tamamlar. Eserin başlangıç cümleleri şöyledir: “Malum ola ki namazı huşû’ ve hudû’ üzere edâ eylemek oldur ki; ezan okunduğu vaktin Đsrâfil -aleyhisselam- mevtâyı ihyâ için sûru nefh ettiğini fikr eyliye. Halk yerlerinden kalkup abdest alup mescide gelmek kaydında olduklarını, kabirden kalkup mahşer yerine gitmelerini fikr eyliye... rükûda kıyâmet günü Rabb teâlâya rükû’ olunsa (Ve ‘aneti’l-vücûhu lil-Hayyi’lKayyûm)268 ve secdede kıyâmet günü Allah teâlâ hazretlerine secde olunsa gerektir amma mütekebbirler ve müşrikler secde edemiyeler anları dahi fikr eyliye. Ve yüd’avne ile’s-sücûdi felâ yestatî’ûn.269 268 269 Taha, 111 Nûn, 43. 132 Bilmek gerektir ki her amel Rabb Teâlâ hazretlerine arz olunur. Rızâen lillah kalbiyle ve ihlâsıyla olan amel, zikr ve tesbih sâğ meyve misali arz olunur ve gaflet ile olan ibadet, zikr ve tesbih çürük yemiş gibi arz olunur. Ğayri a’zanın ibadeti dahi ona göre her biri bir nesne sûretinde arz olunur.”270 Namaz içinde her rek’at için bir rükû’ varken niçin iki secde oluğu konusunu şöyle izah eder: “Bir rükû’ itmek kulluk da’vasın itmektir. Yani bir teke taparım dimektir. Şer’-i şerifte şahit iki olmayınca da’va kabul olmaz. Secde iki olduğuna sebeb oldur ki evvelki secde farzdır, ikinci secde yakınlıktır. Nitekim Rabb Teâlâ buyuruyor: Ve’scüd ve’gterib 271 Tefsîr Tercümesi’nden Örnek Metinler Müfessir bu sûrelerin tercüme ve tefsîrini yaparken aynı metod ve üslubu kullanmıştır. Bu bakımdan örnek olarak sadece Đhlas sûresini veriyoruz : “Kul hüvellahü ehad. Eyt ya Muhammed ol Allah’a ki ben taparım. Birdir, şerîki ve nazîri yoktur. Allahu’s-Samed, yani Allah Teâlâ yemez ve içmez. Lem yelid, yani kimse doğurmadı kim milkini miras yeye. Ve lem yûled, ve dahi kimseden doğmadı kim anası olup âna miras kala. Ve lem yekün lehü küfüven ehad, yani âna denkdâş ve âna benzer kimse olmadı kim ululukta âna gâlib ola.”272 Kitap 1303 târîhini taşımaktadır ki basım târîhi olsa gerektir. 22 sayfadır. G. Giridli Sırrı Paşa ve Sûre Tefsîrleri 1. Giridli Sırrı Paşa 270 Đstanbul, 1303, s. 3-4. Alak, 19. s. 4. 272 s. 7-8. 271 133 Sırrı Paşa Osmanlı vezirlerindendir. Girit’te Kandiye kasabasında, Konya’dan Girit’e göçen bir Türk ailesine mensup olan Salih Tosun Efendi’nin oğlu olarak 1260/1844 tarihinde dünyaya gelmiştir. Sırrı Paşa, medrese tasilini ikmal ettikten sonra Mahkeme-i Şer’iyye kâtibi olmuş, sonra vezirlere Dîvân Kâtibi olmuştur. Bu arada Hekim Đsmail Paşa’nın kızıyla evlenmiştir. 1284/1867-68’de Yanya mektupçu muavini, 1285’de Aydın mektupçu muavini, bir yıl sonrra Prizren mektupçusu, üç yıl sonra da Tuna mektupçusu olmuştur. Daha sonra Vidin mutasarrıfı olmuştur. Karasi, Trabzon, Kastamonu, Ankara, Sivas, Diyarbakır, Adana, Bağdat valiliklerinde bulunmuştur. Vidin mutasarrıflığı sırasında askere erzak temini hususundaki gayretlerini takdirle karşılayan Plevne kumandanı Gazi Osman Paşa’nın padişaha arz etmesi üzerine, Bağdat valisi iken kendisine vezirlik rütbesi verildi. 1307/1889-90’da tekrar Diyarbakır valisi olduktan sonra 1312’de hastalığı dolayısı ile Đstanbul’a gelmiş ve 1312’de vazîfesinden istifa etmiştir. 23 Cemaziyelahir 1313/11 Aralık 1895’de kalb rahatsızlığından tedavi görmekteyken vefat etmiştir. Sultan Mahmud türbesi haziresinde medfundur. Paşa, vazîfede bulunduğu vilayetlerde daima faydalı eserler meydana getirmeye çalışmış, yollar yaptırmıştır. Trabzon valiliği sırasında Samsun, Giresun ve Ordu’dan iç kesimlere yol bağlantısı sağlamıştır. Bağdat valiliği sırasında, halen kullanılmakta olan Sırrıyye Barajı’nı yaptırmıştır. Hindiyye seddinin inşası ve Hille kanalının açılmasında mühim yardımları olmuştur.273 Âlim, edib, şair, gayretli ve tedbirli bir zâttır. Azil yüzü görmemiş, sert mizaçlı iyi bir devlet adamıdır. Đlim ve fazilet bakımından benzersiz bir şahsiyettir. Kıymetli eserler vücuda getirmiş, Kur’ân-ı Mübin’in bazı sûrelerine metin bir üslub ile Türkçe tefsîr yazmıştır. Bu eserler muhtasar müfid birer tercüme ile izahtan ibarettir. Bu zâtın güzide şiirleri de vardır. Şiir ve inşası makbul olmakla birlikte nesri nazmından üstün görülmüştür. Şu beyitler bu cümledendir: O nihâl-i bâğ-ı işve sana da eder temayül, Ana gönül ne âh edersin buna rûz-gâr derler. 273 Cemal Kurnaz, Giritli Sırrı Paşa Hayatı, Eserleri, Şiirleri, Đstanbul, 2001. 134 Zalimlere mehl olmasa matlub-u ilahi, Bir demde yakar âlemi mazlumların âhı, Kâfi bana bilmek beni hiç bilmesin âlem, Zira büyük âfettir o şöhret neme lazım. Sırrı Paşa’nın eserleri şunlardır: a. Sırr-ı Kur’ân, b. Ahsenü’l-Kasas, c. Sırr-ı Furkân, d. Sırr-ı Tenzil, e. Sırr-ı Meryem, f. Sırr-ı Đnsan, g. Sırr-ı Đstivâ (Bunlar metin bir üslub ile yazılmışTürkçe muhtasar tefsîrlerdir). h- Şerhi Akaid ile Hâşiyelerinin Tercümesi, ı- Nakdü’l-kelam fî âkaidi’l-Đslâm, i- Ârâü Milel, k- Nûru’l-hüdâ limen ihtedâ (Ekanim-i selâsenin butlanına, eldeki Đncillerin muharref olduğuna dairdir). l- Rûh, (Ruh hakındaki görüşleri açıklayan bir risaledir.) m- Ğalatât, (Đbn Kemal’in Ğalatat risalesine bazı maddelerin ilavesinden meydana gelmiş bir eserdir. Bunun hakkında Münif Paşa’nın muhakemeli bir takrizi vardır.) n- Tabakâtü’l-müfessirîn (Muhtasar bir eserdir.) o- Mektûbât, (Resmi ve ğayr-i resmi birtakım mektubları ihtiva eder.) Ö- Rü’yet-i Bârî hakkında risale, 135 p- Numûne-i adâlet.274. 2. Sırr-ı Kur’ân, Ahsenü’l-Kasas, Sırr-ı Meryem, Sırr-ı Furkân a. Sırr-ı Kur’ân Sırrı Paşa, üç ciltlik bu eserini Fahrettin Razi’nin Mefâtihu’l-ğayb isimli tefsîrinin ilk bölümlerinden Ankara valiliği yıllarında tercüme etmiştir. Bu hususu kitabın isminin hemen altına koyduğu “Fahr-i Râzi tefsîrinden mütercem” ibaresiyle ifade etmiştir. Mukaddimesinde, Razi’yi medheden mütercim, kendisinin de dini kitapları okumaya ve mütalaa etmeğe çok rağbeti ve aşırı bir arzusu olduğunu belirtiyor. Sırrı Paşa, takıldığı yerlerde manen kendisine yardım edildiğini ve bundan sonra tercümenin su gibi akıp gittiğini şu ifadeleriyle anlatmaktadır: “Tercüme-i sâlifü’z-zikr ile meşgul olduğum leyâlî-i tenhâyîde, gâh ve bîgâh musâdif-i zalâm-ı tereddüd ve iştibah oldukça, derhal karşımda tecelliye başlayan, nûr-ı nazar-ı feyz-eser hazret-i hilâfet-penâhi, emin-i vahy-i ilahî gibi bana irâe-i minhâc-ı hüda ve hall-i rumuz-ı mana ider idi. Đşbu tecelliyât-ı kudsîâsâr, keşf-i râh-ı savâba medâr olarak tahrir-i murâdda hâmem, misal-i âb-ı revân, cedâvil-i sutûrda akar giderdi.” Birinci bölümde, Fatiha’nın ihtiva ettiği ilimleri özet olarak açıklamaya başlayarak tefsîr tercümesine girmiş olmaktadır. “Sûre-i Fatihanın mutazammın olduğu ulumu alâ sebili’l-icmâl beyân ider” Đkinci cilt de besmele hakkındaki bahislerle başlamaktadır. Bu eser Sırrı Paşa’nın telifi olmadığı için örnek metinlerimizi ve müellifin usul ve üslûbuyla ilgili alıntılarımızı bundan sonraki esrlerine bırakmış bulunmaktayız. Bu eserlerden yapacağımız alıntılarla aynı zamanda mütercimin tercüme etmede takip ettiği yöntem de ortaya çıkmış olacaktır. 274 Osmanlı Müellifleri, II, 246; Sicill-i Osmanî, V, 1507-1508; Bilmen, 448; Ekrem Gülşen, Giritli Sırrı Paşa ve Tefsir Đlmindeki Yeri, Đst. 1992, s. 18-22. (M.Ü. Sosyal Bilimler Ens. Y. Lisan Tezi) 136 Kitap Đstanbul’da 1302 tarihinde Şirket-i mürettibiye matbaasında üç cild halinde basılmıştır. 280+240+287 sayfadır. Bir nüshası M.Ü Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi’nde Hakses Bölümü 225 numarada bulunmaktadır. b. Ahsenü’l-Kasas Yusuf sûresinin ve genelde de Kur’ân-ı Kerim’in mana ve lafız olarak nasıl bir mucize olduğuna ve Kur’ân okuduğunda aldığı edebi ve manevi hazları anlatarak eserine başlayan Sırrı Paşa mukaddimenin sonunda Abdülhamid Han’a şükranlarını sunarak ve dualar ederek tefsîrine giriş yapmaktadır. Sûrenin nüzul sebebini anlattıktan sonra bütün tefsîrlerde rastladığımız meşhur ve malum besmelenin Kur’ândaki konumu ile ilgili görüşlere yer vererek tercüme ve tefsîri yazılacak âyeti kaydeder ve Hulasa-i meal-i münifi başlığıyla tercümeyi yazar. Tercümede müfessirlerin farklı görüşlerini verdikten sonra dipnot ile mesela “Đmam Fahreddin Razi böyle mana vermiştir.” diye belirtir. Bu bölüm bittikten sonra Tefsîr ve Đzah bölümüne geçer ve burada rivayetlerle ve dirayet ile tefsîr yapar. Yusuf sûresinin başındaki huruf-ı mukattaa sebebiyle bu konuya girmiş ve konuyu etraflıca ele almıştır. Usul-i Fıkh’taki elfaz bahsine girerek lafızların vuzuh ve hafa itibârîyle manaya delâletleri konusunu ele alır ve uzun bir bahis yazar. Kelimelerin izahlarını yaptığı bölümlerde daha çok Mehmed Zihni Efendi’nin Muktedab’ını kullanır ve uzun nakillerde bulunur. Đ’caz-ı Kur’ân konusuna devamlı vurgu yapar. Kelime kelime tefsîr denilebilecek bir tarz takib eden Sırrı Paşa, âyetin kelimelerini veya bir kaç kelimeden oluşan grupları sıra ile ele alarak açıklanması gereken lafızları izah eder, kelimelerle bağlantılı konulara girerek uzun parantezler açar275, bu geniş yelpazedeki mevzuları işlerken de birçok farklı kaynaktan nakillerde bulunur. 275 Mesela isabet-i aynın hak olduğunun isbatı gibi: Đstanbul, 1309, c. 3 , s. 60. 137 Sırrı Paşa, zaman zaman Đşarat-ı latife başlığıyla bazı inceliklere Đşâret etmektedir: “Đşâret-i latife: Hakikat Kelamullah kelamiyyetinde huruf, asvât, lügat kisvesinden münezzeh ve muarrâdır. Lakin halk-ı âlem meâni-i Kelamullah’ı teakkul ve tefehhümde kisve-i huruf ve lügate muhtaç olduğundan hitab-ı ilahi peygamberân-ı zişanın meb’us oldukları akvâmın tekellüm ettikleri elsine ile vâki olmuştur.”276 Burada Allah’ın konuşmasının harflere, seslere ihtiyacı olmadığını ancak insanların anlayabilmeleri için bunların kullanıldığını belirttikten sonra Kur’ânKelamullah tartışmasına girerek yeterli bilgiyi vermiştir. Yeri geldikçe gramer açıklamalarına da girmekten geri durmayan müellifin tefsîrinde kullandığı bir rivayet ile alâkalı gramer açıklaması şöyledir: “Buradaki (iy) kelimesi (ne’am) gibi huruf-ı tasdiktendir. Lakin (iy) kasemle beraber müsta’meldir.”277 Birinci cild 204 sayfa, ikinci cild 372 ve üçüncü cild 470 sayfadan ibarettir. Bu eser Đstanbul’da 1309 tarihinde Şirket-i Mürettibiye Matbaası’nda basılmıştır. Ahsenü’l-Kasas’tan Örnek Metinler a) Üçüncü âyetin Tercüme ve Tefsîri “Ya Muhammed! Bu sûre-i kerimeyi sana vahyimizle biz kıssaların ahsenini sana zikr eyledik. (Yahut) kıssa-i Yusuf’u -aleyhisselam- biz sana ahsen-i beyân ile tebyin eyledik. Eğerçi andan evvel bilmezlerden idiysen de. Yani kıssa-i Yusuf -aleyhisselam-’ı müştemil olan sûre-i kerimeyi biz sana vahy eyledik. Zira andan mukaddem kıssa-i mezkure senin ne hâtır-ı pâkine hutur 276 277 I, 34 ‘eyvallah’ kelimesinin bu kullanımdan alınmış olması muhtemeldir. 138 etmiş ne de kimseden gûşezdin olmuş idi. Halbuki şu eşrarın suallerine karşı lazımü’l-istihzar idi.” 278 b) 68. âyet Sırrı Paşa’nın kullandığı dili ve tercüme tekniğini daha iyi anlamak için bir misal daha nakledelim: “Vakta ki pederlerinin kendilerine emr buyurduğu üzre müteferrik kapulardan şehre dahil oldular, gerek Yakub -aleyhisselam-’ın bu babdaki re’yi, gerek anların o re’yde pederlerine ittibaları kaza-i ilahiden hiç bir şeyi kendilerinden def’ iden olmadı. Lakin Yakub -aleyhisselam-, o re’yiyle nefsinde muzmar olan şefkati, oğullarının bed-nazara uğramalarından ittiği ihtizarı ızhar idüb, anlara müteferrikan şehre dahil olmalarını tavsiye buyurmuş oldu. Hakikat, Yakub -aleyhisselam- bizim ana vahy ile bildirdiğimiz ilmin sahibidir ki kendi tedbirine aldanmayub yine bize tefviz-i emr eyledi. Lakin ekser nâs sırr-ı serbeste-i kaderi bilmezler. “Hazer, kaderi men‘ ider” sanırlar.”279 c. Sırr-ı Meryem Sırrı Giridi, bu eserinin birinci cildinde Zekeriyya -aleyhisselam-’ın kıssasını tefsîr etmiş ve bunu birinci cildin kapağında ifade etmiştir. Âdeti olduğu üzere bir münacat ile başlayan müellif, padişaha medhiyede bulunarak bir mukaddime kaleme almıştır. Bu mukaddime 10 Teşrinisani 1308 tarihli olduğundan dolayı eser basıldığı tarihten üç yıl önce kaleme alınmış olmaktadır. Kitabın kapağında bulunan “münderecatının tefâsir-i şerifeye mutabakatı, ulemay-ı kiram tarafından tasdik buyrulmuştur” ibaresi müellifin ilim sahasındaki maharetini ve ulema arasındaki konumunu göstermesi bakımından mühim bir göstergedir. 278 I, 58. III, 72. “Hazer, kaderi men eder sanırlar” cümlesini, “Sakınıp tedbir almak, kaderin gerçekleşmesini engeller, diye zannederler” şeklinde çevirebiliriz. 279 139 Müellif, eserinin başına Tabakat ve Adab-ı Müfessirin adıyla bir bölüm koymuştur. Sahabe tabakasından başlayarak beş tabaka yazmış her tabakadan birkaç kişi hakkında bilgi vermiştir. En son Mekki b. Ebi Talib‘i (v. 437) anlatmıştır. Tabakalardan sonra Adab-ı Müfessirin bölümünde müfessirin bilmesi gereken ilimler ve tefsîrde dikkat etmesi gerekli hususlar anlatılmıştır.280 Asıl tefsîr bölümüne geçen müellif, sûre’nin tanım ve tarifiyle konuya girer. Sûrenin tanımı ve haddi şöyledir: “bir tâife-i müterceme, tabir-i diğerle bir kıt’a-i müstakile veya ayat-ı mahsusaya denir.” Tercümenin tanımını ise şu şekilde yapmaktadır: “fi’l-asl bir lügati lügat-i diğerle tefsîr demektir.” Sırr-ı Kur’ân adlı eserine aıflarda bulunan Sırrı Paşa, huruf-ı mukattaât konusuna girer, Razi’den, Beydâvî’den nakillerde bulunur ve âyetlerin tercümelerini farklı kıraatlere göre değişiklikleriyle beraber verir. Sırr-ı Meryem’den Örnek Metinler a) Đstiazenin tercümesi “Rahmet-i Rahman’dan mübe’aad (dûr), cânib-i âsumândan mermiy (mehcûr) olan şeytandan Allah’a sığınırım dimektir. Teavvüzde hikmet, isti’zan ile kar’-ı bâbdan ibarettir.” b) 10. âyeti şu şekilde tercüme etmektedir: “Alâmetin odur ki mütevâliyen üç gün üç gece gayrullaha hitâb, mâsivallaha iltifat itmeyesin diye hitab-ı izzet sadır oldu.” Âyete bu şekilde meal verildikten sonra, rik’a yazı ile tefsîr notu bulunmaktadır: 280 Damadı M. Ali Aynî, bu bölümü ayrı bir kitapçık şeklinde 22 Nisan 1312 Haydarpaşa, kayıtlı bir takdimyazısı ile bastırmıştır. Takdim yazısında, bu eserin Sırr-ı Meryem için mukaddime makamında yazılmış olduğunu ancak Sırr-ı Meryem basılmaya hazır olmadığı ve hazırlanmasının uzun vakit alacağı tahmin edildiği için Sırrı Paşa’nın muhib ve takipçilerine bir hediye olmak üzere ayrı basılmış olduğunu söylemektedir. Tefsir ilmini şöyle tarif eder: “Elfaz-ı Kur’aniyyenin keyfiyyet-i nutkundan, medlülât-ı lügaviyye ve ıstılahiyyesinden, ahkâm-ı efradiyye ve terkibiyyesinden, hâl-i terkibde elfaz-ı mezkureye mahmul olan me’âni-i sâneviyyesinden, marifet-i neshten, sebeb-i nüzulden mübhemi muvaddıh kıssalardan bahs eyler”.(s. 1) Gayet muhtasar bir kitaptır. Küçük boy 30 sayfadır. 140 “Bu, seh rûz u şeb ile de merâtib-i mâsivallaha işâret buyruluyor ki onlar da üç mertebedir; cemâdât, hayvanât, ruhâniyât. Đmdi ruh, masivallaha adem-i iltifat ile zât-ı akdes-i Hudâ’ya tekarrüb ittiği vakt, Cenâb-ı Allah dahi kendi nuru ile taze hayat bulan ve dil-zendeden ibaret olan ğulâmın mevhibesiyle ruha tekarrüb etti.” Sırr-ı Meryem, Đstanbul’da Vilayet matbaasında 1311 tarihinde basılmıştır. Bu eserin ikinci baskısı ise hemen bir yıl sonra 1312’de aynı matbaada gerçekleştirilmiştir. Bu kitap zamanında büyük bir ilgiye mazhar olmuş, Sırrı Giridi’nin takipçileri denebilecek bir okuyucu kitlesi oluşmuştur.281 d. Sırr-ı Furkân/Tefsîr-i Sûre-i Furkan Sırrı Giridî, önceki eserinde göstermeye calıştığımız metod ve usul üzere bu kitabında da devam etmiştir. Kitabın başına şiir gücünü kullanarak duygulu ve içli bir Münacat koymuş ve peşinden zamanın Padişahı II. Abdülhamid Han’a dua ederek başlangıçta bulunmaktadır. Yüce Allah’ın Kur’ân-ı Kerim’i Peygamber Efendimiz’e, bütün insanları ve cinleri uyarmak için indirdiğini söyleyen Sırrı Paşa’nın ne kadar geniş ve rahat bir tercüme yaptığı ve ifade olarak da sanatlı ve şaşaalı bir üslub kullandığı açıkça görülmektedir. Sırrı Giridi bu geniş ve rahat tercüme ile de kalmayıp Tefsîr ve Đzah diye bir bölüm açarak âyet-i kerimeleri kelime kelime tefsîre tabi tutar, bu kelimeler üzerinde Tedkikât-ı lügaviyye başlığı ile müfredat çalışmalarına dalar, ve bir çok farklı alanları bir araya getirerek okuyanların istifade edecekleri sağlam ve güvenilir tefsîrler meydana getirir. 281 Tabakat ve Adab-ı Müfessirin, Đstanbul, 1312, s. 1. 141 Bursevî ve benzeri müfessirlerden uzun nakillerine raslanabileceği gibi Mesnevî gibi edebi eserlerden de sık sık alıntılarda bulunmaktadır.282 Sırrı Giridi, nakil yapılması gereken yerde bunu gerçekleştirdiği gibi yorumlanması gereken yerlerde de dirayetini ortaya koymaktan çekinmeyerek adeta Rivayet ve Dirayet yolu dediğimiz aklî ve naklî tefsîr metodlarını birlikte kullanmaktadır.283 Kitap 1309 senesinde yazılmıştır. Đkinci cildin sonunda kitabın yazıldığı târîhle alakalı şu bilgiler yer alıyor: “Evâili Adana’da, evasıtı Kerbelâ-yı Muallâ ile Medinetü’s-Selam’da, evahiri şehr-i şehir-i Âmed’de keşide-i zertâr-ı tahrir olan bu tefsîr-i sehlü’ttakrir, Hicret-i seniyye-i nebeviyyenin 1309 sene-i kameriyyesi Cemadiye’lAhiresinin 27, ve 1270 sene-i şemsiyyesi Kanun-i saninin 15. gicesi saat üç buçukta bi avnillahil Meliki’l-Kadir hitam-pezir olmuştur.” Ayrıca Sırr-ı Furkan’ın baş tarafına birçok âlim takriz yazmışlardır. Kitaba takriz yazan kimseler şunlardır: 1- Lebibzade Muhammed Subhi 2- Abdülhamid Hamdi Harputi 3- Karadaği Mahmud Efendi 4- Adanalı Muhammed Nuri 5- es-Seyyid Mirza Ebu’l-Kasım et-Tabatabai 6- es-Seyyid Mustafa Nuri Bu takrizlerin tamamı Arabça olarak kaleme alınmış ve kitabın ne kadar kıymetli olduğundan bahsedilmiştir. Bizim görebildiğimiz nüsha 3. baskı olup Dersaadet’te 1312 tarihinde tab’edilmiştir. Birinci cild 316, ikinci cild 309 sayfadır. 282 283 Sırrı Paşa’nın kullandığı kaynakları için bkz. Gülşen, s. 24-45. Rivayet ve dirayet yönü için bkz. Gülşen, s. 49 ve devâmı. 142 Bu tefsîrden örnek olarak sûrenin ilk âyetinin tercüme ve tefsîrini buraya alıyoruz: “Hulasa-i meal-i münîfi: Tenezzüh ve tekaddüs itmiştir o zât-ı ecell ki Furkan-ı celili bende-i ahlası, nebiyy-i ehassı, habib-i edibi, safiyy-i lebibi Muhammed Mustafa’ya (sallallahu Teâlâ aleyhi ve sellem) tenzil eyledi ta ki cenab-ı risalet-meabları yahut nefs-i Furkan nezir-i kâffe-i efrad-ı ins ü cân olsun.”284 H. Mehmed Fevzî Efendi (1242/1826-1318/1900) ve Risâle-i Rûhu’s-Salâh Đle el- Havâssu’n-nâfia fî tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa 1. Mehmed Fevzî Efendi Bir Türk müfessiri olan Mehmed Fevzî Efendi, Tavas ilçesine bağlı Yarangüme kasabasında doğmuştur. Đbtidai tahsili Mevlana Hâdimî’nin torunu Said Efendi’den, istikmal’i Mağnisalı (Manisa) Hacı Evliyazade Ali Efendi’dendir.285 Memleketinde ve Manisa’da tahsilini tamamladıktan sonra Đzmir ve Đskenderiye’de tefsîr okutmuş, Hicaz’a gitmiş ve iki yıl Mekke’de kalarak Kâbe’nin komşusu olmuştur. Kâbe’nin yanında tefsîr derslerini Arapça olarak takrir etmiş ve hac menasikini de Türkçe olarak anlatmıştır. Sonra Manisa’ya dönmüş, ardından Edirne’ye gidip orada yirmi sene kalarak ilim neşrinde bulunmuştur. Edirne’de üç medrese yaptırmış, bir müddet müftülük de yaptıktan sonra istifa ederek Đstanbul’a gelmiştir. Bu müftülüğü sebebiyle ulema arasında “Edirne Müftüsü” olarak şöhret kazanmıştır. 1297 senesi Ramazan’ında Kudüs-i Şerif’te halka verdiği vaazlardan müteşekkil olan Arapça Kudsiyyü’l-ferah fî tefsîri Elemneşrah isimli eserinde 20 yıl ilimle uğraştığını Edirne’de iki defa icazet verdiğini bununla beraber hiçbir zaman avamın eğitimiyle meşgul olmaktan uzak kalmadığını bildirerek 41 yıldır her Ramazan nerede olursa olsun devamlı olarak va’z ve irşad vazîfesini yerine getirdiğini ifade etmektedir. Tesirli va’z ve dualarıyla meşhur 284 Đstanbul, 1312, I, 14. Sırrı Paşa’ya ait, Sırr-ı Kur’an’ın hulâsası mahiyetindeki Sırr-ı Tenzil, Đnsan suresinin tefsiri olan Sırr-ı Đnsân ve Sırr-ı Đstivâ isimli tefsirlerin isimlerini vermekle iktifâ ediyoruz. Zira müellifin metodu farklılık arzetmediği için zikrettiğimiz eserler misal olarak kâfîdir. 285 Bkz. Osmanlı Müellifleri, I, 248. 143 olmuştur.286 Tefsir ve diğer ilimlere dair yayımlanmış yetmiş beş eseriyle yazma halinde iki küçük risalesi mevcuttur.287 Çoğu tefsîrle ilgili olmak üzere bazı eserleri şunlardır: 288 a. Tefricü’l-kalak fî tefsîri Sûreti’l-Felak (Đst. 1285) 102 sayfa, Arapça. b. Kudsiyyü’l-irfân fî tefsîri Sûreti’n-Necm mine’l-Kur’ân (Đst. 1304). Kudüs’te Kadı olarak bulunuşunun ikinci yılında yani 1298’de yine Ramazan ayında, önce vaaz olarak halka anlatılan bu sûre tefsîri, Đstanbul’da Şirket-i Sahafiyye-i Osmaniye matbaasında 1304 yılında 140 sayfalık bir kitap halinde basılmıştır, dili Arapça’dır. c. Tesyirü’l-fülk fî tefsîri Sûreti’l-Mülk (Đst. 1307). 104 sayfa, Arapça. d. Kudsiyyü’l-ferah fî tefsîri Elemneşrah (Đst. Ts.), 51 sayfa Arapça bir eser. e. Mesiru’l-halâs fî tefsîri Sûreti’l-Đhlas (Đst. 1309). 69 sayfa, Arapça. f. el-Havassü’n-nâfia fî tefsîri Sûreti’l-Vâkı’a (Türkçe), Đst 1313. 19 sayfa Türkçe. g. Nücûmu’l-ihtida fî rucûmi’l-a‘dâ (Đst 1315). 32 sayfa Türkçe. h. Kudsü’l-Mesnevî. Arapça. i. el-Ünsü’l-mânevî fî şerhi Kudsi’l-Mesnevî (Đst. 1299). 296 sayfa Farsça. k. Rûhu’s-Salât Risalesi. Namazda okunan âyet, tehlil tesbih ve duaların anlamları bilinmedikçe namazın hakikatine ermenin mümkün olmayacağını söyleyerek bunların meallerini verir.289 1318 târîhinde Đstanbul’da irtihal etti. Fatih camii şerifi haziresinde medfundur. Fevzî mahlaslı Divan’ı da vardır.290 286 Bilmen, 449. Turgut, Ünlü Müfessirler ve Tefsirleri, ‘Fevzi Efendi’ maddesi. 288 Ali Turgut Mûsâ Kazım Efendi’nin Safvetü’l-Beyân fî Tefsiri’l-Kur’an adlı tefsirini Mehmed Fevzi Efendiye izafe etmektedir. 289 Diğer eserleri için bkz. Yılmaz, Ömer, Edirne Müftüsü Mehmed Fevzî Efendi, Ankara 2008, s. 82-122. 290 Osmanlı Müellifleri, I, 249. 287 144 Fevzi Efendi Türk edebiyatında Hz. Peygamber’le ilgili en çok eser veren müelliflerden biri olduğu gibi sadece na’tlardan müteşekkil divan tertip eden birkaç şâirden biridir. Türkçe, Arapça ve Farsça birer mevlid yazmasından mevlide karşı husûsî bir alâkasının olduğu anlaşılmaktadır. Fevzi Efendi çeşitli vazîfelerle Osmanlı coğrafyasının büyük bir kısmını dolaşmış, ulema ve devlet adamlarıyla dostluklar kurmuş, halkı ve talebeleri yakından tanımış bir Osmanlı aydınıdır. Bulunduğu vazîfelerde bir yandan eğitim için ihtiyaç duyulan eserleri telif etmiş, bir yandan da ders okutmuştur. Hatta okutacağı birçok dersin kitabını bizzat kaleme alıp yayımlamıştır.291 2. Risâle-i Rûhu’s-Salâh Đle el-Havâssu’n-nafia fî tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa a. Risâle-i Rûhu’s-Salâh Mehmed Fevzi Efendi, bu risalesinin mukaddimesinde, namaz kılan ve duâ eden kimseleri ikiye ayırarak bir kısmının okuduğu sûrelerin ve duaların mânâlarını bildiklerini dolayısı ile bunların namazlarındaki ve niyâzlarındaki rûhânî tadın ve feyzin başka olacağını; diğer kısımdaki insanların ise okudukları âyet ve duaların ma’nâlarını bilmeyerek sadece küçük yaşlarda mekteb hocasından öğrendikleri gibi sırf lafızlarla namaz kıldıklarını, bu kimselerin namazları her ne kadar Allah katında kabul olunsa ve hatta kendilerine sevâb dahi verilse de diğer kısımdaki kimselerin namazları ile müsâvi olamayacağının açık olduğunu söyleyerek, bu ikinci gruptaki kimselerin okuduklarının ma’nâlarından gafil olmamaları, mümkün mertebe bu ma’nâlara aşinalık kazanarak namaz ve niyâzlarında kalb ve ruhlarının rûşenâlık bulması için, namazın başından sonuna kadar okunan tüm dua ve namaz sûrelerinin pek açık bir ifadeyle lafızlarının delalet ettiği zahir ma’nâlarını Türkçe’ye çevirmiştir. Müellif, yapmış olduğu bu tercümeyi ifade ederken kullanmış olduğu “Pek açık ta’bir ile lafızlarının delâlet eylediği zâhir ma’nâlarını lisân-ı Türkî ile tahrir eyledi” cümlesi ile kendisinin müslümanların Kur’ân’dan faydalanmaları için ne kadar büyük bir gayret içerisinde ve 291 DĐA, “Fevzi Efendi” maddesi; Mehmed Fevzî, Kudsiyyü’l-Ferah fî Tefsiri Elemneşrah, Đst. t.s. 145 aynı zamanda da sanat yapma yoluna gitmeyerek açık ve sade bir Türkçe kullanarak derin bir dil şuuruna sahib olduğunu göstermiş bulunmaktadır. Müellifin dikkat ettiği diğer bir ince nokta ise Kur’ân’ın mânâlarını tercüme yoluyla tam olarak ifade etmenin mümkün olmadığı gerçeğidir ki zaten kendisi de bunu ‘lafızlarının delâlet eylediği zâhir ma’nâları’ ifadesiyle belirtmiş olmaktadır. Namazlarda niyetlerin nasıl yapılacağını tek tek Arapça’sı ve Türkçe’ye tercümesi ile birlikte veren Fevzi Efendi bu niyetlerin Türkçe olarak da yapılabileceğini söylemektedir. Türkçe bir niyet örneği şöyledir: “Kur’ân-ı Kerim’e uyucu ve kıbleye yönelici olduğum halde niyet eyledim sabah namazının iki rek’at sünnet-i şerifesine”292 Osmanlı eğitiminin tesiriyle günümüzde de bu şekilde niyet eden insanlara rastlamak mümkündür. Đftitah tekbirinin, sübhaneke duasının, besmele ve istiazenin tercüme ve açıklamalarını yaptıktan sonra Fatiha Sûresinin ‘muhtasarca, açık ta’bir ile tefsîri ve ma’nâsı’ verilerek Fil sûresinden Nâs sûresine kadar olan namaz sûrelerinin ma’nâlarını vermektedir. Bu sûreler bittikten sonra da namaz içinde okunan diğer tesbihat ve duaların tercümeleri gelmektedir. Fevzi Efendi’nin şairlik yönü de olması hasebiyle eserini pendlerle ve münacatlarla bitirmektedir. Pend’inden bir kısmı buraya alıyoruz: Fi’l-hakika ey aziz mi’râcdır namaz, Penc evkâtta namazın kıl da it Hakk’a niyâz! Çünki “Üd‘ûnî”293 buyurdu ol Hudây-ı zü’l-kerem, Oldu erbâb-ı niyâza dergeh-i ihsân bâz Ehl-i keşf olmak dilersen kıl namazı rûz şeb Açılır miftâh-ı tâat ile zirâ bâb294 Đstanbul’da 1302 senesinde Karnik matbaasında basılan bu eser 24 sayfa olup M.Ü. Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Hakses Bölümü 640 numarada bir nüshası bulunmaktadır. 292 Đstanbul, 1302, s. 3. Mü’min, 60, “Yalvarın ki bana, size karşılık vereyim” 294 s. 23-24. 293 146 Risâle-i Rûhu’s-Salâh’dan örnek metin olarak Nasr Sûresi’ni veriyoruz: “Đzâ câe Sûresinin Ma’nası Beyânındadır. Đzâ câe, geldiği zaman nasrullahi, Allah zü’l-celâl Hazretlerinin yardımı, yani ol hayru’n-nâsırîn olan Hazret-i Hudây-ı lem yezel’in Habîb-i Ekrem’ine nusret-i ilahiyyesi yetişüb geldiği zaman. Ve’l feth, feth yani fütuhat-ı Muhammediyyenin a’lası olan feth-i Mekke-i Mükerreme. Ve raeyte’n-nâse, dahi ya Muhammed sen insanları gördüğün zaman ki yedhulûne, dâhil olurlar yani girerler. Fî dînillâhi, Cenab-ı Allah’ın din-i pâkine, yani mü’min kullarına ihsan buyurduğu din-i Đslam’a efvâcâ, fevc fevc, yani evvelki kimi bir kimi iki, az az dine gelürler iken birden bire cemaat cemaat, gürûh gürûh din-i Đslam’a girmeğe başladıklarını gördüğün zaman fe sebbih, der-’akab tesbih eyle bihamdi Rabbike, Rabbin Teâlâ hazretlerinin hamdine mülâbis olduğun halde, hâsılı bu nimet-i uzmâlar içün Rabbine hamd ve şükürler iderek namaz kıl. Ve’stağfirhü, her ne kadar cenab-ı pâkinden günah sadır olmaz ise de ümmetinin günaları içün Rabbin Teâlâ Hazretleri’nden mağfiret taleb ve rica idiver. Đnnehû, tahkîk senin Rabbin Teâlâ kâne, oldu tevvâbâ, tevbe eyleyüb afv ve mağfiret taleb eyliyenlerin tevbelerini mübâlağa ile kabul edici oldu. Bu sûrenin kıbel-i manevi-yi ilahiden Cebrail vasıtasıyla Peygamberimiz -sallalahu aleyhi ve sellem-’e gönderilmesinin sebebi bazı ulemanın beyânına göre şöyledir ki Mekke-i Mükerreme feth olunduğu sene Nebiyy-i zî-şân Efendimiz Mekke-i Mükerreme’ye dâhil olup Halid b. Velid -radıyallahu anh-’ı Mekke-i Mükerreme’nin aşağısında bulunan arapları dine davet içün gönderdi ise de mezkur Araplar inad üzerine bulunduklarından üzerlerine teşhîr-i silah ile emr u ferman buyurduktan sonra tekrar ref’-i silah ve terk-i muharebe ile emr buyurdular. Ol zaman hemân cümlesi gelüb iman getürdüklerinden işbu sûre-i şerife nâzile oldu.”295 b. el-Havâssu’n-nâfia fî tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa 295 s. 14-15. 147 Kur’ân-ı Kerim’in her bir sûresinde ve herbir âyetinde nice ma’nâlar, nice hazineler olmakla birlikte bazı sûrelerin ve âyetlerin kendilerine has hususiyet ve fazîletleri mevcuttur. Đşte bu hususa temas eden Edirne müftüsü Muhammed Fevzî Efendi, Vâkı’a Sûresini ele alarak bu sûreyi devamlı olarak belli zamanlarda okuyanların hayatları boyunca hiçbir zaman fakirlik yüzü görmeyecekleri rivayetleri istikâmetinde tefsîr etme arzusuna düşmüş ve muhtasar müfid bir tefsîrini yapmıştır. “Badehu işbu Edirne Müfti-i Esbakı Kureyşizade el-Hac Muhammed Fevzi -aslahallahu hâlehû ve ferraha bâlehû ve neffeze makâlehû bi-hurmeti men bihî ızzî- âcizane ve fakirane dir ki her ne kadar huz mine’l-Kur’âni mâ şi’te limen şi’te296 fermude-i şerifesi muktezasınca hazret-i Kur’ân-ı Kerîm’in herbir sûre her bir âyet her bir kelime ve herbir harfinde hazine-i zer ü cevher gibi her ne türlü faide ve menfaat murad olunur ise hakikat-i mevcude olduğu müsellemaâ ve muʻtekadât-ı sahiha-i Đslâmiyeden ise de lakin bazısında bazı guna hassa-i mahsusa olduğu musârraha ve mansusadır. Ezcümle yüz on dört suver-i Kur’âniyyenin elli altıncısı olan Sûre-i Vâkı’a’nın hassası kendüsini her kim devam üzre vakt-i mahsusda kıraat ider ise ol kimse asla ömründe fakr u fâkaya giriftar ve renc-i şâkkaya düçar olmamaktır. Đşte bu nimet, cümlenin leyl ü nehar Cenab-ı Hudây-ı bî-enbâza dua ve niyaz eylemekte bulundukları bir nimeti uzmadır ki allahümme inni e’ûzü bike mine’l-fakri illâ ileyk297 ed’iye-i me’sûredendir.”298 Mehmed Fevzî, Kur’ân’ın anlamının anlaşılmadan, ancak tertemiz, abdestli bir şekilde ve sağlam bir inançla okunması halinde Allah’ın lutfuyla bu ibadetin kabul olacağını ve faydasının olacağını ifade ettikten sonra, velev hulâsaten bile olsa ma’nâsını bilerek okumanın faydasının ve tesirinin diğerinden çok farklı olacağının kimse tarafından inkâr edilemeyeceğini söylemektedir. Müellifin bu kitabını yazmasındaki maksadı, öldükten sonra kendisinin hatırlanacağı ve hayır dualarla yâd edileceği bir eser ortaya koymak, bu dualar 296 Kur’an’dan dilediğin yeri dilediğin kimse için al. Bu söz Kur’an sûre ve âyetlerinin aynı değerde ve kıymette olduğunu ifade etmektedir. 297 “Allahım! Fakirlikten ancak sana sığınırım.” (Dineverî, el-Mücâlese ve cevâhiru’l-ilm, IV, 453) 298 Đstanbul, 1313, s. 2-3. 148 vesilesiyle birçok hayırlara nail olup şerir kimselerden ve onların kötülüklerinden de kurtulmaktır. “Sûre-i şerife-i mezkurenin hâssası ve vakt-i kıraati hakkında merviye olan ehadis-i şerife ve asar u ahbar-ı münifeleri beyân ve ale târîki’l-icmal ma’nâsını lisan-ı Türki üzre ıyan iderek işbu el-Havassu’n-nafia fî tefsîri Sûreti’lVâkı’a nam tefsîr-i şerifi tahrir ve imla vec’al li lisâne sıdkin fi’l-âhirin299 âyet-i kerimesini okuyarak innallahe la yudîu ecra’l- muhsinin300 buyuran Cenab-ı Hakk’a iltica ve kadrini bilen ve ta’n ve bühtandan lisanları ve hased ve adavetten mübarek kalbleri pak olan ihvan-ı dinimize ale târîkil hediyye i’ta ve bu abdi acizi hayr ile yad yani «Ya Rabbi işbu el-Hacc Muhammed Fevzi kulcağızını âzade-i keyd-i hussad ve necat-yafta-i şurur-ı ehl-i inad u fesad ve ez her cihet lutfen ber-murad buyur. Âmin! Ya Rabbe’l-ibâd» duasıyla dilşad buyurmalarını rica iderim.”301 Girişte müllif kitabı yazmadaki gayesini, beklentilerini, kitabı isimlendirişini az önce gösterdiğimiz gibi belirttikten sonra mü’min kardeşlerinden dua taleb ederek tefsîre başlamaktadır. Đlk bölüm “Sûre-i Vâkı’a’nın Hâssası Hakkında Merviye Olan Ehadis-i Şerife ve Ahbâr ve Âsâr-ı Me’sûre” yani bu sûreyi diğer sûrelerden ayıran, onlardan farklı olan husûsiyetlerini ortaya koyan hadisler ve rivayetlerin incelendiği bir bölüm olmaktadır. Birçok hadis ve rivayetten bir Hadis-i Şerif’in tercümesini misal olarak arz edelim: “Ruhu’l-beyân ve diğer bazı tefsîr-i şerif kitablarında mestur ve mezkûrdur ki Peygamber-i âli-şan aleyhi efdalü’s salavati’l-meliki’l-mennan Efendimiz Hazretleri: «Men karae Sûrete’l Vâkı’a külle leyletin lem tusıbhü fâkatün ebeden» diye buyurdular ki ma’nây-ı şerifi “Eğer bir kimse her gice Sûre-i Vâkı’ayı kıraat eylemiş olsa ol kimseye asla ve kat’â fakr u ihtiyac isabet itmez” dimektir.”302 299 Şu’âra, 84. “Ve bana sonrakiler içinde izi baki kalacak güzel bir nâm tahsis eyle.” Tevbe, 120. “Şüphesiz Allah, yaptığı işi sağlam ve güzel yapanların ecrini zâyî etmez.” 301 s. 3. 302 s. 3. 300 149 Bu bölümde rivayetler incelendikten sonra Sûrenin tefsîrine geçilmektedir. Đkinci bölümün başlığı şöyledir: “Sûre-i Vâkı’a’nın ale Târîki’l-Đcmâl Hâsıl Ma’nâsı Beyân Olunarak Tefsîri”303 Burada Vâkıa Sûresinin tercümesi ve kısa, özlü bir şekilde tefsîri yapılmaktadır. Fevzi Efendi, sûreyi üç bölüme ayırarak tefsîr etmektedir. Birinci bölüm baştan 16. âyetin sonuna kadar; ikinci bölüm 16. âyetten 57. âyetin sonuna kadar; üçüncü bülüm de 57. âyetten sûrenin son âyeti olan 96. âyete kadardır. Yukarda sınırları belirtilen her bölümden sonra bu bölümlerin toplu ma’nâlarının ifade edildiği, bir ma’nâda tekrar sayılabilecek bölümler gelmektedir. Bu bölümleri Mehmed Fevzî Efendi şu şekilde isimlendirmektedir: “Buraya Gelinceye Kadar Zikr olunan Âyet-i Kerimelerin Zahir Ma’nâlarının Hulasası Şöyledir ki”304 Burada âyetlerin toplu ma’nâları, önceki bölümde ifade edilmiş olsa bile tekrar, verilmektedir. Osmanlı âlimlerinde bu özelliğe sıkça raslamaktayız. Bu durum, tercümenin aslın ma’nâsını tam olarak ifade edememesinden kaynaklanmaktadır. Önce kelimelerin özel ma’nâları arada kaybolmadan verilmekte ancak bu durumda düzgün bir ifade çoğu zaman ortaya çıkamamakta, daha sonra bu eksiğin telafisi için daha rahat ve toplu bir ma’nâ düzgün cümle kalıpları dâhilinde sunulmaktadır. Bu durumu örneklendirmeye çalışalım: “17. Ol ehl-i cennetin üzerlerinde yani etraflarında velîdler yani şol güzel oğlanlar li-ecli’l-hıdme deveran iderler yani daim dolaşurlar. Onlar yani ol oğlanlar bir yaşında yani tazelikde ibka olunmuşlardır. Yani gençlik ve tazelik halinden çıkubda dünyadakiler gibi «Eşabba’s-sağîr ve efna’l-kebîr kerru’l-ğadâti ve merru’l-ışâ» beyti muktezasınca gocalmak haline girmezler belki daim genç ve dinc ve ter ü taze dururlar. 18. Bi-ekvâbin; kûblara mülabis oldukları yani ellerinde kulpsuz ve ümzüksüz kadehler. Ve ebârîqa; yani kulblu ve ümzüklü ıbrıklar. Ve ke’sin min 303 304 s. 5. s. 7. 150 maîn; yani ve enhârin min hamrin lezzeti’l-li’ş-şâribîn305 âyet-i kerimesinde zikr buyrulduğu vechile şarab ırmaklarından doldurulmuş kâseler ile yani bunları ehli cennete virmek ve içürmek içün ellerinde tutdukları halde ol vildân deverân ederler. 19. Yani ehl-i dünya dünya şarabını içdikleri zaman başları ağrımak ve akılları başlarından gitmek ve kay itmek vaki ise de lakin ehl-i cennet ol şarabdan nûş ittikleri zaman başları ağrımaz ve akılları zail olmaz belki halleri daha güzel olur.”306 Müellif, bu minval üzere 57. âyete kadar tercüme ve tefsîr yaptıktan sonra “Buraya Gelinceye Kadar Sebkat Đden Âyetlerin Zahir Ma’nâlarının Hulasası Şöyledir ki” diyerek şunları yazar: “Ehl-i cennet cennet-i alaya dühûl ettikleri zaman kendülerine yalnız hizmet itmek içün tahsis olunmuş birçun asla gençlikleri geçmez güzel güzel taze oğlanlar etraflarında ellerinde kulpsuz ve ümzüksüz kadehler ile ve kulblu ve ümzüklü ıbrıklar ile ve şarab ırmağından doldurulmuş kâseler ile dolaşurlar. Ve eğer ehl-i cennet taleb iderler ise anlara takdim iderler. Ve ol şarab öyle bir şarabdır ki dünya şarabı gibi değildir. Zira anı içmekle ehl-i cennetin asla başları ağrımaz ve dönmez ve gönülleri bulanmaz ve akıllarına halel gelmez...”307 Diğer bölümler de bunlara kıyas edilerek Mehmed Fevzi’nin nasıl bir metod izlediği anlaşılabilmektedir. Kitap, 2. sahifeden başlamakta ve 19. sahifede sona ermektedir. Đstanbul’da 1313 yılında basılmıştır. Kitabın bir nüshası M.Ü. Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Öğüt Bölümü 1099 numarada bulunmaktadır. I. Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbûlî ve Hulâsatü’l-Đhlâs 305 Muhammed, 15: “Đçenlerin zevk-yâb oldukları şarabdan nehirler.” s. 8-9. 307 s. 12. 306 151 1. Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbûlî Osmanlı tabakat kitaplarında bazıları için medenî, şehrî gibi tanımlamalar yapılmaktadır. Muallim Naci için de kullanılan bu sıfat bu zatların şehirlerde doğup büyüdüklerini ifade etmektedir. Zira Osmanlı âlimlerinin birçoğu Anadolu’nun köylerinde doğmuş ve çeşitli yerlerinde ilim tahsil etmişlerdir. Muallim Naci bir müddet ufak tefek memuriyetlerle taşrada bulunduktan sonra Đstanbul’a dönerek edîbâne eserlerini neşretmeye başlamıştır. Mekteb-i Sultânî ve Hukuk fakültesinde edebiyat muallimliğinde bulunmuştur. Kırk dört yaşlarında iken 1310 Ramazanında Đstanbul’da irtihal ederek Sultan Mahmud Adlî türbesi haziresine defn olunmuştur. Dil ve edebiyat kaideleri hakkındaki bilgisi şairiyet kabiliyetine göre daha fazladır. Ömrünün sonunda vak’anüvis-i Âl-i Osman memuriyeti ile şereflendirmiştir. Bu hizmete tayin olunduğunu müteakib Şehname tarzında yazmağa başladığı manzum Osmanlı târîhinden ancak birkaç padişah yazabilmiştir. Bundan başka eserlerinden bir kısmı ise şunlardır: a. Muammây-ı Đlâhî Yahud Bazı Süver-i Kur’âniyenin Evâilindeki Hurûf-i Teheccî, Đstanbul, 1302/1885, Matbaa-i Ebüzziya, 47 sayfa, Fahreddîn Râzî’den tercüme.308 b. Đ’caz-ı Kur’ân, c. Tefsîr-i Sûre-i Đhlas, d. Ta‘lîm-i Kıraat, Đstanbul 1310/1893, 1 c.’de 4 c. e. Lüğât-ı Osmaniye, f. Mecmua-i Muallim, g. Istılâhât-ı Edebiyye vs.309. 2. Hulâsatü’l-Đhlâs 308 309 Bursalı, a.g.e., c. II, s. 422-426; Yücer, a.g.e., s. 798. Osmanlı Müellifleri, 2/422; Celal Tarakçı, Muallim Nâcî, Ankara 1994. 152 Fahrettin Râzî’nin Mefatihu’l-ğayb isimli tefsîrinden hazırlanmış olan bu ihlâs tefsîrinin başlangıcında eseri basan Đzmir de kitapçılık yapan Ahmed Sabri, bir mukaddime kaleme alarak burada II. Abdülhamid’e erbâb-ı kaleme teşvikde bulunduğu ve asrını “hayru’l-edvâr” haline getirdiği için şükranlarını arzettikten sonra kendi sahasında memleketi için hizmet etme arzusunda olduğunu ve bu nedenle de neşr hayatının ilk kitabı ve bu tefsîrin ilk baskısı olan elimizdeki kitabı ortaya çıkardığını ifade ediyor. Hak-perestim, arz-ı ihlâs ettiğim dergâh bir, Bir nefes tevhidden ayrılmadım Allah bir. beytini kitabının kapağına koyan Muallim Naci, sûrenin mealini vererek tefsîre başlar ve bu sûrenin Đslam dininin esasını yani tevhidi ortaya koyduğu için, bir hadis-i şerifin de belirttiği gibi, Kur’ân’ın üçte birin denk olduğunu ve bütün ilimleri öğrenmekten kasdın marifetullahı elde etmek olduğuna inanan tevhid erbâbının yegane vird-i zebanı olduğunu söyledikten sonra tefsîrlerde havas tarafından görülüp de avama gizli kalan bu sûre hakkındaki izahatı isteklilerin nazarına arzetmeyi bir vazife telakki ettiğini belirtir ve sûrenin üç değişik nüzul sebebini nakleder. Uzun uzadıya izah ettiği bu rivayetlerin hulâsasını şu cümle ile vermektedir: “Her halde sûre-i şerifenin nüzulü ashab-ı teksîre karşı isbât-ı tevhid hikmetine mebni olduğu derkârdır. Müsbit-i vahdâniyet-i Hakk olduğu içündür ki sûre-i mezkûrun esmâsından biri de ‘Sûre-i Tevhid’dir.”310 3. Hulâsatu’l-Đhlâs’ın Muhtevâsı ve Örnek metinler a) Đlk olarak, Muallim Naci’nin eserinin en başına koyduğu ve 20 kadar ismi olduğunu söylediği bu sûrenin mütercim tarafından yapılan tercümesini verelim: “Di ki: O Allah birdir. Samed ancak Allah’dır. Vâlid olmadığı gibi mevlûd da değildir. Âna kimse nazîr olamaz.”311 310 311 Đstanbul, 1304, s. 13. s. 7. 153 b) Birinci âyetin her bir lafzının üç ayrı duruma işaret ettiğini söyler ve bunları açıklamaya başlar. Bu noktayı biraz özetleyerek vermek istediğimizde şunları nakledebiliriz: “Üç kelimeden ibaret olan hüvallahu ahad cümlesinin herbir lafzı erbâb-ı fikrin taleb-i Hak husûsunda hâiz olabilecekleri makâmâttan üç makamın birine işarettir ki bu merâtib-i selâseden birincisi mukarrabîne, ikincisi ashab-ı yemîne, üçüncüsü ise ashab-ı şimâle teveccüh ider. Birinci makam ki marifetullah talebinde bulunanların iktisab idebilecekleri makamatın bâlâteridir… Hû zamiri ınde’l-mukarrabîn münhasıren Hakk’ı müşîr bulunur. Mukarrabin bu işarette müşarun ileyhi mâ-adâsından ayıracak bir mümeyyize ihtiyac görmezler… Đkinci makam erbâbı olan ashab-ı yemin yani suver-i faniyeye de mültefit bulunan mü’minin, Hakk’ı mevcut buldukları gibi halkı da mevcut gördüklerinden kesret içinde kalırlar… Sade hû ile iktifa itmeyüb buna bir de Allah ilave eyleyerek hüvallâh dimeleri iktizâ ider. Ehass-ı makâmât olan üçüncü mertebenin erbâbı ki ashab-ı şimâldir, yani ehl-i dalâldir, Vâcibu’l-vücûd’un birden ziyade olmasını tecviz eylediklerinden hüvallâh’a bir de ehad zammıyla hüvallâhü ehad buyurularak bunların fikr-i âlihe-cûyânesi red ve ibtal olunmuştur.”312 c) Ehad ve samed kelimelerini inceleyen müellif samed kelimesi hakkında müfessirlerin 26 değişik görüş serdettiklerini söylemekte ve bu görüşleri tek tek sıralamaya başlamakta ve sonunda hepsinin hemen hemen aynı şeyi söylediklerini ifade ederek “cümlenin maksûdu bir ammâ rivâyet muhtelif” mısraıyla düşüncesini dile getirmektedir. Lem yelid ve lem yûled âyeti hakkında akla gelebilecek olan sorulardan beş tanesini sorarak çevaplarını veren müellif felsefecilerin Cenab-ı Hakk’tan akl-ı evvelin ondan da akl-ı sânînin sudur ettiği tarzındaki düşüncelerinin bu âyetle reddedildiğini söylemektedir. 312 s. 13-16. 154 Son âyet hakkında mevcut olan üç görüşü de serdeden muallim Naci faide başlığı ile dört ince noktaya temas ettikten sonra: Gerçi bin türlü ibârât ile tefsîr idilir, Sözünün sırrını hakkıyla bir Allah bilir. beytiyle eserine son vermektedir. Tefsîr, Đstanbul’da 1304 tarihinde Đzmirli kitapçı Ahmed Sabri tarafından Matbaa-i Ebu’z-Ziyâ’da birinci defa olarak bastırılmıştır. Eserin bir nüshası Dokuz Eylül Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi’nde 5710 numarada bulunmaktadır. K. Ahmed Rüşdü Paşa (1315) ve Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûrati’r- Rahmân 1. Ahmed Rüşdü Paşa Kedus’da doğan Ahmed Rüşdü Paşa, tahsilini tamamladıktan sonra devlet hizmetine girerek mutasarrıflığa kadar yükselmiştir. Bahis konusu edeceğimiz eserinin başında eski Leskuvik Mutasarrıfı ünvanıyla anılmaktadır. Ahmed Rüşdü Paşa, bu siyasi vazîfeleri yanında ilmi hayatını da devam ettirmeye çalışmış ve arkasında eserler bırakabilmiş erbâb-ı kalemden, faziletli ve şanslı bir zattır. Anadili olan Osmanlı Türkçesinden başka Arapça’yı konuşabilecek ve yazabilecek derecede biliyordu. Nitekim tanıtacağımız eserini evvela Arapça olarak yazmış daha sonra rica ve istek üzerine Türkçe’ye çevirmiştir. Arapça’dan başka Kürtçe ve Sırpça’ya da aşinalığı vardı. Ahmed Rüşdü Paşa, 1315 târîhinde Đstanbul’da vefat etmiştir. Matbu eserleri şunlardır: 1. Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r- Rahman 2. Hakâyık-ı Kur’âniyeden Bir Nebze 3. Tâyinü’l-vezâif fî hakki’l-müteşâbihât 155 4. Hall-i Mes’ele-i Tûfân 313 2. Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân Müellif, daha önce aynı isimle Arapça olarak kaleme aldığı kitabını Türkçe’ye tercüme etmiştir.314 Ahmed Rüşdü Paşa, mukaddimesinde, önceki âlimlerimizin, her ne kadar Kur’ân-ı Kerim’in dini ve dünyevi ahkâmını bildirmiş olsalar da yine de, sonrakilere açıklanacak çok şeyler bıraktıklarını ifade ettikten sonra, Sultan Abdülhamid Hân’ın ilmin ve dinin yayılmasına gösterdiği gayretten bahsederek, dinî bir hizmet yapma arzusu ve emeli üzerine bilebildiği ve gücünün yettiği kadar Kur’ân-ı Kerim’in ma’nâlarından bahsetmeyi uygun bulduğunu, bu ağır işe adeta cür’et ettiğini söylemektedir: “Sabikin eğerçi anın bazı hükm-i dini ve dünyevisini ifsah buyurmuşlardır ancak Kem terake’l-evvelûn li’l-âharîn315 mefhumu ve Cenab-ı Hakk şevket ve ömr ü afiyetşahanelerini feravân buyursun Halife-i Hazret-i Nebeviyye ve Serlevha-i Selâtîn-i Adile ve Kamile olan veliyy- i nimetimiz padişahımız Efendimiz Sultan Abdülhamid Han-i Sânî Hazretlerinin intişar-i maârîf ve bi-tahsis-i incila-i hükm-i diniyye hakkındaki himmet-i seniyye-i cenab-i diyanet-perveraneleri âsâr-i bâhire-i celilesi olarak ehli bıdâ’anın alâ kaderi’t-tâka neşri maârîfi Đslamiye hususuna hizmetinden ve ibrazı measirğayretten geru durmadıkları, ahkamı aliyye-i Kur’âniyyeden zamiri acizaneme inkişafı müyesser olan bazı hikem-i mübeyyinenin izah ve beyânıyla mikdarımca bir hizmeti diniyyede bulunmak cüretini bahş etmesi...” 316 313 Osmanlı Müellifleri, II, 21. “Cenab-ı Allah’a şükr-i feravan olsun ki balay-ı kitabda arz olunduğu üzre sûre-i celile-i Rahman’ı ma’rız-ı tefsirde âcizane mukaddema kaleme alub Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân tevsim eylediğim arabiyyü’l-ibara kitabın lisan-ı Türkiye nakl ve tercümesinin hitamına muvaffak buyurdu.” Đstanbul, 1305, s. 77. 315 “Önceki âlimler, sonradan gelenlere nice açıklanmamış ve ortaya çıkarılmayı bekleyen konular bırakmışlardır.” 316 Đstanbul, 1305, s. 6. 314 156 Müellifin bu tür ifadeleri hakikaten bir tevazu nümunesi sayılmalıdır. Çünkü gerek Arapça’ya hâkimiyeti ve gerekse işlediği konulara derinlemesine nüfuz edebilmesi açısından Ahmed Rüşdü Paşa takdire şayan bir eser ortaya koyabilmiştir. Sırrı Paşa, Ahmed Rüşdü Paşa, Ahmed Cevdet Paşa, Şâkir Ahmed Paşa gibi idari vazîfeler yapmakla beraber çok kaliteli eserler de veren âlim-siyasetçi modeli Osmanlı devletinde çok sık rastlanan ancak günümüzde rastlanılması pek mümkün olmayan bir durum olsa gerektir. Osmanlı ulemasının genel karakteristiği gibi olan çok rahat ve tefsîri tercüme bu eserde de görülmektedir. Sabık Leskuvik317 Mutasarrıfı Ahmed Rüşdi imzasıyla son bulan bu kitabın 5 Cemaziyelevvel 1304/17 Kanunisani 1303 senesinde yazımı bitmiş ve Kostantiniyye’de 1305 tarihinde Matbaa-i Ebuzziya’da basılmıştır. Bu baskının üzerinde birinci baskı olduğu kayıtlıdır. 77+2 sahifeden müteşekkil olan bu eserin kapağında birçok eserde olduğu gibi ‘Maarif-i Umumiye Nezareti Celilesinin ruhsatıyla her hakkı tâbiindir.’ kaydı bulunmaktadır ki, bu da teftiş kurulundan geçemeyen eserlerin basımına müsaade edilmediğinin ve matbuatın kontrol altında tutulduğunun bir göstergesidir. 3. Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân’ın Muhtevâsı ve Örnek Metinler a) Müellif Rahman Sûresinin 4. âyetini şöyle tercüme ediyor: “‘Allemehu’l-beyân, Cenabı Kadiri mutlak Hazretleri hakikat mecaz istiare kinaye temsil ve nasb misillu envaı beyânla murad ve enfüs ve zamâirdeki bedihi veya nazârî veya ilhami olan meani ve mefahimi havassın hizmet ve aklın irşadıyla tekellüm ve beyânı ve aharın ol vechle ifade eylediği meani ve mefahimin derk ve iz’anını kezalik havâssın hizmet ve aklın irşadı târîkiyle talim 317 Liaskowike, Yanya vilayeti ve sancağında, Yanya’nın 65 kilometre kuzeyinde bulunan Çarşuva nehrinin üzerinde kaza merkezi bir kasabadır. Ahalisi müslümandır. (Şemseddin Sâmi, Kamusu’l-Alam, Đstanbul, 1314, V, 3991) 157 buyurdu. Bu dahi Cenab-ı Hakk’ın insanlara bir nimet ve fazlıdır. Hatta insanlar hayvanat-ı sâireden nutk ve beyân ve derk ve iz’anla temeyyüz eder.”318 b) Belağat kurallarını da iyi bilen müellif yeri geldikçe bu kaideleri belirterek kitaba güzel bir üslub kazandırmaktadır. Meselâ: “Nebatat ve eşcar ve meadinin bervechi muharrer tab’an ve fıtraten olan inkıyadları abidîn ve sacidînin emr-i ilahiye tavʻan ve ihtiyaren olan inkıyadına teşbih buyurularak yescüdan kelime-i beliğasıyla irad buyrulmuştur.”319 c) Ahmed Rüşdü Paşa, felsefi tartışmalara da girerek çok uzun bahisler yazmaktadır. Materyalistlerin kâinatın yaratılışı ile ilgili görüşlerini açıklamaya şu cümlelerle başlamaktadır: “Gelelim sıfat-ı mebsuta ile muttasıf vücud-i Bârî Teâlâyı tasdik iden cumhûr-ı tabiiyyûn ve maddiyyûnun hilkati ekvân ve efʻâl ve ahvâl ve tekvini kâinat hakkında zehâb ve ictihatları şudur ki...”320 Ayrıca dünyanın yaratılışı ile ilgili olarak kendisi şu yolda düşünceler serdetmektedir: “Âyâtı beyyinatın sarahat ve delalatı üzre kürre-i arz iki nevbette halk olunub nevbeti ulası cânnın madde-i hilkati olan nâr-ı zâte leheb ve hararet, nevbeti sânîsi insane ve anın gibi zî-ruhun neş’et ve temekkün ve ikamet ve intiaşına kabil mehd ve envaı eşcar ve ezhar ve bihar ve enharla medhuv ve madrub kılındığı ve’l-hâsıl kürre-i arz evvela nâr-ı zâte-lehîb ve harârât olub o nevbette cânnın ve ahîren halîta-i mâ ve türâb ile mazbût ve hayvanât ve eşcârın neş’et ve temekkününe kâbil hey’et-i hâzıraya mec’ûle ve mefrûğe olub bunun nevbet-i saniye ve bu nevbette Hazret-i Âdem -aleyhisselam-’ın halk olunduğu vâzıhan müstebân olur.”321 d) Dinler tarihi ile ilgili bilgiler de veren müellif hrıstiyanların inançlarının yanlışlığını geniş bir şekilde izah ettikten sonra şöyle demektedir: 318 s. 11. s. 13. 320 s. 23. 321 s. 42. 319 158 “Đmdi Nasârânın şu itikad ve akval ve zehablarının fesad ve butlanı, mufassalâtta322 beyân olunduğu üzre berahin-i akliyye ve hucec-i hikemiyye ve delail-i nakliyye ile sabit ve sübutu bedihi ve zahir olduğundan ve hatta ulema-i Nasârâ dahi «Şu itikad her ne kadar berahin-i akliyye ve hucec-i hikemiyyeye muğayir ise de talimat-ı Đncil cümlesinden olmakla nasârâ tarafından tasdik olunur.» dirler ve böyle dimeğe muztar kalırlar.”323 e) Rahman Sûresinde tekrar eden “O hâlde Rabbinizin hangi nimetini yalanlarsınız” âyetini bulunduğu yere göre tercüme etmekte, bazen de hiç dokunmadan geçmektedir. Bu tercümelerden birisi şöyledir: “Ey sekaleyn ve ey akl ve fikr ve nutk ve beyân nimetiyle Cenab-ı Allah’ın mütenaim kıldığı ey ins ve cin! Size ata ve ihsan buyurduğu niam-ı Bârî’den ve bilhassa şu nimetlerden kangısını inkâr ve kangısını Halik Teâlâ Hazretleri’nin halk ve tekvin ve irade-i ulûhiyeti ile olmadı diyerek kudret ve azamet ve nimet-i Huda’yı nasıl ve ne burhanla tekzib idebilursunuz.”324 f) Müellif 33. âyetin tefsîri esnasında, insanın göklere ve yerin derinliklerine bedenleriyle gidemeyip ancak düşünceleriyle gitmelerinin mümkün olabileceğini söyleyen müfessirleri eleştirerek kendisi insanların bedenen de bu işi gerçekleştirebileceklerini savunmaktadır. Bu görüşüyle, Osmanlı ulemasının ne kadar ileri görüşlü olduğunu gösteren bir misâl olmuştur. “Bazı müfessirin-i kiramın bu nazm-ı celilin tefsîrinde melekutullah üzerine ebdanınızla nüfuz ve uruc edemeyüb efkârınızla uruc edersiniz deyu ittiği tefsîr üslub-i edâ-yı nazm-ı celile ğayr-ı cedîr ve hakikatten baiddir.”325 g) Nahiv kâidelerini da yeri geldikçe açıklamaktadır. Misal olarak 76. âyeti kerimenin tefsîrinden bir kısmı şöyledir: “Müttekiîn, menvâ ve ma’nâyı men olan dâhilînden hâldir. Rafraf, bisâd yahud vesâiddir. Hisân, bi-i’tibârî’l-ma’na rafraf yahut abkarînin 322 Bu konuda kaleme alınmış geniş hacimli kitaplar. s. 32. 324 s. 37. 325 s. 55. 323 159 sıfatıdır. Vel ma’nâ; ol cinana dâhil olanlar kemal-i nimet ve gayet-i emniyetle mütenaim ve münbasit ve emin olanların ve âdâtından olduğu üzre mâ bihi’lmübahat zarîf ve nefis ve nefaset ve letafeti derece-i ğayede acîb diba-yı hadrâdan bisat ve vesaid üzerine yaslanub tenâ’um ve kesbi inbisât ve mübâhât ider.”326 L. Şeyhî ve Riyâzu’l-ğufrân 1. Şeyhî Tabakat kitaplarımızda birçok Şeyhî olmasına rağmen Şehsuvaroğlu Ali isminde bir Şeyhî’ye rastlayamadık. Đnceleyeceğimiz eserinde Şeyhî mahlasına ve gerçek ismi olan Şehsuvaroğlu Ali’ye rastlıyoruz. Şeyhî mahlası Der Sebeb-i Nazm-ı Şerh-i Kelâm-ı Akdem bölümünde zikredilmektedir: Şeyhiyâ âyeti zikreyle hemân Ba’dehû nazmını kıl âb-ı revân. Sen ol ey Kâdir u Kayyûm mu’în Lüle-i dilden aka mâ-i ma’în. Sensiz olmaz işimiz cümle tamam Sen mu’în ol idem ânı itmâm.327 Şeyhî’nin gerçek ismi olan Şehsuvaroğlu Ali ise kitabın sonundaki Hâtimetü’lKitâb bölümünde şu şekilde geçmektedir: Şehsuvâroğlu Ali ol eli boş Mey-i gafletle olubdur serhoş. Kolağın bur ânın ihsân eyle Lutf idüb derdine dermân eyle. Âna yoldaş idüb ilm ü îmân Sen nasîb eyle ölürken Kur’ân.328 Şeyhî, tefsîrini 1058’de yazmış olduğuna göre vefatı bu tarihe yakın olmalıdır. Yakın zamanda vefat eden ve Şeyhî mahlasıyla anılan iki zat daha vardır. Birisi Şeyhî Ahmed Efendi (Merhabazade), müderris ve molla olduktan sonra 1075’de Đstanbul kadısı olmuş 1077/1666’da da vefat etmiştir. Emir Buhari’de medfundur. Kâtip, Fâzıl ve şâirdir.329 Diğeri ise Şeyhî Mehmed Efendi (Kudsîzade), müderris olup 326 s. 74. Đstanbul, 1313, s. 3. 328 s. 84. 329 Sicill-i Osmanî, V, 1597. 327 160 1057/1647’de Đstanbul kadısı, 1061’de Anadolu kazaskeri, 1068’de Nakibüleşraf oldu ve 18 yıl bu vazîfeyi yaptı. 1085/1674’de vefat etti. Âlim, cömert, merhametli ve şair bir insandı.330 Bu iki kişinin de hem âlim ve hem de şair olmaları, bir de vefat tarihlerinin yakın olması, tabakat kitaplarımızda yanlış veya eksik bilgilendirme ve isimlendirme olabileceği de göz önünde bulundurularak bir ihtimal eserin bunlardan birisine ait olabileceği hatıra gelmektedir. 2. Riyâzu’l-Ğufrân Riyazu’l-Gufrân, manzum Yâ-Sîn Sûresi tefsîridir. Kitabın ismi en sonda belirtilmektedir: Çün tamam oldu bu şerh-i Kur’ân Nâmına dendi Riyâzu’l-Ğufrân. Ruhuma kim ide bir hayır duâ Her murâdın ide Yezdân kazâ.331 Adet olduğu üzere Şeyhî’de eserine Der Medh-i Melik-i Ekrem başlığı altında bir münacat ile başlamış; devamında Der Medh-i Rasûl-Erham bölümüyle bir n’at-ı Rasûl kaleme almıştır. Bu güzel iki bölümden sonra te’lif sebebini ve takip ettiği metodunu beyân ettiği Der Sebeb-i Nazm-ı Şerh-i Kelâm-ı Akdem gelmektedir. Şeyhi, tefsîrini insanları uyarmak, Allah’ın vermiş olduğu ilmi yine Allah rızası için neşretmek, âlem-i bekaya intikal ettiğinde arkasında kendisinin anılmasına vesile olacak bir eser bırakabilmek ve Yâ-Sîn Sûresi gibi önemli bir Sûreyi insanların istifadesine sunmak için yazmıştır. 330 331 Söyle ey bülbül-i bâğ-ı melekût Başla efgana dem ur itme sükût. Vaktidir eyle gül üstünde figân Nâimûn ola deminden yakazân. Dürr-i elfâzı nisâr et lillah Sana ol kenzi çû virmiş Allah. Bir gün olur bu kafes ola tehî Dutûben âlem-i lâhûta rehî. Sicill-i Osmanî, V, 1599. s. 86. 161 Kala bu yerde bu gülzâr-ı fenâ Đdesin yokluk ile azm-i bekâ. Đtmeye kimse senin nâmını yâd Urmadın hayr işe çünkim bünyâd. Denmez ol kimseye meyyit ey yâr Koya bir nesne anılmaya medâr. *** Kalb-i Kur’ân kim oldur Yâ-Sîn Şâd olur ânın ile kalb-i hazîn. Eyle tefsîrini ânın manzûm Okuyanlar ide tâ def-i ğumûm.332 Başta, Sûrenin sebeb-i nüzulünü ve faziletlerini ayrı bölümler halinde anlattıktan sonra Şeyhi, önce âyet-i kerimeleri orjinal metinleriyle yazmakta daha sora bu âyetlerin manzum tefsîrine geçmektedir. Bu Sûrenin Mekke’de indiğinde şüphe edilmemesi gerektiğini vurgulayan müellif, müşriklerin eziyetleri karşısında üzülen Peygamber Efendimizi tesellî için gönderildiğini söylemektedir. Mekke’de oldu bu Sûre nâzil Kılmayın bu söze bir kâl u kıyl. Ne idi fehm edin inzale sebeb Size takrir edelim heb bî rayb. *** Tesliyet olmak içün ânda hemîn Geldi Mahbûb-ı Hudâ’ya Yâ-Sîn. Kim ki Yâ-Sîn okusa didi Rasûl Bula on hatme sevâbını o kul. Hem buyurmuştur o Mahbûb-ı Hudâ, Gûş-ı cân ile sözüm kıl ısğâ. Muhtazar olsa kaçan bir insan Biri Yâ-Sîn okusa anda hemân. Đne gökten ana bî ğâye melek Zeyn ola rîş-i melâikeyle felek.333 3. Riyâzu’l-Gufrân’ın Muhtevası ve Örnek Metinler a) Şeyhî, nazım kurallarının kısıtlamasına rağmen çok rahat bir şekilde tefsîrin bütün inceliklerini sergilemeyi başarabilmiştir. Ayetlerde geçen garip kelimeleri dahi 332 333 s. 3. s. 3-4. 162 açıklamadan geçmemiştir. Meselâ Yâ-Sîn kelimesinin tefsîriyle ilgili olarak şu mısraları nazmeder: Bunda beş kavl denildi biliniz Đşidüp hoşca tedebbür kılınız. Bir kavilde dimek olur (Yâsîn) Yâ habibim olan insân-ı hazîn. Sen habibim ve Rasûlümsün bes Oturup hüzn ü gama itme heves. Bir kavilde dinür ey ehl-i yakîn Nazm-ı Kur’ân’ın adıdır (Yâsîn).334 b) Şeyhi, tefsîri esnâsında dil kaidelerine de zaman zaman değinmektedir. Gramer ihtilaflarını belirtir ve farklı görüşlere göre mananın nasıl olduğunu belirtir. Misal olarak 5. âyeti (Tenzîle’l-Azîzi’r-Rahîm) verebiliriz: Bunda tenzîl eğer olsa mansûb Olması fi’l-i mukadder mahbûb. Ya’ni ikra’ demek olur takdîr Đqra’i’l-münzele’dir kavl-i Kadîr. Dimek olur ki eyâ Ahmed sen O kitâbı oku kim virdim ben. Olsa merfu’ bu lafz-ı tenzîl Dimek olur idi Hâzâ Tenzîl. Mübtedâ’ya haber olur ol hîn Bunları zabt idiniz böyle hemîn.335 c) Şeyhî, bazı kelimelerin lügat ma’nâlarını da bir kelimeyle vermektedir. Aziz kelimesinin gâlib manasına, müntakim’in erâd manasına ve Rahmân’ın rahmet edici manasına geldiğini şu mısralarında belirtmeketdir.336 Oldu ma’nâsı Azîz’in ğalib Tâlib-i hak olagör ey tâlib. Müntakim dâhî dimek oldu erâd Đntikâm eyler usâta o Cevâd. Oldu Hakk’ın bir adı dahi Rahîm Rahmet ider kim ola kalb-i selim. Ya Muhammed! Oku Kur’ân’ı Đşide münkir olanlar ânı. 334 s. 5. s. 5. 336 s. 6-7. 335 163 Müellif Şeyhi, âyetler arasında yeri geldikçe Hadis-i Şerîf başlığı ile hadisleri de aynı minval üzere şerh etmektedir. Âyetlerle ilgili israili hikâyeleri Hikâyet; ve konuya uygun düşen diğer hikâyeleri de Hikâyet-i Hûb adı altında anlatmaktadır. Đsa aleyhisselam’ın gönderdiği rasûlleri ve Habib Neccâr’ın hikâyesini 13-29. âyetleri tefsîr ederken uzun uzun anlatan Şeyhi; 54. âyet-i kerime (Artık bu gün hiç kimseye zerrece zulmedilmez, ancak yaptıklarınızın cezasını çekeceksiniz.) münasebetiyle şu hikâyeyi anlatır: Sordu Behlül’e bir adam bir gün Didi sen kande idin ayâ dün. Didi Behlül ana Tamu’da idim Andan od almağa varmış idim. Tamu’yu geşt ü güzâr ettim o dem Bulmadım ateş alam yâ adam. Didiler ana aceb söylersin Bize sen masharalık eylersin. Eksik olurmu tamu’da hiç nâr Bu sözü söyleme ayrık yürü vâr. Didi pes anlara ol dem Behlül Size bir söz diyem eylen makbûl. Her kişi odu bundan iledür Herkesin nârı yanınca biledur. Herkes odu kazanur dünyâda Yandıra kendüyi tâ ukbâda.337 d) Az da olsa beyitlerde geçen bazı alışılmadık Arapça kelimeler için sayfa kenarında matbu olarak açıklayıcı kısa notlara rastlanmaktadır. 59. âyeti kerimenin tefsîrinde: Pîrleri cümle lihâdan yedeler Tamu’ya anları alub gideler.338 beytinin kenarına Lihâ yazılmış ve altına da kelime ma’nâsı olan sakal kaydedilmiştir. 54. âyet-i kerimenin tefsîrinde bir hadis-i şerifin şerhinde geçen Đki satır anda yazılmış ola hûb Kim şehâdet-i kelimâtı merğûb.339 337 s. 47. s. 67. 339 s. 51. 338 164 beytinin kenarına şehadet kelimelerinin birinci satırının “Allah’dan başka ilah olmadığını” ikinci satırını da “Muhammed aleyhisselam’ın Allah’ın kulu ve rasûlü olduğunu” ifade eden Arapça bir not düşülmüştür. Şeyhi, kitabını bitirirken yetişmesinde payları olan kişilere vefa borcunu ödemekte ve onlara şöyle dua etmektedir: Zıll-i zâil gibidir işbu fenâ Rahimallahu limen eddebenâ.340 Hâtimetü’l-Kitâb bölümünde Şeyhi, eserinin âyet-i kerimeler ve hadis-i şeriflerle süslendiğini, dikkatlice okuyanlar için içerisinde nice incilerin olduğunu söyleyerek kendi kendini medhetmekte ve şöyle demektedir: Berk urub dav’ı vücûh-i nâsa Oldu her beyti sükû vesvâsa. Nazmım içinde şeh-i âdil var Hakk’ın âyetleri pes kıldı karâr. Bunda kim eylese im’ân-ı nazar Zâhir olur âna bî ğaye dürer. Nazmımın ekseri âyât u hadis Zî seâdet ana kim ola enîs. Cân u dilden okuya anı hemân Đde bu ravzada vâfir seyrân. Bunda keşf oldu çü vâfir esrâr Đsteyen ide nazarda tekrâr.341 Uzunca bir dua ile kitap sona ermektedir. Şeyhi bu duasında Allah’a yalvarmakta, O’na halini arzetmekte kendisi ve tüm mü’minler için isteklerde bulunmaktadır. Kabirdeki suallere kolayca cevap verebilmeyi istemekte ve şöyle devam etmektedir: 340 341 Mahşer içinde kopunca uryân Setr-i ayb için atâ kıl kaftân. Gidicek hazretine yalın ayak Eyle irsal bize lutfunla Burak. Varıcak haşyet ile mizana Anda tevhidimi koy bir yana. Dahi bir yanına ısyanımı heb Koyuben vezn it oları Ya Rab. s. 83. s. 84. 165 Çün sırata ederiz vad’-ı kadem Ağniyâdan beni itgıl akdem. Rahmetinle beni koy cennetine Layık it fazlın ile rahmetine. Cümle mü’minler ile Yâ Mevlâ Fazlın ile idelim zevk u safâ.342 Ciddi bir çalışmanın ve bir edebî melekenin ürünü olan bu kıymetli eserini Şeyhî 1058 târîhinde telif etmiştir. Eyledim cidd ile sarf-ı makdûr Ehl-i hak tuta kusûrın ma’zûr. Oldu bin elli sekizde târih Doğdu bu şems-i dücâ ânda sarîh.343 86 sahife tutarındaki bu tefsîr Đstanbul’da 1313 yılının Ramazan ayında Süleyman Efendi Matbaası’nda basılmıştır. Bir nüshası Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Arapgirli Bölümü 571 numarada bulunmaktadır. M. Ma’nâstırlı Đsmail Hakkı Efendi (1263-1330/1846-1912) ve Tefsîr-i Sûre-i Yâ- Sîn, Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha 1. Manastırlı Đsmail Hakkı Efendi Đsmâil Hakkı Efendi, Manastır’da Sancaktarzâde denilen bir âilenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Tahsîl hayatına memleketi olan Ma’nâstır’da başlamış, daha sonra Đstanbul’a gelip meşhur Đstanbul’lu Şevket Efendi’den ders okuyarak icâzet almış ve Dârü’l-Fünûn Đlâhiyat Fakültesi’nde tefsîr müderrisi olmuştur. Đsmâil Hakkı Efendi belâğatı, mantığı, hitabeti güçlü meşhur bir âlimdir. Meşrûtiyet ilan edildikten sonra a’yân âzâlığı’na ta’yin edilmiştir. Đstanbul’da bugünkü anlamıyla ‘vâizlik’ diyebileceğimiz ‘kürsü şeyhliği’ yapmıştır. Ayasofya kürsüsünde yapmış olduğu va’zların bir kısmıyla bâzı makaaleleri Sırât-ı Müstakîm dergisinde yayınlanmıştır. 1330 târihinde Đstanbul’da âniden vefât etmiştir. Fâtih Câmi-i Şerifi haziresinde medfundur. 342 343 s. 85. s. 84. 166 Bahsedeceklerimiz hâricinde şu eseri de mevcuttur: Şerhü’s-sadr ve fedâilü Leyleti’l-Kadr, Đstanbul 1324, Türkçe, matbu. 2. Tefsîr-i Sûre-i Yâ-Sîn ve Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha a. Tefsîr-i Sûre-i Yâ-Sîn Đsmail Hakkı Efendi’nin Mekteb-i Mülkiye-i Şahane’de tefsîr müderrisi olduğu devirde ders kitabı olarak hazırladığı veya sene sonunda ders notlarından tanzim edilerek bir sonraki sene okutulmak üzere hazırlanmış bir kitaptır. Mübeyyiz’i Muhammed Şevket olduğu kitabın başında belirtildiğine göre ikinci ihtimalin olması daha kuvvetli görünmektedir. Kitabın kapağında “Mekteb-i Mülkiye-i Şahane talebesine mahsus ve matbu’ı mahduttur.” notu bulunmakta olduğu için bu eser sırf derslerde okutulmak üzere kaleme alınmış olmakla birlikte Arapça bilmeyen Türk halkının Kur’ân-ı Kerim’i anlayabilmeleri için yazılmış olan ve şimdiye kadar incelemiş bulunduğumuz diğer eserlerden farkı biraz olsa da çok fazla olmadığı göze çarpmaktadır. Bu durum bize halkın ilmi alandaki seviyesi hakkında bilgi verebilmektedir.344 Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn’in Muhtevâsı ve Örnek Metinler a) Müellif, Yâ-Sîn Sûresi’nin tefsîrine başlayarak evvelâ sûrenin faziletleri ile alâkalı rivayetleri incelediği bir bölüm açmıştır. “Tefsîrine şüru’dan mukaddem fezaile dair bazı ehadis ve âsar-ı şerife beyân idelim.” Bu fazail bahsi altı sayfa tutmaktadır. Birkaç rivayetin tercümesini misal kabilinden naklediyoruz: “Yani, ehl-i Cennet’ten Cennet’te bulundukları zaman, Kur’ân- Kerim ref’ olunacak, onlar yalnız Taha ve Yâ-Sîn Sûrelerini kıraat ideceklerdir.” 344 Đsmail Hakkı isminden dolayı bu kitap bazı listelerde Bursevî’ye (1137/1724) atfedilmektedir. Bursevî’nin eserleri arasında müstakil Yasin tefsirinden bahsedilmemektedir. Bkz. Bilmen, no: 392. 167 “Her kim Sûre-i Yâ-Sîn’i Cuma gicesinde kıraat iderse günahları mağfiret buyrulmuş olduğu halde sabaha dâhil olur.” “Nesefî merhum diyor ki: ‘Bu Sûre-i celilede risalet-i Ahmediye ve tevhid-i Bârî ve haşr-i cismaniden ibaret bulunan usul-i selâse-i Đslam, en vazıh bir sûrette takrir ve isbat buyrulmuşdur ki kalp mevkiin bu sayede kesb...” etmiştir. b) Đsmail Hakkı Efendi, Tefsîr-i Şerif başlığı altında tefsîre başlamaktadır. Burada örnek olarak üç âyetini vermek istiyoruz: “Yâ-Sîn, kavl-i meşhura göre Taha gibi Yâ-Sîn de esma-i şerife-i nebeviyedendir bazı müfessirin ‘ya seyyidel beşer’345 bazıları da ‘ya sürûra kalbi’l-ârifîn’346 diye tefsîr ediyorlar. Her sûretle Cenabı Hak teâlâ şânuhû, peygamberi zî-şân Efendimiz hazretlerine hitaben ‘Ey Rasûl-i Efham ve Habîb-i Ekremim’347. Ve-l Kur’ânil Hakim: “Natık bil hikem olan Kur’ân-ı Kerim’e kasem ederim ki” Đnneke leminel murselin: “Sen, ale’t-tahkik murselin-i kiram zümre-i fehimesindensin!” Ala sıratin müstekım- Sıratı müstakım üzre -yani en mükemmel bir şeriat-ı celile ve din-i ali ile meb’us- olduğun halde” c) Müellif tefsîrin aralarında Đzahat başlığıyla inceliklere dalmaktadır. Mesela: Müşrikler itibar etmediklerine göre Kur’ân-ı Kerimde ki kasemlerin faidesi nedir? Efendimizin mürselinden olduğu bildirildikten sonra sırat-ı müstakım üzre bulunduğunu zikre hacet var mıdır? Zira her mürsel sıratı müstakim üzredir, gibi sorulara cevab arayarak faydalı bilgiler vermekte, Kur’ân’ın Hakîm olarak isimlendirilmesinin sebeb ve hikmetlerini araştırmaktadır. 345 “Ey insanların efendisi” “Ey âriflerin kalblerinin sevinci” 347 “Ey yüce peygamberim ve kerim olan dostum” 346 168 Yer yer Nükteler koyarak Ve mâ enzele’r-Rahmânü min şey’348 âyetinde Rahman sıfatının kullanılmasının nüktesi gibi çeşitli işari yorumlar yapmaktadır. d) Birçok tefsîrde gördüğümüz gibi Đsmail Hakkı Efendi de Tenbih başlığını sık sık kullanmakta ve bu başlıkla çeşitli parantezler açma fırsatı bulmaktadır. Bir misal verelim: “Lâ yü’minûn349 kavl-i şerifi, hâl-i müekkede yahud cümle-i isti’nafiye olub, inzar ile adem-i inzar beynindeki müsavat cihetini tayin ediyor. - Yani sen, inzarı cemi’ akvama tamim idince vazifeni ifa etmiş olursun- fakat bunlarca inzarın -adem-i tesirine mebni- adem-i inzardan hiç farkı yoktur.”350 e) Belağat yönünün güçlü olduğunu bildiğimiz müellif, bu husûsiyetini tefsîrinde de göstermektedir. Te’kid ile ilgili bir izahını aşağıya alıyoruz: “Fe kâlû innâ ileyküm mürselûn351 nazm-ı celili iki vechile müekkid olarak vârid olmuştur. Tekid ise izale-i tereddüd ve ref’-i inkâr içün vuku’ bulduğu gibi bazan da şu cihetler nazar-ı itibara alınmayarak mahz-ı ihtimam ve itinadan dolayı vaki olur.”352 Ebu’s-Suud, Beydâvî gibi herkes tarafından kullanılan meşhur tefsîr kitaplarından ve Mevlana gibi tasavvuf ve edebiyat otoritelerinden istifade eden Đsmail Efendi Đzahat, nükte, belağat başlıklarından başka istifade, istitrat, lahika, beyân, tahlil, izah, lügat başlıklarıyla da eserine zenginlik kazandırmıştır. Bu eser, Đstanbul’da 1316 yılında Şevval ayının ortalarında Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Destgâhı’nda basılmıştır. Kitap 110 sayfa olup el yazısı ile basılmış bulunmaktadır. Bu yazının, kitabın mübeyyizi yani notları temize çeken kimse olan Muhammed Şevket Efendi’nin el yazısı olması kuvvetle muhtemeldir. 348 Yasin, 15. “…hem Rahmân hiçbir şey indirmedi…” Yasin, 10. “…inanmazlar.” 350 Đstanbul, 1316, s. 17. 351 Yasin, 14. “Dediler: “Haberiniz olsun biz sizlere gönderilmiş rasûlleriz.” 352 s. 26. 349 169 b. Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha Đsmail Hakkı Manâstırlı’nın Fatiha Sûresi ve vaazlarında anlattığı veya makale olarak yazdığı diğer müteferrik âyetlerin tefsîrleri Sırat-ı Müstakim353 dergisinde yayınlanmıştır. Bu tefsîrlerinde Đsmail Hakkı Efendi, Zemahşeri, Taftazani, Beydâvî, Nesefi gibi Đslam âlimlerinden istifade etmektedir. Âyetleri tefsîr ederken tefsîr mahiyetindeki diğer âyetlerden ve hadislerden istifade ederek hadislerin senedleri ve sıhhat dereceleri hakkında zaman zaman bilgiler de verir. Garip kelimeleri açıklar ve az da olsa farklı kıraatlere değinir. Âyetler arasındaki tenasüpten ve âyetteki nüktelerden bahseder. Fıkhi, kelami, tasavvufi ve felsefi konulara değinen Manastırlı, sarf ve nahivden de bahseder. Müellifin bir önceki eserinden yeterince örnek verdiğimiz için burada tekrar vermeyi gerekli bulmamaktayız.354 353 Sırat-ı Müstakim, 1324, 1/3, 33-34; 1/4, 49-50; 1/5, 65-66; 81-82, 97-98, 113-114, 129-130, 145-146, 161-162, 177-178, 193-194, 225-227, 1/19, 289-290. 354 Yazarı bilinmeyen Kur’an, Sûretü’l-Kehf, yine yazarı bilinmeyen muhtemelen aynı kitap olan iki Yasin-i Şerif Tefsiri ve Hacı Sait Efendi Ünsî-zâde’nin Sûre-i Fatiha ile Yasin-i Şerif Tercümesi burada tanıtılması gerekirken bu eserlere ulaşılamadığı için sadece isimleri zikredilmiştir. 170 V. Tanzîmâttan II. Meşrutiyete Kadar Matbu Türkçe Âyet Tercüme ve Tefsîrleri A. Şeyhü’l-Đslam Muhammed Es‘ad Efendi (1166/1753) ve Âyete’l- Kürsî Tefsîri Tercümesi 1-Şeyhü’l-Đslam Muhammed Es‘ad Efendi Osmanlı devletinin en çok eser veren ve aynı zamanda şair de olan âlimlerinden biridir. Şeyhü’l-Đslam Ebu Đshak Đsmail Efendi’nin ikinci oğludur. Bu nedenle Ebu Đshak Đsmail Efendizade ismiyle de bilinmektedir. Zilkade 1096’da (Ekim 1685) doğdu. Babasından ve Mutavvelci Mehmed Efendi’den ilk derslerini aldı. Müderris, Selanik mollası, evkaf müfettişi, fetva emini ve Edirne payesi olup 1145’de Mekke payesi ve Belgrad seferinde ordu kadısı, 1150’de Anadolu payesi ve sonra Rumeli payesi, 1157’de Rumeli kazaskeri oldu. Fetvâ makamına yapılan müracaatlardan harç almaz ve hediye kabul etmezdi. Bazı ihtiyaç sahibi kimselerin kalem masraflarını kendi kesesinden ödeyecek kadar cömert ve hayırsever bir zâttı.355 Ale’l-usul tahsilini tamamladıktan sonra terfi’ ederek 1161/1748’de Şeyhü’l-Đslam olmuştur. 1162’de Şeyhü’l-Đslam’lıktan azledilerek Gelibolu’ya sürüldü. 1165 yılında sürgünden kurtularak serbest bırakıldı. 1166 târîhinde vefat ederek Sultan Selim civarında babasının tamir ettirerek hizmete açtığı Cami-i Şerifin haziresine defnedilmiştir.356 Faziletli bir kimseydi. Devrinin tek adamı, çeşitli ilimlerde, edebiyatta, musikide, şiir ve inşada ustaydı. Babasının camisine mektep, medrese, şadırvan ve pek çok dersiyeler yaptırarak arkasından hayırla anılacağı eserler bıraktı.357 Mirzazade Mehmed Efendi’in damadı, Şair Fıtnat Hanım’ın pederidir. En meşhur eserleri şunlardır: 355 Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVI, 312-313. DĐA, ‘Es’ad Efendi’ maddesi. 357 Sicill-i Osmanî, II, 491. 356 171 a. Lehcetü’l-lügât namındaki Türkçe’den Arabi ve Fârîsi’ye olan bu eser 850 sahifeden ibaret olub 1216 târîhinde tab’ olunmuştur. Behce isminde Lehce’nin muhtasarı gayr-i matbu bir lügati daha vardır.358 b. Tefsîr-i Sûre-i Yâ-Sîn c. Tefsîr-i Âyete’l-Kürsî d. Tefsîr-i Âyeti’n-Nasr e. Bülbülname, nazîre-i Atvaku’z-Zeheb li’z-Zemahşerî f. Hemziyye, Lamiyye isimlerinde iki kıt’a kasidesi olduğu gibi Bür’e, Dimyatiyye, Mudârîyye gibi Arap kasidelerine de tahmisler yazmıştır. g. Atrâbu’l-Âsâr.359 Aynı zamanda şair de olan Es’ad Efendi’nin şiirlerinden iki kıt’a’yı örnek olarak buraya alıyoruz: Hakikate nazar et dûrbîn isen zâhid, Mecâz âyînesinden riyâ görünür. Kemîne manzar-ı dehr ol ki çeşm-i sûzandan, Nigâh-ı ibret ile mâsivâ görünür.360 2. Âyete’l- Kürsi Tefsîri Tercümesi Es’ad Efendi, din kardeşlerinin ricası üzerine Kur’ân-ı Kerim’in en büyük âyeti olan Âyete’l-Kürsiyi tefsîr etmeğe, faziletlerini anlatmaya başlamış, isteyenler müslüman halk olduğu için de diğer eserlerinin ekseriyetini Arapça yazmasına rağmen bu eserini Türkçe olarak ortaya koymuştur: “Ba’de hâzâ bu abdi hakir kesirul ısyan Muhammed Es’ad-ı nâtuvân istid’ây-ı ıhvân-ı hallân ile a’zam-ı âyât-ı Furkân-ı azîmuş-şân olan âyet-i kürsinin 358 Muhammed Rif’at, Mir’âtü’l-Lüğât ismiyle telhis ederek 1293’ de Đstanbulda tab’ ettirmiştir. Diğer eserleri için bkz. Osmanlı Müellifleri, I, 239. 360 Osmanlı Müellifleri, I, 238-239. 359 172 tefsîrini ve fezâil-i celile ve cezilesini lisan-ı Türkî ile t’abir ve tahrir ve hasbe’ttâka takrire şuru’ ve ibtida eyledim.”361 Đlmi açıdan çok kıymetli bir eser ortaya koyan Es’ad Efendi, dil açısından san’at yapma yolunu daha çok tercih etmiş ve eserini Arapça, Farsça ağır kelimeler ve bol miktarda bu iki dilin terkiplerinden kullanarak yazmıştır. Bu eserin dikkati çeken diğer bir vasfı da Es’ad Efendi’nin medhiye cümlelerinin uzunluğu ve ağdalılığı olmaktadır. Peygamber Efendimiz’in ismini veya bir sahabinin ismini söyleyeceği zaman beş satırı bulan uzun medhiyelerde bulunmaktadır. Mesela bir rivayeti vereceği zaman; “Cenabı mefhar-i enbiya ve mürselin, Rasûl-i rabbi’l-alemin ser-levha-i mecelle-i risalet ve hatime-i metn-i metîn-i fenn-i bi’set, mahrem-i hârîm-i muhterem-i “sümme denâ”,362 mazharı kerime-i “ve kâne kâbe kavseyni ev ednâ”363, Habîb-i Cenâb-ı Kibriyâ Muhammedeni’l-Mustafâ -aleyhi efdalü’s-salavât ve ekmelü’t-tahâyâ- Hazretleri bi’ssaâde ve iclâl buyurdular ki” diyerek konuya girmektedir. 3. Âyete’l-Kürsî Tefsîri Tercümesi’nin Muhtevası ve Örnek Metinler a) Es’ad Efendi, sûrenin fazileti ile ilgili birçok rivayet serdetmektedir. Biz bu rivayetlerden birisini Arapça aslını olmadan buraya kaydediyoruz: “Ashab-ı kiram-ı cenab-ı seyyidi’l-enâmdan Ebu Hureyre -radıyallahu anh- rivayet eyler ki ol mührtâb-endâz, envar-ı lî ma‘allah364 ve bedr-i münîr-i evci hidayet-penâh aleyhi a’zamu salavati’l-ilâh hazretleri ayn-ı ulum u hikem olan dehân-ı mu’ciz-beyânlarından isâle-i âb u nâb-ı tesnîmi’s-seyelân ile erva-ı 361 Đstanbul, t.s, s. 2. En-Necm, 8, “sonra yaklaştı” 363 en-Necm, 9, “Bu ibarenin bir yayın iki köşesi arasındaki mesafeyi ifade ettiği veya «iki arşın kadar» manasına geldiği söylenmişse de, burada daha güzel bir mana nakledilmiştir: Araplar cahiliyyede bir ittifak için anlaşacakları zaman iki yay çıkarır, birini diğerinin üzerine koyarak ikisinin «gâb»ini birleştirir, sonra ikisini beraber çekip onlarla bir ok atarlardı. Bu, onların her birinin rızası ve gazabı, diğerinin rızası ve gazabı olup hilafı mümkün olmayacak vechile ahitleştiklerine işaret olurdu. Bu manada gâb miktar manasına değil, iki gavs’ın birlik manzarasını gösteren kabza ile kiriş arası demek olur. Görülüyor ki bu mana hem diğerinden daha ziyade bir yakınlık tasvir etmektedir, hem de manevi bir yakınlığa işaret etmektedir. «Ev ednâ»daki «ev» edatı ise «hatta daha yakın» anlamındadır.” (Yazır, VII, 362 4569-4589) 364 “Allah ile benim aramda öyle bir vakit vardır ki o vakitte bize ne yakın bir melek ve ne de her hangi bir peygamber yaklaşabilir.” mealindeki hadise işaret edilmektedir. (Bkz. Sehâvî, el-Makâsıdü’l-hasene, no: 926; Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, no: 2159) 173 zamʻâ-ı sâmiîn kılub bir kimesne ki câygâhından huruc kıla da âyete’l-kürsiyi tilavet eyliye Cenab-ı Đyzid-i müteâl ecnad-ı melaikeden yetmiş bin ferişte ba’s ve irsal idüb ol şahs-ı kâri içün istiğfar ve dualar iderler. Ol kimesne yine menziline avdet ve rucu’ deminde âyet-i merkûmeyi kıraat eylese Cenab-ı Hudâyı Rezzâk iki gözü arasında fakr ve fâkayı ref’ ve nez’ ider, deyu buyurur.”365 b) Müellif, önce âyete’l-Kürsi’nin i’rabını baştan sonuna kadar kelime kelime yapmaktadır. “Allahu lâ ilâhe illâ hû kavl-i şerifin Allah mübtedadır. Lâ ilâhe de Lâ nefy-i cins içundur.”366 c) Âyete’l-Kürsî’nin i’rabını bütün incelikleriyle veren Es’ad Efendi bundan sonra beyân başlığıyla açıklamalara geçmekte, burada bu âyetin Allahu Teâlâ’nın zat ve sıfatlarının tevhidi, şer’i ilimler ve ahiretle ilgili bilgiler olmak üzere üç konuyu ihtiva ettiğini, Kur’ân-i Kerim’in en büyük âyeti olmasının sebeblerini ifade ettikten sonra âyete’l-Kürsi’nin kelimelerinin ebced hesabıyla elde edilen değerlerinin Kur’ân’ın diğer âyetlerinden hangilerine karşılık geldiğini ve bunun işaretinin ne olduğunu uzun uzun açıklamaktadır. "Ma’lum ola ki Kur’ân ı azimu’ş-şân eslâs-ı selâse üzere nâzildir. Sülüsü Zat-ı Bâri cellet azametühü’nün ve sıfât ve tevhid ve takdisinin mârîfetine dâldir. Bir sülüsü dahi umuru şeriyyenin mârîfetine dâldir ve sülüsü sâlisi umuru uhreviyyenin mârîfetine dâldir. Hafi değildir ki Hakk Teâlâ’nın zat ve sıfatını isbata delalet ve vücud vahdaniyet ve takdisini müstelzimdir. Pes imdi bu sülüs emr u nehy ve va’d ü vaide delalet eyliyen sülüsânına müsavi belki efdal oldu. Binaberin âyete’l-Kürsi ilm ve tevhidi ve sıfâtı uluhiyeti mutazammın olmakla a’zam ı âyet i Kur’âniye oldu. Ve bu dahi malum ola ki ilm ve zikr malum ve mezkura tabidir. Her ne mertebe malum ve mezkur eşref olursa ilm ve zikr dahi eşref olur. Đmdi mecmu’u malumat ve mezkuratın eşref ve a’zamı Cenab ı Bâri celle şânühü’dür. Belki Hazret i Hakk Teâlâ ğayriden eşreftir demekten dahi müteâldir. Zira kavl-i mezbûr mücâneset ve müşâkelet îhâm etmek iktiza ider. 365 366 s. 4. s. 5. 174 Cenab-ı Bâri teâlâ şanühü ise büd ve nid ve zıt ve nazîr ve şebîhden münezzeh ve müberrâdır. Đmdi her kelam ki Hakk Teâlâ’nın nuût ve celâlini ve sıfât-ı kibriyasını müştemil ola, ol kelam şeref ve azamette aksâ ğâyâta ve eblağ nihayâta bâliğdir. Felâ cerem âyete’l-Kürsi a’zam-ı âyât-ı Furkan-ı Kerim olduğu mukaddema zikr olunan ehâdis i şerife ve sâir berâhîn-i adîde ile sabittir.”367 Âyete’l-Kürsî, ilimi, tevhidi ve uluhiyetin sıfatlarını ihtiva ettiği için Kur’ân-ı Kerim’in en büyük âyetidir. Đlim ve zikir, bilinene ve anılana tâbi’dir. Bu âyet de Cenâb-ı Allah’ın sıfatlarından, yüceliğinden bahsettiği ve Allah Teâlâ da bütün mevcûdâtın en şereflisi ve en büyüğü368 olduğu, hiçbir ortağı ve benzeri olmadığı için yukarıdaki kural gereğince âyetlerin en büyüğüdür. Nitekim bununla ilgili hadis-i şerifler de kitabın baş tarafında zikredilmektedir. d) Müellif, bu âyet-i celilenin yedi sınıf kâfire reddiye olduğunu bildirmektedir. Bu yedi sınıfı dehriyye, seneviyye, ateşperestler, puta tapanlar, yahudiler, hırıstiyanlar ve saibe diye tek tek sayan Es’ad Efendi, bu mezheblerin tafsilatlı açıklamasını Milel ve Nihal kitaplarına havale etmektedir: “Ve bu işârâtın muktezası kefereden yedi sınıfı reddir ki biri dehriyye ve biri seneviyye ve biri abede-i nîran ve biri abede-i evsan ve biri yahudi ve biri nasara ve biri sâibedir. Evvela lafza-i celâl ile dehriyyeyi reddeder...”369 Uyku ve dalma anlamlarına gelen nevm ve sine kelimeleri ile arş ve kürsi kavramları üzerinde duran müellif bu bölümü bitirmekte ve bir sonraki bölüme geçmektedir. e) En son bölüm tefsîr bölümü olmaktadır. Burada Es’ad Efendi, Âyete’lKürsî’nin tefsîri ma’nâsını vermekte ve en son tefsîrin bir özetini vererek eserini nihayete erdirmektedir. Tefsîrin özetini, hem faydalı olması ve hem de Es’ad Efendi’nin uslûbuna ve usulüne örnek olması arzusuyla burada vermeyi uygun bulmaktayız. 367 s. 7-8. Es’ad Efendi ve diğer alimler Allah teâlâ için ‘en büyük’ ‘en şerefli’ ‘ğayriden eşreftir’ gibi kıyas ifade eden sözlerin kullanılmasının uygun olmadığını, Allah’ın bu ‘benzerlik’ ve ‘şirk’ vehmi veren sözlerden dahî müteâl olduğunu söylemektedirler. Es’ad Efendi, “Cenab-ı Bârî teâlâ şânühü ise büd ve nid ve zıt ve nazîr ve şebîhden münezzeh ve müberrâdır.” demektedir. 369 s. 10. 368 175 “Ve bu tefsîrin hulasa-i meal-i muʻciz-makâli Allahu Teâlâ a’lemü bi muradihi budur ki: fî cihetin mine’l-cihât müstahikk-i ibadât ve tâat mevcud ilah yokdur illa ancak vacibu’l-vücûd olub mabud bi’l-hak olan perverdegâr-ı bî-nid ve misâl hazret-i iyzid-i bî-zevâl cenab-ı Allah-ı müteal mevcuttur. Đlmen ve kudreti hayât-ı ezeliyye ve ebediyye ile hatta cemi’ vücuhu naksdan tenezzüh ve teberri ile cümle-i kemalatın isticmaını müstelzim olan Zat-ı vâcibu’l-vücud ile kâim ve evvelen ve âhiren, zâhiren ve batınen kâffe-i mâ adây-ı mukavvim olan hazret-i Rabb-i Kayyumdur. Öyle feyyaz-ı bî-illet ki şânı âferid-kan olan âfet-i hâbı nerm u saht anı ahz ve iğfalden beridir. Öyle Hâlık-ı kevn ü mekan ki gencayiş-pezir-i heft-âsumân u zemin olan kâtıba-i mahlukat ihya-kerde-i irade-i kudreti ebediyyesidir. Pîş-i hazretinde ruhsatyâb-ı makâle-i şefaat bir kimesne yoktur illa ancak peyğamberândan me’zun-u savb-ı cenabı ahadiyyeti olandır. Öyle âlimü’l-ğaybi ve’ş-şehâde ki anların hali pîşîn-i âşikar u nihan umur-ı dünyeviyyeden olan eşyaların ve dempesîn-i hafi ve celi olan kârı uhreviyyelerin âlim ve dânâdır. Ve ol âferid-kâr malumu hazret-i Rabb-i Rahman’dan bir şeyi ihata ve iz’an kılamazlar illa meşiyyet-i aliyye ve irade-i seniyyesi tealluk ettiği mikdar dânende ve şinâsendedirler. Kürsi ulum-ı dürriyyetü’l-lem’âniyyenin heft asuman u zemin zîb-âğuş u vüs’atidir. Ve anların hıfz u hıraseti ana bâdi-i siklet ve kelâl-efzâyı takat olmaz. Ve ol Huda-yı müteal celle şanühü ani’l-endâd ve’l emsâl ulüvv-i ulûhiyet-i vahdâniyetiyle Aliy, şükuh-ı azamet ve ceberutiyle Azîm’dir.”370 Es’ad Efendi eserinin sonuna meydan okur bir edâ ile kitabını yazdığı yeri ve yazılış tarihini bildiren yarım sayfa tutarında Arapça bir bilmece koymuştur. Kırımlı Hacı Hâfız Muhammed tarafından Dersaâdet’te Cemal Efendi matbaasında bastırılan eser 16 sayfa tutarındadır. Kütüphanelerimizde birçok yazma nüshası olan bu tefsîrin çok meşhur ve yaygın olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle Tanzimat’ın ilk yıllarında basıldığını tahmin etmekteyiz. Ancak üzerinde basıldığı tarihle ilgili bir ize rastlanmamaktadır.371 370 s. 15-16. Bu kitap IRCICA’nın yayınladığı World Bibliography’de ve Muhammed Hamidullah’ın vermiş olduğu tercüme listelerinde, isim benzerliğinden dolayı, Muhammed Es‘ad Erbilî Hazretleri’ne (v. 371 176 Hemen hemen her kütüphanede bir veya birkaç yazması bulunan bu eserin bir matbu nüshası Ankara Milli Kütüphane’de bulunmaktadır. B. Necef Ali b. Hasan Ali Han el-Cihânâbâdî et-Tebrizî ve Mişkâtü’l-hayât fî tefsîri’l-âyât 1. Necef Ali b. Hasan Ali et-Tebrizî Müellif’in Şia mezhebinin düşüncesine daha yakın durduğu eserinden anlaşılmaktadır. Kitabının mukaddimesinde insanların dinden ve Kur’ân’dan uzaklaştıklarını târiz yollu ifade etmektedir. Zâhirî ilimden daha çok bâtınî ilimlere ilgi duyan müellif, eserini de bu minvâl üzere kaleme aldığını bizzat kendisi ifade etmektedir. 1295/1878 senesinde vefat etmiştir. 2. Mişkatü’l-hayât fî tefsîri’l-âyât Tebrizî bu eserinde Kehf Sûresinde anlatılan Zülkarneyn kıssası ile ilgili 83-98. âyetlerin işari tefsîrini yapmaktadır. Âyetlerin zahiri ma’nâlarını ve tefsîrlerini, Zülkarneyn’in âyetlerde anlatılan fiilleri tefsîr, siyer ve tarih kitaplarında tafsilatı ile anlatıldığı için, burada çok kısa olarak verdikten sonra âyetlerin işârî ma’nâlarını, eşyânın hakikatını ve melekûtunu anladıklarını söylediği Allah’ın velî kullarından bilhassa da el-Hâc Mirza Muhammed Şefî’den dinlediği ve öğrendiği şekilde irfan ehline ve müslüman kardeşlerine hediye etmektedir: “Sadedinde olduğumuz tefsîr ve beyân nezd-i ehl-i zahirde maruf ve meşhur ve kütüb-i tefsîriyye-i zahiriyyede mübeyyen ve mestûr olduğu vechile olmayub ancak melekût-ı eşya ve hakayık-ı sıfât ve esma ve zerrât-ı kainât-ı ulyâ ve süflâyı görmüş ve bilmiş ve nokta-i ilimden hâsıl olan besmelenin erkan-ı erbaasından cereyân eden enhârın müctemii bulunan bahr-ı a’zamın şuab ve haliclerinin menahil ve şevârîine vârid ve vakıf olmuş olan evliya-yı aktâb ve 1350/1931) nisbet edilmektedir. Hâlbuki Es‘ad Erbilî Hazretleri’nin Âyetü’l-Kürsî ile alakalı müstakil bir eseri bulunmamaktadır. 177 ulemay-ı atyâb ecellallahu Teâlâ şânehum hazeratının beyânat-ı latifelerinden bihükm-i huzu’l-ilme min efvâhi’r-ricâl372 teallüm ve ahz itmiş olduğumuz hakayık-ı esrardan ehl-i irfâna armağan ve ihvan-ı ebrara yadigar olmak üzre vüs’-i maqderet ve iktizay-ı hale göre bir nebzecik beyân olunur.”373 Müellif, bu âyetlerin tefsîrinin zahiri tefsîr metodu ile olamıyacağı kanısında olduğundan dolayı alışmış olduğumuz ıstılahları, kaideleri ve kuralları belirli bir süre için de olsa ‘gûşe-ı nisyâna’ bırakmamız gerektiğini düşünmektedir. Kısa ve özlü cümleleri tercih etmeye çalışan Necef Ali, süslü ve sanatlı sözlerden, tekellüften kaçınmaya gayret göstermektedir. Yazar, Bursalı Đsmail Hakkı, Đbn Arabî ve Mevlana başta olmak üzere Asım Efendi’nin Okyanus’undan, Đmam Hişam’ın Tîcân’ından, Te’vîlat’tan, Mahmud Şebüsteri’den istifade etmekte zaman zaman bu âlimlerin görüşlerine başvurmaktadır. Bilhassa Rûhu’l-beyân ve Mesnevî’den sık sık uzun nakiller yapılmaktadır. Müellif, “Zülkarneyn kıssasının nihayeti buraya kadar olub bundan ileriye varılması dahi şimdilik tecviz buyrulmadığından anân-ı kalemi geruye tutarak”374 diyerek kıssa ile ilgili ifadelerini noktalamakta ve daha fazla yazmasına şimdilik müsaade edilmediğini belirtmektedir. 3. Mişkatü’l-hayât fî tefsîri’l-âyât’ın Muhtevası ve Örnek metinler a) Müellif, Zülkarneyn’in Rumî ve Yunani Đskender olduğunu söyleyenler olduğunu bu görüşün yanlış olduğunu söyledikten sonra Đskender’in ve Zülkarneyn’in yaşadıkları zamanları, isimlerini ve neseblerini ortaya koyarak tefsîrine başlamaktadır. Daha sonra Zülkarneyn’in nebi mi yoksa veli mi olduğu hususunu tartışmaya başlar ve veli olduğunun anlaşıldığını, Hz. Âdem aleyhi’s-selâm’ın dünyaya inişinden 3483 sene sonra dünyaya geldiğini, Hz. Đbrahim aleyhi’s-selâm ile Mekke-i Mükerreme’de 372 “Đlmi âlimlerin ağızlarından alınız” manasında kadîm ulema arasında meşhur olan bir sözdür. Đlim öğrenmede hocanın ve sözü sağlam kaynaktan almanın ehemmiyetine işâret etmektedir. 373 Đstanbul, 1289, s. 3-4. 374 s. 100. 178 görüştüğünü, doğuya, batıya ve kuzeye yolculuklarda bulunarak Ye’cüc ve Me’cüc seddini yaptığını ve iki bin sene yaşayarak kendisine zülkarneyn isminin bu yüzden verildiğini ukâz panayırında meşhur bir hitabede bulunan Kuss b. Sâide’nin bu hitabesinde bulunan sözleri ile destekleyerek ifade etmektedir. b) Tebrizî, ıstılahların açıklanmasına ayrı bir ehemmiyet atfetmektedir375. Hakikat ehlinin de kendilerine mahsus kullandıkları ıstılahlarının olduğunu, bunları öğrenmedikçe hakikat ehlinin kasdettiği ma’nâları anlamanın mümkün olmadığını söylemektedir. Bu nedenle de ıstılahların önce zahiri ma’nâlarını vermekte daha sonra da batini ma’nâlarına geçmektedir. “Pes ıstılah-ı ehl-i hakikatte esma ve elfaz yalnız amme-i nâsın bildikleri meani-i zahiriyyeye hasr olunmayub meani-i batınıyye-i rûhânîyyede dahi hakikat vechile istimal olunurlar.”376 “Elhasıl âyât-ı Kur’âniyye enzar-ı mukaddese-i ehl-i hakikatte amme-i nasın bildikleri gibi tefsîr olunmayub ancak ol şecere-i tayyibe-i ilahiyyenin her an semerat-ı latife-i maneviyyesi iktıtaf olunmak zımnında üslüb-ı merğub üzre tefsîr olunmak içün kavaid ve ıstılahat-ı mahsusaları müesses ve mevcuttur ki kavaid ve ta’bîrat-ı mezkureyi bilmedikçe beyânat-ı rûhânîyye-i ilahiyyeden behremend ve ashab-ı yakin dairesine bi’d-dühul ercümend olmak baidü’lihtimaldir.”377 c) Müellifin Şiî bir eğilime sahib olduğu akla gelmektedir. Çünkü Hz. Ali’nin zamanının Zülkarneyn’i olduğuna dair kendisinden ve Hz Peygamber’den rivayetler nakletmekte ve bunları sıkça tekrarlayarak, yapmış olduğu bütün işârî yorumları bu esas çerçevesinde yoğunlaştırmaktadır. d) Yer yer gramer kurallarına da değinmekte olan Necef Ali’nin bu tahlillerinden birisi şöyledir: 375 Kalem, mizan, zikr, tâbi’ olmak, ayn gibi kavramları tafsilatlı bir şekilde incelemektedir. s. 11. 377 s. 17. 376 179 “Malum ola ki âyet-i kerimede seetlû buyurdukları ve etlû’nun sîn ile masdar olması terâhi-i zamanâ delalet içün olmayub Kul’i‘malû fe-seyerallahu ameleküm ve rasûlühü âyeti kabilindendir. Ve bu matlabın bi’l-etraf tahkikine gelince bazı mukaddematın tertîbi lazım geleceğinden ve bu ise sadedin hârîcinde tatvil-i kelama muhtâc bulunduğundan burasından sarf-ı nazar birle ihvan-ı kiramın ol babda tedebbür buyurmalarının kâfi olacağına itimad olunur.”378 e) 86. âyetin tefsîrinden bir miktar nakledelim: “Tefsîrimizin bir vechince ayn-ı hamie’den murad ale’l-vechi’l-ehass beşeriyyet-i Muhammediyye veyahud beşeriyyet-i ulviyedir ki Muhammediyyenin makam-ı cism-i mutahhar-ı nebeviyyede mestur olması ve kavseyn-i nüzul ve suudun nihayet ve bidayeti olan cesed-i unsuride kıyamı maksuddur. Yani Zülkarneyn hazretleri şems-i nübüvveti heykel-i mukaddes-i Muhammedi’de bulub ve orada bir kavmi gördü ki onlar iman eylediklerinde hüsn-i ilahi ve cemal-i hazreti risaletpenahiye mazhar buyuracak ve i’raz ve inkar eylediklerinde seyfullah olan zülfikar-ı kahharla anları tedmir ve her guna tazible muazzeb tutacaklardır.”379 f) Kısa ve özlü yazma taraftarı olan Necef Ali, 93 ve 94. âyetlerin tefsîrini şu parağrafla hulâsa etmektedir: “Ayet-i kerimenin hulasa-i tefsîri; Zülkarneyn adeti üzre sebebe tabi olmakla meşrıktan şimale müntehi olan târîke salik olub beyne’s-seddeyn olan mahalle baliğ oldu ve orada vahşi ve lisan bilmez Türk milletini buldu. Zülkarneyn anların lisanlarına aşinalığı derkar idüğünden ve onlar cenab-ı Zülkarneyn’i her bir şeye kadir ve mütemekkin gördüklerinden komşularının fitne ve fesatlarından ve her guna îras-ı mazarrat ve hasara cesaretlerinden istihlâsen damen-i rahmet-i Zülkarneynîye destzen olub istirhamen didiler ki Ya Zelkarneyn! Hemcivarımız bulunan Yecüc ve Mecüc tayfaları yeryüzünde fesad edici güruhlardırlar. Aya biz bir virgu veyahud def’aten bir masraf tayin itsek de bizimle anların beynlerine fesatlarını mani olmak üzre bir sed yapasın.”380 378 s. 30. s. 50-51. 380 s. 86. 379 180 Kitabın sonunda Abdurrahman el-Bağdadî’ye aid altı mısralık manzum bir takriz mevcut olup ebced hesabı ile kitabın yazılış ve basılış târîhi olan 1289 gösterilmiştir. 1289 hicri yılında Zilhicce ayının 11. günü yazımını tamamlamış ve aynı yıl Đstanbul’da bastırmıştır. 102 sahife hacmindedir. Bir nüshası Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Öğüt Bölümü 1169 numarada, bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi Hasib Efendi Bölümü 25 numarada, diğer bir nüshası da Ankara Milli Kütüphane’de bulunmaktadır. C. Okçuzade Muhammed Şâh Efendi ve Âyât-ı Erba‘în ve Ehâdîs-i Erba‘în 1. Okçuzade Muhammed Şâh Efendi Mehmed Paşa’nın oğludur. Divan-ı Hümayun kâtiplerinden olup 1004’de (1595/1596) tezkireci, Rebiulevvel 1005’de (Kasım 1596) reisülküttap olup 1006’da (1597/1598) defter emini ve 1007’de nişancı oldu. 1010’da azledildi. 1013’de Mısır defterdarı oldu. 1016’da salyanesi ahzolundu. 1017’de Đstanbul’a gelip emekli oldu. Sonra ikinci defa defter emini, 1030’da nişancı olup 1033’de yine emekli edildi. 1039 (1629/1630) da 70 yaşında vefat etti. Şair, münşi, âlim ve edib olup Ahsenü’l-Hadis’i telif eyledi. Oğlu Vak’î Ahmed Efendi’dir.381 Dîvân-ı Hümâyûnca kullanılan resmî lâkaplar onun tarafından tertîb edilmiştir. Celvetiye tarîkatı pîri Aziz Mahmûd Hüdâyi Hazretleri’ne intisâb etmiştir. Hemen her eserinin başında şeyhinin güzel sîretini anlatıp onu medheder. Bazı eserlerde, Hüdâyî Hazretleri’nin halîfesi olduğu zikredilir.382 Resmî vazîfeleri yanında şiir, hat, hadîs, tefsîr alanlarında ilmî eserler telif ve tercüme etmiştir. Fazâil-i A‘mâl’e dâir hadîs-i şerîfleri derlediği ve şeyhine teşebbühen el-Makâmu’l-Mahmûd ismini verdiği eseri, tercüme edilerek neşredilmiştir. (Đstanbul 2006) 381 382 Sicill-i Osmanî, IV, 1079; Osmanlı Müellifleri, II, 78. Mehmed Emîn Efendi, Menâkıb-ı Kethüdâzâde, Đstanbul 1309, s. 306; Osmanlı Müellifleri, II, 78. 181 2. Âyât-ı Erba‘în ve Ehâdis-i Erba‘în Okçuzade, bu eserinde her hangi bir mukaddime yazmadan doğrudan konuya girmiştir. Ancak nâşir Mektebi Sultanî muallimlerinden Hâfız Refî’ bir mukaddime kaleme almıştır. Mukaddimenin dili oldukça ağır ve ağdalıdır. Bol miktarda terkiplere ve Farsça kelimelere yer verilmiştir. Nâşir bu eserde seçilen kırk âyet-i kerimenin gencine-i ayn-ı hayât olduklarını, okuyanların sıhhatlerini koruduğunu, okuyanlar için sağlam birer kale durumunda olduklarını, rumuzlar ve inceliklerle dolu olduklarını belirtmekte ve bu âyetleri hulûs-i kalb ile ve hürmet ü tazim ile vird edinerek okuyanların dünyevi ve uhrevi saadet ve selamete ereceklerini, bunun bizzat tecrübe edenler tarafından tevatür derecesinde tasdik edildiğini sanatlı bir şekilde ifade etmektedir. Eser dörtlükler halinde nazmedilmiş ve her dördüncü mısrayı bir âyet veya bir âyetin ma’nâ ifade eden bir kısmı teşkil etmiştir. Manzume şu mısralarla başlamaktadır: Eyledik bilmezlikle hayf kim Zulmet-i gaflette nakd-i ömrü kim, Ey hidayet mülkünün rehberleri Ünzurûnâ nagtebis min nûriküm.383 Ehl-i cûd oldur kim bezl idüb taâm Dâimâ icrây-ı ayn-ı mâ ide, Vakt-i hâcette niyâz idüp diye Rabbenâ enzil aleynâ mâide.384 Ehl-i imâna tevekküldür ehem Ger olursan tâlib-i hayr u bihi, Âna isterlerse Kur’ân’dan delil Kul hüve’r-Rahmânü âmennâ bihi.385 Ey talebkâr-ı rızây-ı Đyzidî Lutf ile bezl-i dirhem kıl unfu ko, Enfes-i eşyâyı vermektir hüner Len tenâlü’l-birra hattâ tünfikû.386 Sa‘y idüb kat‘-ı merâtib kılmağa Eyle sıdk-ı bâl ile Hakk’a duâ, Ğayriden sana irişmez menfaat Ve en leyse li’l-insâni illâ mâ seʻâ.387 383 Hadid, 13. “Bizi bekleyin nurunuzdan bir ışık alalım.” Maide, 114. “Rabbimiz bize gökten bir sofra indir.” 385 Mülk, 29. “De ki (sizi ima’nâ davet ettiğimiz) O (Allah) çok esirgeyicidir. Biz O’na iman etmişizdir.” 386 Âl-I Đmrân, 92. “Sevdiğiniz şeylerden infak etmedikçe, siz birr’e (hayrın kemâline) eremezsiniz.” 387 Necm, 39. “Doğrusu insanın sa’yinden [amelinden] başkası kendinin değil.” Đstanbul, 1311, s. 4. 384 182 Gayet akıcı olan ve zevkle okunan bu eser, beyitlerin gelişine göre infak, tevhid, heva ve hevese uymama, Kur’ân-ı Kerim, Hz. Ebu Bekir’in fazileti, insana çalıştığının karşılığı verilecektir, ümidvâr olmak gibi konuları edebi bir şekilde incelemektedir. Eserin son dörtlükleri ise şöyledir: Salup hayrete fikr-i zat-ı Đlâh Giriftâr-ı acz oldu ehl-i nühâ, Delîl isterisen bu âyet yeter Ve enne ilâ rabbike’l-müntehâ.388 Mümkün olmaz sırr-ı Kur’ân’a vusûl Olmayınca ilm-i din yolunda peyk, Kıssa-i Nûh’u yeter fehm itmeğe Nükte-i mazmûn-ı nûhîhâ ileyk.389 Kırk âyet bu şekilde nazmedilip bitirildikten sonra “Ahsenü’l-Hadîs fî Ehâdîsi’lErbaîn’ bölümüne geçilmiştir. Burada da aynı şekilde 40 hadis nazmedilmiştir. Hayr-ı ümmet odur ki himmet idüb Hıfz-ı Kur’ân’a sa‘y ide her ân Ki Rasûl’ün kelâmıdır bu hadis Hayruküm men tealleme’l-Kur’ân.390 Bu eser Mekteb-i Sultanî Arabî muallimlerinden Hâfız Refî’ tarafından Đstanbul’da Matbaa-i Âmire’de 1311 senesinde tab‘ ettirilmiştir. Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Ayasbeyoğlu Bölümü 342 ve Öğüt Bölümü 1130 numaralarda bulunmaktadır. D. Mustafa Cem‘î ve Risale-i Teavvüz ve Besmele Tercümeleri 1. Mustafa Cem‘î Mustafa Cem‘î, Ömer Lütfi Efendi’nin rahle-i tedrisinde bulunmuş, ondan bütün dini ilimleri okuyarak Đslam’ın tebliğ ve neşrine mezun kılınmış bir kişidir. Döneminin meşhur âlimleri arasında yer almıştır. Muhammed b. Pir Ali Birgivî391 tarafından 388 Necm, 42. “Ve elbette nihâyet Rabbine gidilecek.” s. 8. Hûd, 49. “Sana bunları vahiyle bildiriyoruz.” s. 8. 390 Buhari, Fazail-i Kur’an. s. 9. 391 Birgili diye de bilinmektedir. 929/1523’da Balıkesir’de doğdu. Asıl adı Takiyyüddin Mehmed’dir. Medrese tahsilini bitirdikten sonra bazı medreselerde müderrislik yaptı. Camilerde vaaz vererek halkı Kur’an ve sünnete uymaya da’vet etti. Osmanlılar döneminde yetişmiş seçkin bir alim olması yanında dinî ve ahlâkî şahsiyeti bakımından da mükemmel bir insandı. Son derece dürüst ve tavizsiz bir alimdi. Her seviyedeki yöneticileri ve görevlileri kusurlarından dolayı cesaretle tenkit etmiştir. 981/1573 tarihinde bir Đstanbul seyahati sırasında vebaya yakalanarak hicrî yıla göre 52 yaşında vefat etti ve 389 183 toplanan ve yedisi şerh edilen kırk hadisin kalan otuz üçünü Muhammed b. Mustafa elAkkirmanî392 tamamlamıştır. Fıkhı meseleleri, diğer bir takım dini hususları ve birçok ibretli hikâyeleri içine alan bu kıymetli eseri Mustafa Cem‘î tercüme etmiştir. Tercüme ettiği eserinin başına Mustafa b. Halil ez-Zağravî’nin Arapça olan Risaletü’t Teavvüz ile Risaletü’l-Besmele’nin tercümelerini, bir takım ilavelerde bulunarak koymayı uygun bulmuştur. 2. Risâle-i Teavvüz ve Risâle-i Besmele Tercümeleri a. Risâle-i Teavvüz Tercümesi Bu risalenin müellifi Mustafa b. Halil Zağravî, istiazeyle alakalı âyetleri, hadisleri ve açıklamaları içeren kitapları incelemiş fakat bunların konuyu bir bütün halinde ele alamadıklarını gördüğünden kendisi insanlara bu konuda faydalı olmak ve bu vesileyle Allah’ın affına erişmek ümidiyle bu risaleyi kaleme aldığını ifade etmektedir. Mütercim, tercümeyi yaparken ‘kelâmu’l-müellif’ kaydını koyarak önce müellifin metnini tercüme etmiş, daha sonra da ‘li-mütercimihi’ kaydıyla kendi ilavesi olan açıklamalarını serdetmiştir: “Evvela Risalet’ü-t Teavvüz’ün tercümesine şüru’ olunur ki (Kelamü’lMüellif) Kelime-i istiazeye müteallik ayat ve ehadis ve hikayatı müştemil kütüb-i mev’iza rü’yet ve mütalaa olundukda beynlerinde münasebet-i tâmme bulunmadığından ve bazısında mevcud olan diğerinde ma’dum görüldüğünden ihvana iane ve ğufrana sebeb olmak ümidiyle bi’l-münasebe ve’l-icmal âtiyü’zzikr âyât ve ehâdîs ve hikâyâtın cemʻini murâd eyledim… (li mütercimihi) Âyet-i kerimenin ma’nây-ı latifi; Sen Kur’ân-ı Azimi kıraat eylediğin vakitde Birgi’ye defnedildi. Tarîkat-ı Muhammediyye gibi çok kıymetli ve meşhur eserleri bulunmaktadır. (Bkz. DĐA, “Birgivî” mad; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XIII, 321-343) 392 Kefevî Hacı Hamîd Mustafa’nın oğludur. Asıl adı Mehmed’dir. 1753’de Đzmir, 1758’de Mısır kadısı oldu. Sarây-ı Humâyun hocalığında bulundu. 1759’da Mekke kadılığına tayin olundu ve Ağustos 1760 (Muharrem 1174) tarihinde vefat etti. Bilhassa aklî ilimlerde derin bilgi sahibi olan Akkirmani’nin kelâm, felsefe, hadis, fıkıh, tefsir ve dil konularında bazıları basılmış birçok eseri vardır. (DĐA, “Akkirmanî” mad. Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XV, 281-282) 184 mercûm olan şeytanın şerrinden Hak celle ve ala Hazretleri’ne iltica eyle dimektir.”393 Bu şekilde devam eden risale içerisinde vesvese-i şeytandan teharrüzün faidesi, iblisin mel’un olması, Âdem aleyhisselamın veledi Şit aleyhisselama vasiyyeti, havatırın menşei, hâtır-ı şer ve hâtır-ı hayrin mevazini, şeytanın yedi hilesi, âlem-i zürriyetde saadet, âlem-i ervahda saadet mevzûları âyet ve hadislerle, hikâyelerle zenginleştirilerek 35 sayfa halinde anlatılmıştır. Risalede yer alan birçok hikâyeden birisi şöyledir: “Salihinden bir kimse va’z meclisinde dimiş ki «Bir mü’min sadaka virmek murad eylese yetmiş şeytan musallat olub her biri bir uzvundan tutarak ol kimseyi sadaka virmekten menʻ etmeğe saʻy iderler.» Bir zat bu kelamı işittikde «Ol yetmiş şeytanla mukatele ideyim» deyub mescidden çıkar ve hanesine varub eteğini buğday ile doldurub tasadduk itmek içun hanesinden çıkmak üzere iken zevcesi bir takım muaraza ve beyân-ı ihtiyac iderek eteğindeki buğdayı yine mahalline boşaltır. Ol zat mahzun ve mükedder olarak mescide gelür. Ol va’z iden kimse «Ne işledin?» deyu sual ettikde «Yetmiş şeytanı dağıttım lakin anaları geldi beni perişan itti» deyu cevab virdi.”394 b. Risâle-i Besmele Tercümesi Müellif bu risaleyi yazmadaki niyetini şu şekilde ifade eder: “Besmele-i şerife hakkında vârîd olan ehadisi şerife ve hikâyâtı merğubeyi cemʻ ve tertîb eyledim ki talibine istifadede enfa ve hıfzda eshel ola.”395 Besmelenin Kur’ândan olup olmaması ile alakalı tefsîr kitaplarımızda mevcut olan malum tartışma ve besmele ile ilgili diğer konular burada da görülmekte, görüşler nakledilmekte, gerekli açıklamalar yapılmaktadır. Besmelenin beyânı fezaili ve mirac 393 Đstanbul, 1298, s. 3. s. 9. 395 s. 36 394 185 gicesinde Peygamber Efendimizin besmele-i şerifeden dört nehrin aktığını rü’yetleri diye iki konu başlığı sayfa kenarlarına kaydedilmiştir. Bu risale, Kırk Hadis Şerhi kitabının 36-52 sayfaları arasında yer almaktadır. Teavvüz risalesi tarzında kaleme alınmış olmakla birlikte daha kısadır ve daha fazla hikâye ihtiva etmektedir. Besmelenin fazileti hakkındaki hikâyelerden ikisi şöyledir: “Ömer b. Hattab radıyallahu anhu’l-Vehhâb Hazretlerinin zamanı hilafetlerinde Kayser-i Rum, müşarun ileyhe mektub yazub temenni eyledi ki: «–Benim bir oğlum var ana bir baş ağrısı arız olub def’ine hukema bir çare bulamadılar. Lutfen bir deva inayet buyur.» Hazreti Ömer dahi ol vaktin elbise-i ra’siyyesinden olarak başa giyilecek bir şey irsal buyurdular. Ol şeyi başına giydiği anda Kayser-i Rum’un oğlunun baş ağrısı mündefi’ olub çıkardıkda yine ağrır idi. Gayet teaccüb ve merakından ol şeyi söküb bakdı ki derununa besmele-i şerife yazılu bir kağıd vad’ olunmuş.”396 “Hâlid b. Velîd -radıyallâhu anh- hazretlerinden mecûsilerin bazısı bir âyet yani kerâmet taleb eylediler ki: «–Dîn-i Đslâm haktır ve ben ol dîn-i mübîndenim dersin. Bize dahi bir kerâmet göster ki müslüman olalım.» Hâlid b. Velid hazretleri onlardan semm-i kâtil istedikte bir kadeh zehir getirdiler. Kadehi eline aldıkta « »ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﲪﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢdeyub içti ve hiç mazarratı olmadı. Ol mecûsiyân bu hâli gördükte dîn-i Đslâm’ı tasdîk ettiler.”397 Zağravî’nin Arapça Risaletü’t-Teavvüz ve Besmele’si 1265 tarihinde cem’ ve tab’ edilmiştir. 1317’de basılan bir Mecmuatü’r-Resâil içerisinde bulunmaktadır.398 396 s. 42. s. 42-43. 398 Bu iki eser Diyanet Đslam Ansiklopedisi’nde ve Osmanlılar Ansiklopedisi’nde Akkirmani’ye atfedilmektedir. Şerhu’l-Hadisi’l-Erbain ile aynı eserin tercümesi olan Burhânü’l-Müttakîn Tercüme-i Hadisi’l-Erbain de iki ayrı esermiş gibi Akkirmani’ye izafe edilmektedir. Hâlbuki birinci kitabı yedinci hadisten itibaren Arapça olarak Akkirmanî tamamlamış ikinci eser ise bu kırk hadis şerhinin Mustafa Cem’î tarafından yapılmış olan tercümesidir. 397 186 Bu risalelerin içinde bulunduğu el-Bürhânü’l-Müttakîn Tercüme-i Hadîs-i Erba’în isimli Mustafa Cem’î’ye ait olan bu tercüme Đstanbul’da 1298 tarihinde basılmış olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Tırnovalı Bölümü 523 numarada, diğer bir nüshası da M.Ü. Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Öğüt Bölümü 1101 numarada bulunmaktadır. E. Bereketzade Đsmail Hakkı (v. 1267-1336/1851-1918) ve Necâib-i Kur’âniye 1. Bereketzade Đsmail Hakkı Bereketzade Đsmail Hakkı, 1851 yılında Đstanbul’da dünyaya gelmiştir. Babası Kemaliyeli olup sarayda çuhadarlıkla vazîfelendirilen Hasan Basri, dedesi Ayasofya Camii dersiâmlarından Đsmail Hakkı Efendi’dir. Bir müddet Canfedâ Hatun Mektebi’nde okuduktan sonra Fatih civarındaki Hafız Paşa Sıbyan Mektebi’ne devam etti; bu arada hıfzını tamamladı. Medrese tahsili sırasında Edib Abdullah er-Rumi, Şeyh Ahmed Temimi, muhaddis ve edib Bingazili Ahmed Şetvân Efendi, Mustafa Şevket Efendi gibi âlimlerden okudu; tefsîr, hadis, fıkıh, kelam, tasavvuf ve Arap edebiyatı alanlarında kendini yetiştirdi. Ayrıca aşere okuyarak kıraat ilminden de icazet aldı. 1871’de kapatılana kadar Darulfünun’da okudu. Bereketzade, memuriyet hayatında Halep ve Adana vilayetleri defterdarlığı, Akşehir kaymakamlığı vazîfelerinde bulundu. Dört yıldan fazla Beyrut Đstînaf Mahkemesi reisliği yaptı. II. Meşrutiyetten sonra baş müddeiumumi, ardından da Temyiz Mahkemesi üyesi oldu. Arapça, Farsça ve Fransızca bilen Đsmail Hakkı Đstanbul’da 1918’de vefat etti. Eserleri: 1. Envâru’l-Kur’ân. Yarım kalmış tefsîr olup birinci cildi 1331’de neşredilmiştir. 2. Metâlib-i Âliye. Allah’ın varlığını isbat edip karşı görüşleri cevaplandıran bir eser. 1314’de Đstanbul’da neşredilmiştir. 3. Necâib-i Kur’âniye. 187 4. Yâd-ı Mâzî. Hayatını anlattığı eseri. 5. Bekâ-yı Saltanat-ı Osmaniye. (Đst. 1332) Mahmut Hamza’nın el-Burhan ala bekâ-yı mülki Benî Osman ilâ âhiri’z-zamân adlı risalesinin tercümesidir. 6. Esrâr-ı Belâğat. 7. Sûriye Muzafferiyâtı. (Đst. 1291) Muhsin takma adıyla yazdığı Đslâm tarihine dair eser. 8- Menâkıb-ı şerhidir. Seniyye. Bûsiri’nin Kasidetü’l-Hemziyye’nin tercüme ve 399 2. Necâib-i Kur’âniye Bereketzade’nin Sırat-ı Müstakim mecmuasında yayınlanan bu eser daha sonra kitaplaştırılarak basılmıştır.400 Fransızca bir kitapta Peygamber Efendi’miz, Kur’ân, âyetler ve hadisler hakkında yanlış bilgiler verdiğini görmüş ve gençlerin bu tür kitaplardan Đslam’ı yanlış olarak öğrenmelerini engellemek için Kur’ân-ı Kerim’den bazı âyetler seçmiş bu âyetlerin hemen altına meal-i müniflerini, şerh ve tefsîrlerini yazdıktan sonra makama uygun olan geniş açıklamalarda da bulunmuştur. “Birgün bir yerde iken, ezmine-i kadîme ve ahîredeki meşâhîrin terâcümi ahvâline dair Fransızca yazılmış bir eserde nâm-ı nâme-i cenâb-ı fahru’r rusülü gördüm. Âsâr-ı ecânibde nâm-ı pâk-i Muhammedî’yi gören bir muvahhidin kalbine bu ism-i mubârekin sâhib-i celilu’l-kadri hakkında ne söylenmiş olduğunu anlamak içün ne derece şevk istîla ideceğini tarif iktiza itmez. Bir de bakdım ki o Ser-Kâfile-i Enbiyâ -aleyhi efdalü’t-tâhâyâHazretleri muhârebât ve fütûhâtta şöhret-gir-i âfâk olan nâmdârân sırasında ve rif’at ve fehâmet-i nebeviyyelerine ğayr-i lâyık sûretde gösterilerek hâşâ kadr-i vâlây-ı risâlet-penâhileri sırf maddî bir fazl ve meziyyet menzilesine tenzîl 399 DĐA, “Bereketzade Đsmail Hakkı” mad. Necaib-i Kuraniye, Đstanbul, 1331. Sırat-ı Müstakim (1324), 1/2, 23-26; 1/3, 38-40; 1/4, 54-55; 1/6, 8588; 1/7, 98; 1/8, 114-116; 1/9, 131-133; 1/10, 148-149; 1/12, 178-179; 1/13, 194-196; 1/14, 211, 212; 1/15, 227-228; 1/20, 307-309; 1/21, 321-323; II/27, 3-6; II/28,18-20; II/37, 163-165; II/33, 98-100. 400 188 edildikten başka usul-i din, furû’una ve mezâmîn-i âyât-ı furkâniyye, ehâdîsi nebeviyyeye karıştırılmış ve bazı ahkâm-ı ilahiyye zikr olunub o da fıkdân-ı fehm ve ıttıladan nâşî yanlış nakledilmiş, bir levha-i zîbânın mevkilerine pek çispan cüzlerini diğer cihetlere tahvil ile heyet-i mecmûasındaki nazar-ferîb manzarayı bozmağa çalışmak kabîlinden olarak ayrı ayrı mevâd ve mesâlihe müteallik birkaç âyet-i kerime karma karışık bir sûrette güya hülasâ veya nümûne olmak üzere bir mahalle cem‘ ile heyhat! «Đşte ruh-i Kur’ân budur» dimek istenilmiş. Neş’e-i uhrâda Hazret-i Rabb-i Kerîm’in ibad-ı salihine mebzûl ve râygân olacak iltifat ve mükâfât-ı ilahiyyesi acîb ve ğarîb destanlar sûretinde gösterimiş ve müellif-i eserin hâme-i tuğyan ve nâdânîsi nikâb-ı sitayiş altında daha bu kabîl nice münasebetsiz sözler ile tesvîd-i sahâif iderek zu’m-u kâsırınca manen güya bir intikadnâme yazmış!”401 Zemahşerî, Beydâvî, Ebu’s-Suud, Razi, Đbrahim Hakkı Erzurumi, Gazali gibi birçok Osmanlı ulemasından istifade ederek kaleme aldığı makalelerinde âyetlerin tefsîrinde diğer âyetlerden ve hadislerden istifade eder. Âyetlerin sebeb-i nüzullerini, irab durumlarını ve kıraat farklılıklarını bildirir. Fıkıh ve usul-ı fıkıhla ilgili konulara değinir, âyetlerdeki belağat yönlerini açıklar. Đctimai tefsîr çeşidini kullanan Bereketzade, tefsîrlerinde Mevlana, Fuzuli, Ebu’l-A’la Maarri, Sa’di, Baki, Akif gibi şairlerden şiirler de nakleder. Müslümanların Hz. Đsa hakkındaki görüşlerini vererek, müslümanlarla hırıstiyanlar arasındaki yakınlaşmaya sağlamak için hırıstiyanların peygamberimizi, müslümanların Hz. Đsa’yı sevdikleri gibi sevmeleriyle mümkün olabileceğini belirtir. 3. Necâib-i Kur’âniyye’den Örnek Metinler a) Bereketzade, Bakara Sûresinin 29. âyetini şu şekilde tercüme etmektedir: “[Hakk Teâlâ hazretleri bu âyet-i kerimede hayatımıza, menafi ve huzuzı hayatımıza müteallık delail-i âfâkiyyeyi beyân ile şöyle buyuruyor:] O (zat-ı ecell-i a’lâ) dır ki arzda olan eşyayı sizin içün halk itti. (Meadin, nebatat, 401 Eserin mukaddimesi. 189 hayvanat, cibal, biharı, ve daha ne kadar eşya-ı nafia var ise cümlesini, meâkil ve meşârib ve melâbis gibi hususatta siz anlar ile bizzat veyahut sizin intifa’ ittiğiniz hayvanat ve sairenin anlardan intifa’ eylemeleriyle siz bi’l-vasıta müntefi’ olmak; ve o mevcudat ile Sâni’ Teâlâ ve tekaddes hazretlerinin şüûn ve ef’aline istidlâl, ve anlardan bazıları lezzât ve meserrâtı ve bir takımı âlâm ve ekdârı müştemil bulunduğundan bu cihete de atf-ı nazar ile lezzât ve âlâm-ı ahirete istişhad iderek umur-ı dininizde dahi anlar ile intifa’ eylemek üzre sizin içün halk ve icad eyledi…”402 Bereketzade’nin tercümeleri adeta tefsîr mahiyetini taşımaktadır. Metne harfi harfine uyma kaygısı taşımadan fakat metnin ma’nâsını herkesin eksiksiz ve rahatça anlamaları göz önünde bulundurularak gayet rahat ve Arapça’nın ifade ettiği tüm ma’nâları yansıtma telaş ve gayreti içerisinde yapılan tercümelerdir. Bu tercümeden sonra tefsîr niteliğindeki açıklamalara geçmekte ve âyetten çıkardığı ibretleri, işaretleri, ‘acâib-i kudret-i Rabbaniye’yi anlatmakta ve yer yer örnekler de vermektedir: “Asfiyayı ümmet her şeyde acaib-i Kudret-i Rabbaniyeyi mütalaa etmişler. Tefsîr-i Razi’de hikâye olunmuştur ki bir gün birisi nezd-i cenab-ı Fârûk’da ‘Şu satranca taaccüb ederim, satranc tahtasının tûl ve arzı birer arşından ibaret iken insan onun üzerinde binlerce oyun oynasa bir oynadığı oyun mutlaka öbürüne benzemez’ dedi. Hazreti Fârûk radıyallahu anh şu cevabı verdi: ‘Bundan daha hayret-efzâ olan şudur ki insanın tûlen ve arzen birer karıştan ibaret bulunan yüzünde kaşlar gözler burun ağız gibi âzânın yerleri kat’iyyen teğayyür etmediği halde yine şark ve ğarb-ı âlemde yüzleri biribirine tamamı tamamına benzer iki adam bulamazsın. Şu ufak bir deri parçasından bu hadd ü pâyansız ihtilafları gösteren o kudret ve hikmet ne kadar büyük.. Ya ruhsârda o kadar hüsn ve melâhat ve gözlerde bu kadar hüner ve sa’at ibraz eden Kudret-i Fâtıra daha az mı muhayyeru’l-ukûldür. Bunlar gözlerimizin önüne konmuş âyât-ı Rububiyettir. Yâ Müste’ân! Bizleri Rasûl-i Ekrem’in ve 402 Đstanbul, 1331, s. 4. 190 Habib-i Muhterem’in hürmetine levha-i mükevvenâtta mürtesem âyât-ı Rububiyyetini, kemal-i lezzet ile temâşâ eden zümre-i asfiyâya ilhâk et.”403 b) Müellif bazı mühim usul kaidelerini de açıkladığı gibi ilmi hususlara işaret eden âyetlere de değinmeden geçmez. Dünyanın düz olduğunu söyleyenleri reddeden cümleleri ve dünyanın yuvarlaklığına işaret eden âyetle ilgili açıklaması ve serdettiği usul kaidesi şöyledir: “Muhakkikin-i ulemanın arz musattah değildir demeleri musattahın küriyyete münafi olan ma’nâyı ıstılahisi itibariyledir. Ve ile’l-ardı keyfe sütihat404 âyeti kerimesinde isbat olunan sath ise ma’nâyı lüğavisinde müstamel olduğundan onların nefy ettikleri tastih bu âyete münafi değildir. Ehl-i lüğat tasrih etmişlerdir ki sath’ın asl ma’nâsı yayıb döşemektir. Satahallahü’l-arda denir ki Allah Teâlâ arzı yayıb döşedi demektir. Arza basît denilmesi dahi ittisa’ı cirmine mebnidir. Yoksa kürevî olmadığı için değildir. Bazı nas bu gibi ıtlakat ve ta’bîratdan arzın kürevî olmadığına zahib olmuşlarsa da bu bir vehm-i mahzdır. Menşe-i ğalatları Kuran-ı Kerim’de zikr olunan elfaz-ı lüğaviyyeyi ehl-i fünün arasında sonradan peyda olmuş meani-i ıstılahiyyeye haml etmeleridir. Muhakkikin-i ulemanın bu mebhasde nakl olunan sözleri, elfaz-ı Kur’âniyyeyi meani-i asliyyesinden hilaf-ı zahire sarf ile arzın kürevî olmadığını istinbata kalkışan erbâb-ı evhamın zu’mlarını red için izah-ı hakikatten ibaret olub te’vîlat ve tekellüfat değildir. Elhasıl Kitab-ı Aziz’de arzın kürevî olmadığını iham iden ve binaen aleyh muhtâc-ı te’vîl olur hiçbir şey yoktur.”405 Bereketzade’nin makaleler halinde neşrettiği bu makaleleri daha sonra kendisi tarafından kitap haline getirilerek basılmıştır. Yukarıda bir kısmını verdiğimiz önsözünü 27 Ramazan 1320’de Makriköy (Bakırköy)’de yazan müellif, eserini kitap halinde Mâlî 1331/1915-16 yılında Tevsî’-i Tıbâ’at matbaasında bastırmıştır. Fihrist hariç 441 sayfa tutarındadır. 403 s. 40. Ğâşiye, 20, “Ya hâlâ bakmazlar mı… o arz’a nasıl satıhlanmış (düzenlenmiş, döşenmiş)” 405 s. 15. 404 191 VI. Tanzîmâttan II. Meşrutiyete Kadar Matbu Türkçe Kur’ân-ı Kerim Fihristleri A. Hâfız Muhammed Vardârî (1055/1645) ve Tertîb-i Zîbâ 1. Hâfız Muhammed Vardârî Hâfız Muhammed Vardarî, Vardar Yenicesi’nde doğup yetişen âlim ve fazilet sahibi kimselerden biridir. Babası Şeyh Muhammed Vardârî, Evrenos torunlarındandır. Muhammed Vardarî müderris olmuş, Bursa mollalığı yapmış ve 1055 Cemâziyelevvel/milâdî Haziran 1645 tarihinde vefat etmiştir. Yenice’de Hamam yanındaki kabristanda medfundur. Muhammed Vardarî, Arapça, Farsça ve Türkçe şiir yazabilen güçlü bir şairdir.406 Tertîb-i Zîbâ kitabında müellifin ismi el-Hâc Salih Nazım b. Muhammed b. Đsmail diye geçmektedir. Buradan müellifin asıl isminin böyle olup Hâfız Muhammed Vardari şeklinde şöhret bulduğunu anlamaktayız. kaynaklaımızda ise Mahmud ismi de geçmektedir. Bu âlimin pek çok eseri bulunmaktadır. Bunlardan birkaçı şöyledir: a- Sûre-i Mâide’ye tefsîri b- Dürer ve Gurer’e hâşiyeleri, c- Tefsîr-i Beyzâvî vesair tefsîrlere talikatı d- Şerh-i Merah, e- Şerh-i Bina, f- Hibetullah mine’l-Feraiz, g- Haşiye-i Şafiye, h- Bahru’l-mesail mine’l-Feraiz 406 Sicill-i Osmani, Đstanbul, 1997, IV/ı., s. 190. 192 Bazı i- Tertîb-i Zîbâ407 Bu, Kur’ân âyetlerinin kolaylıkla bulunabilmesi için telif ettiği bir eseridir. Zehi Tertîb-i Zîbâ ibaresi ebced hesabına göre kitabın yazıldığı tarihi göstermektedir.408 Müellifin şiirlerinden bir beyit: Değil arz u sema ve şeş cihetdir Mevlâ, Kadîm-i zatına olmaz mahal hâdis olan eşyâ. 2. Tertîb-i Zîbâ Müellif, bu kıymetli eserini tefsîr, hadis, tarih ve diğer kitaplarda yeri geldikçe zikrolunan âyet-i kerimelerin Kur’ân-ı Kerim’de hangi sûrenin kaçıncı âyeti olduğunu kolayca bulmaya yardımcı olmak için kaleme aldığını söylemekte; bu konuyla ilgili daha önce yazılmış eserlerin muhtasar ve rahatlıkla kullanılmaya müsait olmadıklarını ifade etmektedir: “Kütüb-i tefasir ve ehadis ve tevârîh ve sairede ala vechi münasebe ityan olunan âyât-ı beyyinât-ı Kur’âniyye kanğı sûrede olduğu bilinüp tefsîrine müracaat ve hıfzı olmayan zevata suhûlet-i hâtır güzâr olduğundan bu yolda Tertîb olunan âsâr-ı hayriyyelere tetebbu ve mütalaa olunduysa da muhtasar ve müfid olmadıklarından bir eser-i hayr kalmak ümniyyesine binaen efkaru’l-ibâd Nâzım-ı nâ şâd işbu Tertîb-i Zîbâ nâm risalenin Tertîb-i muvaffakiyetine hâzâ min fadli Rabbî lâ min istihkâk409 şükrânesiyle...”410 Kitabın müellifi eserini kaleme alırken takib etiği metodu şu şekilde açıklamaktadır: 407 Osmanlı Müellifleri, I, 277-278. Bilmen, n. 365. Đstanbul’da Nişancı Mahmud Paşa camii hatibi Đbrahim b. Mustafa Efendi’nin Tertîb-i Zîbâ tarzında Kitabü’t-teshil ve’t-tertîb ismiyle müsemma bir kitabı ve Şerhu Adedi Âyât nâmında bir risalesi vardır. Teshil’i Tertîb-i Zîbâ’yı gördükten sonra yazdığını mukaddimede ifade etmektedir. Eserlerinin nüshaları Üsküdar’da Atlama Taş kütüphanesinde vardır. 1174 de Diyarbakır valisi iken vefat eden Çeteci Abdullah Paşa’nın Enharu’l-Cinan min Yenâbî’-i âyâti’l-Kur’an isminde bu tarzda bir eseri olduğu gibi Hademe-i Devlet’ten Akif Efendi namında bir zatında 1266 târîhinde müellef Mir’âtü’l-Kur’an isminde mufassal bir eseri vardır. (Bkz. Osmanlı Müellifleri, I, 278) 409 “Bu Rabbimin ihsanından bana verdiği bir nimettir. Yoksa benim hak ettiğim bir şey değildir.” 410 Đstanbul, 1284, mukaddime. 408 193 Eser alfabetik sıraya göre tertîb edilmiştir. Bulunması istenilen âyet-i kerimenin ilk harfine göre uygun olan bölümlere yerleştirilmiştir. Mesela “ellezîne âteynâhümü’lkitâb”411 âyetine “elif” bölümünden bakılması gerekmektedir. Harflerin bulunduğu bölümler kelimelerin husûsiyetlerine göre fasıllara ayrılmıştır. Meselâ “ellezîne” kelimesi “Elif” bölümünün “en-Nev’ü’s-sâlis ismü’l-mevsûl ellezî” adıyla üçüncü nev’ini oluşturmaktadır. Cetvel dışında bulunan Elif, Bâ, Tâ.... işâretleri ise âyetin ilk kelimesini takip eden ikinci kelimenin baş harfini göstermektedir. “Risâle-i mezkûre hurûf-i hecâ üzre müretteb olup matlub olan âyet-i kerimenin evvel harfi lâbüd Elif veya Bâ veya Tâ... olacağından fihrist-i risâle dahi fusûle ve hasbe’l-iktizâ fasıllar enva’a taksim olunmuştur. Mesela “ellezîne âteynâhümü’l-kitâb” âyet-i celîlesi bulunmak murad olundukda evvela âyetin harf-i evveline nazar olunur. Elif olduğundan fasl-ı Elif’den aramak lazım gelir. Fasl-ı Elif dahi enva’ı müteaddideye münkasim idüğünden âyetin kelime-i evveline bakılmak icab eder. Bu âyetin dahi kelime-i evveli “ellezîne” olmağla fasl-ı Elif’de işbu “en-nev’ü’s-sâlis ismü’l-mevsûl ellezî” nev’inde bulunmuş olur. Ve bu nev’in üç rakamına mebni derûn-i kitabda üçüncü sahifeye nigah edildikde âyet-i mezbûr mestûr ve evvelinde olan “ba kaf” işaretiyle sûre-i Bakara ve ahirinde mevdû’ 122 rakamıyla sûre-i Bakara’nın 122. âyeti olduğu bilinur... Ve cetvel hârîcinde bulunan Elif, Bâ, Tâ... işârâtı âyetin evvel kelimesini müteakip olan hurûf-ı mütecânisin müteselsilen cem’ine mevduiyyeti ma’lum.”412 Eser, 132 sayfadır. 132. sahifenin sonunda eseri telif etmeğe ve bastırmaya imkân verdiği için Allah’a hamd ettiği ve eserinden övgüyle bahsettiği şu şiir bulunmaktadır: Muvaffak eyledi tertîb ve ba’de tab’ına Mevlâ Sezâ fihrist-i Kur’ân dense evsâfında yegâdır Suhûletle bulur matlûb olan âyât-ı elbette Tetebbu’ eyleyen ihvan-ı dine tam elif-bâdır 411 412 Bakara, 121, “Kendilerine Kitâb’ı verdiğimiz ehliyetli kimseler…” Đstanbul, 1284, mukaddime. 194 Bilüp acz ü kusurun Nâzımâ gayr-i sukût eyle Gören der bârekallâh ne güzel Tertîb-i Zîbâdır. 132. sayfadan 143. sayfaya kadar Kur’ân’ın sûre, âyet, kelime ve harflerinin adedini bildiren Arapça bir bölüm vardır. Burada sûrelerin Mekkî ve Medenî oldukları bildirilmiş, istisnâ olan âyetler gösterilmiştir. Bu bölümün kenarında el yazısıyla “Envâru’l-Aşıkîn’den ahzolunmuştur” ibaresi yer almaktadır. Kitap Đstanbul’da 1284 târîhinde basılmıştır. Umumi ve husûsî kütüphanelerde birçok nüshası mevcut olan bu kitabın bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi H. Reşid Efendi Bölümü 12 numarada bulunmaktadır. B. Muhammed Şerif Efendi (v. 1308/1890) ve Mısbâhu’l-âyati’l-celîleti’l- Furkâniyye ve miftâhu’t-tefâsîri’l-cemîleti’l-Kur’âniyye 1. Muhammed Şerif Efendi Muhammed Şerif, döneminin değerli âlimlerinden biridir. Kur’ân-ı kerim’i hıfzetmiş ve değişik kıraat vecihlerini okuyup icazet alarak Kurrâ sınıfına dâhil olmuştur. Kaynaklarda onun Kütahya müftüsü Abdullah Sıdkı Efendi’nin oğlu olduğu kaydedilmektedir. Babası Abdullah el-Hakkî’nin Tertîb-i Buharî413 ve el-Feyzü’l-cârî alâ riyâzi ehâdîsi’l-Câmii’s-Sahîh ve ebvâbihi ve kütübihi’l-leâlî isimli eserleri vardır. Dedesi Abdü’l-Baki Efendi’nin ise Haşiyetü’t-Telvîh, Şerhu’l-Esmai’l-Hüsna ve Siracü’l-Mûsâlli adlı eserleri bulunmaktadır. Seyyid Muhammed Şerif 1308 târîhinde Hicaz’da vefat etmiştir. Tertîb-i Zîbâ tarzında Miftâhu’t-tefâsîr diye bilinen Mısbâhu’lâyati’l-celîleti’l-Furkâniyye ve miftahu’t-tefâsîri’l-cemîleti’l-Kur’âniyye isimli kitabı görebildiğimiz tek eseridir.414 413 414 Bu eser, biraz sonra inceleyeceğimiz Miftahu’t-Tefâsir tarzında hazırlanmıştır. Osmanlı Müellifleri, I, 340. 195 2. Mısbâhu’l-âyati’l-celîleti’l-Furkâniyye ve miftahu’t-tefâsîri’l-cemîleti’lKur’âniyye Mehmed Şerif Efendi, Kur’ân’ı ezberleyip de hâfız olamayan kimseleri hâfız gibi yapacağını, araştırmacılara çok faydalı olacağını söylediği bu eserinde, Kur’ân-ı Kerim âyetlerini alfabetik sıraya göre tertîb ederek her âyetin hangi cüz ve sahifede olduğunu ve âlimler ve talebeler tarafından çokca kullanılan matbu yedi tefsîrin hangi cild ve sahifesinde bulunduğunu düzenli bir cetvel halinde göstermektedir. Ancak Nebe’ Sûresi’nden Mushaf-ı Şerif’in sonuna değin gelen Sûrelerin bulunması herkes tarafından kolayca mümkün olması nedeniyle bu Sûrelerdeki âyet-i kerimelerin rakamları bu cedvelde gösterilmeyerek hariçte bırakılmıştır. “Vakta ki âyât-ı celile-i Kur’âniye’den her bir âyet-i cemilenin kaynağı Sûre-i şerife’de zeyver-i silk-i sütûr buyurıldığı el-yevm meşhur-ı enâm Tertîb-i Zîbâ nâm kitab-ı benamdan bilindikde ol âyet-i kerime gârîben zikirleri âti Arabi ve Türki yedi aded tefasir-i latifenin beherinden kanğı cildinin kaçıncı sahifesinde ziynet-bahş-ı tastîr buyurıldığı bilinmek ve serian bulunmak emr-i asîr, ve bu ise mutâliân-ı kütüb-i tefasir ve tedris ve müzâkeresiyle meşgul esatize-i nehârire akdemü’l-metalib ve elzemü’l-meârib idüğü emr-i ğayr-i setîr olmağla bundan çend sene akdem herbir âyet-i kerimenin Sûre-i şerifesi ve otuz aded ecza-i mushaf-ı şerifden kanğı cüz’ünde ve cüz-i mezkûrun kaçıncı sahifesinde ziyb-sütûr buyuruldığının..”415 Seyyid Muhammed Şerif, önce Beydâvî ve Şeyhzâde haşiyesinin 1263 Mısır Bulak baskısını, Ruhu’l-Beyân’ın 1264 tarihinde aynı matbaada yapılan baskısını, Tefsîr-i Kebir’in 1268 tarihinde yine aynı matbaada yapılan baskısını kullanarak Miftahu’t-Tefasir adında bir eser hazırlamıştır. Daha sonra bu eserine Ebu’s-Suud’un Đrşadu’l-Akli’s-Selim isimli tefsîrinin 1275 Mısır Bulak baskısını, Tefsîr-i Tibyân’ın aynı matbaada 1267 tarihli baskısını, Tefsîr-i Mevâkib’in Darus-Saltanatis Seniyye’de bulunan Matbaa-i Âmire’de yapılan 1282 tarihli baskısını, Tefsîr-i Beydâvî’nin haşiyesi 415 Đstanbul, 1289, mukaddime. 196 Đbnü’t-Temcid ve Haşiye-i Konevi’nin 1286 tarihli Matbaa-i Âmire’de yapılan baskısını ekleyerek eserini elimizdeki şekliyle tamamlamıştır. Mürettip, bu eserini hazırlarken Tertîb-i Zîbâ’yı üs ve esas-ı kavim olarak değerlendirmiştir. Daha sonra eklemiş olduğu eserleri çevresindeki ilim taliblerinin istek ve işaretlerini dikkate alarak yapmıştır. Eserini baskıya hazırlarken tekrar tekrar gözden geçirmiş, verdiği sahifelerin tutup tutmadıklarını defalarca gözden geçirmiş ve bu yorucu çalışmalarından sonra kitabı ilimle uğraşan kimselerin hizmetine sunmuştur. Müellif beşeriyet icabı hatalarının olacağını bunu gören insaflı kimselerin af yolunu tutmalarını rica ettikten sonra Sultan Abdülaziz Han’a uzun bir medhiyede bulunmakta, zamanında ilmin arttığı ve cehlin münderis olduğu için eserin hemen tamamlandığını belirtmektedir. Eserinin hayır ile yâd olunmasına bir vesile olması ve müslümanlarca kabul görmesi için dua eden müellif aynı şeyleri biraz daha muhtasar olarak bir de Arapça olarak ifade eder. Bu mukaddimede Türkçesinden farklı olarak böyle bir risalenin daha önce hiç yapılmadığını tahdis-i nimet kabilinden ifade etmektedir. Eserin baş tarafına üç aded Arapça takriz alımıştır. Bunlar şu zatlara aiddir: 1. Hüsameddin Efendi-zade es-Seyyid Hüseyin Ağa el-Müteşerrif bi rütbeti sadr-ı Anadolu. 25 Safer-i hayr 1286 h. 2. es-Seyyid eş-Şeyh Süleyman el-Belhi el-Alevi el-Hüseyni li zaviyeti Muhammed Murad el-Buhârî bi civârî Ebi Eyyub el-Ensârî. 3 Rabiülevvel 1286. 3. Şeyh Hakkı Efendi-zade Ahmed Tevhid el-müteşerrif bi rütbeti sadr-ı Rum ili. Evasıt-ı Recebü’l-Mürecceb 1286. Đstanbul’da 1289 hicri yılının Receb ayında Matbaa-i Amire’de416 Taşbaskı usulüyle basılan bu kitap 296 sayfadır. Süleymaniya Kütüphanesi M. Hafid Efendi Mülhakı Bölümü 56 ve Düğümlü Baba Bölümü 4m numaralarında bulunmaktadır. 416 Matbaa- Âmire hakkında daha geniş bilgi için bkz. Alpay Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, 1987, s. 55. Gazeteciler Cemiyeti yayınları. 197 C. el-Hâfız Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamonî ve Mısbâhu’l-ihvân litaharriyât-ı âyi’l-Kur’ân 1. el-Hâfız Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamonî Hâfız Yahya Hilmi, II. Abdülhamid Han döneminde yaşamış, fazla meşhur olmayan bir âlimdir. Mısbâhu’l-Đhvân isimli eserini 1321 yılının Ramazan’ında tamamlamış olmakla birlikte kaç tarihine kadar yaşadığı bilinmemektedir. Eserinin mukaddimesinde, Sultan’ın duasının makbul ve gufrana sebeb olduğu müjdesi bulunduğunu söyleyen Yahya Hilmi bu eserine de Sultan’a takdim edip dua almak için başlamıştır. Bundan başka herhangi bir eserine de rastlayamadık. 2. Mısbâhu’l-ihvân li-taharriyât-ı âyi’l-Kur’ân Mukaddimede müellif, kitabının Tertîb-i Zîbâ ve emsalinden iktibas edildiğini belirttikten sonra bu eseri tertîb ederken lügat kitaplarının tertîbini kullandığını ifade ve Kur’ân-ı Kerim’in kök ve türemiş haliyle bütün kelimelerini topladığını ve hiç bir kelimeyi dışarda bırakmadığını iddia etmektedir. Yahya Hilmi her ne kadar Tertîb-i Zîbâ ve benzerlerinden etkilenerek yazdığını söylüyorsa da Mısbâhu’l-ihvân’ın kullanımı diğerlerine nazaran daha pratik ve daha kolaydır. “Kur’ân-ı azimuşan’ın meani-i şerifesine kesb-i ıttıla ve vukuf itmek kütüb-i tefasir-i şerifeye müracaata mütevakkıf olmakla matlub olan âyât-ı celile Kur’ân-ı Kerim’in hangi Sûre-i şerifesinde bulunduğunu ve kaçıncı âyet-i celile idüğünü yek nazarda gösterir, mücerred ihvan-ı dine bir hizmet-i müftahire olmak üzre tahririne muvaffakiyet hâsıl olan ve Mısbâhu’l-Đhvan tesmiye olunan işbu eser-i aciziyi meydan-ı istifadeye vad’a mücaseret eyledim.’’417 Yahya Hilmi, bu eserin kullanılabilmesi için Kur’ân-ı Kerim’in sûre ve âyetlerinin numaralandırılması gerektiğini belirtmektedir. Müellif, özür dileyerek ve uyararak bir hususa değinmektedir ki o da kendi yanında bulunan ve bizzat 417 Đstanbul, 1322, mukaddime. 198 kendisinin numaralandırdığı Kur’ân-i Kerim ile mevcudiyetinden daha sonra haberdar olduğu numaralanmış olarak basılan Tefsîrli Mushaf-ı Şerif 418 arasında pek cüz’î bir farkın olduğu, bu farklılığın nadir olduğu, aranılan âyetin genellikle aynı numarada bulunabildiği şayet aynı numarada değilse ya bir iki rakam ileri veya bir iki rakam geride muhakkak bulunacağı hususudur. Bu noktayı izah ettikten sonra farklılıkları gösterir bir cedvel hazırlayacağı vadinde de bulunur. Sözlük usulü, her harfe ayrı bir bölüm ayıran müellif bir kelimenin nasıl bulunması gerektiğini tarif etmektedir. Biz bu tarifi özetleyerek ve sadeleştirerek maddeleştirelim: 1. Kelime fiil ise mazi fiilin sülasisi alınmalı lügat usulünce baş harfinin bulunduğu bâb’a bakılarak yeri tesbit edilmeli daha sonra da sırasıyla müştakkatı ve zevaidi yani kendisinden türeyen diğer kelimeler bulunmalıdır. 2. Kelimenin altındaki virgülün solundaki rakam sûreyi, sağındaki ise âyeti gösterir. 3. Mısbâh’ta âyet numaraları arasında bir de üç noktaya tesadüf edilmektedir. Bu da öncesinde bulunan rakamın gösterdiğ lafzın tekrarına işarettir. Ve bir de âyet-i celile daha kolaylıkla bulunabilmesi için mümkün mertebe az tekrar eden kelime seçilmelidir. Hemen dikkat çeken bir husus vardır ki o da bütün ism-i mevsulleri tüm farklı şekilleri ile ve aldıkları farklı harf-i cerlerle tek tek göstermesi ve bir ismin merfu, mansub, mecrur gibi bütün hallerini kaydedecek kadar detaya inmesidir. Birkaç misal verelim: Allahü, Allahi, Allahe, fellahü, vallahü, billahi, tellahi, lillahi, felillahi, velillahi; huz, fehuz; Adem, liÂdem; iz, veiz; illa, elâ , ila, ileyke, ileyküm ... şey 418 Bu tefsir, numaralandırılmış olarak ilk defa Đstanbul’da 1296 yılında Matbaa-ı Osmaniye’de daha sonra da 1320 ve 1323’de Bahriye Matbaası’nda aynı şekillerde basılan Mevâkıb tefsiridir. 199 Hicri 1321 Ramazanı evvelinde bitirilmiş olan bu eser Đstanbul’da 1322 yılında Mahmud Bey matbaasında basılmıştır ve 319 sayfadır. Bir nüshası ĐLAM Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Kur’ân fihristleri arasında Tertîb-i Zîbâ çok meşhûr olmuş ve her tarafta yaygın olarak kullanılmıştır. Bu gün kütüphanelerimizde ve husûsî kolleksiyonlarda kendisine sıkça rastlanmaktadır. Ancak Mısbâhu’l-ihvân tertîb bakımından daha güzel ve kullanımı daha kolaydır. Tertîb-i Zîbâ türünün ilk örneklerinden olması sebebiyle bu yönden eksiklikler taşımaktadır. Miftâhu’t-tefâsîr ise zamanında çok beğenilmiş, daha önce bir benzeri olmaması nedeniyle de kendisinden hep hayranlıkla bahsedilmiştir. 200 VII. Tanzîmâttan II. Meşrutiyete Kadar Matbu Türkçe Ulumu’l-Kur’ân’la Đlgili Eserler A. Şakir Ahmed Paşa (1235) ve Tertîb-i Nefîs 1. Şakir Ahmed Paşa Osmanlı şairlerinden faziletli bir zat olub Trabzon’ludur. Đstanbul’a geldiğinde Firdevsî Efendi’ye imam olmuştur. Sonra Enderun’a girip “tülbent ağası” olmuş ve çıktıktan sonra hâcelik verilip 1213/1798-99 de “darphane emini” olduktan sonra 1216’da bu vazîfeden azledilmiştir. 1222’de Akdeniz “nüzul emini” olup 1223’de yine “darphane emini” oldu. Đlim yolundan ayrılarak brokrasiye girmiş 11 Receb 1225’de (12 Ağustos 1810) vezir rütbesi ile sadaret kaymakamı olmuş ve 1226’da bu vazîfeden ayrılmıştır. 1229’da “Anadolu valisi” ve daha sonra “Mora valiliği”nde bulundu. 1233’de hastalandığı için Gelibolu’da ve sonra da Đstanbul’da oturdu. 1235 târîhinde oturmakta olduğu Gelibolu’da irtihal ederek Đstanbul’da Eyüb Sultan’da Bostan iskelesinde Mihr-i Şah türbesi dışında Küçük Hüseyin Paşa’nın kabri bitişiğinde defn edildi. Âlim, tedbirli, güçlü ve şair bir zattı. Oğlu müderris Mehmed Atıf Bey olup onun oğlu da Sermed Paşa’dır.419 Eserleri şunlardır: a. Esmay-ı Hüsnâ ve Kur’ân sûreleri ile Peygamberimizin nesebini nazmen beyân eylediği eseri Takvimhane-i Âmire’de basılmıştır. b. Aynı mevzûda bir de Add-i âyi’l-Kur’ân isminde basılmamış bir manzumesi daha vardır. c. Sene-i Maliye hakkında Mutalaat (Đstanbul, 1308) Takvim-i Rumî adı da verilen Osmanlı Mali senesinin mülki, siyasi, ve mali işleri karıştırmakta bulunması sebebiyle bunun ıslahı sûretiyle bir “Milli takvim” kabulü fikrinde olan müellifin, Nevruzdan başlamak ve başlangıcı Hazret-i Peygamber Efendimizin doğumu olmak üzere Đslâm astronomları tarafından da kabul ve tatbik edilmiş esaslar dahilinde teklif 419 Sicill-i Osmanî, V, 1563. 201 etmek istediği ve “Takvim-i Nücûmî” adını verdiği sistemin izahı maksadıyla yazılmıştır. d. Takvim-i Nücûmî (Đstanbul, 1309) Bir önceki eser gibi takvimin ıslahı hakkındaki düşüncelerini, bu hususta Gazi Ahmed Muhtar Paşa ile Ebü’z-Ziyâ Tevfik Bey arasında yazışma sûretinde yapılmış olan ilmi münakaşaları ve takvimle ilgili bazı bilgi ve cetvelleri ihtiva eden dökümanter bir eserdir.420 Şiirleri ârîfane ve hakîmânedir. Besdir erbâb-ı fikrete bu hitâb, Bî-bekâdır bu menzil ey ahbâb, Fe’ttakullâhe yâ üli’l-elbâb! Muktezâ-yı haddiyyeti kıl tizkâr, Ve devâü’z-zünûbi el-istiğfâr! Çek halâyıkdan eli, kat‘ et alâıkdan dili, Şâkirâ imdâd-ı Rabbanî sana besdir fakat.421 2- Tertîb-i Nefîs Şakir Ahmed Paşa, ulumu’l-Kur’ân sınıfına dâhil edilebilecek olan bu manzûm eserinde her sûreye üç beyit tahsis ederek sûrelerin isimlerini, sıralarını, âyet sayılarını, âyetlerin üzerinde ittifak edilenlerini ve ihtilaf edilenlerini ve cüzlerin bitiş ve başlangıçlarını bildirmektedir. 420 421 Dâver-i din-i sehâvi-yi güzin Etti sadgüna hakâyıkı tebyîn. Ben de onlar gibi ettim ta’dâd Oldu her sûre üçer beyitle yâd. Beyt-i evvel ider ismin i’lan Hem kaçıncı olduğun remz u beyân. Yani sadrında hurûf-u haddin Add-i din-i serhle eyler ta’yin. Beyt-i sânîde bi-hasebil imkân Ettim âyâtını ta’dâd u beyân. Sâlisi müttefak ve muhtelefi Eder erbâbına ta’rîf-i vefî.422 Faik Reşit Unat, Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Ankara, 1974, s. 166. Osmanlı Müellifleri, I, 265. 202 Şakir Ahmed Paşa, ehli kemalin herşeyi yazdıklarını ancak eserlerini hep Arapça olarak kaleme aldıklarını belirttikten sonra Hakk’ın atıfetine mazhar olmak, Kur’ân’a hizmet etmek, mağfiret-i Yezdan’a ermek için ve herkesin anlamasını arzu ederek Türkçe olarak bu kitabını tanzim etmiştir. Bu ğarîk-i yemm-i cürm ü taksîr Đntisâba ider ammâ tedbîr. Dir ki ol zümreye mülhak olayım Mazhar-ı âtıfet-i Hakk olayım. Ben de hıdmet edeyim Kur’ân’a Đreyim mağfiret-i Yezdân’a. Lîk bir şey komadı ehl-i kemâl Cümlesi kıldı beyân u ikmâl. Meğer âyâtını ta’dâd ideyim Müttefak-ı muhtelefi yâd ideyim. Gerçi bu bâbda çoktur telif Arabî ettiler amma tasnîf. Ben dahî Türkî ve manzum olarak Eshel-i vechile ma’lum olarak. Đdeyim sûre be sûre tanzîm Olayım rişte-keş-i dürr-i nazîm.423 Farsça kelimeleri oldukça fazla kullanan müellif, eserini ağdalı bir dille nazmetmiştir. Müellifin, en çok kullandığı kaynağı Şâtibî’nin Nâzımatü’z-zehr’idir.424 Daha sonra da Ebu Amr Dânî gelir. Şâtibî kuluna bakdım ekser Eyledim Nâzımetü’z- zehr’e nazar. Ehad-i seb’a Bû Amr Dânî Ol meh-i burc-u hakayıkdânî.425 3. Tertîb-i Nefîs’ten Örnek Metinler Şakir Ahmed Paşa’nın, tek tek bilgi verdiği 114 Sûreden bir örnek verelim: “Sûretü’l-Bakara Medeniyyetün Bakara sûresidir bâğ-ı kerem Mert isen hıfzına kıl bezl-i himem. Âyetidir ikiyüz seksen beş Bazıları heft dedi bazısı şeş. On bir âyette asâtin-i ricâl Đhtilafât ile bast etti makâl.426 422 Đstanbul, 1269, s. 5. s. 4. 424 Ebu’l-Kâsım eş-Şâtıbî’nin Nâzımetü’z-zehr fî a’dâdı âyâti’s-süver isimli kitabı. 425 s. 4-5. 426 s. 10. 423 203 Bu tanıtımdan sonra Arapça olarak ihtilaflı âyetleri ve ihtilaf eden kıraat mezheplerini kaydeder. Yüz on dört sûre bu minvalde tamamlandıktan sonra otuz cüz’ün nerelerden başladığını bildirmeye başlar: Vasat-ı kelimeyi fasl etme sakın Yek nefesde ânı eyle icrâ Ol Fâtiha cüz’ü evvel Cüz’ü sânî seyeqûlü’s-süfehâ427 Dahi tilke’r-rusül428 olmuş sâlis Bakara içre bu cüz’eyn şehâ Len tenâlü429 ise cüz’ü rabi’ Âl-i Đmran’da olur feyz-ârâ *** Ol sûre-i Mülk oldu belî Cüz’ü bîset ü nehm ey merd-i Hudâ. Otuzuncusu dahî Amme imiş Đrdi pâyâna fetmü’l-eczâ.430 mısraları ile eser nihayet bulmaktadır. Bu kitap Đstanbul’da Takvimhane-i Âmire’de 1269 senesinde basılmıştır ve 54 sahifeden oluşmaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi M. Arif - M. Murad Bölümü 167/2 numara ve M.Ü. Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Genel Bölümü 1759 numarada bulunmaktadır. B. Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbûlî ve Đ‘câz-ı Kur’ân 1. Muallim Ömer Naci Efendi Đstanbûlî Ömer Efendi’nin hayatı ve eserleri hakkında “Sûre Tefsîr ve Tercümeleri” kısmında bilgi verildi. 2. Đ’câz-ı Kur’ân Muallim Naci, Fahrettin Razi’nin Mefatihü’l-ğayb isimli tefsîrinin “Sûre-i 427 Bakara, 142. Bakara, 253. 429 Âl-i ‘Đmrân, 92. 430 s. 54. 428 204 Fâtiha’dan Müstenbit Esrâr-ı Akliye” serlevhalı babını431 tercüme ederek meydana getirdiği bu eserini önce Tercüman-ı Hakikat gazetesinde neşretmiş ve bunu da nihayetsiz derecede faydalı bahisleri ihtiva eden Arapça kitaplarımızın sadece bir grup insanın faydalandığı bir kitap olma durumundan çıkarak herkesin rahatça istifade edebileceği bir mevkîye getirmek gâyesiyle, böyle parça parça dahi olsa Osmanlıca’ya tercüme edilmesini teşvik etmek için yapmıştır. Daha sonra da sevenlerinin ısrarları üzerine kitap halinde yayınlamıştır. 3. Đ‘câz-ı Kur’ân’dan Örnek Metinler a) Muallim Naci, Kur’ân’ın mucize oluşunu fesahat ve belağat âlimlerinin onun icazı karşısındaki durumlarını şu şekilde izah eder: “Kitab-ı Mukaddesimiz Kur’ân-ı Hakîmin i’cazından kim bahsedebilecek? Sözdeki i’cazın meratibinden habîr olan füsaha, bülega değil mi? Hâlbuki onlar ne kadar bahs-i icazda iktidar gösterirlerse, karşılarında Kur’ân’ın kuvve-i icaziyesi o kadar büyür. Onlar bahislerinde ne kadar i’la-yı efkâr ederlerse, nazarlarında Kur’ân o kadar teali eder. Hayır! Kur’ân’ın kuvve-i i’caziyesi o kadar büyümez. Kur’ân o kadar teali etmez. Fusahaya, bülegaya öyle gelir. Kur’ân zaten hayal-i beşere sığmayacak derecede büyüktür. Efkâr-ı aliyeyi yanında safıl gösterecek mertebede mütealidir. Fusaha, bülega, rütbe-i i’caz-ı Kur’ân’ı hakkıyla nasıl târîf edebilsinler? Onların efkârı yükselmişse, meali-amüz-u kevn ü mekân olan Kur’ân-ı lâmekanînin tenezzülü sayesinde yükselmiştir. Kimdir aciz insan, nedir i’caz-ı Kur’ân?’’432 431 “Hazret-i Râzî, mukaddimeyi mezkürede hakikaten Sûre-i Fâtiha’nın o kadar fevaid ve nefaisini beyân eylemiştir ki, Ümmü’l-Kur’an’a dair bu derece tetkik ve tafsil, müfessirîn-i ulemamızdan hiçbirisine müyesser olmamıştır diyebiliriz. Bir vakitten beri bu mukaddimenin mütalaasıyla müstefid olmakta bulunduğumuz cihetle, şu istifadeden kâriîni dahi hissemend etmek için, mukaddimenin «Sûre-i Fâtiha’dan Müstenbit Esrar-ı Akliye» serlevhalı babını bervech-i ati tercüme ederiz.” 432 Đstanbul, 1301, s. 5. 205 b) Đnsanın Kur’ân karşısındaki acziyetini de şöyle ifade etmektedir: “Hakikat-i Halikı bilmek isteyen, mahiyet-i Kur’ânı bilsin. Mahiyet-i Kur’ân’ı bilmek isteyen, hakikat-i Halık’ı bilsin. Đkisini de bilemeyeceğini anlayacak kadar fikri olan mahlûk, itiraf-ı acz etsin ki, bu itirafın zımnında, derecat-ı i’caz-ı Kur’ân’da bize en karîb bulunan dereceyi bârî idrak etmek gibi bir eser-i irfan göstermiş olsun. Đtiraf-ı acz, irfandır. Hakikatte bu irfanın tahsili için değil midir ki, Kur’ân’ın yeryüzünü ilk tenvir ettiği zamanlarda Arabın en güzide fusahası, bülegası henüz aczlerini bilmediklerinden, gözlerine kestirdikleri bazı âyât-ı celileyi tan-zir sevdasıyla birçok uğraşmışlardır?”433 c) Muallim Nâci, Fatiha’nın ilk âyeti hakkındaki açıklamaları şu şekilde tercüme etmektedir: “Bu cümleden iki şey anlaşılır: Biri ilahın vücudu; diğeri Onun hamde istihkakıdır, îlahın vücudunu ne ile bilelim? Hamde istihkakını neden anlayalım? Bunların ikisi de delil ister. Birinci suale, Rabbi’l-Alemîn kavliyle, ikinci suale de er-Rahmani’rRahîm, Maliki Yevmi’d-Dîn kavliyle cevap verildi: Cevab-ı evvel, şu vecihte izah olunur: Birşeyin vücudunu bilmemiz ya zarurî yahut nazarî olur. “Vücud-u ilahı bilmemiz zarurîdir” denilemez. Zira bi’z-zarure biliriz ki, vücud-u ilahı bi’zzarure bilmeyiz, ilah bi’z-zarure bilinemez. Bi’z-zarure bilinecek şey, onun bi’zzarure bilinemeyeceğidir. Demek olur ki, ilahı ancak ilm-i nazarî ile bileceğiz, îlm-i nazarî ise delilsiz tahsil olunamaz. Vücud-ı ilaha delil nedir? Şu âlem-i mahsus! Kâinatı nazar-ı dikkate aldığımız halde anlarız ki, arz, sema, bihar, maadin, nebatat, hayvanat bir mucide, bir müdebbire, bir mürebbîye, bir mübkîye muhtaçtır. O muhtâcun ileyh dahi ilahtır. îşte, Rabbi’l-Alemîn kavli, bu Sûretle, kadir, hakîm bir ilahın 433 s. 6. 206 vücuduna işaret olur.”434 Mütercim, kitabın normal akışı içerinde bazı ince noktaları izah etmek için aralara Latife’ler yerleştirmektedir. Bunlar sayıca çok olmalarına rağmen sadece birisini örnek kabilinden buraya kaydediyoruz: “Latife, el-hamdü lillahi Halıkı’l-Alemîn buyurulmadı; el-hamdü lillâhi Rabbi’l-Alemîn buyuruldu. Bunun hikmeti de şudur ki: Her hâdisin, hal-i hudüsta bir muhdise muhtaç olacağı meselesinde, âlem müttefiktir.”435 434 s. 13-14. s.14. Burada zikredilmesi gereken Kazan’da 1897 tarihinde basılan Anonim, Kur’an Tahlilleri ile Ali Rızâ Bey’in Đ’câz-ı Kur’ân’dan bir Nebze isimli eserlerinden birincisine rastlayamadık, ikincisi ise M.Ü. Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Öğüt Bölümü 1159 numarada kayıtlı olmasına rağmen yerinde bulunmamaktadır. 435 207 SONUÇ Osmanlı devletinin, miras olarak devraldığı ve altı asır boyunca geliştirerek devam ettirdiği fikri yapının Tanzimat döneminde kırılmaya uğradığı görülmektedir. Bunun tezâhürlerini ilmî hayatın satırları arasından da okuyabilmekteyiz. Yazılan ve basılan eserler, farkında olarak veya olmayarak devrin hâkim fikrinin tesirinde kalmaktadır. Farklı oluşumların ortaya çıkmasında zamanın beraberinde getirdiği ihtiyaçların da rol oynadığı muhakkaktır. Bu zaviyeden bakıldığında Kur’ân’ın Türkçe tercüme ve tefsîrlerinin, daha önceleri de matbaa mevcut olduğu halde bu dönemde bastırılarak yaygınlık kazanmaya başlamış olmaları dikkat çekmektedir. Acaba din dilinin ulusal dile çevrilmesi sinyalleri mi verilmektedir? Bizde, incelediğimiz eserlerin direk olarak böyle bir maksadı gütmekten ziyade taleb ve ihtiyaca cevap verme mahiyetinde ortaya çıktıkları görüşü ağır basmakla birlikte bu yol üzerinde kendilerine uğranılmadan geçilemeyecek derecede öneme sahip oldukları da bir gerçektir. Tesbit edebildiğimiz kadarıyla Türkçe tercüme ve tefsîrler devamlı olarak devletin desteğini görmüş veya bizzat Padişah ve vezirlerin arzûsu üzerine kaleme alınmıştır. Dini eserleri kontrol eden teftiş kurulunun tasdîkini almayan kitaplar neşredilemezken bunların rahatlıkla basılabildiği görülmektedir. Bu sebeple de mukaddimelerin hemen hemen hepsinde Padişaha yapılan medhiyeler ve teşekkürler yer almaktadır. Müelliflerin eserlerini te’lif etmelerinin sebebi umûmiyetle Arapça bilmeyen halkın Kur’ân’ı ve Đslâm’ı anlayarak mûcibince amel etmeleri, medresedeki talebelerinin öğrenmek maksadıyla talepte bulunmaları ve sahiplerinin sevâb kazanarak hayırla yad edilmeleri, diğer bir ifadeyle “saadet-i dâreyn recâsıyla” olmaktadır. Dolayısıyla eserler “pek açık ta’bir ile” sade bir şekilde yazılmaya çalışılmıştır. Arapça tefsîr yazan müfessirlerden birçoğu yine müslüman halkın istifadesini düşünerek kitabının içine bir de Türkçe tefsîr yerleştirmekte, böylece Arapça bölümlerle Türkçe bölümler iç içe eserin sonuna kadar devam etmektedir. O devirde meşhur olan tefsîrlerin 208 umumiyetle işarî tefsîr metoduna yakın olmaları gerçeğini de müfessirlerin çoğunluğun eğitimini gaye edinmeleri ile açıklayabiliriz. Yine bu tefsirlerde, kullanılan rivayetlerin senetleri verilmemektedir. Bunların Tefsîr alanında kullanılan ma’lum rivayetler olmaları, bu konuyla ilgilenenlerin adeta îma yoluyla hadis kitaplarına yönlendirilmeleri ve halkın rivayetlerin senetleriyle meşgul olmamaları gibi nedenlerle bu tür bir kolaylaştırma yoluna gidilmiş olabilir. Bununla birlikte bu eserlerin sahipleri yaptıkları işin ne kadar mühim ve zor olduğunun şuurunda bulunmaları sebebiyle, tefsîr yazabilmek için çeşitli ilimleri ve fenleri liyakatlı âlimlerden usûlünce öğrenmek gerektiğini, bu ilimlerle ve alakalı bulundukları temel eserlerle 40 yıl gibi uzun bir müddet meşgul olmanın zaruri olduğunu ifade etmekle birlikte istisnasız her biri eksiklerinin ve hatalarının bulunabileceğini, bunlara muttali olan ehl-i insâfın kendilerini affetmelerini, daha da ilerisi, sayfanın kenarına not düşmek sûretiyle düzeltivermelerini isteyerek hududsuz bir tevazu misâli sergilemişlerdir. Bu tavır Osmanlı âlimlerinin ne kadar tenkide açık bir zihin yapısına sahip olduklarını göstermektedir. Günümüzde müsteşriklerin tesiriyle salgın bir hastalık halini alan Đslâm’ın ikinci temeli mesabesindeki Sünnet-i Seniyye’yi hafife alma tavrının o devirde izine rastlanmamaktadır. Aksine istisnasız bütün âlimler Sünnet-i Seniyye’ye büyük bir ehemmiyet atfederek tefsîrlerini rivayetlerle tezyîn etmişlerdir. Bir rivayeti zikredecekleri zaman Peygamber Efendimiz hakkında 5 satırı bulacak kadar uzunlukta tazim ifadeleri kullanmaktan dahi çekinmemişlerdir. Tanzimat dönemindeki tercümelere baktığımızda bunların umûmiyetle tefsîri tercüme niteliğinde oldukları, müfessirlerin, metni motamot çevirmekten ziyade mananın daha iyi anlaşılabilmesi için gayret ettikleri, bu maksadı gerçekleştirebilmek için de cümleyi uzatmaktan kaçınmadıkları göze çarpmaktadır. Arapça tefsîrlerde gördüğümüz ciltlerce uzayıp giden geniş tefsîrlere de pek rastlanmamaktadır. “Muhtasar müfid” diye ifade edilen, okunması kolay, Mushaf gibi hatmetme imkânı olan ancak aktarılması gereken manayı da zayi etmeyen bir usul takip edilmiştir. 209 Umumiyetle birbirinin benzeri kaynaklardan istifade eden müfessirlerin zamanlarında meşhûr olan Rûhu’l-beyân, Envârü’t-Tenzîl, Mevâhibu’l-Ledünniyye, Meʻâlimü’t-Tenzîl, Đrşâdü’l-akli’s-selîm, Tefsîr-i Ebu’l-Leys, Tefsîr-i Kebîr gibi eserlerden, bilhassa da Rûhu’l-beyân’dan sıkça nakillerde bulundukları görülmektedir. Âlimler, eserlerinin isimlerine ayrı bir ehemmiyet vermektedirler. Verilen her isim ya ebced hesabıyla kitabın yazılış tarihini gösterir, ya tefe’ül yoluyla bir hayra işâret eder, ya da müfessirin ehemmiyet verdiği bir husûsu tebârüz ettirir. Bu güzel âdet, tarih tesbiti ve eserin bağlantılı olduğu diğer kitaplar gibi bazı noktalarda araştırmacılara yardımcı olmaktadır. Bu devirde tam tefsîrlerin, sûre ve âyet tefsîrlerine göre az olduğunu görmekteyiz. Tam tefsîrlerin az olmasının sebebi, telif zorluğu, küçük kitapların okuma bakımından daha pratik olması ve bazı fazîletlere sâhip olan sûre ve âyetlerin çoğunluğun alâkasını celbetmesi sebebiyle daha fazla tercih edilmiş olmasıdır. Tam tefsîrlerin umûmu Arapça tefsîrlerden tercüme edilmek ve gerekli ilaveler yapılmak sûretiyle yapılmıştır. Sadece bir tanesi Farsça’dan tercüme edilmiştir. Cüz’ tefsîrlerinden Semerkandi’nin Nebe’ tefsîri Arapça’dan tercüme edilmiş, diğerleri te’lif eserlerdir. Sûre tefsîrlerinden Ahmed Rüşdü Paşa, Arapça olarak yazdığı Hikmetü’lbeyân isimli Rahman Sûresi tefsîrini bizzat kendisi Türkçe’ye çevirmiş ve Sırrı Paşa da eserlerini umûmiyetle Râzî’den tercüme yoluyla oluşturmuştur. Đlk sıradaki Amme Tefsîri, Afvî’nin ve Muhammed Ârif’in eserleri de Tibyân tercümesinden alınmıştır. Bunların dışındaki çoğunluğu oluşturan tercüme ve tefsîrler ise telif eserlerdir. Kur’ân-ı Kerim’de en çok tercüme ve tefsîri yapılmış olan sûre Yâ-Sîn’dir. Daha sonra Yûsuf ve Fâtiha sûreleri gelmektedir. Namaz Sûreleri de devrin anlayışı olan halkın okuduğunu anlaması gayretleri sebebiyle çok tercüme edilenler arasındadır. Bunlardan başka Kehf, Meryem, Furkan, Đnsan, Rahman, Vâkıa, Mülk, Nebe’, Duhâ, Kadr, Asr, Đhlâs Sûreleri görülmektedir. Cüz’ olarak sadece 30. cüz’ bulunmaktadır. Kur’ân-ı Kerim ile alakalı çalışmaların önde gelen müracaat kaynaklarından olan fihristlere bu dönemde sıkça rastlamak mümkündür. Bunlardan matbu’ olan üç 210 tanesini yukarıda görmüş olduk. Ulûmu’l-Kur’ân sahasında ise daha çok i‘câz konusu ele alınmıştır. Biz de bu konuyla alakalı bir kitabı misal kabilinden çalışmamıza dâhil ettik. Bununla beraber sûrelerin âyet sayılarını, ihtilaflı âyetleri, cüz’lerin başlangıçlarını, muhkem ve müteşabihi manzum olarak bildiren Tertîb-i Nefîs’i de tanıttık. Kur’ân ve din sahasında çok ciddi ve köklü çalışmalara sahne olan Osmanlı tarihinin son dönemindeki Türkçe matbu Kur’ân tercüme ve tefsîrleriyle ilgili bir harita ortaya koymaya çalıştık. Bu haritanın sınırlarının çok geniş ve derinliğinin de oldukça fazla olduğunu müşahede ettik. Bu çalışmamız Osmanlının ilim mirasını tanıtma ve araştırmacıları bu sahaya teşvik etme adına bir katkı sağlayabilirse hedefine ulaşmış sayılacaktır. 211 BĐBLĐYOĞRAFYA Kur’ân-ı Kerim Abay, Muhammed, Osmanlı Dönemi Müfessirleri, Uludağ Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans Tezi, Bursa, 1992. ‒‒‒‒‒‒, “Osmanlı Döneminde Yazılan Tesir ile Đlgili Eserler Bibliyoğrafyası/Tefsîrler, Haşiyeler, Sûre Tefsîrleri, Tercümeler”, Dîvân, yıl: 4, sy. 6 (1999/1), s. 249-303. Abdülbâkî, Muhammed Fuad, el-Mu’cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’lKerîm, Kâhire, 1988. Akdemir, Salih, Cumhuriyet Devri Tefsîrleri, Đslami Araştırmalar, 1988, c. II, sayı: 8, s.17-34. Asım Efendi, Kamus Tercümesi (el-Okyanûsu’l-Basît fî Tercümeti’l-Kâmûsi’lMuhît), Đstanbul, 1305. Atâî, Nev’îzade Atâullah, Hadâiku’l-Hakâik fî Tekmileti’ş- Şakâik, istanbul, 1989. Aydar, Hidayet, Kur’ân-ı Kerim’in Tercümesi Meselesi, Đstanbul, 1996. Aydüz, Davud, Sırat-ı Müstakim ve Sebilü’r-Reşâd’da Çıkan Tefsîr Đle Đlgili Yazılar, Sakarya Ünv. Đlahiyat Fakültesi Dergisi, 1996, sayı: 1, s. 27-56. Bâküvî, Mir Muhammed Kerim, Gerçeğin Doğuşu, haz. Ahmet Dolunay, Đstanbul, 2000. Baljon, J.M.S, Modern Muslim Koran Interpretation (1880-1960), Leiden, E.J.Brill,1968. Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsîr Tarihi Tabakatü’l-Müfessirîn, Đstanbul, 1973. 212 Binark, Đ. ve Eren, H., World Bibliography of Translations of The Meanings of The Holy Qur’an/Printed Translations 1515-1980, Đstanbul, 1986. Brockelmann, Carl, Târîhu’l-edebi’l-Arabî, I-IX, Mısır 1995. Bursalı Mehmed Tahir, Delilü’t-Tefasir, (Đlm-i Tefsîr ve Müfredat-ı Kur’âna Dair Ma’lumat-ı Đcmali), Hilal Matbaası, Đstanbul, 1324. Osmanlı Müellifleri, Đstanbul ts., Meral Yayınları. Bülbül, Hüseyin, 18,19 ve 20. yy’da Kur’ân-ı Kerim Mealleri, Konya 1981. (Selçuk Üniv. Đlahiyat Fak. Lisans tezi.) Ceyhan, Abdullah, Sırat-ı Müstakim ve Sebilü’r-Reşâd Mecuaları Fihristi, Ankara, 1991. Cumbur, Müjgan, Türkçe Kur’ân Tefsîr ve Çevirileri Bibliyoğrafyası, Yeni Yayınlar, c. IV, sayı: 4 (1959), s. 111-124. ‒‒‒‒‒‒, Kur’ân-ı Kerim’in Türk Dilinde Basılmış Tercüme ve Tefsîrleri, Diyanet Đşleri Başkanlığı Dergisi, 1961-1962, s. 123-141. ‒‒‒‒‒‒, Türkiye Basmaları Toplu Kataloğu/Arap Harfli Türkçe Eserler 17291928, Ankara, 1990-1994. (D. Kaya ile birlikte) Cündioğlu, Dücane, Vahiy Dili-Kur’ân Dili, Bilgi Vakfı 1. Kur’ân Sempozyumu, Ankara, 1-3 Nisan 1994. ‒‒‒‒‒‒, Matbu Türkçe Kur’ân Çevirileri ve Kur’ân Çevirilerinde Yöntem Sorunu, Bilgi vakfı 2. Kur’ân Sempozyumu, 4-5 Kasım 1995. ‒‒‒‒‒‒, Kur’ân-ı anlamada Deyimsel Đfadelerin Rolü ve Önemi, II. Kur’ân Haftası Kur’ân Sempozyumu Ankara, 2-4 Şubat 1996. ‒‒‒‒‒‒, Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Anlamın Tarihi, Đstanbul, 1997. ‒‒‒‒‒‒, Çağdaş Tefsîr Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası:’Osmanlı Tefsîr Mirası, Đslamiyat, c. II(1999), sayı: 4, s. 51-73. 213 Çelik, Ömer-Sülün, Murat, Türkiye Kur’ân Makaleleri Bibliyoğrafyası, Đstanbul, 1999. Çerçeve, Ocak 2000. Demir, Ziya, Đstanbul Kütüphanelerinde Mevcud Matbu ve Yazma Fatiha Tefsîrleri, M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul, 1987. Doğan, Đshak, Osmanlı Dönemi Kur’an Araştırmaları, Makalat, Temmuz 1999. sh. 95-137. Ebu’l-Bekâ, Killiyât, Terceme maddasi, Bulak, 1253. Erdoğan, Abdülkadir, Kur’ân Tercümelerinin Dil Bakımından Değerleri, Vakıflar Dergisi Ankara, 1938, c. 1, s. 47-51. Ergin, Osman, Türk Maârif Tarihi, Đstanbul, 1943. Erkmann, Janes, Kur’ân’ın Doğu Türkçesine Tercümeleri, Đstanbul, 1975, Edebiyat Fakültesi Basımevi. Ertaylan, Đsmail Hikmet, Ahmed Dâî Hayatı ve Eserleri, Đstanbul, 1952. Fâtımâ Aliyye Hanım, Ahmed Cevdet Paşa ve Zamanı, Đstanbul, 1994. Giridî, Sırrı, Tabakat ve Adab-ı Müfessirin, 1312. Gülşen, Ekrem, Giritli Sırrı Paşa ve Tefsîr Đlmindeki Yeri, Đst. 1992. (M.Ü. Sosyal Bilimler Ens. Y. Lisan Tezi) Güzelyazıcı, Abdurraman Şeref, “Türkçe Kur’ân ve Basın Müftüleri”, Türkçe Kur’ân Okunamaz, Yazanlar: Eyüb Sabri Hayırlıoğlu, Ömer Nasuhi Bilmen, Hasan Basri Çantay, Ord. Prof. Ali Fuad Başgil, Đsmail Hami Danişmend, Abdurraman Şeref Güzelyazıcı, Fikri Aksoy, Ahmed Aydınlı, A. Fikri Yavuz v.s. Haz. Mü’min Çevik, Đstanbul, 1958. Hamidullah, Muhammed, Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Yazma Tercümeleri, Türkiyat Mecmuası, XIV, 1964-65, s. 65-80. 214 ‒‒‒‒‒‒, Fehmü’l-Kur’âni’l-Kerim li-men lâ yantiku bi-lügati’d-Dâd, (Tebliğ), 1986. en-Nedve. ‒‒‒‒‒‒, Kur’ân Tarihi (Fransızcadan Çeviren: Mehmed Said Mutlu), Ankara, 1991. ‒‒‒‒‒‒, Aziz Kuran, Çeviri ve açıklama Abdülaziz Hatip-Mahmud Kanık, Đstanbul, Kasım 2000. Hanioğlu, M. Şükrü, ‘Batılılaşma’ mad.,DĐA. Đbn Hacer, el-Đsabe, Beyrut, 1328. Đnalcık, Halil, Tanzîmât ve Bulgar Meselesi, Đstanbul, 1992. Đnan, Abdülkadir, Kur’ânın Eski Türkçe ve Oğuz-Osmanlıca Çevirileri Üzerine Notlar, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1960, s. 79-94. ‒‒‒‒‒‒, Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Tercümeleri Üzerine Bir Đnceleme, Ankara, 1961. Đpşirli, Mehmet, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Đlmiye Mesleği ve Ulema Hakkında Gözlemler”, Tanzîmâtın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Đstanbul,1989. Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, Đstanbul, t.s, Türkiye Gazetesi. Đzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde Đlim, Đstanbul, 1997. Kabacalı, Alpay, Türk Yayın Tarihi, 1987, Gazeteciler Cemiyeti yayınları. Kafesoğlu, Đbrahim, Đslam Ansiklapedisi, Đbn Arabşah maddesi. Kara, Đsmail, Đslamcıların Siyasi Görüşleri, Đstanbul, 1994. ‒‒‒‒‒‒, Ulema-Siyaset Đlişkilerine Dair Metinler-II: Ey Ulema Bizim Gibi Konuş!, Dîvan, sayı: 7, 1999. Kadri, Hüseyin Kazım, Türk Lügati (Dili), Türk Dillerinin Đştikakı ve Edebi Lügatleri, Đstanbul, 1928. Kâtip Çelebî, Keşfü’z-Zunûn, Đstanbul, 1971. 215 Kazıcı, Ziya, Đslam Tarihi, Đstanbul, 1997. Keskioğlu, Osman, Fatih Devrine Aid iki Kur’ân-ı Kerim Tercümesi, Vakıflar Dergisi sayı: IV(1958), s. 91-103. ‒‒‒‒‒‒, Nüzûlünden Đtibaren Kur’ân-ı Kerim Bilgileri, Ankara, 1982. Koray, Enver, Tanzîmât, Đstanbul, 1991. Mardin, Şerif, Bediuzzaman Said Nursi Olayı-Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişim, çev. Metin Çulhaoğlu, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 1992. Mehmedoğlu, Yurdagül, Tanzimat Sonrasında Okullarda Din Eğitimi 18381920, Đstanbul, 2001. Mollaibrahimoğlu, Süleyman, Kur’ân Đlimleri Sahasında Neşredilen Eserler (1923-1992) ve Yapılan Tezler, Đstanbul, 1993. Nebhânî, Yusuf b. Đsmail, el-Ehadisü’l-Erbain fî Vücûbi Taati Emiri’lMü’minin, Beyrut, 1312. ‒‒‒‒‒‒, Hulasatu’l-Beyân fî Bazı Meâsiri Mevlana es-Sultan Abdülhamid esSani ve Ecdadihi Al-i Osman, Beyrut, 1312. Nebioğlu, Osman, Đlk Kur’ân Tercümeleri Hakkında Meşhur Âlimlerin Düşünceleri, Đst.1957. Okiç, Tayyib, Tefsîr ve Hadis Usûlü’nün Bazı Meseleleri, Đstanbul, 1995. Özege, Seyfeddin, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, Đstanbul, 1971. Paçacı, Mehmet, Kur’ân’a Giriş, Đstanbul 2006. Pazarbaşı, Erdoğan, Bursalı Mehmed Tahirin Delilü’t-Tefasiri, Erciyes Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi, 1990, c. 7, s. 265-271. Proceedings of The Symposium on Translations of The Meanings of The Holy Quran, IRCICA Đstanbul, 21 March 1986. 216 Sâmi, Şemseddin, Kamusu’l-Alam, Đstanbul, 1314. Semerkandî, Ebu’l-Leys, Tezkiretü’l-Mü’minîn Muhtasaru Kitâbi Tenbîhu’lĞâfilîn, Beyrut, 1993. Sofuoğlu, Mehmet, Tefsîre Giriş, Đstanbul, 1981. Süreyya, Mehmed, Sicill-i Osmânî, Đstanbul, 1996, Hazırlayanlar: Seyyit Ali Kahraman, Nuri Akbayar. Sicill-i Osmânî, Đstanbul, 1997, Sebil Yayınevi. Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyiu’l-Fudalâ, Đstanbul, 1989, I-III. Tarakçı, Celal, Muallim Naci, Ankara, 1994. Tarih ve Medeniyet, yıl: 5, sayı 49, Nisan 1998. Togan, Z. Velidi, Türkiye Kütüphanelerindeki Bazı Yazmalar, Đslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Đstanbul, 1957, cilt II, cüz 1, s. 59-88. ‒‒‒‒‒‒, Londra ve Tahrandaki Đslamî Yazmalardan Bazılarına Dair, Đslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Đstanbul 1960, cilt, III, cüz 1-2, s. 133-160. ‒‒‒‒‒‒, The Earliest Translation of The Qur’an into Turkish, Đslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Đstanbul 1964, cilt IV, cüz 1-2, s. 1-19. Topaloğlu, Ahmed, Kur’ân-ı Kerîm’in Đlk Türkçe Tercümeleri ve Cevâhiru’lAsdâf, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı: 27 (1983), s. 58-66. Translations of The Quran in Every Language, 2nd ed. Hyderabad. Alamgir Tahrik-e-Quran Majid, 1946. Turgut, Ali, Osmanlı Tefsîr Çalışmalarına Genel Bakış, Din Öğretimi Dergisi, 1989 sayı: 18, s. 25-39. Türköne, Mümtaz’er, Osmanlı Ansiklopedisi, Đstanbul, 1988. Unat, Faik Reşit, Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Ankara, 1974. 217 Uysal, Halil, Cumhuriyet Dönemi Kuran Araştımaları, Makalat, Temmuz, 1999, sh.139-263. Ülken, Hilmi Ziya, “Tanzîmât’tan Sonra Fikir Hareketleri” Tanzîmât I, Đstanbul, 1940. Yaşaroğlu, Macid, Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Terceme ve Tefsîrleri Bibliyoğrafyası, Ankara,1991. Yazıcı, Đshak, Tefsîru Ebi’l-Leys’in Muhtemel Kaynakları Hakkında Bir Araştırma, Samsun, 1988. ‒‒‒‒‒‒, Karahanlılar Döneminde Ortaasyadaki Tefsîr Çalışmaları, Samsun, 1988. Yazır, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, Đstanbul, 1971. ‒‒‒‒‒‒, Hak Dini Kur’ân Dili, Yazma nüsha, Mahmud Bedreddin Yazır, 1354. Yıldız, Sakıp, Osmanlı Tefsîr Hareketlerine Toplu Bakış, Uludağ Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi, 1987, c. II, sayı: 2, s.1-8. Zemahşeri, Keşşaf, Kahire, 1949. Zerkani Muhammed Abdülazim, Menahilü’l-Đrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Kahire ts. Zirikli, Hayrettin, el-A’lâm Kâmûsu Terâcim, Beyrut, 1989, I-VIII. Zülfikar, Hamza, Çağatayca Bir Kur’ân Tefsîr, Türkoloji Dergisi, c. VI, sayı:1 (1974), s.153. 218 ÖZGEÇMĐŞ Murat Kaya, 1977 senesinde Kütahya’nın Ahiler Köyü’nde dünyaya geldi. Đlkokulu köyünde tamamladıktan sonra 1988 yılında Kütahya Đmam-Hatip Lisesi’ne kaydoldu. Ortaokul ve liseyi burada okudu. 1994’te lise kısmından mezun oldu. Aynı yıl Marmara Üniversitesi Đlâhiyât Fakültesi’ne başladı. 1999’da fakülteden mezun oldu. Mezun olduğu sene M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel Đslâmî Bilimler anabilim dalı Tefsir bilim dalında yüksek lisans programına kayıt yaptırdı. 2001 senesinde yüksek lisans programını tamamlayıp aynı sene doktora programına başladı. 2007 senesinin Eylül ayında doktora tezini verdi. 1996 senesinde Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın muhtelif dergi ve gazetelerdeki Osmanlıca makalelerini latinize edip lügatçe ilavesiyle 2 cilt hâlinde Makâleler I-II ismiyle yayımladı. (A. Cüneyt Köksal ile birlikte) Diğer eserleri şunlardır: Üsve-i Hasene 1-2 (Prof. Dr. Ömer Çelik ve Dr. Mustafa Öztürk beylerle birlikte) (2003-2004) Hazret-i Ebû Bekir’den 111 Hâtıra (2006) Hazret-i Ömer’den 111 Hâtıra (2006) Hadîs-i Şerifler Işığında CEMAATLE NAMAZ. (Sefer Hasanov ile birlikte) (2006) Efendimiz’den Hayat Ölçüleri (2007) Hazret-i Osman’dan 111 Hâtıra (2007) Ebedî Yol Haritası ĐSLÂM (2009) Hazret-i Ali’den 111 Hâtıra (2010) Hazret-i Muhammed Sallallâhu aleyhi ve selem: Âile Cüzdanı (2010) Ebedî Kurtuluş Yolu (2010) Tefsir, Hadis ve Siyer alanındaki çalışmalarına devam etmektedir. CURRĐCULUM VITAE 219 I was born in Ahiler Village, Kütahya in 1977. I went to the primary school in my village. I completed the secondary and the high school education at Đmam-Hatip High School in Kütahya in 1994. In the same year I began the undergraduate education at Đlahiyat Fakültesi at Marmara University. I graduated from the faculty in 1999 and have continued with Master Program at the same university. TEZ ÖZETĐ Çalışmamız bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında incelemekte olduğumuz Tanzimat döneminin siyasi, sosyal ve ilmî yapısını ana hatlarıyla ele aldık. Birinci bölümde Kur’ân-ı kerim’in başka dillere özellikle de Türkçe’ye tercümesi meselesini; tercümenin tanımı, çeşitleri, hükmü ve tarihini inceledik. Đkinci bölümde Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e kadar Türkçe matbu Kur’ân-ı Kerim tercüme ve tefsîrlerini “tam tefsîrler”, “cüz’ tefsîrleri”, “sûre tefsîrleri”, “ayet tefsîrleri” başlıkları altında kronolojik sıraya göre ele alarak tanıtmaya çalıştık. Ayrıca o dönemde yapılan “Kur’ân ilimleri” ile ilgili bir kısım çalışmaları ve özellikle de “Kur’ân fihristleri”ni değerlendirmeye gayret gösterdik. Tam tefsîrlerin geneli Arapça tefsîrlerden tercüme edilmek ve gerekli ilaveler yapılmak sûretiyle yapılmıştır. Sadece bir tanesi Farsça’dan tercüme yoluyla gerçekleştirilmiştir. Cüz’ tefsîrlerinden Semerkandi’nin Nebe’ tefsîri Arapça’dan tercüme edilmiş diğerleri te’lif eserlerdir. Sûre tefsîrlerinden Ahmed Rüşdü Paşa Arapça olarak yazdığı Hikmetü’l-beyân isimli Rahman sûresi tefsîrini bizzat kendisi Türkçe’ye çevirmiş ve Sırrı Paşa da eserlerini genellikle Râzi’den tercüme yoluyla oluşturmuştur. Đlk sıradaki Amme tefsîri, Afvî’nin ve Muhammed Arifin eserleri de Tibyân tercümesinden alınmışlardır. Bunların dışındaki çoğunluğu oluşturan tercüme ve tefsîrler ise bizzat te’lif edilmiş olan eserlerdir. Kur’ân-ı Kerim’de en çok tercüme ve tefsîri yapılmış olan sûre Yâ-Sîn’dir. Daha sonra Yusuf sûresi ve Fatiha sûresi gelmektedir. Namaz sûreleri de devrin anlayışı olan halkın okuduğunu anlaması gayretleri nedeniyle çok tercüme edilenler arasındadırlar. Bunlardan başka Kehf, Meryem, Furkan, Đnsan, Rahman, Vakıa, Mülk, Nebe’, Duhâ, Kadr, Asr, Đhlas sûreleri görülmektedir. Cüz’ olarak sadece 30. cüz’ bulunmaktadır. 220 Kur’ân-ı Kerim ile alakalı çalışmaların önde gelen müracaat kaynaklarından olan fihristlere bu dönemde sıkça rastlamak mümkündür. Bunlardan matbu’ olan üç tanesini yukarıda görmüş olduk. Ulûmu’l-Kur’ân sahasında ise daha çok i’câz konusu ele alınmıştır. Biz de bu konuyla alakalı bir kitabı misal kabilinden çalışmamıza dahil ettik. Bununla beraber sûrelerin âyet sayılarını, ihtilaflı âyetleri, cüz’lerin başlangıçlarını, muhkem ve müteşabihi manzum olarak bildiren Tertîb-i Nefîs’i de tanıttık. FROM TANZĐMAT TO THE SECOND MEŞRUTĐYET (1839-1908) THE PRINTED TURKISH TRANSLATIONS AND COMMENTARIES OF THE HOLY QURAN Abstract. The goal of this work is to set forth the printed Turkish translation and the commentaries of the Holy Quran from Tanzimat to 2nd Meşrutiyet. This work contains an introduction section, two chapters and a conclusion part. In the introductory section we examine the political, social and cultural structure of Tanzimat period. In the first chapter we look at the issue of translation of the Holy Quran to other languages, especially to the Turkish language, which includes the history, the definition and the types of tranlations. In the second chapter, the translation and the commentaries of the Holy Quran is clasified according to “Complete Commentaries”, “Cüz’ Commentaries”, “Surah Commentaries” and “Ayah (Verse) Commentaries” and they are investigated in the cronological order. In the last part we came to the conclusion that almost all the works one way or another are supported by the goverment. The work in this period was not mere academic but concern with the need of the society. Instead of verbatim translations, the translators and commentators try their hard to make things clearly and easily understandable, and 221 make use of the same well-known sources. In this period, the translations of “Surah Commentaries” is much more than that of “Complete Commentaries”. 222 T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TEMEL ĐSLÂMĐ BĐLĐMLER ANABĐLĐM DALI TEFSĐR BĐLĐM DALI TANZĐMÂT’TAN II. MEŞRÛTĐYET’E KADAR (1839-1908) MATBU TÜRKÇE KUR’ÂN-I KERĐM TERCÜME VE TEFSĐRLERĐ (Yüksek Lisans) Murat KAYA Danışman Yrd. Doç. Dr. Fatih ÇOLLAK Đstanbul - 2001 223 T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TEMEL ĐSLÂMĐ BĐLĐMLER ANABĐLĐM DALI TEFSĐR BĐLĐM DALI TANZĐMÂT’TAN II. MEŞRÛTĐYET’E KADAR (1839-1908) MATBU TÜRKÇE KUR’ÂN-I KERĐM TERCÜME VE TEFSĐRLERĐ (Yüksek Lisans) Murat KAYA Đstanbul 2001 224