Makaleyi Yazdır - Edebiyat Fakültesi Dergisi
Transkript
Makaleyi Yazdır - Edebiyat Fakültesi Dergisi
H; tt EdebiyiıtPakiiltesi '~ .ln De1'fi8i.(tj.ıel $~ı) 1983 ' GürJY' König,. GiR;lş _ . 1 " DiI~lgisel bi,. kategori oJ>nk'ç~tif1~rarilıdeğişik biçimlerde yOn9:Dfan. mıştır. GelenekseldilbilgisindefiHinsoouoa, ~Ien ~kierfe befirtilen4ıRJl'l'tiar. yapanı,' , .'etken', 'edilgen', ve "O(talt~imleriy!eaÇl~rtı1Şttr'~'Eıken'"hareketi 'edilgen'de hareketin so~~ndap,etkitenenibitl~. 'Qrtı' ise,bwbiriı.karşıt OLan etken ve edn~ <lınırnlaran,,amiodfa ~~,nI-ınmape ya etken gibi bir . . . ,,,,:~: '__O '," __O, ~_ _' '_ ,".._', ,'. - '.' ..-, . '" 'hareketi,ya da ediilimgibi.birhare~tin.so1'aJ~ e1kilenmeyi 'belirler'. ' ' , lees (1913,504) Tütkçedeki ~tkaio ' SÖztiiktüretme ,~-'$tndan' çok ilginç oIdulunu,<6irbirindenay{lbirkaÇ dilbilg;selkategoriyi hem~seI, hem ~ özjin bir biçimdebitteştirdjji", i~Sirer.OIinYa<diJlerinlnpekçoğunda etmen ve etkilenenin öz~oIabildiğini vee~ya da.etkilenen öznelerar~ndaki ayrılığın ad ya da fiile eklenen eklerle belirti1difij", söy1er. Türkçede '~ bu ayrdık ,8ıJ ekler edilieniik, .eYlefl!e değişikgörevi olan.'bir'dizie"'n' el(left~1ebelirtilit. eki~ıı. dörliştiJiikeki,::"/n. tşteşlikefQ---!ftV!ettir,aenfikeki -Dır(~lr. -to ve -iEr] olarak sıralanabilir.°8u dançatı. ekifiilinkökyada gövdesJndehhemenso~ " , ra yer alırlar ve bazı Iqsıtlaırıafarla, birlikte 4ekütfarnla.biUiler. FiiI + ,Çatı ekleri + Olumsuz; ,f edilgen zamai1l~t . . + Şahıs ekleri i döriİ,ti isteş , ; etti!gen. Aksan(1976;8S) fiU-çausınl "~Iem!n,ijzneYfeve nesneY,leH-şkisi~tStndan görev ve .anlaroca'ialnamıaiırnasınmsijlayanb.;çiım"OIarak ,tanımlamaktadır.çatı eklerini şöyfe(:e $tra1ar:-, ~.I~Igtm);::...~. -h, -,...(dôriişti).(-ş(isteş),.ve '-+--. -ijr-., '-to-. (ettirget,t~8-ı.~k4nanılrnaiartnm ,fiili" ald.ıiı özne ve,nesnenin ~.nımuna gôr~~tiAmthi er. 8öyteçe;fıiUeriçatıtan aÇı,.. .sandan " fU biçimde , sınıflar:' 1.,EdUşenfiil 2.. Edilgen, nil ", ' ~," , , . Yardımcı DoçentDr.. aacetjepe Oıdv~DUbÜinıi Anabilim Dah. ı 18n.veıbiritJtol-ıak!.tomah dilcil~rce birbiri" Voi~e'çatı' terbrıi (I.atince:voi; le ilişkili iki an1anıda'kuna~ıştır. Bhi~ QzelJik~ as: telleri.ıin titNfimiyle, me}'daııa geı,nsesler;Urincisiile ,i#~' .ıu-ınına ~ı biçitnian!8IIIında kul1$ııİmaaıcbı. Buanl.mlard8l'lilkiJıtııitiıeetde.ôliimliİ-ve ötümaöz seSlerin aynmmda bala ~1I8I'lılmakı-dıi.ikUıei ~1~__b"n'kaybolmıı.tUr:BuDunıabirlik, te, teriınbt ikin~ an1amın~ .ıı"n$ineı-it.ıl ve-.edilJin hiçimlerineit~teden iiçüQcii bir, anlam ortaya çık11U4tır. '.,,',' da gövde anJaml18çiıliUği bender~ymifiifinbir,*te özelliklerigeçişliliğibelirler. 113 L , ~ullanddti1~ane buadlann ' , ' ,, ,TürkçedUbilgisi ki~mda gen.eI,oIafak~Jitik veçau, kaı.meribiıtik., te, tek bir kategori attında ele ;dınır. Bu kamddlkçan eklerininaym zamafllfa1ilretme"ekleri olarak da ,örev yaprtlalanndank~anmaktaehr, Sevorıyan (1951) fiiiin, anlanımı dikkau alrn~h. ~eafıp' atına<iıl!'" ~~~amayacaimt ,ileri , siiierekfiilterinanramları~dayalıbirinceJemesinegiditmesini. ön8nniştir. ' TOREi'ME VE ÇATı EKLERi ı=mmore(1968) ve Chafe(1970).fiif-ın anlantl ndı gerektirdiiia4iarm oJ.ak birstnıflamj$mrilelisürrriişlerdir,FillmOre (1968) özellik ve $ayııanna bal "i özne-ve ne$IlegibJ kavramların altyapı.. hat (~öst yapıdakisizditimsel ciizeni olduğUndanfiillerin18çişR, geçitstz:oWak' aytımtnmUStyaptya özjil oI,dujunu söyler. Bu görüıegöre artyapıda-~.biraythın ~~ei1i delıldit.Chafe'e' göre de (1970) fıilinanlanıl~..bir1iktebufunacaıl~ ve bu adI n<fiilleHişkisini belirler. Ömeiin:~o'cu1ıgiilc:lii. cüınl,nnde oJdUiu8ibi, bir fij~'hareket eylemi' 01..rak belirienitse hareket edeoşeyi beIitIe~bit""abirfiktekullanilmasl IJef'ekit, ve bu adm fiile Uişkisietmen(ı-ent,işiyapai1)halittdedir. 'Bu id enı ve inAllolar. da da belirlenebilir.Q halde, fiiiinetki alanı birlikte kIJItanıld.. adları da kapsain~- . tadtr. Fiııin, anlamınınbir parçi$ı oliU1bir 4ıttöz$iil vardır. Bu anlaırısal6z.IRkler fiilitı belirli.hafıerde OLanadlari almitSlhıaere1di~.finın bu 6zeliikleri beliJ1ene. rek, anlai1hnmgerekdriliğihal adlananlarnsalyaplSlriaekieniı\ Böytec:e,fiiJinanlarm belirlenince'hal"'-birleşimi.(oase,frame} de ~aç'ıkar. 'Her fiilin,'anlatnınanbeffr1e.' dili halleri kapSayan'tekb~hal_"1"birJeJimi~ AYrtthat-birlefirtllne Ik- eyJem. ler aynı fiil1iiriine girerlet.Jfatler,her msantnbndi~na dilinde befirfeyeceli cint. , - ten evrenset ,kavratnlardır'~ -- " Chafe hal-bitleşimlerinden açıkça .,ı;eunemt*birliKte,fii1feri anlamtarının teFektirdiği adlann1iirlerinegöre sınıflar.'ıkı, ..fiilhaI":"birleş.irtI,erine göre smdl... maknr.' Cbafe'inanlanısal yapıkurutuş ku011atıtta gö~ bir fii1durum ya da durum dı. ıdır. Durum dışıolan frif iSf!bir hareke\6ir~ş, yadabir~t":'oJu,bildlrir.Bu şekilde dörtteme1 fiiltiitü c)rtayaçıkar. ' ' Durum Fiilleri : Durum fiU~ etkilenenhatınde bir ad alırlar. Etkilenen. (O) 'h«- hangibirdurumdaolanb~ıeyi' belirler. - Omek.~ Camkırık.3" Aiaç biiyiik.4 ~, EtWun .,e Ariatô (M:ö'4)fy,)~oI.ak~1.ftill8ı:iayıırnllvuıfatl".fii1in birtürü aayml§lareJu. Fiiljnen'önemli-ı6..eviiün yiı1demlik, _niae yÜklerninözne&inihemtlnek oldUlUnu Ueıi~l.rdir.Oı:taçatdP'bu yana iae .ele~aeldiJcl' ler tiR ye aıfatarasiDdab-ınbiraŞri-ıkoıdutuB\İ..a~nmuşıaıdır~" ",' 4, i~k'rıilhıin 3. t.ekA eki -Dır..Olanak,bim.liJt veaiireklftik bildirdili durumlar dı,nid& kuJ1am,hnaz. -' ", ~ . , 114 , '. ' Durumdtt.fiI(~~ bii"()iaYibelit1et:~fiUer:~rumfiif!e~n 'N(;oldu?', 'Ne " C»IuYCH'? 'gibi _utan (;eyaptam~artylaay...ltdar~ ~~in,. NcnHdı"'. Ne o'"yör? ' soruiarı Ad4~ €itdü.C()C~ ı~.A~"..t.iktrd,...gjbiçümlelerlecevaplan;abilit, ~ntak.ı.piÔh ÖW;.CaıniU1k ~~,f(urulandim1eterte ~vaJ?lana~ , maz.' ,'"" Olu' Fi!lı,,.i:Otu, ' fiiteri~t;clut"tJ'" ~~~""lIp.ii.tiğini bil<tiflrlef'~ değişen , hatlnelt bir ad alırlar. " durum ya da ,koşulu belirıeyet1e-ık~eft Ornek: çamaşl'l..'kIilfUYOr. Tabak ktftfdı. : Hareketflifleribirhareı...,.ı ebnen-(A)tJaliıde biradbbitliktekUffanıhdar. ~ke~ HfII'eket,fiillill'i yapaıı,kişiy.ibeJirleyen ' cÖmetc Çowklar kOIUYQrlat. , Ayşedatf~tti . AhmetşarktsQy&eytcek. Harelıel-()IUf Fiille,.i :,8U ,filler ~ir ~etile bir OIu1ubelirler. Hareketi yapanıbefirleyenbjre'ıı-ı(A) 'adıvia.i(et.netkllet1eni befilieyenbiretkilenen adı (O)alttı. .EtkiJen., haI,~ fiiJin-an~,J,~n,tayan bir 'adda (romplement) olabilir. ,örnek: , . Tabitğıkırdım. Ayşe patatesjHşlrdi. , , BöYlece,aurumya da oıu,öbrakbelirtenert~ifiil biretkileaenhaıadı, ~reket olarakbelii'lenenbirii11ise,ettnen(~_yeD} hal,ad, aI~. Btı, fiiltürleri.; ha.lbirleşimterjnegöreaşaiı.ktşetd~de"*{i~Uf(." , a. ()ıırum fiilleri: ., <+ 05)5 b. OJuffiilled:(~ O) c. l1arekeUiiUeri: ( A) 'd. Hareket.;c)ltcI' fiiller!: (--A,en ,5 -tır. Hşllerln tnIHizCe1etinin, lUt h..rtıeri...t~ aç~k1an-ıı biÇiınde ay~.kullanılnuş~ ," A ~nt, '$tmenı QOJ>iec;t (J»a$ientl'EtkUe~' , : '.' S ,State'Durum' (Bir halin ditrumMiY«ıbiıiikte k\1llanıldılını IlÖste.a.) 115 , Fiillerin, durum, oluş, ~k~tvehareket-ofuş'oIara.k t~meISfntflamastnc:aetmen veetk.ilenenhafleril!in önemti~r r()liloldt.tğı.ıusPrliYOr\lz'.Bunalıerinyanında rıille ilişkisi olan diğ~r'bazı t1a1lerdaha,var. .1IUfi'dakJ ko,~utnuziailgisiotmadJğ. için bu mı türlerineyazımızdadeğinil~ıriek~ir, , Çatıekleri fiilinetki,alanın.n,dış'nda~.9rnl!ğirı. , doıı-( A,O)I1aI~,ir- !eşimli bir hareket~h~ş fiifidir. Çatıekleri fiiJinhal-birleşinıini değiştirmeı, yani çatı eklerindenbir ya dabir~çı eyleme eklendiğinde flUinkök ya dagövdean~mı değiştirmez, yalnız fiilin öine yada nesneile jl:ijşkisinigÔSterenbir anlam eklenir.Urneğin, dÖı)-, al-, gel-, birbirlerindenayrıanıapılar.otan eylemlerdir,ancak dövüş-, döwl-, di)IJdür~ay" eylemler değildif,+y~ey'~ayn TORETME biçimleridir.6 , " EKLER İ , , , di)lJÜrt~,. , Böylece,yüzeyde tek birkategoribir gp~ibp' dijrtekinbirbirindeniyrı 7 , ikigörevi olduğunu görüyoruz. örneğin, atl§,rrilittdeki.Jş; seııin- fiilindelçi -In; kahl- fiilindeki -iL;/öldür-fiilindeki -I?ırekJerij çatı-elderi 4ei~dir ,buelder eylemin halobirleşiminideğiştiren türebne ekJeri(ljr,öl~eyt~mi (-O)bal-birleşimlibir otuş eylemidir, yani etkilenen halinde bir Özneallf".l"Dıukini aldıktan sonraiSe{- A,O) hal-birleşimli bir hareket-oluş fiili olur:, yani ötdiir-eylemietmen halirıdebir ,özne ile etkilenen halinde bir.nesneaW;" ' Diğer örnekler: (j pişdoğbit~ , piŞir: ebğurbitir' , .' Aynıbiçimde, edilgen e!<ealan 'Il~kidelaşağtdaki örn~klerdeold~ugtbi kök hareket~uş eylemlerindenoluş fiillt;ritüı:etmet<te,kullandır._ kıraç' yor. sık6 Genel larılaçılyorulsıkıl- QI8fı-k ~ijretme ve ~atıekleiiıuı8$'ııclaki;!lY~"k Tür~çesQıJii~~belir- tillnemektedir. Ölneifin,TDK Türkçe Sôııpk'te (1967; 5. Bask.) öldürt-, ô1diiriih' giydir-ı giyjl~, gibi çatı ekialmış biçimle~ i)ldlir Yorul-, .gibi tijret~, ekleriyle sözLükanlam. kaıanan eylemlerle birlikte 'n'aıanını-ktadtt. , 7 -EcEk (gelecek ıaman eki)...,. (geniş ılıman eki),ve-DI zaman ek\eri~ ,eı,~lt -. _' . ,.. . , ~_ ~., -,.. retme eki Qlarak kul1anılmaktaClır. (Aksan, özelgörüşme. ',.' (geçmiş ıaman.eki) gibi' ~ıl,dedı"'oıfu; ,irdi..,'Çlkttsı;örhe~lerinile oId\iiugibi tü- , ' " " ',' " 'c. ',: ',' , , 1.977) '.', " , . ' , - / -. 116 Yor-ey1emi(~,.,O) ıw.oirtetimlJtiir~~_ 'eY~idir. "ll~jn.tirilmesiyle (~O),haJ~ittilibiro&ut~",r~tir.~JJt.tf1d~fem ~iiQş, . 'ki,~biçimde~illr. . ...oır- . fijfj ~ (-O)... ~fl1Ii _ ... ) ( F~P). . ..1JJ1'Ye4letdeti_~",da . . .. . ikf~btr1H.ıuc",~~rüy_ui. . ..ou.. . nı yonıl..' - -1o öidüryor,;. A'~ ~.- - . DöniiJIUUiIç eki '-hı.~a~~*~ck9ltiulQııbik($k...iret4u'fliJ.. . , lerinden~uş:fiiUtri~~d{r. çek-'~ sev- . . . ". çekin::' sevin~ Ay", biçimdebareket~~.-ıuıeyJeRüeri . dUt- {~Ja.r kaç.. , bık- d1~ kaçin.. tcaikin.. Ilteı1ikeki4f . . . . ~ş~:' .'' doIaş8iri1- atCWa. gir- . " . 'dahareket'~ ..'.da..'. .... . 1Dretl1miJdr. . . - ',~ ".',,' '~tIr . ..,'. . . ...' o'", '.. . kof:1-konuı' 8ÜJiinbu~ -ll.~l q D#'etcldnih._-ırO~ oJarakdagiireyyapıtilN*&tem\e~. ıiiNtn1eeIderi . . . . ÇATIEKL.f;kt t~c1e ı. . ~ü(4fJ). . bit ~~~"'at(_ek!ridlltbiJ1n!e.yn,",: -. i ! i. ~eı:ı:ı:.~~ ..":ar lem1et de b-ıertfiBleridil'. . .. ~ ; i- : . =.~~~ ./tr!.= ... '. .'. . "'. ..., '.' tıUt . . ı- .' . .. .. . ...' . . . . . . bl . . . .. .. . . . ... . .. .' '. ; . . . .'<' .' '..."' . ..'. .. : . ..... ~. ı-: . . 117 _ 2. i,., (-i,) 3. Ediip (..Jı) 4. E~iraen (-D.1I') . !1 1. 13P,."uirdl :. 9öftUtw fiiı-hıekit1ift~*"kikiine OönupU bir eylemde ~Zne ve~aynaJç"tyeijareıeder' 'Eylemle an1atıianhare- ic8t,eytemiıı.ettner\inid~byadactolay$iıôlarakttkjier- K(monOy(1957,;paras. eklenmesiyleyapılır. . 373) dönüşlüfiilteri ifç böfiiRte ayıiıNktad.r=' a- H~keıin özrıeyi eıkilectii temeı.~ıiftitler: , ı oldujun4anbuıtbifiiUeriı!k«WYi geçillidirEtmen avitı zarnandafıiUn .. örnekler: yikan'giyin~ soyun- , b. Eımenmbaşlattıi1aenet . dötalitlUfiiUer:sut'iilltrtenelilde,.s:ı.sizdir, et. - menin'yapUIı,bir hareketibtlider. örnekler: uıanmınldan. söylen- örnekler : dikil'i- edin-'. ~ . kaçın.lO' tarafındarıbirflk~ ya ca iŞtetfftftiMl_hal'ekett.yacia bir~IUjubelir~. 2. lıt.f tiı1: lşteı fii~~hai'eketift'~f;Wa birbirineyaplldli.ril,aAtattJ.~t ler; . , .' 9 Döl1Ü.ıii YapU8rço~ ~ '.' 'lıMul;i'acJdıJliyapıIır~ ;.ıı. eki .JZ sayıdaeyl..,' . ek1en- mektedit.' . 10._Dön~ü eki al.ııft1lönÜfliiliikani_l_yan,uı-'.~Y-ı-. 'dfSn-,tırmım-,ku, ftrelerindiı . fan-~<!"""r 8ibi~iıni fiillerirtdekökbiC:jıntert.buJl1ıimemHta. dllia.şki ." clegQ~~; .. '.' 118 a. Birlikte.h3relret'ıkip;çimde göriilür: i. IJW'Uf-.döuüş-,~_U füUeı;indt<JIdUğulibi birbirine'yapl"r. ii. koŞUf-.~uÇUh.giJlüş-fiilleri~~d~g1hi b. Kimliş.ş fii4ler ~~liş". gibibiroluş~anJatır. birlikte yapılır. ~ızJf-,'~4f.;iyt~-,"'trl~,-fiilferinde U" '. .'- olduğu. " 3~Edilgen (iii: Edilgeri e~i -IL,If~*'t>aŞkatÜJf1iiinsfiıJerinsonuna~1~rl.Unlüve i ile biten fiiller.n sOnrada "ln eki'kUıtınllt(,EcJiI..ı >ilekıni alan kqtıl-,üı:üı-gibi kimifiille.rde.(J6qıU~ aftla~ltaŞlr .r~eilfjerıYaptlarge~lolank iRi ana , bölümdetoplanır: '. ,,' 1. Kişiliedilgen yapııar:Qu.yapılıırdai1Sty.,. dır_Mantıki nesne dilbi~elömemurl.eyJemediJgen bulunmasa d.ı bir~tmenivarel<irH~hr. Örnekler: .Ayşeçıuna"rtanyık.adı. ÇafrJaŞlrlar(Ay~. . ~iUıl1danJ yıkandı. ',' '\" ~ , 2. Kjşisiz edilgen yaptlar:ButüryaptJar~etmeI1~ıı.ınımz.Hemen herfÜr eylemdenkurulan bu edilgen y~pdardaditbi.Jgi~rbiröznenin bulunn'la$'herzaman gerekli delildir. ' ömekler: Bu 5uiçihnez. IstarıbQ!'a bu. yoldıngidilir. ' / , . OnJüile'bit~eYJemlerdensohrila.ttarn.ğifikUği .olmaksızln çJft edilgen biçimlerL,kiJlla.ndabmr. Bu yineJen1enin nedeniiötJÜiI~ bi~n eylemlerden sonrakullanı-' lanedilseneki (-n7) ile dönüşlU 'eki' (-,,~)ayn. okiuğ'ı,.ndanye'-n~-> Ql'4-n.,'-,'öyJe-n~l- , örneklerinde oIduğQ gibi~lirsjzlikten .l<açIJ)tna_othWtdır. .' .' . 4. Etti1'.gen'~len;ı: "l)poen yayg,noıitakkullartı1an ettirgen eki olmakl:.birlikte .1 ve r ile bitenbirden faiia"'~lffiit~rdenS4)nrakullaritlmaz. Örnekler: . . .'." "Ye-dirdon-dur- 11 Birbirine yap-' anlamındllifişteş yapılar birliiri adılıyla"dakurulabüir. örnek : . ö~nciler birbiJlerineY8fdım «ıttifer: . 12. Ergin (1~72; 2O.8)olJlşaıııat.mmınti'öJ1ÜŞ}Ü, ef$ilgeft. ve işt;eşfiillerin ortakbır özelliii oldulUnu.i~ri&üıw;'ancJk bu çatı,tariııb~1riDde1U11atılanoluş ayrı türden~ / 119 -ı,. eki tek heuli ,kimifiiHer.den son,agelir. Örnek: bit-ir-, geç-ir~ -t-,ise 1. r ya da ünlüi~ biten çoklt~lil~densonra örnekler: kunanılır. bekle-t:- , -It eki çoğuk ilebiten birkaç tek heceli tiilden $Ol1f'~~unandır. örnek ~ ak-ıt. -Er de birkaç fiildensonragörülür. önıek: ç.ık.13' Ettirgenfm, fiilinetmeninctenbaşb~re~in nedenolduğubirhareketibeUrler.aöylece, ettirgeqfıildeikietmensöz konUSl,ldur.EUirgen (iilikimidurumlarda izinvermeyianlatı.r.örneğin,pçi7:- 'geçmesQ1ene~nolmaıç'ya da 'geçmesineiıin ,vermek'anlamındadır.14 TVRKÇEDE , '. ÇATI KATEOORİs,iNİNIARtHÇEŞi Eski türkçede çatı ekleriRin bulunduğu bilinmektec;Ur.15VonGabain (19.74) . ve Tekin(1968) çatl eki alaneylemlerden(tf.oekteryermektedirler. . , işteşlik eki .11 Eski T"urkçedeoI4ukÇaüretkendir.A,şağıdaki örneklerTekin (1968}ve VonGabain (1974)'.denal.ınm~tıt. , annt- 'birbirinisev~' < ;ınıran- şev-' tap,,- 'birbirinibuV 'bul-" < aP"'. ,.. "',tkörüş. 1birbirinigör.göriiş-' < .'kör.. , ,~r. ',' , sözlaş- 'aynıfıkir. ol.' " " 13 AŞ8'tıda1d önıeklerdeoldutu (Von Gabain ~974;84). .<. (Tek.tn' sÖJII. '''PnllŞ.' 19E)8;1~6) git» kimi dliteD!liz.tiireıneler: de gôftiliir. . ., . Em- erozir-'" .1- ıetir~ görgösterkalk~ kaldır14 :Ettirgeı.eki -t,-Dır.-ı.,..ve -Ereklerilıe; ..pır~ -t ve-# ekleribe ekl.ııerek pi,i1'h rJijIJdiirt..ald,rl- ~~klerindeıörlilcfiitüi\tibi .~ift ettireeD.ey.le.mleryapıhr. 15 Oam~aya diR&rdillerdençokaayıdaJaıınm1Ş\ıf~uı,CUrunerilı çoluTürkçe kaynaklıdır. ',' 120 , Tek," (1968; 116-1l7lOthanTiirlı~;adlı~-ııa riniılaneyle ~ örnektei'vermektiJdtr: aŞ;Jtıdakiettirgenekie' ' , ' ,-t- attıtoqit -tur-ı-tür.: , -ar-/oUr.;_ < .'..-ıa.. 'mahveto' 'okutaX4ır-' '-k1Jür~ ' .tuz/ı.tüz.~ altUl-tutuı-z.: , <iaqi: rVonQ_~14;,S3) 'çtbr~' : < ,~" .. 'getir-',. < ,ıaı.. 'y"at~' <. iI~ <wıtur-, ,< tUtyakalaı-' -'mahvot..' . ,~okU-' ',' . ~9,k-' . "pJ-" ' - Bue~rdeniıküçü, TürkiyeTiirrkçe~ $i, -tuz-l-tijz-ve ~', kay~muşlatdtr.. "'ıkuffam-ınakCacw,ahQkson i"i, ," BanıuojbJ(1~14; ..ıst-ı-ve -lrek~lftineneskiettiıjen.ldeti oIdqğunuve bugünyay."~~kkulanııan".DVekiıiinfMi1~f'-ı.kk,ı~irleıtnesinaen doğdulu. nu ileri1Qn.tr,)\ne.,"bu ikl~baz' ~.'~, kUıI-ı,tihai(.tadtr.16,: 'Kimi düıensizettirBen~~inı~de~cliıe.1ti}Hçi~rine neğln, biftUref!le ,hareket""f, fiili9fari ~-~İt~fde ınekıedir. ' rastlanıTuştır.01'diiıe~litıir biçimde göriil'. i ' .,I..tir.ı7 <: (~y 11-' .194l;3~t) " SctioU(1 8~;65) dCk\iifliekr~n ile,ediı.neki-ICtttiYfU1'ayna1qaft getdilint; 1lirk diller...n çOk eski deYirletfnde,bQiJd~,*" ;lydrbiÇi!1ı1e..1atl~ıllf1I#~ sonra -11'10~ditgen.-ı1lekin~ck döniişJlliikb~etçiç"kuilıt"tdığJmiterJ sürmuş~ tür. . ' ). , ' BuIUrt . ~ bu iki ek a~~ldaytıt,k ~nbitaç,kttk .. kaiantnanUştıt.Edilgen eki aiari kimifiiller dörtüfIölUkbitc:firnıekt.;;dirtiişliieki -lri iseU!1lüve 1i1e bien'fliJlerden sonra edilfenlikgöteviniils1tentnt*tedir-. ' Kononey('957;paı'a8. (-LrJ) ~-,3l-ılfekinin ırad1knd'angeldiliniiteri sIirer.09n",m ve ediilM' (-Il) elderibirb{rlerin~yfrine kuflanlldığırtdarJ. Kononov;ln ekm~n ~lımbiçifnindeolan ul adt"n", iyetitcbiçt,"indenptdijtni,5öyte,...8öyle<:e,~ln eki köken!erOlarak ol 'o' adthnmiYeUk halroıH,.~ye bağianmaktadır. Datıasonra Kooo- u ' '-lteld' ..1ilerden ve, ",,1 .e.teri.ıde1ıllÔJ'1ıa. -Jr .iiite hece~ göv.lerct.naonra~ıft:ı~tadit. l7Ru . ' " dişlelö~lerlebiteıitek" , biçb\ı 'hakkından ..ı:Jdimıekl.."bi'de~~lerd&halA gö~ktedir. 121 noY1 KJ;. ~man.ın""'eldninde . Ol.fiU~n.tefdiiini~aıdtl1nl~ ol~fiitinindeyine ol '0' adikndan geldiğini yaımakta~...rl eki. y(WUl~.il1ri1..1ıi8ıı,.,gibieyı.m1erdeoldul'uglbi kimi durumlarda bir otuŞ~birdur.lımya.. Koşulun değiştiğini göstermek. tedir. 18. Ergin (1972) de Eski TürkÇ.edeteIi.,n elçinin y~lnl~41 ofduğunu, -/nekinin edilgenJikanla~kta hiçkullamlma4,t.tie1irtit:Atai4daki örheklerde olduğugibi' . I' ıfevf: üniii pe biten eyitımlerdensonr.fdıÜll bil-il- ~ kulantlırd.. 'bil-in.' bul-ul.'bul.un~' .. . (Deny~'1~41;3S4) . . DenY(1941)<1'defttônfa . -Jhldr,ın.bt'iı"döriitmesinjn- nedenini" aynşltTı . (dissitn~t~n) olayınam.ğlar. E~iTlkkç@ijı1tij.ite bitenfiillerden-ıra.Jleki'>,~' 'ye,,".' gibi bir~~ f\ilde ~rnektedir. B\I gibı Untii.1Iebitert tii1lerdensonra ~Ilekin. o o denöncebir gıbi biçimlerAzerice- 00 de bafagörühnektedir. " ;fı.u.\Bu bağlayıcı ünlii8öriHiir .örnek afi~'!de " " EdUgen-ııekinctJki i ~~,kingCJ_indenl'l'Ji yoksa bajtıyıCl ü.oIümü olduğu be1tidelitdir. DenYjl941)Türk.~&t1ii1e bi1lınS6zQlk1erdensornbaj'i,YICL"seslerinyaygın oIdui..wgözörtÜndeı-aia Ordi1ttiniinbağlaylCl ünlüolduğunU Uerisürer. . " o o i sesinden Jonra editsen eki ;.nyerine .~ ekinin kuHanıhnastay,lffm otayına batlanmıştır,a~k ünlüıaebiten ~"nıIe,.~"(l)n ekininkuUantl~ açtı{. . lanamamaldave editgen ekinin taf"ihininaydlntanrnastrida"dagiiçJUkç,_tniJ,k.1adır. . orhan Tj.irkçeslRde (Tekin, }968rUntii~SC)QFa ~ılgenlik eki .oltlttlk-In . kullanllmaktadtr, Tekin (1~; ll§) UnHIert.ten "\Leı'dett sonra -In ekininedilgenlik lçm kullamldıtmaşağ.ki örnekieriver~~ ~n- 'yeni . <*bu- 'bOladan..' .< *~... """ 'yaratt"'; < QI~*1..'<~. 'sevin;.' boxutlan" qdm;' saban. . " 18 Ancak, J'r4)feaor",ı\Ir.s8n.(ö.tjÖriifme~ı9.'11)PI~.tıen.ılııiD bol~biçinıiAden .Idilini ammsataraJiböyle.biroı..ıııtıô:z.y.fOkiUlUDU .urtQ\iftii'. Tuil1(ıt.68~119) 8. yiizyıhJıanini y.sı~.' ~. vermektedir: 7'fiFk~"'. .LIOIejı-mi ie dUi .ö~eri "o: " " qaı-nb9ı. 'qul 'kaeıi~" c; bol-'kW.köleôl-' o~~o Aym devirde..-Iledilgen dan .. -lh.geçiş, _ ~.~. etiyle ."Oor. ~üı° olasılıkoldukçazayıf.ğrüıurıekteair," " de C1ok.._iiıııek.lÖıülttiektedir.Söyıeee. bol-, ot. biçDı.edQ~ ot-ı-y&ı:alındmböyle'Oir o 0.0 122 T~kin(1968;1l5J ve VOftGabain(1914:;$0-81)Esld . şu ömekleri'vermek-ıdirler: tögıt tokül~' 'dol<Unul.'.< 'dökül.' .~. Uc" tök~ TÜrkçeden .JleldyJe 'doku".; sald,r.' 'dök.' (Von.(;abain. 19'74;~1) adrılökü!. . t~i. Kimi öm~fde dençok dötıüılUdür: 'aynı.' i < ."'adlf'~ 'p.lanla-' < "'ök.'düşiin.' 'sürüklen-' < ~JU" (Tekin, 1968; llS) saçal. . tiril- 'taşı-' -11etinin aI1latnıaşağıdaki örneklerde' olduğu .gibj.edilgen. 'katıl.' qatıl. örtül. 'ay,r.' 'örtüI.' . < , '. qa. 'kat.' <ört. 'ört.' . 'saçıı.' .'< ~.'. 'aç..' (Von Gabain.19"4;şQ~1) ."'. 'birar~Va.t;.< ...tir..'topla.' to~..' '. . Tekin (1968) ve Von Ga1)ain(t974)dedO~lü,ekinialan .\ görülmektedir. .itinqon. . talitı- eylem örnekleride H: 'topbli'ıar,ı-'< it-i. 'kOn~' . < *qo:" 'delin;.. < *Uaı" yıtuF' . 'tAAar'la-' .'koy-' "del-,sok-' . ; . ...,. (Tekin, 1968;jH6) alın~ bilinötün- 'kendineai-' < alJ . 'itiraf eV <. bi~" 'dua et'" < öt. (Von.Gabain,;,?4;81) .'al.' 'rica et-; dlJiiet.' Böylece, Eski TUrkeçede.~. bu1ki e. arasmcıaanlamkar[şıkl'ltntn bulunduğu. nugöriiyoruz.. Bu iir'Mklete~Yanarak bu' ikl ayrukayı-ktan gelmesinif:lolası olduğunu ve.ha sonrakiayl"n"nbertiiı1 ...birbjçinı~cItğtntileri sürebiliriz; Bugiin-n eki edUgenliği,.Jneki. Ue'dö . JiiJUliii)etil'lediğihaldekimi durumlarda bu ekler birbirlerininyerine kollanıliıbiliMt, dir .', .. :+""" Tekin (1968; 116) çatı-r-eki ile ~şaı1datdÖI'1\~iyerme:ktedir: kir. , oIuryaxur. !gir-' < "'ki- , 'otur~,,:,y~p-'< ~oI-., . 'yakıaş.' < ~aXU" LU . Yukarıdaki fiillerde bir d(iniişlülük imla$lbuİuAdUğu mamıştln .$ubiçimlerden ikisi. kir" ve.oı..-bUgiinün dWIM. ' halde kök biçimlerine tasdimTürkçesinde de kullanılmakta- Elimizde kesin karnt bulunmamakla,birlikte bu --ömeklerin tümü edilgen ve döoüşlüçaı;ıların; her. ik, kavramı kapsayan birorta çııtldan gelmesi 9lasdl~nı akla getirmektedir. Oaha'sonrakidevii'lerde baikikavranunayrdarakayrı eklerle belirlenmesine karşınh. gÖf'eVI$'i ata5lndakesirfbirayrllık olmaması bu kanımızı desteklernektedir. Yunancada da öıu:eteriasılaynhğın etken ve orta çatltar arasında olduğu veedilgen Çatınırı daha sorırıki devirler'de 9ı'ta çat;ıdan geliştiği konusunda kanıdar vardır. Bu durum b~Şka bazı Hirit~ vrup.t d'lk'r1nd4 degerülmektedir. . , ÇATı EKLERİNİN 8İRBİRLERiYLEETKiLEŞi.\fİ -Çatıekleri fiilinkök ya da gövdesin~ s,onr.gellrve dpv-dür-,diJU-ül-,döv-ün-, d6v-Üf-, örneklerinde olduğu gibigene,lildebirliktebuiunamaılar. Ancak. tüm çatı ekleri tiim fiillere rahatça ekleriernez. örneiitı.Pv..;m; öv-ül-, ~v-dür-,gibibiçimlerin bulunmasınakarşılık -*öv.uŞ"1gibj birtiii biçimiyoktur. Yine kır-dır.-.kır-ıl.kır-..". kök. çatleki birteşimleri' olduğu halde ,*kır.,n- ~bibir birleşim; doğ-ar. olduğu halde*doı-uş-, ,"'ı.io~-un-.*dol-ul. gibibirl~$iritlerbulunmamaktadır~ çatı eklerinin bütünfiil'~deleri yle. birlik., bulunmayış- ikı etPne ballı gikiinmektedir. . 1.. çatı eklerinde~ıbiriyle fiilgövdeslnin birteımesinde imlamsaııçıdan bir sa-. kıncı o1mamasınakarşın ~yle .bir biçiQ)-dil. ~'ınemiş ()f~Jjr. Aym kavramde-ğişik bır yolla anlatılır.örneıin. öv-fiifının,~/f)~,ekiriialmasında anlamsalaçıdaıt i>irsakln<:a.o~ğ. hal~. T1irkç. *öv-iif~~bir biçim yoktUr, bu kavram bir. biri ıdılı kuflanılarak'birbtrl.uöv-biçiirıindeanıau"t. 2. Fiilin birçat~ eki'ylekullan!l~f'*dol~f-.-*dC?l"urı" biçil)1ietindeoldqğu gibi. aolam .bOzuklUğuna.n~.n01doğ~:~y~birle~mıerTürk~. görüimez. . 1»1- oluş fillidir,işteş. dQnUş1Ü ve'edilgen efdeny~kullıritJamaz: çatı eklerikimi sınmaıtıalarla..b,irfikte.lcu latJih r. DönUfJUYitiŞfet ekleri. karşıtkavramları anlattl~, Dirtıkte.tJUtuninazlar.~n. dikte *döv.fin-üş- diyebir biçiminol~akStl:..,jaçık@~(ktiliriek1edit. , . . , \' L.e\Vis(1967;152) çok..azsaY1cla.~.fll1edönüştü veiş.,elderi~in birleştiğiörneklerin da~a:n11.fiiltncteol.d~u.g;JJI.fiitıe cfönfişlU.ekininbirleşiminin söz-: LUiSaôJanu~ığl,. birbatka deyiŞı" cdonüşIU~injntüretme.e,ki olarak kullanıl. dtğıdurumlarda. oldU~WJUJleriSünnil.tii..: . . . " DönüŞlü eki eY1emirtgiYde$inden gelir. Aşağı-ki ijmek!erdekibid..imler:de hetnen JOPI'a, ve diğer çıtt ekicwindtn 'önc;e . (: .. 124 .. <fIr. seÇ1R.<Jit~ k.-n~. banoh"'" 18ç-in-iı-. . ~k""". + E"'~ lştefça. birliktebulun~iU bar 141. buı-urMJur.w,. .. kalk..n . ım..1derdç OIdulu g1bt ~i ~fiilinliWctHMtdenSGJID~~~"ki ~ veediI_ça.~1ri<feAjnc:e.tir. .tan r. . çarp.tfoUt. CIÖY~"~ tinH..t~' . ıör~": .ça,.j,...~ -. + Ettitjen_+ Edit;en-:' "A..ş;uroll o g8roÜlodif.al. . Döntillüyada3'*'ı _ çarıHI.;(ft-tt. . ~ . ôi~~~altnayaJ'\ml biçimferi yapıtktarıno dan buçaıt eklıiriııden ~edlpıçintjş anılrrıaçlSlnd.ı ~ıuld. , yol.açar;ianc:aJc.bUgıbikh1Ufiirbiçtmteri,~_i'~'oI4Uiu.aibl kiıisiz . . . .-;.' . edilgen yapdatcfakullanlkr. '. -' , - . '. ça:;; . E~iften~kid~ÇôItleklttlY".bil'likte~kuHUul~dtr.l;nyayam ttbirleıimf'tciraen +ed~tr.~ttif..ı~~~fiilte~'l)iretmen vebirde e~i. !enen.(ya da bır ikiIKi~l.QI~~I~..pb:t.w-.9ınelderindeJ1 oldul~ gibiediJıenlikkoşullarıt~lıl>ir '.~ Vebk eıItItenen,buk8tdujuiçin edilgeneki ettirgendensonrarahatça~.r. ~bit1~,ters )'Ölldediıitiı, yaniedilgen + etti dlırııiolas} dCI'dir.~.~.ek~hi~ecflaeneki~sOnra k la. ~. DKde*t8ç..cl-t-libibirblçinlyQ"r.ı..ı.t197~l~+etti...ım.birlefimte. rinin,bu glbibirleŞil'nlerinanlamR.nfiUilt"c;ariI~R fadyn~it . ve bu ikioiçimlniHllamsalaç~ y...atlf~bQlunmadıltn1iJeri shr. Edil. gen + ettiıJenekletiYle..'ar-d-t~Jibi"flil..t...datti,l)qeyleminantamlnın kır. JÖVdeeyre.nindel(pe~fatktior~acajtf" 'si~~ ~11i# iŞtefl ve ettirgaIekleri. nin edil18nekinden"ön"'ıe~".m.aıbirlo"..alriaya ctaYanmaktadk.DlrIiş. LU, iıteı. Ve~rıenfi.rd,ifiya~tJft~~"~kn1ek~i'.örMtin, dÔI1iiŞIÜ ftil b~iminde öv-fin.1ut-un.fjlllerindeoldUlU',gibikendisiUzerindeya dakendisı ıııt için hareket.edenbir etı'nene; iştnfl~9C1 suıibi ..karp.klı.ya'dJ.~if(.~ . ise IIÇ-tır-.Mlt.,.;,-. örne~ . r ~.~" - cmt!liUbf:.~ı', . ömekif!rindeoldu- var4tr~Ettirpnfillde MdenOl1ln,bir etmene . 1~ ~ Frekvardır. DiieryandantedUaeı:ıekibirOkışbildirirvebir koşul ya da durumun değiştiğinibildirenetk.enenhalin~bir~aItr.BUyiizden hareketbildirendömq. W~işteş.ve$irem eklerfoluŞ.bii.. .~. sonra.kUıQndaJRIZ.19 . .d.,., ' Ancak.ıeç-in-4iMı.ör~~~ ,,' 9J i; aibibirbarekttoluşa döril'lüt ipelt. yada ettirgen ekl«inden . ~.ediijen.. . çatı ekleri ~fdakt işteş Döniillü. çevriktiği. için eki . rahatçakullanll.r. . $fI'atIa.bitnku{~irler: .+ .Etti n .t ışteş ve dönÜJ!üekleri birbirlerinidıştarıar.~tı ekleri birliktekullanıldıklann~ da eylemin gövdeSin4mhetnerı. $OtVai*.,yada dÖniifIUekksonraeııirgen ekit en . soodadaedil.n eki gelir. . .. Ö7etolarak. Çatı ekIe~n OIasfbirle"ttJhırlŞôykÖn1ekıenebilir: j' .- " 1. DönUş.~ij + 1ı.1 : (çqkaı 1 daya+t.'~ 2. Döni1şIü+ Ettirıen :_ç-ln-dir..ao . 3. ~ttir~. + Etttrpn:bit-il'..t-tir. . , . 4. .QöniJştü+EditgJn : Jiy-in-it.. .. . 5. Edilaen + Edilgen: y~-n-iı.:: 6. Jı., . + Ettirgen+ Edilgen:~1-J""~. 7. OönÜltü +Ettirpn +Editp: kalk-tn4ri'..a:. .- . 19önielitı. eiUl'i-ft-eYlemindeki led:u,.elrldeln. . ekiciir. 20 . DöniitJü.+ettirg~n ol114eylemi yçuı Wıl..knianeaJ[lovı:Ie~Üflü bcıl'ı-n-,ıeç-iıı-.ııtbt Ji5diik aııı.m bi,J:tiiıetme . .. h~imiıi sözlük. anlanu :varaa 01111fiiUeıe ettirgen eki ekiene- oı-chr. Omelin, zek .bcırı-n-dır\ giıç-in-dir-. gibi biçbnlereıö ed:iJeblir. Aneak. dönüştü eki oIlQ1finlerdeb~'onra kuUanılari ettirı-n .ıu.*yWı-n-dI,.~~. ~öu.fiıı-;Cfiir"öınekJerinde~dulu 8ibi ' y8Dh'biç1nı1er.yolıaç . yıapan-ll .ki~ DöniişlU. eki olaraJt'Ö1WV nıbnııı. $çekiMIir., *IıNf.dır. biçilntenmı..~tuPbi lük anlamı oldul'ı halde mümldindetndil'. aonr11 da-Pır -ettirgenekininkun~çfic.;ı-, ve aHI, fiU1erinin.öz-. . -- 1.26 Banguo,lu. .Tahsin .Türkçenin Grrı".eri. ..t.tanbul. 1c9'14. . Cbafe.WaUa~. Press; . Meııning andt1ıeSttuct~('f1ofı.4".ıı.,~ 1970. Vniversitf of, Chic.g.o ' '. Deny. Jean. Türk Dili9r~meri ' (O,rrUJnlILehçeai)..Çevi@n: AU UlviElöve,1stanbul, . 194~ , Diı.car. A. 'TürkFiilinde "Kılınış ''la. "Görüniiş "ve Dilbilgiıi Kitaphırimız~. BeUeten 1973-74; $~ı59-17~,T.DK1974. ' . , Ediııkun. Haydar. Yeni TiirkDiltJilli$i.Rem:rıiKit~vi;1963. Ergin, Muharrem. Türk Dilbilgisi. t1ltanbul,1912. ... Fillmo1'e, CbarlesJ..'1'heC for c.e' .ır~tıe"ts. Q/Lingui,ticT~Qry. Bach and R. }larms. (eda.). aolt;;Rineliart~Winaton:1-90,1968. .. ' Kononov. Aı1d1'ey N. GrammatikaSoIJ"'meıın0toTureqko,o Moakva~Leningrad,ı 9156. Emmon Literatumogo Yazika. . Lees. Rob't!rtB. 'Turkiııh Voice', lBBu~ ~1JLini(rliBticş: PajJersinHonor f!-fHenrygnd Renee KGha1Jf!. B.B. K.ehmet ar. <tK,!ıı,)Vrbaıia: Vniverlity ofıninois Presi. 1973. ' Schott. Wilbehn.' Verauch über dieTatarişçh'inSprachen . Sevortyan, E.V. 'Türk Dilletmc)ı,F'Ulerin sel Bi'dirikr 1957; 1957. ı Berlin, . . 836. ~çişli,Geçişsi~OImalarına D1ür', Bilim- ' Tekin. Talat~ A Graml1JQ1'bf Ork1ıon TurkI'e, 'indilIRa Un~versity :Ptıblicationı. Uralic . and Alt8icSerie$. Vol. ~.ı9$8, ' Von gab..in. A. Alttürkische Grammatik. 1974,