Doç. Dr.Ünver GÜNAY Bundan önceki makalemizde (1) Afrika`da
Transkript
Doç. Dr.Ünver GÜNAY Bundan önceki makalemizde (1) Afrika`da
ZENci AFRİKA'DA İSLAMİYETİN YAYıLıŞıNıN - TEMEİ.. ETKENLERİDoç. Dr.Ünver GÜNAY Bundan önceki makalemizde (1) Afrika'da reneller amsında İs lam dininin, daha Hz. Peygamber'in yaşadığı dMI'den başlayıp günümüze kadar hangi safhalardan geçerek ve ne ,gilbi yolları iLzleyerek yayıldiğını ana hatları ile göstermeye çalışmıştık. Bu yazımızda ise, Siyah Kıit'a'nın İslamiyeti kucaklama:smda etkili olan etkenleri belirlemeye çalışacağız. ıBu etkenılerin başında kuşkusuz, İ'Slam dininin din ve inanç olarak öte!ki dinlere ve özellik.le Afrika'nın zend halklarının yerli inançları .iıle orada öteden beri yayılmak için pek çoik faaliyetler gösteren Hıristiyanlığa olan üstfuılüğü ıgelmektedir. En son ve mükemmel, fıtrı ve- gerçek din olan İsIMniyetin bir tek Allaib.'a, -kullukita toplanan Tevhid inancına dayanmakta olup, bunun da son derecede anlaşılması kolay, akla uygun ve sağlam oluşu ve mesd1a HıriıSitiyanlı~taki Teslis inancında olduğu gibi bir takım anlaşılması güç ve: karmaşık inançlara yer vermemesi, mütereddit ruhunun aydınlığa kavuşması için güçlü bir iman ışığının arayışı İçinde olan Afrika insanının dini kucaklamasında önemli ve etkin 'bir roloynamış ve oynama'L,tadır. İkinci önemli etken davettir. Müslüman aliımlef, vaizler, hocaLar ve şeyhler Mrika'nın en ücra köşelerine ve en ilkel kabilelerine kadar gitm~er, va'z ve nasilhatta -bulunarak halkı irşad (1) Bak: Ü. Gün~y, Zençi Afrika'da İslarrıiyetin Yayılışının Belli Başlı Saflhaları, Prof. M. Tayyib Okiç Armağanı, A. Ü. İslami 1Iimler Faküıtesi yayını, Erzuııun'ı, 1978, s. 147-158. 105 etmişler ve onları müslümanlığa davet etmişlerdir. Gerçekiten de, İslamiyet kuzey Afrika'da yerleş1tikiten sonra, özellikle oradaki İ~ lam kültür ve medeniyetinin büyük merkezlerinde yetişen din alimleri, hocalra:r, vaizler ve şeylh1er, va'z ve nasihatta bulunmak, irşad ve müslümanhğı neşrve tabliğ amacıyla ticaret ke~anlarına katılmışlar ve gitrti'kleri yerlerde dinIenni yayımak için "çaiba harcamışlaI1dır. Bu kişiler, derin dinı bilgileri ve üstün kültürlerinin yanı sıra, sahip oldukları ahlaki faziletleri, dürüstlükleri ve davranI'şlarmdaki asaletleriyle de etraflarının ~11gisini üzerlerinde toplamışlar; pek ta/bildir ki putperest zenciler onların bu üstünlüklerinin dinlerinden geldiğini düş.ünmüş ve onunla Hgnenmişler ve bir kere bu yüce ve üstün dinin esaslarını veıhakikatını öğrenince de kolaylıkla müslüman olmuşlardır. ÖzeLliikle kuzey Afrika'daki K:ayrevan, Tunus, Te1emsan ve Kahire medreseleri gibi ünlü islam kültür merkezleri bu tür din alimi, vaiz, hoca ve dailerin yetiş Hkleri yerler olarak dikkati çekımektedider. Öre~ yandan, islam dini Afrika'nın içlerine kadar yayıldı'ktan ve çeşitli zenci müslü~ man devlet ve imparatorlukları kurduktan sonra oral~ da medreseler ve dinı öğretim yapan başka kuruluşlar açılımştır. Bu safhadan it1baren müslümanlığın zenci Afrika'daki en" büyük pro'Pagandacılarınm, kuzey Afrika'da yetişenlerden çok bizzat zendiler arasında yetişen biLginler, hocalar, vaizler ye şeyhler oldukları anlaşıJmalctadır. Esasen, zenci halkların mÜ'slÜ!man olmalarından itibaren, yeni dinlerhıi daıha iyi öğrenmek amacıyla çok eski de::. 'rlerden beri islam kültürünün büyük merkezlerine devamlı öğrenoi gönderdikleri bilinmektedir. Bu öğrenciler,. öğreIliimlerinin sonunda ülkelerine döndüklerinde yalnızca müslÜım.an zencilere va'z ve nasiJhatta bulunmakla kalmamışlar, 'fakat aynı zamanda putperest zenciler arasında: dinlerini yaymak için de gayret göstermişleı::dir. Bunun en canlı örneğini yakın zamanlarda Seku Sanıgı:ı.re'nin'RH.. dişi SaJıilindeki faaliyetleri teşıkil etmektedir (2). öte yandan, bazı durumlarda, nerede Hristiyan:1ığı yayma fiaaliyeti o1muşsa orada medreseler ve Kur'an mektepleri açıldığı veya hocalar ve vaizler göndererek karşı propagandaya girişildiği de görülmektedir~ Mesela kuzey Kamerun ,ve Çad'da bunun örneklerine rastlamak mümkün· dür (3). Bu bakımdan, zenci Afrika'da on asırdan fazla bir geçmişe saihip bulunan müslümanlığın orada tutunmasında 'davetin (2) Froelich J. C., Les Musulmans (3) A:ynı eser, s. 88. 106 d'Atııique Noİre, Paris, 1962, s. 87. önemi gerçekten de büyüktür (4). Bununla birlikte, orada, mesela teşkiJatlanmış hrıstiyan misyonerlerinin faaliyetlerine benzer, sis~ temli ve organize bir islami din propagandasına hemen hiçbir deviııde rastlanmadığını da belirtmek gerekir. kuzey afrikalı 'Veya bizzat zenci tüccarlar ve siyah Afrika dünyasında müslümanlığın yayılmasında en büyük rollerden birini oynamışlardır. Daha İslamiyetin kuzey Afrika'da yerleşmesinden itİlbaren, müslüman ticaret kervanları aralarında din bilginleııi, vaizler ve şeyhler v.s. de bulunduğu hal· de güneye iniyor ve ternıSil ettikleri yüksek kültür ve özemkle ticaret ahlakı bakımından dürüstlük ve o~gunluklarıY'la zenci şefler ve krallar nezdinde büyük bil' nüfuz ve itihar kazanıyor, onlarla dost oluyor, toplantılarına katılıyor, dini mfuıakaşalara girişiyar onların ilgilenini çekiyor ve sonunda bırtaıkı'ITI ticaret kolaylıkları elde ediyorlardı. Bu cümleden olarak, ticaret yolları üzerinde dinlenme yerleri, hanlar, kervansaraylar, anbarlar ve antrepolar kurma iznini elde ettikleri anlaşılmaık:tadır. Bu konak yerleri camileri, mescidleri ve hatta medreseleriyle küçük birer şehireilik idiler. Bunlann ilk örneğini Gana'da müslüman kervancıların zencilerin oturdukları yere yakın bir yerde taştan inşa etıtikleri bir konak yeri teşkil etmekte olup, içerisinde 12 tan.e cami~n bulunduğu rivayet edilmektedir (5). Da!ha sonra bu tüccarlar ve alimler zenci halk arasına ve özellikle kralların saraylarına nüfuz etmişler ve hatta devlet idaresindeki yüksek mevkileri yavaş yavaş ele geçirmişler; bu arada, din, inanç ve küIıtür bakımından üstünlükleri, keskin zeka. ve maharetleriyle bilhassa kralların ve üst tabakadan kişilerin kaiplerini kazanmışlar ve sonunda onları müslüman yapmışlardır. Bu bakımdan, Afrika'da zenoi halklar arasında müs'lümanlığın yayılışında dikkati çeken önemli bir ndktanın da, müslüman a1ümler ve tacirlerin dinlerini yaymada ~ağıdan yukarıya değil de yukarıdan aşağıya do~ yani tepeden tabana doğru giden bir yoı iılemelerinde toplandığını 'belirtmek gerekir. tsl~mın Mrika'daki propagandacıI~n olarak vasıflandırılalbıÜecek olan tacinl'er, din alimleri, hocalar, vaizler ve şeyhler, çoğu zamanalt dü" zeyden kişiler arasına kanşarak onların arasında dinlerini yayBuna kaFşıhk, seyyalılar, (4) (5) Çelebi A., et-Tarih eı-tslami vel·Radarat el-İslami.yye, Kaıhire, 1972, C. VI, s. 154. Froelioh J. C., a.g.e., s. 80. 107 mak için gayret sadedecekleri yerde, öncelikle yukarı tabakalardan kişilerle ilişki kurmuş.lar ve böylece kralları,. prensIeri, yüksek devlet memurlarını ve halk arasında servet ve mevki bakımın dan zengin ve nüfuzlu kimseleri ihtida ettil'mişler. -daha 'S()nra önderlerinin: ve büyüklerinin müıslüman olduklannı gören halk ta zamanla onların dinini kucaklamıştır (6). Esasen, islama giren kral, şef, prens vıb. üst talbakadan lişHer, yeni girdiklerı dinlerine hizmet aş.kı içerısınde, bu yeni dinlerin! tebalarına da kabuıl etltilimek amacıyla faaliyete gİrişımişler ve bu amaçla camiler inşa etltirrnişler, halkın islami iıbadetler, bayramlar ve vıedbelere saygılı 'olmalarını {'steyerek bu konuıda hiçbir, fedakarlıktan kaçınmaIDış lardır~ ki bunun örneklerini daiha Ö'.nCeki yazımıZdaı afııik~lı zen~ eilel" arasında islam dininin yayl'Iışı tarihinin panOramasInI çizer~ ken gö'~üş bulunma:krtayız. (7). Bir fbaş'ka önemH etken, müslümanlarla: }Tern dinlere mensup kişiler arasında sık sık görülen evlenmeler ve doğumdur. Ger<iekten de özellilde müslüman erke'kIer, zenci putperest kadındada evJendiklerinde eşlerinin ve doğan çocuklannın müslüman 'ölrnalan konusunda Li tizliikle dunnüşlar ve bu durum afrikah zenci halklar etrasında müslümanlığın yayılmasında büyük bir rOl1 oynamış bul unına.ktadır (8). Siyah Kıt'a/da islam dinininin'yay1ilmasmda rolü olan bir baş~ ka etken de dnaddır. Ancak bunu dini bit zorlama olarak anlamarnak gerekir. Esasen «!>inue zorlama yoktun> şeklindeki Kur'ani prensibe tı.ymada müslümanlar genellikle tüm islam tariihi-boyunca bü;yük bir hassasiyet gösterdikleri ve fethettlideri yer.lerdekd. gayri müslimleri isıama ıntida ile vengi ödemek arasında bit seçinl ya'gmak üzere serbest bıraktıklan gibi, Aı:ıfika'da zenciler arasın· . da müslümanlı~m yayıhşı tarihi boyunca da aynı prensibin bii~ yürıc birdini tolerans ve anlayış içerisiIllde uygulandiğı ve' komşu larıyla savaş edip onlara galtp gelen müslüman hükümdar ve· kumandanıann, mağJup1an müslüman olı:ırt'ak ')'a da vergi ödemek arasında S'etbest bırakınca bir kısım putperestlerin dethal bazıları- . nın da 7..a:manla bu dinin yüceliği ve gerçeğini anlaıyınca müslüman (6) (7) (8) 108 Aynı eser, s. 81-83. Ba!k.: Günay U., a.g.m. teY)' R., The Social StlUcture of .Isl;im, London, 1969, S 46. oldukları anlaşılma.'kıtadır. Hacı Ömer, Samari, Amadu v.lb. müslüman kral ve kuımandanların faaliyetlerinde bunun örnelkerini görmek mümkündür. (9). Afrika'da zencileI'in islama girişleri v.e güdikten sonraki dini ve sosy~l hayatlarında tarikatlar ve şeyhterin rolü oldukıça büyüktür. Gerçekten de, bir fikir edinmiş ol:m.a:k bakımından mesela Senegal'da ·idari merdlerin rakamlarına .göre 1957 yılında 1 mil· yon ticani, 423 bin murid, 304 bin kadiri ve 23 bin de başka tarikatlara mensup insanın bulunduğu anlaşılmaktadır (10), ki bu durum, zenci' Afrika müslümanlarının dini. hayatında tarikatların önemli yerinin bulunduğunu göstermek balmmndan dikıkati çekicidir. Woloflaruı serigl1e, pöl.lerin tierno ve arlılarının da şeyh, seyyi1d veya murabit adım verdikleri tarikat şe)ilileri ve onların halife, mukadderı:ı, telamiz, taHbe, deraıviş. ve müri.dleri (1 ı) ile birlikte oluşturduklan dini grupların kaynağını, özellIkle murabit Relimesindende anlaşılacağı gibi kuzey Mrika'da aramak gerekir. XI. yüzyılda Abdullah ;b. Yasin'in Senegal bölgesine inip, dbat inşa ediışi, ıkıuzeyde fasIıladamrücadıele1eııi ve başarıları, güneyde zencHerle mücadelesi ve Gana imparatorluğu üzerine mutlak galebesinin Senegal-Nijerya yöresinde islamın kesin olarak yedeş mesi sonucunu doğurmasmdan sonra, kuzeyıden güneye inen mu, raibitlerin ve şeyhlerin arkası kesilmemiş, daha sonra giderek müslümanlığın zenciler arasında yayılıp kökleşmesine paralelolarak ta, bizza,t onların arasından pek çıok şe)ililer çılmnş ve bunlar çevrelerinde islam dimnin yayılmasında büyük bir rol oynamış'lar dır. Özellikle batı Mrika'da MorHanya ülkesi, kuzeyden güneye inen şey:hlerin geçişlerinde mutlaka uğradıkları önemli bir uğrak bölgesi olarak dikkati ç·ekmektedir. Bütün bu arap, bel1ber veya zenci şeyh)erin helibiri bir tarikata rrrensuptular. Tarikatlar ve şeyhlerin zenci müslümanlar arasında oldukça derin ve karakteristik rollere sahip olup, oraıda müslümatilığın yayılmaisında en büyük paylardan birinin onlara dÜŞ!II1ekte oluşunun (9) Froelich J. C., a.,g.e., s. 78·79; Monteil V., L'İslam Noire, Paris, 1963, s. 82-103. (10) (11) Vincent M., a.g.~., s. 127. Aynı eser, s. 122-123. 109 nedenini, çoğunlukla, zencilerin animizm ve mistisizme olan derİn ve içten temayilllerine tarikatların hatıni eiıhetle:rinin cevap v.er.tnelerinde görenler bulunmaktadır. Hatta, islam dininin zenciler arasında yayı:lışrnın tek ve gerçek sebebinin burada yattığını söyleyecek kadar ileri gidenlerin bulunduğu da görüLmektedir (l2). Bu aşırı idd.iaların doğruluğu tartışma konusu olmakla birlikte, tarikadarm ve şeyhlerinı oradaki dini hayat ve özellikle islam dininin yayılmasında oldukça önemli bir yerinin bulunduğuna da kuşku yoktur. ·Buna karşılık, Afrika'da tarikatların, milli ve ırki bağları son derecede güçlü olan etnik gruplann, islam ümmeti idealine karşılık .bir reaksiyonunun ifadesi oldukları ve onların tarikatlaoDda gruplaşmak 'suretiyle bu tepkiyi açığa vurdukları iddiası da kaıbule şa yan :gôrülınemektedir. Çünkü, Afrika'da yayıgın olan tarikatların, münhasıran belli bir etniık gruba tekalbill etırneleri sazkonusu değildir. Tersine muhtelif ırkıara mensup zencilerin çeşitli tarikatla- , ra girdikleri görulmektedir. Mesela, Senegal'daki muridler yalnızca woloflardan değil, fakat aynı zamanda sererler, ttikuWrler ve diolalardan oluşmaktadıdar (13). Aynı ş.ekilde, zenci Afrika'da en yaygın iki tarika.ıtan Ticani:lik ve Kadirilik, hemen hemen her milletten ve etnik gruptan zenciler arasında taraftarlara sahiptirler. Nitekim, zenci zümreler arasında yaygın bulunan tarikatlar ve bunların nerelel'de yayılmış ,olduklarına göz atmak ·bu durumu açıkça ortaya koymaıktadır: Eil1ndiği gibi, X. yüzyılda Irak'ta Kufe, Bağldat ve Basra'da ilk olarak ortaya çıkan tarikatlar. oradan öteki is.1am ülkelerine olduğu g~bi Mrİ<ka~ya da geçmişler ve önce kuz.ey Afrika'ya yerleşerek, oradan y.avaş yavaş zenci dünyasına sızmışlardır. Tarikatların zenciler arasında asıl yayılış.ı xıV-XVıI. yüzyıllar arasına rastlama~tadır. İlk yayılan tarikat Kaıdirtliktk. ÖZellikıle batı Afrika'da çok sayıda taraftarları bulunmal{)tadır.Abdulkadir Geylani'ye nisbet edilen ve ilk olarak XI. yüzyılda Irak'ta Olitaya çıkan Kadirilik, zenciler arasında batı Mrika'da:n başka,. şeyhler ve tüccarlar sayesinde Tomhuktu'ya yerleşmiş ve oradan da Sudan'a geçmiş olup, bu gün özellikle doğu Sudan'çla çok sayroa kadiri bulunmakitadır. Zenciler arasmda Kadiriliğin belli başlı üç kiolu bulunmakta olup, (L2) (13) 110 Mon,ted V., aıg.e., s. 137-138; Deschamps H., Les Religİons de L'Afrique Noire, Paris, 1975, s 95-96. RoMot P., L'lslam Et Les Musuhnans d'Aujord'hui, Paris, 1960, s, 49. bunlar Bekkaiyye, Bu Kunta ve Fa.zılij)'e'dir. Kadirllik esaslarına sıkı bir şekilde bağlı olan Bekkaiyye XV. yüzyılda Seyyid Ahmed el-Bekkai tarafından kurulmuş olup, batı ve orta Afrika/da 1850 lere kadar üstünlü~ünü korumuşsa da, daha sonra Ticanilik ile Kadinliğin bir başka kolu olan Fazıliyye onun bu başarısına sed çekmişlerdir.Ancak, bir asır .sonra Bekkaiyye'nin tekrar güçlendiği ve özellikle Gambi, Kazaımaııs, Portekiz Ginesi, Liberya ~ Altın 'Sahilinde yayıldığı görülmektedir. Bu tarikat, sıonraları Nijer, Nijerya ve Kamerunda da tara,ftarlar bulmuştur. Kadiriliğin ikinci kolu oLan Bu ..Kunta ise xıX. yüzyıl sonunda ortaya çıkmış olup, yalnızca Senegal'de taraftara sahiptir. Şeyh Mmaınırned Fazıl (1780· 1869) ın kurduğu Fazı1iyye, özellikle Bekkaiyye'ye bir tepki olarak ortaya çıkmış, Muhammed Fazrl kendisinin şerif olduğunu öne sÜDmüş ve büyük bir müridIer gwbunu arkasında toplamıştır. Öte yandan, Kadinlik bir ara Senegal' d~ çöküntü belirtileri gösterımeye başlayınca, tukulör ırkına mensup bir şeyh olan Amadu Bamba M'Backe yine Kadirilikten dağına bir dör.düncü kol sayılabilecek olan Muridizro'i kurmuş ve tuku1örlerden başka woloflar arasında da pek çok taraftar elde etrrniştir: Kaıdirilikten kaynaklanan bir başka tarikat ta Layen tarikatıdır, ·Bu tarikat senk· retist özelliklere saihip.tir. Kurucusu Lima Hau Laye olan Layen tarikatı, XIX. yüzyıl sonlarında ortaya çıkmıştır. Kadirilikle ilgili unsurların yanı sıra, zencilerin animist inançlarının izlerini de bü· yük ölçüde taşımaktadır. Yeşil Burun'dan başka yerde taraftarı olm'ayan Layenler, evliliğin dörtkadınla sınırlaındırılm.adığını ileri sürmekte ve oruç ve lıaccı reddetmektedirler. Rufailik pek yaygın olmamakla birlikte, önce Mısır'dan Nil vadisi boyunca ilerleyerek Somali'ye kadar uzanmış, da:ha sonra da Kenya, Rodezya, Zengibar ve Komor adalarmda az çok taraftar dde etmiştir. Afrikah zenciler ara~;ında en çok taraftara sahip olan tari-o kat TicaniHktir. Bilindiği gibi, XVIII. yüzyılda Fas'ta ortaya çık· m.ı.ş olup, kurucusu Seyyid Ahmed et-Ticani olan bu tarikat, XIX. YÜZYLlın ilk yansından it~baren özellikle Hacı. Ömer Tall'in etkisiyle batı Afrika'da yayılmış, daha sonra, bir yandan öteki Zienci ülkelerine yayılmaya devam ederken öte yandan da pek çok kollara ayrılmış.tır. Bu kollardan Hamaliz:m, Nioı:ıo'da 1905 yılın da Seyyid Ahmed b. Amadu tarafından kurulmuş ve ö~ellikle Su· LLL ~ dan'da çok tutunmuştur. Şeyh Hamallaıh\n liderliğinde modernİst ·ve hatta sapık bazı tenıayüJJerLde içine alan ve ır taneli tesbih kullanmaları nedeniyle «11 taneli Tkaniler» de denilen hamalistler, namaz vakitlerini ve rekoltlarliı kısaltmakta, kıble yönünü Kabejden Niora'ya çevirmekte ve Kelime-i Şehadeti «Alİaih'tan başka ilah yoktur ve bizim efendimiz Hamallaih'tır» şekline çevirıdilclerini öne sünmektedider. Bununla birlikte, bu gün HamaHzm, Afrika'daki önemini oldukça kaybetmiş. olup, gün geçtikçe taraftarlarının sayısı dikkati çekici bir surette azalmaktadır. Ticaııiliıkten yakın zamanlarda aynlan bir kol da et-Terbiye'dir. Kurucusu Senegalli bir .demir'Ci olan şey!h İibrahim Nyass'. tır. Taı;kat senegaI'den haşka, Yukarı VoLta, Nijer ve Nijerya'da taraftara sahiptir. . Hint menşeli olup, Mirza Gulann Ahmed'in kurıq.uğu ve 1s1amiyetie Hnstiyanlık arasında bir çeş~t setıkretizm iddiasında .olan Ahmediyye, öteki tarikatların aksine olarak, Sallıradan değil de sahilden ve avnıpalıları tak~ben gelımiş olmasıyla dikkati çekmekte olup, fazla bir taraftara ~aıhip değildir. XVII. ytizyılda Hicaz'da Muhammed b. A!bdülkerim es-Samm anı tarafından Ha:1vetiliğin bir} kolu olarak kurulmuş bulunan Sammaniyye, XIX. yüzyıl başlarında Sudan'a girmiş ve beyaz Nil'in her iki yakasında yayılmtş olup, sudanlı ünlü mehdi Muhammed b. Ahmed b. AbdulWı ta bu tarikata mensuptu. Sudan'in güneyindeki en önemli dini şaıısiyetlerden biri olan Şerif Yusuf el Hindi, Sarnman1liğin Hindiyye kolunun kurUCUlSudur. Hasan· eş-Şazeli tarafından kurulmuş ohip, Mağ Orta Doğu ve Hicaz'da yayı1rmş bulunan Şazeliyye tarikatı, zenci Afrika ülkelerinden Gine, Zincler, Tombuktu, Sıokoto, Kana, Nijer ve Somali'de taraftarlar e1de etmiştir. Zenciler ara,sın da Şazeliyye'nin üç kolu bulunmaktaaır: Birinaisi Muhammed h. Nasir ed~Dray'm 'ku.rı4uğu Nasıriyye ,ıoolu 91uP. XIII. yÜ7Jyılda Mon· tanya'da yayılmıştır. İkincisi, özellikle doğru ve orta Moritanya'da yaygın ,bulunan ve Şazelilikle Kadiriliğin bir karışımından ibaret ·olan Gudfiyye kolu olup, XIII. yiizJyılda doğu Mori:tanya'da Şeyh Muhammed Laghdaf tarafından kurulimuştur. Üçüncüsü ise, td· risayye ~ey.a Ahmediyye koludur ki b~ kol da yine XVIII. yüzyılda. faslı bir şeyh olan A!hıned b. tdris el-Fasi tarıfaınaan kurulmuştur. XII. rih, 112 yüzyılda Mısır, ~ Tarikat O'nun oğulları tarafından SUıda~'a yayılmış, daha sonra Habeşistan ve SOmali'ye geçmiştir. idrj1siyye'nin de ayrıca Ra·şidiy ye, Saliıhiyye, Emil'ganiyye Ve Senusiyye gibi kollan bulunmaktadır. Bunlarıdan Raşidiyye, doğu Sudan, Somali ve 'Erit~e'de yaygındır. Saliıhiyye ise yalnızca Somali'de tarattara saihiptiL Kuru.cusu Cezayirli Seyyid Mt:ilhammed b. Ali es-&nusi olan SenllSiyye, kuzey Nijer, Nijerya, Çad, Libya ve Nil vadi:sinde yayıgındır. Emirganiyye'nin kLUucusu Aıhmed b. İıdris el-Fasi'nin tale'besi olan Muhammed Osman el-EmiI1gam'dir. Tarikat, :XIX. yüzyılda batı, doğu ve kuzey Sudan, batı Haıbeşi1stan ve Eritre'ye yayı1m.ı'ştıL Sudan'· daki tarikatlar içinde en yayıgın olanı budLU (14). xıv-xvn. yüzyıllar arasında. zenciler arasında kôkleşen tarikatlar, özellikle XVIII. yüzyıldan sonra dini hayattıaki rollerini ar· tırmış1ar ve lsıamiyetin.geniş halk kıitrelerine mal olmasıncia en büyük etkenler:den 'biri olmuşlarciır. Kjdeler, tarikatlara girmeleri sayesinde sosyal ·bir kadroya, pek çok toplumsal koffio/lıklara, kendisine bağlandıklan ·bir lidere, bir vecd tekniğine, himayeye 'Sahip _olmuşlar ve böylece hem rwhen yücelmek ve hern qe güvenlıik içinde. huzura erişmek imkfmmı elde etmişler.dir. Böylece, afrikalı zenciler arasında pek ço_k rollere sahip rudukları ve çeşitli göriiniimler altı~dabu r'Oll~ri 'Oynamayıa devam ettikleri anlaşılan tarikatların, yukarıda da görüldüğü gibi, son derecede küçük ve tali branşlara bölünerek büyük din ve tarikat grupl~nndan ayrılma ları, bazılarımn tarih sa:hnesinden silinmeleri ve sonra yeniden ve belKi de değ-işik adlar altında ol1tay~ çıkmaları, v çoğunluk la şeyıhlerin din anlayışınıda tarifini bulan bir müsıümahli.ğı özellikle !bellibir eğitimôüzeyinden yoksunhalk tabakalarına götürmeleri, zenci müslüma~ Mnika dünyasının 3inı yaşayışına mahsus karakterisük bi'r dini-so·syol.ejik olay 'Olarak karşımıza çık makıtadıf. Mrika'da zenciler arasında islam dininin yapImasında etkili olan f.aktörlerden söz ederken bir başka önemli bir etken üzerin-de de durmak gerekir,_ ki bu da, ANmpa sömürgeciliği ve bu(14) Bak: Deschamps H., a.g.e., s. 96-97; Froeliah J. C., a,g.e., s. 183-263; Cuop J. M., LesMusulmans En Afrique, Paris, 1975; Moreau R. 1.; tes Marabouts de Dori, ASR, 1964, S. 17, s. ın·134; Monteil V., Une Confrerie Musulmane: Les Moorides du Senegal, Asıt, 1964, S. 14, s. 77-102. 113 na paralelolarak sistemli ve düzenli bir biçimde yüruıtülen hnstiyan mis onerliği faaliyetlerinin zenciler arasında müslümanlığın yayılmasında oynadığı :rolıdür. Bilindiği g~bi, gerçı*te Hrıstiyanllğın AlEtibelaki 'Varlığı çok eski tarihlere uzanmalotaıdır. Bununla birlikte, orada asıl hnstiyan1aştınna hareketi, XVIII. yüzyılda avrupalılann sömürgecilik hareketLeriyle hızlanımştır. Özellikle XIX. yüzyılda, miısyonerlemin Mrika'odaki faauyetleri, ora d~letlerinin Batılılar tarafından teker beker sömürge haline getirilmeleri sonucu giderek artmış olup, XX. yüzıyılın başlanndan bu yana yoğun bir biçimde sürmektedir. Mrika'da Hnstiyanhk, özellikle güneyde tutunımuş, olUJp, hunda en büyük pay, hnstiyanlann zenci ülkelerine gahplere mahsus üstünlük 've efendi pozisyonunda gitmelerine düşmektedir. Afhalklann özgürlük ve bağımsızlıklarrm kaybetmenin tetaşı içi'ne sÜI'Ükilıend~kIeri bir ortamda, mulhtelif hnstiyan mezhep ve tarikatlan ,da kendilerine zendler arasmda tarafjtarlar htila(bilrnek, çeşitli yollarla dinlenni yaya:bi.1mek İ!Çİn adeta hirıbirleri,yle ya· rışa gi:rmiş:1erıdi. Hatta bu yarış çoğu zaman rekabetıin çok ötesindekii ıbir dUşmanlığa da zaman zaman ıbürünırnüş ve çeşitli hrrstiyan guruplann bu yü~den birıbirlerini ağır bir dille suçladıkları ve ıJ:ıa,tta tekfir etti!kleri hiJle görıö:lmüştıiir {15). Biitıiin bunlara rağ men, Mriıka'da zenciler arasında Mıstiyan misyonerlıerinin çaJbalannın büyüklüğüne karşılık başarılarımn oldukça sathi ve düşifk oluşu dikkati çekmeketdiL Nitekim, bu gün Mrika'da İslam dininin en çok taraftara sahip olan ve ora nüfusunun yaklaşık % 70 inin mensup bulunduğu din oluşu da bunu açıkca göstermekJte~ dir (16). Aynı şekilde, özellikle hrıstiyan mıisyonerlerinin f~aliyet gösterdikleri pek çok bölge ha1'lamn sonunda din olarak kendilerine miislüman1ığı seçmeleri de, orada İ&lam dininin Hrııs:tiyan lığa oranla çok daIha faızla tutU:ndu~ ve yayı1ıdığını açıkça göstermektedir. Gerçektende, özellikle miısyonerlerin dinlerini yayma'k için faaliyet gösterdikleri bölgelerde zenci halklann sonunda kendilerine din olarak müslümanlığı seçmelerinin örnekleri sayılama yacak kadar çokıtur. Mesela, Kaız.amans',tn bir köyün hmtiyan sakinleninin kısa bir müddet sonra müslüman olmaları, Dyofror riblı (L5) Mueller J. C., Old Wine in new Wines.kin5, ASR, 1974, S. 38, s. 56. (16) Çeleıbi A., a.g.e" C. VI, s. 153. 114 köyünün 1952 yılında 35 katolik ve 3.000 kadar putperest sakini buhmmasına karşılık 1963 te bu köyde oturanların taımam.ınm ls. lamiyete ilitida etmiş olması, kuzey Dahomey'de Barjjba kabilesine 1948 yılında bir hnstiyan misyonerinin giderek kabile lliı.lkmı hrıstiyanlaştwmaslliakarşılık 1952 de ayrn kabileye bir müsLüman şeylhin uğraımasından sonra ,~aJhile hallonın tamamının müsHlı;nan oluşu, Mali'de 1936-1950 yıılları arasında yani ya:kla.şık 15 yıl içinde müslümanların sayısının iki katına çıkwemnesi, 3040 yıl öncesine kadar müslüman yolcunun oturduğu taıburenin bile ya· kıldığı Senegal köylerinin bu gün baştan/başa hhlmiyet dairesine girmiş olmaları, bunun canlıı bir kaç örneği olmakıtadırlar (l7). Avrnıpalıların zenci'lerin ülkelerini ele geçirip sömij.I1geleş,'tir meleri ve üstelik kendi dinler; olan Hrıstıiyanlığı onlara kabul etörmek için yoğun btir faaliyete gir.işmi'Ş olmalarının" zenci müslümanları da ken.di dinlerini savunm~k ve hatta yayımak gayretine ittiğine kuşku yoktur. Öte yandan, avrupalıların büyüklük komp· leksi içerisinde kendilerini zencilerden üstün ve onları hakir görmeler'İ, üstün bk medeniyetin temsilcileri edasıyla yerlilerle alay etmeleri, zencilerde .derin bir aşağılık duyıgusu yaratmış: buna karşılık, İı slaımQyetip evrensel karakteri, zenc~lerin müslüm<rnlık . kadrosu içerisinde hor görülmüş şahsiyerlerine bir dayanarak, liyakat ,saygı ve eşitlik bulmalanna vesile olmuştur, ki bu durum, zenciler arasında müslümanlığın, AıvnıJpa sömiirgeci1iği ve hrıs tiyanlaştmma hareketlerinden bu yana, o zamana kadar g'Öriilmedik bir hızla yayılmasına imkfuı verımiştir. Öyleki, tslamiyetin, bir asır yani Avrupa sömüI1geciliği ve yoğun miısyonerlik faaliyetlerinden bu yana zenci Afrika dünyasmda kaydett!i.ği, ilerleme, onun zenciılerle ilk t~masından bu yana geçen on asırlık dönemde kaydettiğinden çok dalha fazla alımuştur. SÖInÜI1geoilik şoku nun, Afrika'nın geleneiçsel ve cemaatçı ka'bilelerinde uyandırdığı et· kiler, eski dini, siyasi, ailevi ve sosyal sistemler ve değerlerin yı kılmasına neden olmuş, bu arada ortaya çıkan manevi..d,ini boş luğun doldurolması ıise, akıl almaz birtakım inançlann yer aldığı ve. kişiıleri manevi ve dinı bakımlardan tatminden aoiz Hrısti yanlık yerine, Tevhid'i kendine bayrak emnrnliş, inıs,an ve toplum tahiatlarına. uygun, yüce ve gerçek İslam dinine nasip olmuş tur. son (17) Montei·} V., a,g.e., s. ıo-ll, 49. 115 Öte yandan, AVIJıpa1ılann zenol ülkeleviııde giriştiHerıi sÖmürgeleştirme ve. hristiyaiılaştınr.a çarbalarının yaru s~a, yol, okul, modern ulaştırma ve haherleşme ,araçlan, kenrt1eş:me gibi modern ' teknoloji ve meCıeniyetin gereklerini' de beraberlerinde zencilere götürmüş olmalaruıın, Afrika'da İsramiyetin en ücra köşelere ve en ilkel kaibilelere kadar ulaşmasında önemli hir rol -oynadıgı anlaşılmaktadır. . Gerçekten de XVIII. yÜızyil somarına kadar, özellikle tlSlt ta:bakalarda taraftanlar bulmuş olan İslam, dJini, XIX. yüzyılda, A'V~ rupa sömürgeciliği ve Hnstiyan misyonerliğine paralelolarak, alt, üst olan siyasi, sosyal ve dM ortam içerisinde, büyük bir hızla alt tabakalara yayılmış ve kitleler kısa ıamanıda ve büyük oranlarda hidayet dininoi, kucak1arnışl-ardır. Tarikat şeylılern, vaİzler, din hilginleri, Kur'an hoca1arı ve tücCarlar, modern kitle ulaşım ve haberleş:ıiıe araçlanDln aracı1ığı!)'la haLka dalha çok yaklaşmak ve on. lara müsıüma.I].lığı daha yakmdan ve iyi bir b1çimde tamtrnak imlclnını elde etmişlendir. Üstelik, sömürge idarelerinin yerli halka nüfuz etmek ve sıiyasi iktidarlarını onlara kadar indirmek gayretlerinde, putperest zenci şefIerden ziyade müslüman hderleri aracı olarak kullanmayı tercih etmeleri, davranışları, konuşmaları, inançlan, ibarletleri ve aıhlaklanyla avrupalılardan çok daJha farklı olan müslümanların yerLi haı1k arasında nüfuz kazanmaları ve yerli dinlere mensup kişilerin t~lfurrı:i-yete. yaklaşmalarmda 'rolü olan bit başka etken oLmuştur. A)nı şekilde, Avrupa sömürgeoniği ve Hristiyan misyonerliğine paralel olarak,. İslam dininin aşağı düzeyden ze'I1ci halklar arasında hızia yayılmasında, yeni kurulan büyük ve modern kentlerder kabileleri, köyleri, aileleri ve akrabalarından üzak bulunan Zleneilerin, k-endileJlini koskoca kentin ve yabancı bir kültür ve medeniyetin >ortasında iıster istemez, yabancı ve şaşkın hissetmelerine karşılık, kıolonia1İıstten hakaret g'Örlirken, sıkı diRi bağlarla birbirlerine kenetlenmiş.) dini ve aJhl:ild ,bakıın1ardan üstün, insanı taraflan son dereoede giiçlü müslüman cemaat1ar ve özellilde tarikat guruplarının kucağında sığınak bulmuş olmalarının da Ö'nemH 'bir rolünün bulunduğu anlaşılmaktadır (18) . . Z~nci dünyasında son hirJmç yüzıyılda müslÜim,-anlığın büyük bir yayılış hızı kaydetmesinde, sıkı tem::ı-s, müslümanların örnek davraIll.5ları ve insani taraflantıın üstünılüği,inün, dinlerinin yüceliği~le (18) 116, Froe1İ'oh 1. C., aJg,e., s, 83-97. birleştiği her yer-de kesin bir' roloynadığını önemle belirtmek ge- rekir. Görü1düğü gibi, aıfrikalı zenciler arasında İslam mninin yayıl masının pek çok dini, tarihi ve sosyal nedenleri bulunımakta olup, bu dinin zenci dünyasında .gün geçtikçe yeni taraftarlar 'bulması . bu etkenlerin karm~ık etkileş.iminin bir sonucu olmaktadır. Bu. na karşılık, hızla yayılmanın sebebini bir tek etkene bağlamak eksik ve hatalıdır. Bununla birlikte, özellikle hnısıtiyan misy.onerl~ rinin yoğun çabalanna rağriııen İ:slam dininin z~nciler arasında sür'ade yayılmasını tek sebeple açıklamak eğiliminde olanlar ve mesela bu dinin çok evl'iliğe (poligaıriı.i) cevaz vermesine bağlayan lar da eksik. değildir (19). Oysa ki, mr kere hnstiyanlıkta polig'ami yasağına raıst1anmadığı gibi, Afrika'da yerli dinlere mensup zendler ve mHsIÜJmanların yanı sıra hnsti'Yan zencileıin de dörtte birinin poligarn oldukları anlaşılmaktadır. Öte yandan, pek çok durumlarda müslüman zencilerin monogam'İyi tercih etmeleri ve mesela kuzey Nijerya'da 1954 yılında Jean Rouah tarafından yapılan bir anketten, 1000 müslÜJmaın aileden 903'ünün tek kadınıla evli 01-. duklarının anlaşılmasına karşılık, gerek yerli inançlara mensup ienci aileler ve gerekse hrıstiyan zenci anelerde çok evli olanlann sayısının çok .daha fazla oluşu (ZO),poHigaminin İslamiyetin Afrika'da zenoiler arasında.yayılışını açıki1ı:unaya yeterli olmadığı gibi, tek sebepTi açıklamalann yetensizliğini de açıkça göstermektedir. Bsasen, s.osyal olaylarınoluşumunda tek etkeı:ıin değil, bkat birden çoK etkenin değişken Qlaı-ak ro] oynadıklan göz öniine alı mrsa, 'dinin toplumoŞal içinde yayılması sürecigibi bir dini- topıum~ salolgUnun da aynıoluşumun dış.ıı:ıda ka1Jması düşünülemez. (19) (20) Monteil V., aig.e., s. 166. (Aynı eser, S. 16--167) Montei1 V., a.g.e., S. 166--167. 1.17 ZENCİ AFRİKA'DA İSLAMİYETİN YAYıLıŞıNıN - TEMEL ETKENLERİ- (ÖZET) Doç. Dr. Ünver GÜJlay Afrika'da zenGiler. arasınıda İıslaını: dininin yayılması, Hz. Peygünümüze kadar süregelen ve halen de devam etmekte olan uzun ve karmaşIik bir süreçtir. Bu uzun ve karımaşık sürecin oluş.uımunda ise, dini, tariibi ve sosyal pek çok etkenlerin önemli birer rolü buılu:nmaktamr. Bu etkenlerin başm. da, t'slam dininin öteki dinlere olan üstünlüğü. gelmektedir. İkin ci önern!l:i bir etken davettir, gamberdeıv:rinden başlayarak. Aynı şekilde, tüccarlar, şeyıhler ve tarikatlar, evıenmeler, dotemas ve nihayet A'Vrupa Sömürgecil.iği ve Hrı~ ğum, dhaıd, sıkı tiyan Misyonerljği.r:rin yarattığı dini ve -sosyal kaos, manevi boşluk ve arayış. Qrtamı karşısında, zenoHerin gerıçeği İslam d~ninde görmeleri ve müsliiıman cemaatlar içerİlSiınde kendilerini giiven içinde bulıİ:ıaları gibi başka pek çok etkenler ve ajanların da, önemli birer rolü bulunırnakta olup;' bu gün nüıfusunun üçte ikisi :ınüs IÜJman olan zenci dünyasıhda, İslamiyetin gün geçtikçe yeni taraFtarlar kazanması, bütün bu etkenlerın karşılıklı ve karmaşık etıkLleşiminin SDnucu ortaya çıkan, enteresan hir ilim- sosyolojik olgudur. 118