Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ ORTA ASIRLARDAK KISA
Transkript
Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ ORTA ASIRLARDAK KISA
Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ... Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ ORTA ASIRLARDAK KISA TAR H . In this article is written with the help of literature creation of Khan in Caucasian people in the middle century and the results of enemies attack because of changing climate population in new place. Avrasya bölgesinde Türkçe konu an halklara ait kuzeyde Sibirya bölgesinden güney batsnda Bosforoya kadar tahmini 13-14 milyom kilometrekare yurt arazisi mevcuttur. Türkçe konu an halklar Avrupa ve Asyada birlikte yerle mi tir. Do udan batya kadar tüm bölgede göçmen halklarla yurtlar kurulmu tur. Bu kadar geni corafyada göçmen halk güney-do uda Çinlilerle, kuzeybatda Slavlarla ve güneyde Farsllarla snrdr. Etraflarndaki bu yerle mi kültürlerin etkisiyle yerle ik düzene geçmeye ba lam ve kendilerini geli tirmi lerdir. Türkçe konu an halklarn eskiden yurt edindi i, sahiplendi i bu yerler Avrasyann tam merkezidir. Dedi imiz gibi; merkezi Asya, Güney Sibirya, Edil Irma boyu ve Oral etrafndan meydana gelen 9 milyon kilometrekare alandr. Bu alanda 40 kadar Türkçe konu an halk ile yaklak 25 ten fazla Türkçe konu an millet ya amaktadr. Bundan birkaç yüzyl hatta bin yl önce milletler arasndaki a r dü manlk veya iklim artlarnn bozulmas sebebi ile Türkler bu bölgeden göçler ile yaylmya ba lam tr. Do u Sibirya nn kuzeyinde ( imdiki Yakutya veya Saka li 3 milyon kilometrekare yer kaplar) ve Küçük Asya ile Kafkaslarda ( imdiki Türkiye ile Azerbaycan 1 milyon kilometrekare yer kaplar) yeni yerle im arazilerine kavu tular. Son yerle ilen alanlar ilk yerle im alanlarndan üç kat daha küçük olsa bile oradaki ya am artlarnn kolayl ve iklim artlarnn uygun olmas yerle melerine vesile olmu tur. Buralarda imdi Türkçe konu an halklarn yarsndan fazlas ya amaktadr. Türk halklarndan birçok grupta; rann da lk arazisine, Kuzey Kafkaslarda, Balkanlarda ve Dunay ve Don rmaklarnn arasnda yerle im alanlar olu turmu ve yaamlarn sürdürmü lerdir. Türkler Fars medeniyetinin etkisine girseler bile kendi dillerini ve öz kimliklerini koruyup saklam lardr. Türk ve Müslüman medeniyetinin merkezi XII. Yüzyla kadar Ka kari olmu tur. Orann alt ksmlarnda ya ayan Horezm böyle güzel bir merkeze çevrilmi oldu. Burada yaplan edebi çeviriler Mongol baskcl zamannda yani XIII. Yüzylda da devam etti. Burada Ça atay edebi dili diye Atalm dil Fars dili ile birlikte kullanlm tr. Ça atay Atalm Terigen olmadan önce Horezmde do an yazarlar XIV yüzyln ba nda Arap, Fars ve Türk dillerinin nazm ve ölçülerini kendilerinki ile kar la trm lardr. (1.462) Büyük tarihi olaylar ve yeni ülkelerin kurulmas Türk dillerinin kendi içinde de çe itli ekillerde de i mesine ve geli ip yaylmasna yol açm tr. Mesela, iptidai Türk Ka anl kurulduktan sonra Krgz, O uz, Karluk Dilleri, Altnordulular zamannda Kpçak Dili, Emir Teymür zamannda Ça atay Dili, Kafkasyann güney batsnda Osmanl mparatorlu un güçlü zamannda Selçuklu Dili geli erek üst düzeye çkt. Bir mucize olarak Türk halklar slam Dinini hiçbir THE SCIENTIFIC WORLD OF KAZAKHSTAN 4 (32) 2010 111 Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ... problem ya atmadan artsz kabul etti. slam dini dünya dinlerinden biri oldu. O dünya yüzündeki her yere da lp davran ve medeniyeti tüm seviyedeki halklar birbirine ba lad. (3) Türk halklarnn slam dinini seçmekle birlikte büyük ksm Sünni oldu. Yalnz Kafkaslarn do u ve güneyindeki Azerbaycanlar ile rann Kafkas bölgesindeki Türkler iadr. slam dininin ula amad kuzey do udaki Türk halklar eskiden beri aman dinini saklam tr. Türklerin çok az bir ksm ba ka dinleri seçmi tir. Mesela; Tuvallar Lamayizmi, Karaymlar ile Buharallar uda dinine inanr. Çuva , Saha, Gagavuz, Altay Türkleri ise Hristiyanl ya amaktadr. Eski zamanlardaki Tanr inan lar ile slam Dinini kar k olarak ya amak sadece Kazaklar ve Krgzlarda görülmektedir. Genellikle slam dininin ve medeniyetinin geni alanlara yaylmasn durdurmak mümkün olmam tr. Krmda çok sayda Müslüman ehirleri meydana gelmi tir. Burada XII. Yüzyla kadar slamiyet hiç olma ve slam dini Edil Irma boyunca Kafkasyaya yaylm tr. Kafkasyann kuzey do usunda önceki Kpçak yerleri slama geçmi tir. Toblda Müslüman Türklerin hanl kurtulmu tur. Türkler dillerine göre Avrasya bölgesinde altnc sradadr. Dilinin yaylmas açsndan Çin, Hindistan, Slavyan, Roman ve Alman dillerinden sonra altnc sradadr. Türkler birçok kola ayrlm tr kimisi büyük kimisi küçük boylardan olu an yakla k krka yakn halklardan olu maktadr. Onlar ata yurtlarndan da larak ço aldlar. Onlar; 1) Edil-Jayk etraf (Kazan Tatarlar, Ba kurtlar, Çuva lar, Krm Tatarlar); 2) Kafkas (Azerbaycan, Da standaki Nogay, Karaçay, Balkar Türkleri); 3) Türkistan: a) Bat Türkistan (Kazakistan, Krgzistan, Özbekistan, Karakalpakistan, Türkmenistan, Tacikistan Türkleri); b). Do u Türkistan ( njan Türkleri) 4) Sibirya ve Do u Asya (Yakut(Saha), or, Hakas, Sayan, Altay Mo olistan, Kuzey Çin Türkleri) 5) Afganistan; 6) ran; 7) Merkezi Do u ve Yerorta denizi (Kuzey Kbrs, Irak, Suriye, Filistin ve di er Arap ellerindeki Türkler); 8) Do u Avrupa ve Balkanlar (Ukrayna Türkleri-Karaynlar, Moldava Türkleri-Gagavuzlar, Litvanya Türkleri-Karaymlar. Polonya Türkleri, Tatarlar, Karaymlar vb.); 9) Avrupa, Amerika ve Avusturya Türkleri; 10) Türkiye Türkleri (5. 462). 1. XII. Yüzyl ortasndan ba layarak Kafkas halklar Mongol-Tatar hanlarnn i kencelerini ya ad. Mongol i kencesinin a r ve acmasz yönünden biride mongol feodallerinin istedi i yüksek vergilerdi. 12531257 yllarnda mongollar vergi ödeyenlerin saysn kaydetti. 10 ya ndan 60 ya na kadar herkesi saydlar. Yüksek vergilerin içinde en a r olan gdann % 60 na kadar ki bölümünü alan yer vergisiydi(haradj). Mal sahibi olanlar her onbe maldan birini ba ka birine vermek zorundayd. Vergiden ba ka binlerce insana ehirler arasnda yol açmak ve onu korumak gibi de i ik i ler yaptrld. Vergi ödemeye imkan olmayan i çiler tüm ailesiyle birlikte köleye çevrilmi ti. Ayn zamanda her dokuz i çinin evinden bir ki i han için askere gitmeye mecbur edildi. XIII-XIV. yüzyllar içerisinde imdiki Da stan Halklar olan; Lezgilerin, Avarlarn, Dargnlarn, Kumklarn, Laklarn ve ba kalarnn sürgün edilmesi ile ba ka yerlere yerle meleri sa land. Mongol-Tatar basksnn a r ve azapl i kenceleri esasen da a ta a gizlenmeye mecbur kalan Alanlar ile Aslara çok a r geldi. Alanlarn evlatlar Osetkenler da lk yerlerde kald. Kabardin knyazlarna tabi oldu. Güney Osetinler Gürcistana tabi oldu. Alaniyann da lk arazilerinde Altnordulular ile Kabardinler yerle mi ti. Kabardinlerin parça parça bölünmesinde özünlük özelliklerinden kaynaklanm tr (2.109). XIII-XIV. Yüzyllar arasnda Altnordu devletinin zayflamasyla ba l Kabardinler do uya do ru göç ettiler. Ve imdiki yerle mi olduklar topraklara kadar geldiler. Kabardinler Osetinlerin do u ksmnda imdiki Çeçenlerin ve ngu larn atalar ya amaktayd. Onlarn güney kom ular imdiki Gürcistan da halklarndan olan Hevsurlari Tu inler ve P avlar idi. Çeçenlerin bir ksm Avar(hunzah) hükümdarl na tabi oldu. Mongollarn basksna kadar kuzey Kafkas ovalarnda göçmen olan Kpçak ordularnn bir ksm da lara sk trld. Alanlarla ayn zamanda Adgamlar birle ip Karaçaylar ile Balkanlara yerle ti. XIII-XIV yüzyllarda Kuzey Kafkasyada slam dini devletin resmi dini oldu. XIII yüzyln sonunda Karadenizin do u yakasnda kendilerinin birçok yaylaklarnn (Tmutarakann yerine- Matrega, imdiki Anepann yerine-Manna vb) esasn kuran Genuyez tüccarlar aktif olduklarn gösterdiler. THE SCIENTIFIC WORLD OF KAZAKHSTAN 4 (32) 2010 112 Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ... Genuyez otlaklar o zamanlar Avrupann do u ile ticari ili kilerini geli tirmekte çok de erli i ler yapm tr. Kafkaslardaki Kazak ehrinin atanmas hayranlk vericidir. Onun üstüne XII yüzylda Kpçak Han Kuyun akn Gürcü Padi ah David IV Farsllar ile sava na yardm amac ile kr bin atl asker göndermi tir. Gürcü padi ah onlar memleketlerine göndermeden gürcü kzlar ile evlendirip orada kalmalarna imkan tanm tr (6). 2) Azerbaycan XIII yüzyln sonu ile XIV yüzyln ba nda Altnordu hakimiyeti ile lhanlar arasnda anla mazlk merkezi olmu tur. XIII yüzyln sonunda Azerbaycanda el sanat sayesinde bir zaman ehirlerin geli mesi Avrupa ile Asya arasnda ticaret için önemli olan yollarn bir ksmnn bu topraklardan geçmesi sayesinde olmu tur. Özellikle ipek, yün kuma , ayakkab, giyim ve ba ka el sanatlar ile mesleki özellikteki e yalarn üretilmesinde esas te kil etti. Kafkasya ticaretin merkezi, lhanllarn Astanas Tebriz ehri oldu. Mongolun Hulagid memleketinin yklmas ve XIV. Yüzyln birinci yarsnda ba layan özel hanlklara bölünmesi ve onlarn lhanlarla olan tart masnda 1356 ylnda Tebrizi feth eden Altnordu Han Jenibe i destekleyen göçmen yerli feodaller ile göçmen Türk Mongol Akkemiklerin güçlenmesine yol açm tr. Tebriz halknn Altnordulularla sava ndan sonra mevcut hükümet Mongol Akkemiklilerin bir bölgesinden sonra ikinci bölgeye göçmeye ba lad. 1360 ylnda Tebrizi feth eden Ba dat Sultan Uveys Djelanridin kendi eli altndaki Azerbaycan, Fars ve Irak, Ermenistan ile Kürdistan da içine alan büyük bir memleket kurmak için imkan yaratld. Djelanridlerin memleketi Topal Timurun güçlü oldu u dönemler olan 1410 lara kadar ya am tr. Timur basknclarnn kendi aralarndaki tart madan önce irvan ah 1. brahim yerli feodallerin (beylerin) yardm ile Azerbaycan birle tirdi ve ba kentini Tebrize ta d. 1440 ylnda Azerbaycan Kara Jusip feth etti. O Türkün Karakoyunlu denilen göçmen devletinin hakimi idi. Onu 1468 ylnda Akkoyunlu denilen ikinci derecede akrabalk ba olanlar sava ta yenerek ortadan kaldrdrlar. Ama onun ba kan Uzun Hasan kendi vekilli ine Azerbaycan, Ermenistan, rann bir ksm, Irak ile Yukar Mezopatamyay birle tirmi tir. O do uda büyük sava lar ya anmasna yol açan sert ve cesur biriydi. Uzun Hasan Akkoyunlular Avrupada güçlenen Osmanl Türkiyesi ile birlikte onu destekliyor diye hesap etti. Ancak Akkoyunlular devleti di er yerle ik ekonomi ve ortak politikalar bakmndan güçsüz oldu u için zayflad ve Uzun Hasan öldükten sonra ykld.(3.194) XVI yüzyln birinci yarsnda Azerbaycanda Ermenistan gibi çok büyük Safevi memleketine katld. De i ik kabileler ile kurulan bu memleketi XVI yüzyln sonuna kadar göçebe Türk beylikleri ve sultanlar yönetti. XVI yüzyldaki Azerbaycann tüm tarihi Türkiyenin Safeviler ile sava laryla doludur. XVI yüzyln ba nda Güney Azerbaycan ile rann yerinde ortaya çkan Safevi memleketi aslnda Azerbaycan kabilelerine güvenmi tir.(5.146) XV. yüzyln içinde Azerbaycan müstakil iki memleket olan ekgen ve irvan hanlklarna dönü mü tür. XV yüzyln yarsnda irvallar Rusya ile ba lant kurmu tur. Azerbaycanllar Türk kökenli halklarn bat tarafnda o uz boyuna aittir. Akraba halklar arasnda Azerbaycan halknn esas bölümü feodallere tabi olmu i çilerdi. Göçmen halk kabileler arasnda uzun süre patrihal ile ba lantl geçmi ten kalma e yalar saklanrd. O zamanda Azerbaycann topraklarnda 4 çe it feodal yap mevcuttu. 1) Memleket yeri (diyuan); 2) Saray yeri (hasse); 3) Kilise yeri (vakf); 4) ahs yeri (mülk). Erzak geliri gelirlerin yöneticisi gibi kald. Azerbaycann ehirleri (onlarn içinde en büyükleri Tebriz ve amah) el sanat ticaretinin büyük merkezleri idi. Azerbaycanda dokunmu ipek kuma lar ba ka memleketlere gönderilirdi. Avrupa pazarlarnda pahal olarak satlrd. Feodal sömürgecili ini büyük dü üren i çilerle ehir halknn birlikte sömürgelere kar çktlar. Onlarn en büyükleri 1537 ylnda irvanda meydana gelen i çi isyan ile 1571 ylnda Tebrizde meydana gelen ehir fakirlerinin isyan idi. Yer yer hakimiyet gösterilen Tebriz isyan yakla k 12 yl sürdü ve sonunda ciddi ir ekilde durduruldu. XVI yüzyln ortasndan ba layarak Kazan ve Astragan ahalisi Rusyaya katldktan sonra Rusya ile Azerbaycan arasnda ticari ba lant artt. irvann beylerbeyli i ile ticari anla malar yapld. Rusyann ticaret adamlar amahya, Azerbaycann zengin tacirleri ise Moskovaya Astragana gidip geldi. Böyle durumlar Sultanlkla yönetilen Türkiyeye kar sava ta Safevileri Ruslardan yardm istemeye itti. XVII yüzyln sonunda ah hükümeti Türkiyeye kar yürütülen sava ta Safevileri destekledi i için Bakü ile Derbent ehirlerini Rusyaya vermeyi teklif etti. 1954 ylnda Hazar Denizi kenarnda Sulak Irma boyunda ve Tarku ehrine yakn yerde iki Rus kalesi kuruldu ve onlar on yl boyunca Rusyann Azerbaycana giden yol üstündeki koruma yerleri oldu. SafeviTHE SCIENTIFIC WORLD OF KAZAKHSTAN 4 (32) 2010 113 Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ... Türk askerlerinin sava t zamanlarda Azerbaycan halk çok büyük skntya girdi. 1553 ylnda yaplan anla ma gere ince Azerbaycann do u ksm Safevilerin yönetimine geçti. Bundan üç yl sonra Azerbaycan Türklere tabi oldu. 1590 ylnda ran ve Türk yönetimleri arasnda yaplan anla malar gere ince tüm d Kafkasya Türkiyeye katld. XVII yüzylda d Kafkas kendi tarihinde en a r zaman ya ad. Safeviler memleketinde isyan edilen durum Azerbaycan beyliklerini sk trp çkaran ran feodallerine göçtü. 1603 ylnda ah I-Abbas Türkiye ile sava a ba lad nda tüm do u Kafkaslar kendisine ba lamaya u ra t. O kendine yakn feodalleri toplamaya çal t. Onlara vergi konusunda kolaylklar (mesela ermeni kilisesine) verdi. I-Abbas kendi askeri gücünü tekrar kurdu ve d siyasetinde Osmanllara dü man Rusya ile Bat Avrupa devletlerine yaknlk kurmaya çal t. I-Abbasn uygulad politika Azerbaycan, Ermenistan ehirlerinin durumunu iyile tirerek onlarla el sanat ticaretini geli tirdi. Bu ehirlerin (Tebriz, Bakü, Erivan, enoha, Gence ve di er ehirler) her birinde on binlerce insan ya amaya ba lad. Azerbaycan ehirlerindeki görkemli yerleri ran beyleri ile tüccarlar sahiplendi. Ermeni tüccarlarnn toplanma yeri ipek ticareti yapmak için merkez olarak Araks Irma nn üstündeki Culfa ehri oldu. Culfann ticari evleri Venesya, Genuya, Marsel, Amsterdam ve batnn di er büyük ehirleri arasnda ili kisini sürdürdü. 1604 ylnda Ermeni sravi ansszl a u rad. I-Abbas rana çekilip yakla k üçyüzellibin ki iyi esasen Ermenileri götürdü. Ticaret yerinden alnan vergi bir ara ço ald ve ona di er vergi, alm ve safevilerin faydasna görevler yapmaya ba lad. Bundan sonra i çiler ve el sanatçlar tekrar isyan etti. Bunlarn en büyü ü 1614 ylnda oldu. ah Abbas halk ayaklanmasn zorla durdurdu. Tam o zamanda Karaba da kar klk olmas sonucu 1633 ylnda Kazvinde büyük isyan aniden ba lad. D Kafkas Halklarnn feodal ile yabanc sömürgecilere kar mücadele zamannda yazl edebiyat ile sözlü edebiyatta sosyal ve pariyat eserler ço ald. 1605 ylnda I-Abbas ipekle ticaret yapma merkezini rana ta d ve Culfan yakt. Astana olan sfahann etrafnda yerle en ahtan büyük imtiyazlar alp Rusya ile Hindistan arasnda kendi ticaretlerini geni letip büyüttüler. XIII-XV. yüzyllarda Azerbaycann toprak alan bir süre büyüdü. Çünkü bu zamanda Kafkaslarn d taraflarnda ba ka illerde ekonomik seviyenin ilerlemesi buna vesile oldu. Orta asr medeniyetindeki geli menin ba lca sebebi bu dönemde ehirlerin ba ka yerlere bakarak daha az eziyet çekmesi denilebilir. Medeniyet sahas boyunca mongol istilaclarnn yaptklar a r i kenceler bu zamana kadar geli me gösteren saray neslinin çökmesine büyük etki etti. Ancak Azerbaycann imdiki Lekint ve Kum türbelerinde Kafkas Albanyasnn V-VI yüzyl heykelleri saklanm tr. (4.167) Nizali örf adeti Buhara halknn keder ve ya am eklini gösteren airler eserlerini dile getirmi lerdir. air Fazullah Neyme (XIV.yüzyl) slam anlatan bak açs ile eserler yazd. VIII yüzyln sonu ile XIV yüzyln ba langcnda Azerbaycan airleri Fars dilinde yazmay brakp kendi ana dillerinde eserlerini yazmaya ba ladlar. XIV yüzyln sonu ile XV yüzyln ba nda Azerbaycann en ünlü airi amah ehrinden çkan mad ad-din Nesimi idi. O kendi eserlerinde baskcl a ve adaletsizli e kar çkt. Yeryüzünde ya ananlar iirlerle dile getirdi. Dünyann d nda ya am var diyenlere kar çkt ve bu sebeple suçlanarak azaplar çektirilip öldürüldü. XV yüzyln ba langç ksmnda do uda Türk diyarlarnda geni alanlara yaylm Leyla ile Mecnun eserini kazandran Azerbaycann büyük airi Muhammed Fuzuli ya ad. Onun halkn sevmeyi anlatan eserleri orta do u halklarnn edebiyatnda çok büyük ve güçlü bir ekilde yer ald. Edebiyatn geli mesine büyük katks oldu. XIV yüzyln ba nda Ra id ad-Din ile ba layan bir grup ilim adam yeryüzü tarihini Secere Toplam yazd. XIV yüzylda Tebrizde içinde güzel el yazmalar ile dolu büyük kütüphanesi, tedavi yeri ile observatuval olan dinlenme evi( ifa evi) yapld. Dünyaca ünlü Nasger ad-Din TUS 1259 ylnda Margina ehrine yapt observatuvas büyük ölçüde hizmet etti. Azerbaycan medeniyetinin tarihinde o zamanki edebiyatla beraber güzel yaz sanat, resim sanat, mimarlk sanat sahalarnda ba arl geli meler ya and. Esasen minyatür sanat çiçeklenmeye ba lad. Mimari yaplarn en ihti amls Baküde ki (XV-f) irvan ahlar Saraydr. O zamanki Azerbaycan ve di er Türk diyarlarna ait birçok tarihçinin eserleri geni olarak ortaya çkt. XVII yüzylda yaplan kümbetler (movzoleyler) ile THE SCIENTIFIC WORLD OF KAZAKHSTAN 4 (32) 2010 114 Piriyeva S.A. KAVKAZ TÜRK HALKININ... mescitler Azerbaycandaki mimari sanatnn ve mimarlarn bollu a kavu malarn gösterir. Halkn eserleri de büyük ölçüde yer almaktadr. Azerbaycan halknn d dü manlara kar mücadelesine ait yazlan destanlar halk a klar kaleme alm tr. XVII yüzylda Azerbaycanda Köro lu kahramanlk eposu olu turuldu. Resim sanatnn geli mesi ise esasen Sultan Muhammed eserlerinde dikkati çekti. Tebriz minyatür okulu ortado unun birçok illerinde sanata dair büyük eserler ortaya çkard. Mescit, banyo, kale vb. in aat ekillerindeki kalite büyüdü. Bunlar imdiki Azerbaycann orta asrdaki mimari sanatnn görkemli abidelerinden biridir. Avrasya Türk soylu milletlerin yerle ti i topraklarda Türk halknn sefa sürmesi Osmanl mparatorlu u gücüne ba l oldu. XIV yüzylda küçük asyada müstakil Türk devleti kurmu ve be ktaya da lan insanlarn says altm milyondan fazladr. Türk devleti ortaya çkana kadar bu topraklarda birçok medeniyet kuruldu ykld. Hitit Krall nn Midiyann, Ahenen evlatlar feth eden memleketin, Aleksandr Makendonski Derjavasnn, Slevk soyu feth eden memleketin, Ponti Krall nn, Pergaynn, eski Rum, Vizantinin, Koni sultanlarnn vb. örnekler verilebilir. Türklerin ço unlu u Müslüman Sünni dinini ya amaktadr. Türklerin etik kurumu esasen iki gruba bölünür. Selçuklularn geli ti i dönemlerde XI-XIII yüzyllar arasnda merkezi Asya ile ran tarafna göç eden göçmen Türk kabileleri olan O uzlar, Türkmenler ve Küçük Asyann yerli halkndan ibarettir. XI-XII yüzyllarda ermeni kaytlarnda O uzlar ile Türkmenlerin Küçük Asyaya geçi leri yer almaktadr. (6. 259) XV yüzyln yirminci yllarnda küçük asyann kuzey batsnda müstakil beylik geli ip o soyun ba olan Osman ismiyle anlm tr. Ondan yarm asr sonra onlar topraklar geni leterek Frakiyani Srbistan, Bulgar Hanl n, Makedonyay kendilerine ba ladlar. Ondan sonra çok geçmeden Anadolu topraklarnn hemen tamamn Osmanl Devletine kattlar. XV yüzyln sonunda Srbistan tamamen kendisine ba lad. Bosnay, Moreyay, Attikay, Valahiyay ve Albanyay kendisine dinlettirip otoritesini yükseltmi tir. Daha sonra XVI yüzylda Osmanl Sultanl toprak büyüklü ü çok daha geni lemi tir. Hatta 1515 ylnda Ermenistan, Kürdüstan ve Kuzey Mezopatamyay kendisine ba layarak çok güçlü devletleri ykm tr. Bundan sonra XVI. Yüzylda yükselme devrinin en üst seviyesine ula an Osmanl mparatorlu u Avrasya tarihinde çok zor role yetinmemi Suriyei Filistin, Msr, Egipet, Hithas, Aljirin tam yarsna kadar hükümdarl n götürmü tür. Bu zamandan sonra Avrupa, Asya, Afrika ktasnda ekin ekmeye de er yerleri kendi hükmü altna alm tr. Ünlü Osmanl mparatorlu u konusunda Korolina Finkel, Abulhayr, Özcan Talsa Suzdakiler göz dolduran ara trmalarn duyurmalar tarihçilerin dikkatini çekmi tir. Korolina Finkel: Osmanl mparatorlu u Zamannda Türk slam Devri adl esere yaynlam tr. imdi biz bu devri Türk devletinin enlik Kuran Devri oldu unu kabul ediyoruz. XV-XVI yüzyldaki Osmanl veya Türk slam asr Altn Asr diye adlandrlm , Talsa Suzda i: XVII yüzylda Getridi Üç Derjava Hükümü Sürdü XV-XVI yüzyldaki Osmanl ve Türk- slam asr Altn Asr diye isimlendirilse, Talas sözünde XVII yüzylda üç devlet hüküm sürmü tür demi tir. Bunlar: Safeviler, Osmanllar ve Baburidler dir diye de erlendirmi tir. Esas önemlisi bu soylarn ba nda Türk Müslümanlar Hindistandan Avrupaya kadar UlanGayr ülkeyi Müslüman Türkler feth etse, Hindistanda ki slam medeniyetinin Türk (Türk olmayan) Babrlar yerle tirmi . XVII yüzyln ortas ile XVIII yüzyln ba nda Osmanllar Avrupada çok büyük fetihler etti. Onun içinde XVI yüzyln sonuna kadar dünya medeniyetinin temelini do u medeniyeti kurdu demektir (6). Kaynaklar: 1. Bartold V.V., Soçineniye. V-C. Moskova, 1968. 2. Fadli Ali. Türk tarix ta lm // Mustakil Kazakistan gazetesi. 1994 , a ustos. 3. storiya Gruzii. Tbilisi, 1946. 4. Kazak Sovet Ansiklopedisi. V-C, 1974. 5. Kazak Sovet Ansiklopedisi. X-C, 1976. 6. Fahrettin M. K. Kars Tarihi. I-C., stanbul. k matbaas, 1953, 608 s. THE SCIENTIFIC WORLD OF KAZAKHSTAN 4 (32) 2010 115