tunceli`nin bazı yöresel bitki adları
Transkript
tunceli`nin bazı yöresel bitki adları
Eurasscience Journals Avrasya Terim Dergisi, 2015, 3 (2): 23 - 33 TUNCELİ’NİN BAZI YÖRESEL BİTKİ ADLARI Ahmet Doğan1 ve Ertan Tuzlacı2 1, 2) Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmasötik Botanik Anabilim Dalı, Haydarpaşa-İstanbul, ileti: adogan@marmara.edu.tr Özet Bu çalışmada Tunceli’nin Ovacık, Pertek, Pülümür, Hozat, Mazgirt ilçelerinde yaptığımız etnobotanik araştırmalarında saptanan yöresel bitki adları sunulmuştur. Bu çalışmanın sonucuna göre 306 bitki taksonuna ait 491 yöresel ad tespit edilmiş olup, saptadığımız 65 taksonun yöresel adı ilk kez bu çalışma ile belirlenmiştir. Bitkiler Latince adına göre alfabetik olarak liste halinde metin içinde belirtilmiştir. Anahtar Kelimeler: Etnobotanik, yöresel bitki adları, Tunceli, Türkiye. SOME LOCAL NAMES OF THE PLANTS OF TUNCELI Abstract In this ethnobotanical research study local plant names at districts of Tunceli (Ovacik, Pertek, Pülümür, Hozat, Mazgirt) are presented. As a result of this study, 491 vernacular names belonging to 306 taxa were identified and the local names of 65 taxa were recorded for the first time. Plants are listed alphabetically within the text by Latin names. Key Words: Ethnobotany, local plant names, Tunceli, Turkey. Geliş Tarihi: 1 Eylül 2015, Düzeltme Tarihi: 19 Eylül 2015, Kabul Tarihi: 21 Eylül 2015 23 Avrasya Terim Dergisi, 2015, 3 (2): 23 - 33 1. Giriş Tarih boyunca insanoğlu ihtiyaçlarına ve gözlemlerine bağlı olarak çevresindeki en önemli varlıklardan biri olan bitkileri tanımaya ve çeşitli amaçlarla yararlanma çalışmıştır. Bitkilerin faydalı yönlerinden yararlanmak ve zararlarından kaçınmak için tanımlanabilmesine özen göstermiş ve belirtilmek istenen bitkinin kolayca anlaşılmasını sağlamak için onlara çeşitli özelliklerine göre özel adlar vermişlerdir (Tuzlacı, 2011:1). Etnobotanik genel olarak bir yörede bitkilerle ilgili halk kültürünü, o yörede yaşayan insanların bitkilerle olan ilişkisini, halkın yaşamında rolü bulunan bitkileri inceleyen bir bilim dalıdır. (Evans ve Reis, 1995:5; Young Kim, 2007:7). Özellikle ülkemiz gibi zengin bitki örtüsü bulunan ve folklorik zenginliğe sahip ülkelerde bitkilerin yöresel adlarının saptanmasını sağlayacak etnobotanik araştırmalar oldukça önem kazanmıştır. Böylece halkın kültürel birikimi bilimsel ve gerçekçi bir şekilde saptanmakta ve bu konudaki bilgilerin zamanla unutulması, yok olması önlenmiş olmaktadır (Bulut, 2008:3). Araştırma konumuz ile ilgili bilgiler, özellikle yörede yaşayan yerli halktan, yüz yüze yapılan görüşmelerle sağlanmıştır. Yörede bitkiler ile ilgili bilgilerin toplanmasında özellikle bitkileri iyi tanıyan, yöresel adlarıda dâhil birçok konuda bilgi ve deneyimi olan kişilere başvurulmuştur. Araştırma yöresinden toplanan bitki örneklerine Fakültemizin Herbaryumunun özel numaraları verilmiş, kurutulup derin dondurucuda (-18 ºC) en az iki gün bekletildikten sonra kartonlara yapıştırılmış ve etiketleri hazırlanarak herbaryum örneği haline getirilmişlerdir. Bitki örneklerinin teşhisinde başlıca “Flora of Turkey and the East Aegean Islands” (Davis, 1965-1985:1; Davis ve ark., 1998; Güner ve ark., 2000:1) ve Fakültemizin Herbaryumu’ndan yararlanılmıştır. Yöreden derlenen bitkilerin yöresel adları ile ilgili bilgilerin dayanağını oluşturan bu örnekler M.Ü. Eczacılık Fakültesi Herbaryumu’nda (MARE) bulunmaktadır. Bu çalışmada yer alan bitkilerin Türkiye’deki diğer yerli adlarıyla karşılaştırılmasında ise başlıca temel kaynaklar olan Türkiye Bitkileri Sözlüğü (Tuzlacı, 2011:25) ve Türkçe Bitki Adları Sözlüğü (Baytop, 2007:17) adlı eserlerden yararlanılmıştır. 3. Bulgular Yöresel bitki adlarının da araştırıldığı etnobotanik çalışmalarda verilen bilgilerin en önemli bilimsel dayanağını “Uluslararası Botanik Adlandırma Kodu” (International Code of Botanical Nomenclature) kuralları uyarınca belirlenmiş bilimsel Latince adları oluşturur. Bu nedenle bitkilerin bu alanda uzmanlaşmış kişiler tarafından teşhis edilmesi ve bitkilerle ilgili çalışmaların botanikle ilgili kişi veya kurumlarca yapılması derlemelerin güvenirliği bakımından çok önemlidir (Baytop, 2007:5; Bulut, 2008:3; Tuzlacı, 2011:1). Bu çalışmada Tunceli yöresinde yaptığımız etnobotanik araştırmalarda saptadığımız bitki adları sunulmuştur. 2. Yöntem Araştırmamızın materyalini Tunceli ilinin Ovacık (Tuzlacı ve Doğan, 2010:3), Pertek (Doğan, 2014:418), Pülümür, Mazgirt ve Hozat ilçelerinden Mayıs 2007-Temmuz 2015 tarihleri arasında yapılan çok sayıda bilimsel gezi sırasında toplanan bitki örnekleri oluşturmaktadır. eurasscience.com 3.1. Tunceli Yöresinde Yetişen Bitkilerin Yöresel Adları Tunceli yöresinde yaptığımız araştırmalar esnasında saptadığımız yöresel bitki adları topluca Tablo 1’de bitkilerin Latince adlarına göre alfabetik olarak sunulmuştur. Buna göre Tunceli yöresinde yetişen 271 taksona ait toplam 423 bitki adı belirlenmiştir. Latince (Bilimsel) Adı Acantholimon acerosum (Willd.) Boiss. var. parvifolium Bokhari (Plumbaginaceae, MARE 12715) Acantholimon armenum Boiss. et Huet var. balansae Boiss. et Huet (Plumbaginaceae, MARE 12432) Acanthus dioscoridis L. var. dioscoridis (Acanthaceae, MARE 13893) Achillea aleppica DC. subsp. aleppica (Compositae, MARE 13911) Yöresel Adı Geven, Çobanyastığı Geven, Yılanyatağı Ayıkulağı Civanperçem 24 Avrasya Terim Dergisi, 2015, 3 (2): 23 - 33 Latince (Bilimsel) Adı Achillea biebersteinii Afan. (Compositae, MARE13895) Achillea millefolium L. subsp. millefolium (Compositae, MARE 13926) Achillea teretifolia Willd. (Compositae, MARE 13870) Achillea wilhelmsii C. Koch (Compositae, MARE 12692) Adonis aestivalis L. subsp. aestivalis (Ranunculaceae, MARE 12485) Adonis flammea Jacq. (Ranunculaceae, MARE 12664) Agrimonia eupatoria L. (Rosaceae, MARE 13512) Ajuga chamaepitys (L.) Schreber subsp. chia (Schreber) Arcangeli var. chia (Labiatae, MARE 13891) Ajuga chamaepitys (L.) Schreber subsp. chia (Schreber) Arcangeli var. ciliata Briq. (Labiatae, MARE 12674) Alcea calvertii (Boiss.) Boiss. (Malvaceae, MARE 13490) Alcea dissecta (Baker) Zohary (Malvaceae, MARE 13489) Alcea excubita Iljin (Malvaceae, MARE 11097) Allium cardiostemon Fisch. et Mey. (Liliaceae, MARE 13887) Allium tuncelianum (Kollmann) Özhatay, B.Mathew & Şiraneci (Liliaceae, MARE 13851) Amaranthus albus L. (Amaranthaceae, MARE 13424) Amaranthus retroflexus L. (Amaranthaceae, MARE 13389) Amelanchier parviflora Boiss. var. parviflora Yöresel Adı Latince (Bilimsel) Adı Arı çiçeği, Sarı papatya, Sarı çiçek Anchusa leptophylla Roemer et Schultes subsp. tomentosa (Boiss.) Civanperçem Civanperçemi, Yavşan Civanperçemi Keklikgözü Keklikgözü Boya otu Kokar ot Kokar ot Hero Hero, Hiro, Govık Amervans Dağ sarımsağı, Sirik Dağ sarımsağı, Sirik, Sirmok Süpürge otu Kırmızı pancar, Sılmık İt alıçı (Rosaceae, MARE 13468) Anacamptis pyramidalis (L) L. C. M. Richard (Orchidaceae, MARE 13940) Anarrhinum orientale Bentham (Scrophulariaceae, MARE 13429) Sahlep, Salep çiçeği Anchusa azurea Miller var. azurea Gurız, Güriz, Gürz (Boraginaceae, MARE 12699) eurasscience.com Süpürge otu Chamb. (Boraginaceae, MARE 12525) Anthemis austriaca Jacq. (Compositae, MARE 12576) Anthemis coelopoda Boiss. var. bourgaei Boiss. (Compositae, MARE 12590) Anthemis hyalina DC. (Compositae, MARE 12658) Yöresel Adı Gurız, Güriz Papatya, Patpatik Papatya, Patpatık Papatya, Yoğurt çiçeği Anthemis tinctoria L. var. tinctoria Papatya, Sarı papatya caucasica Gelin çiçeği (Compositae, MARE 13874) Arabis caucasica Willd. subsp. (Cruciferae, MARE 13841) Arctium minus (Hill) Bernh. subsp. pubens (Babington) Aarenes (Compositae, MARE 13531) Arnebia densiflora (Nordm.) Ledeb. (Boraginaceae, MARE 13939) Arum detruncatum C. A. Meyer var. caudatum (Engler) K. Alpınar et R. Mill (Araceae, MARE 13843) Asphodeline tenuior (Fischer) Ledeb. subsp. tenuiflora (C.Koch) E.Tuzlacı var. tenuiflora (Liliaceae, MARE 10819) Astragalus amblolepis Fischer (Leguminosae, MARE 13451) Astragalus brachycalyx Fischer (Leguminosae, MARE 10766) Astragalus macrocephalus Willd. subsp. finitimus (Bunge) Chamberlain (Leguminosae, MARE 13852) Astragalus oocephalus Boiss. subsp. stachyophorus Hub.-Mor. et Chamb. (Leguminosae, MARE 12564) Bellevalia gracilis Feinbrun (Liliaceae, MARE 12600) Berberis crataegina DC. (Berberidaceae, MARE 12645) Campanula glomerata L. subsp. hispida (Witasek) Hayek (Campanulaceae, MARE 13885) Campanula involucrata Aucher ex A.DC. (Campanulaceae, MARE 12654) Campanula saxonorum Gandoger (Campanulaceae, MARE 13925) Campanula sclerotricha Boiss. (Campanulaceae, MARE 13382) Gurn, Kabalak, Pıtrak Elık Domuz otu Yara otu Geven Geven, Keven Sarı yonca Sarı yonca Öküz soğanı Karamuk, Karamık Çan çiçeği Çan çiçeği Çan sarmaşığı Bal çiçeği 25 Avrasya Terim Dergisi, 2015, 3 (2): 23 - 33 Latince (Bilimsel) Adı Cardamine uliginosa Bieb. (Cruciferae, MARE 10833) Carduus nutans L. subsp. leiophyllus (Petr.) Stoj. et Stef. (Compositae, MARE 13888) Carduus pycnocephalus L. subsp. albidus (Bieb.) Kazmi (Compositae, MARE 12638) Carlina vulgaris L. (Compositae, MARE13470) Celtis tournefortii Lam. (Ulmaceae, MARE 13540) Centaurea depressa Bieb. (Compositae, MARE 13865) Centaurea iberica Trev. ex Sprengel (Compositae, MARE 13454) Centaurea hyalolepis Boiss (Compositae, MARE 10790) Centaurea kurdica Reichardt (Compositae, MARE 13946) Centaurea solstitialis L. subsp. solstitialis (Compositae, MARE 13456) Centaurea urvillei DC. subsp. hayekiana Wagenitz (Compositae, MARE 12696) Centaurea virgata Lam. (Compositae, MARE 13519) Cerasus microcarpa (C. A. Meyer) Boiss. subsp. tortuosa (Rosaceae, MARE 13932) Cerinthe minor L. subsp. auriculata (Ten.) Domac (Boraginaceae, MARE 13414) Chaerophyllum bulbosum L. (Umbelliferae, MARE 12440) Chardinia orientalis (L.) O. Kuntze (Compositae, MARE 12663) Chenopodium album L. subsp. album var. album (Chenopodiaceae, MARE 13370) Chenopodium botrys L. (Chenopodiaceae, MARE 13526) Chenopodium foliosum (Moench) Aschers. (Chenopodiaceae, MARE 13943) Chondrilla juncea L. var. acantholepis (Boiss.) Boiss. (Compositae, MARE 13449) eurasscience.com Yöresel Adı Munzur otu Eşek dikeni, Kangal Eşek dikeni, Kangal Deve kengeri Derdoğan Latince (Bilimsel) Adı Chrozophora tinctoria (L.) Rafin. (Euphorbiaceae, MARE 13418) Cicer bijugum Rech. fil. (Leguminosae, MARE 12591) Cichorium intybus L. (Compositae, MARE 13448) Cirsium arvense (L.) Scop. subsp. vestitum (Wimmer et Grab.) Petrak (Compositae, MARE 13910) Cirsium haussknechtii Boiss. (Compositae, MARE 13453) Peygamber çiçeği, Deve dikeni Cnicus benedictus L. var. benedictus Belhok (Leguminosae, MARE 13894) Coluteocarpus vesicaria (L.) Holmboe subsp. vesicaria (Cruciferae, MARE 13871) Consolida oliveriana (DC.) Schröd. (Ranunculaceae, MARE 13934) Belhok, Sarı diken Pamuk dikeni (Compositae, MARE 12536) Colutea cilicica Boiss. et Bal. Consolida orientalis (Gay) Schröd. Belhok, Zerık (Ranunculaceae, MARE 12619) Convolvulus arvensis L. Belkok Süpürge otu Zerdali Akrepkuyruğu Homık Çağala otu Sılmık Kuş otu Kuş üzümü Sakız otu (Convolvulaceae, MARE 13391) Convolvulus betonicifolius Miller subsp. betonicifolius (Convolvulaceae, MARE 12511) Convolvulus galaticus Rostan ex Choisy (Convolvulaceae, MARE 12702) Cotinus coggyria Scop. (Anacardiaceae, MARE 13912) Crataegus meyeri Pojark. (Rosaceae, MARE 12642) Crataegus monogyna Jacq. subsp. monogyna (Rosaceae, MARE 12426) Crataegus pseudoheterophylla Pojark. (Rosaceae, MARE 13539) Crepis foetida L. subsp. rhoeadifolia (Bieb.) Čelak. (Compositae, MARE 13500) Crocus biflorus Miller subsp. tauri (Maw) Mathew (Iridaceae, MARE 13536) Cruciata taurica (Pallas ex Willd.) Ehrend. (Rubiaceae, MARE 12713) Cynodon dactylon (L.) Pers. var. villosus Regel (Gramineae, MARE 13495) Yöresel Adı Yılan otu Yabani nohut Acı ot, Keklik otu, Talışk Kelendor Eşek dikeni Mübarek dikeni Patlak Patarık otu Sancı otu Sancı otu Peçek, Yer sarmaşığı Peçek, Yer sarmaşığı Peçek, Yer sarmaşığı Boya sumağı Alıç, Aluç, Rıhok Alıç, Aluç, Güjok Alıç, Aluç Kokar ot, Yürek otu Çiğdem, Pivık Peynirmayası Ayrık, Ayrık otu 26 Avrasya Terim Dergisi, 2015, 3 (2): 23 - 33 Latince (Bilimsel) Adı Dactylorhiza iberica (Bieb.ExWilld.) Soo (Orchidaceae, MARE 13963) Dactylorhiza osmanica (Kl.) Soo var. Yöresel Adı Latince (Bilimsel) Adı Sahlep, Salep çiçeği Falcaria vulgaris Bernh. osmanica Sahlep, Salep çiçeği oleoides Çobansüpürgesi (Orchidaceae, MARE 13877) Daphne oleoides Schreber subsp. (Thymelaeaceae, MARE 13953) Dianthus orientalis Adams (Caryophyllaceae, MARE 13961) Dipsacus laciniatus L. (Dipsacaceae, MARE 13463) Ebenus haussknechtii Bornm. ex Hub.-Mor. (Leguminosae, MARE 13517) Echinops orientalis Trautv. (Compositae, MARE 13455) Echinops pungens Trautv. var. pungens (Compositae, MARE 12554) Echinops viscosus DC. subsp. bithynicus (Boiss.) Rech. fil. (Compositae, MARE 13492) Echium italicum L. (Boraginaceae, MARE 13378) Equisetum ramosissimum Desf. (Equisetaceae, MARE 13436) Eranthis hyemalis (L.) Salisb. (Ranunculaceae, MARE 13835) Eremurus spectabilis Bieb. (Liliaceae, MARE 13842) Eryngium campestre L. var. virens Link (Umbelliferae, MARE 13450) Euphorbia chamaesyce L. (Euphorbiaceae, MARE 13498) Euphorbia cheiradenia Boiss. et Hohen. (Euphorbiaceae, MARE 12528) Euphorbia denticulata Lam. (Euphorbiaceae, MARE 13840) Euphorbia falcata L. subsp. falcata var. falcata (Euphorbiaceae, MARE 13395) Euphorbia gaillardotii Boiss. et Blanche (Euphorbiaceae, MARE 13421) Euphorbia macroclada Boiss. (Euphorbiaceae, MARE 13884) eurasscience.com Yabani karanfil (Umbelliferae, MARE 13387) Ferula orientalis L. (Umbelliferae, MARE 10808) Ficus carica L. subsp. rupestris (Hausskn.) Browicz. (Moraceae, MARE 12721) Fritillaria pinardii Boiss. (Liliaceae, MARE 13837) Fumaria asepala Boiss. Ayı dikeni (Papaveraceae, MARE 12719) Fumaria cilicica Hausskn. Yonca Eşek kengeri Eşek kengeri Eşek kengeri (Papaveraceae, MARE 12535) Galium incanum Sm. subsp. elatius (Boiss.) Ehrend. (Rubiaceae, MARE 12714) Galium runcinatum Ehrend et Schönb.-Tem. (Rubiaceae, MARE 12632) Galium verum L. subsp. verum (Rubiaceae, MARE 13882) Geranium pusillum Burm. fil. (Geraniaceae, MARE 12620) Sorık, Yakar ot Atkuyruğu, Eğrelti Geranium stepporum Davis (Geraniaceae, MARE 13827) Gladiolus illyricus W. Koch (Iridaceae, MARE 13941) Kurtboğan Gladiolus italicus Miller (Iridaceae, MARE 12675) Gullık, Gulik Glaucium leiocarpum Boiss. (Papaveraceae, MARE 13850) Eşek kengeri Haşil, Sütleğen Haşil, Sütleğen Haşil, Sütleğen Sütleğen, Yılan otu Haşil, Sütleğen Haşil, Sütleğen, Yılan otu Globularia trichosantha Fisch. et Mey. (Globulariaceae, MARE 13825) Gundelia tournefortii L. var. armata Freyn et Sint. (Compositae, MARE 12667) Gundelia tournefortii L. var. tenuisecta Boiss. (Compositae, MARE 12492) Gundelia tournefortii L. var. tournefortii (Compositae, MARE 12636) Gypsophila aucheri Boiss. (Caryophyllaceae, MARE 12450) Helianthemum ledifolium (L.) Miller var. microcarpum Willk. (Cistaceae, MARE 12727) Helichrysum arenarium (L.) Moench subsp. aucheri (Boiss.) Davis et Kupicha (Compositae, MARE 13883) Yöresel Adı Tizik Çağşir, Kıngor Yabani incir Mor lale Şahdere Şahdere Yapışkan sarmaşık Yapışkan sarmaşık Boya otu Hillok, Hilok Hillok, Hilok Yalancı lale Domuz soğanı Gelincik Arı çiçeği Acı kenger Kenger, Kereng Kenger, Kereng Çöven Diş otu Altın otu, Güneş otu, Sarı çiçek 27 Avrasya Terim Dergisi, 2015, 3 (2): 23 - 33 Latince (Bilimsel) Adı Yöresel Adı Latince (Bilimsel) Adı Yöresel Adı Helichrysum armenium DC. subsp. araxinum (Kirp.) Takht. Güneş otu Linum mucronatum Bertol. subsp. mucronatum Sarı çiçek (Compositae, MARE 13518) Helichrysum plicatum DC. subsp. polyphyllum (Ledeb.) Davis et Kupicha (Compositae, MARE 13872) Heliotropium circinatum Griseb. (Boraginaceae, MARE 13373) Hyacinthus orientalis L. subsp. chionophilus Wendelbo (Liliaceae, MARE 13838) Hyoscyamus niger L. (Solanaceae, MARE 12539) Altın otu, Güneş otu, Sarı çiçek Bostan otu orientalis Aminot, Nergis, Sümbül Yılan otu Hypericum lydium Boiss. Kantaron, Mide otu Hypericum perforatum L. Kantaron, Mide otu, Yara otu Hypericum scabrum L. Mide otu, Yara otu (Guttiferae, MARE 12542) (Guttiferae, MARE 13942) (Guttiferae, MARE 13857) Inula oculus-christi L. (Compositae, MARE 11096) Iris caucasica Hoffm. subsp. turcica B.Mathew. (Iridaceae, MARE 10820) Iris sari Schott ex Baker (Iridaceae, MARE 10820) Isatis candolleana Boiss. (Cruciferae, MARE 12540) Isatis spectabilis Davis (Cruciferae, MARE13959) Juniperus foetidissima Willd. (Cupressaceae, MARE 13488) Juniperus oxycedrus L. subsp. oxycedrus (Cupressaceae, MARE 12700) Lactuca serriola L. (Compositae, MARE 13396) Lathyrus boissieri Sirj. (Leguminosae, MARE 12435) Lathyrus cicera L. (Leguminosae, MARE 12682) Lathyrus rotundifolius Willd. subsp. miniatus (Bieb. ex Stev.) Davis (Leguminosae, MARE 17735) Legousia pentagonia (L.) Thellung (Campanulacea, MARE 12601, 12640) Leontodon crispus Vill. subsp. asper (Waldst. et Kit.) Rohl. var. setulosus (Hal.) Kupicha (Compositae, MARE 12706) eurasscience.com (Linaceae, MARE 13856) Lonicera caucasica Pallas subsp. orientalis (Lam.) Chamb. et Long (Caprifoliaceae, MARE 13533) Malus sylvestris Miller subsp. orientalis (A. Uglitzkich) Browicz var. Yol otu Sarı nevroz Bahar çiçeği Boya otu Yara otu Ardıç Ardıç Keklik otu Çollık Çolık, Yalancı fasulye Dıldirme Çan çiçeği Sev, Yabani elma (Rosaceae, MARE 12657) Malva neglecta Wallr. (Malvaceae, MARE 13403) Ebe gümeci, Ebem gümeci, Tolık Marrubium astracanicum Jacq. subsp. astracanicum Dağ çayı minima Gurnik (Labiatae, MARE 12594) Medicago minima (L.) Bart. var. (Leguminosae, MARE 10817) Melissa officinalis L. subsp. officinalis (Labiatae, MARE 10769) Mentha longifolia (L.) Hudson subsp. typhoides (Briq.) Harley (Labiatae, MARE 13529) Muscari armeniacum Leichtlin ex Baker (Liliaceae, MARE 13833) Muscari comosum (L.) Miller (Liliaceae, MARE 12676) Muscari neglectum Guss (Liliaceae, MARE 13820) Nepeta italica L. (Labiatae, MARE 12626) Nepeta nuda L. subsp. albiflora (Boiss.) Gams (Labiatae, MARE 13922) Nepeta trachonitica Post (Labiatae, MARE 12476) Ononis spinosa L. subsp. leiosperma (Boiss.) Sirj. (Leguminosae, MARE 13447) Onopordum candidum Nab. (Compositae, MARE 13416) Onosma argentatum Hub.-Mor. (Boraginaceae, MARE 13845) Onosma giganteum Lam. (Boraginaceae, MARE 12478) Orchis coriophora L. (Orchidaceae, MARE 12584) İt yemliği Sarmaşık Orchis palustris Jacq. (Orchidaceae, MARE 12599) Kolonya otu, Limon otu Punk Dağ sümbülü, Sümbül Dağ sümbülü, Sümbül Dağ sümbülü, Sümbül Nezle otu Arı kekiği Dağ çayı Sabankıran Kangal Emzik Havaciva Sahlep, Salep çiçeği Sahlep, Salep çiçeği 28 Avrasya Terim Dergisi, 2015, 3 (2): 23 - 33 Latince (Bilimsel) Adı Yöresel Adı Latince (Bilimsel) Adı Yöresel Adı Orchis punctulata Steven Ex Lindley Sahlep, Salep çiçeği, Sümbül Populus tremula L. Dağ kekiği, Zemul Portulaca oleracea L. Bodur kavak, Yabani kavak Pırpar, Pirpirim, Semiz otu Kekik, Kuş zemulu, Zemul, Zemule Çuçikan Potentilla reptans L. (Orchidaceae, MARE 13867) Origanum acutidens (Hand.-Mazz.) Ietswart (Labiatae, MARE 13864) Origanum vulgare L. subsp. gracile (C. Koch) Ietswaart (Labiatae, MARE 13897) Ornithogalum arcuatum Steven (Liliaceae, MARE 12549) Ornithogalum oligophyllum E. D. Clarke (Liliaceae, MARE 13836) Ornithogalum platyphyllum Boiss. (Liliaceae, MARE 12585) Ornithogalum pyrenaicum L. (Liliaceae, MARE 13967) Paeonia mascula (L.) Miller subsp. arietina (Anders.) Cullen et Heywood (Paeoniaceae, MARE 13914) Paliurus spina-christi Miller (Rhamnaceae, MARE 13464) Papaver pseudo-orientale (Fedde) Medw. (Papaveraceae, MARE 13944) Phlomis armeniaca Willd. (Labiatae, MARE 13919) Phlomis kurdica Rech. fil. (Labiatae, MARE 13861) Phlomis oppositiflora Boiss. et Hausskn. (Labiatae, MARE 12458) Picnomon acarna (L.) Cass. (Compositae, MARE 13516) Pistacia atlantica Desf. (Anacardiaceae, MARE 11077) Pistacia eurycarpa Yalt. (Anacardiaceae, MARE 12625) Plantago lanceolata L. (Plantaginaceae, MARE 12560) Plantago major L. subsp. major (Plantaginaceae, MARE 12438) Plumbago europaea L. (Plumbaginaceae, MARE 13428) Polygonum cognatum Meissn. (Polygonaceae, MARE 13493) eurasscience.com Köpek soğanı (Salicaceae, MARE 13945) (Portulacaceae, MARE 13393) (Rosaceae, MARE 13457) Prangos ferulacea (L.) Lindl. (Umbelliferae, MARE 13935) Prangos pabularia Lindl. (Umbelliferae, MARE 12546) İt otu Fare soğanı İt soğanı Ayı gülü, Gulorç, Gül horç, Savıle Arı çalısı, Kara çalı Gelincik, Yabani haşhaş Boz ot, Çay otu Çay otu Pamuk çiçeği Fare dikeni, Fare kengeri Kizvan, Nervend Çedene, Menengeç, Kizvan Damar otu, Yara otu Damar otu, Celezer, Siğil otu, Yara otu Boya otu Gaye bederan, Harman otu, Madımak Prunella vulgaris L. (Labiatae, MARE 13878) Prunus divaricata Ledeb. subsp. divaricata (Rosaceae, MARE 12437) Prunus divaricata Ledeb. subsp. ursina (Kotschy) Browicz (Rosaceae, MARE 13931) Ptilostemon afer (Jacq.) Greuter subsp. eburneus Greuter (Compositae, MARE 13377) Pyrus syriaca Boiss. var. syriaca Boiss. (Rosaceae, MARE 13947) Quercus brantii Lindley (Fagaceae, MARE 13466) Quercus infectoria Oliver subsp. boissieri (Reuter) O. Schwarz (Fagaceae, MARE 12698) Quercus libani Oliver (Fagaceae, MARE 13481) Quercus petraea (Mattuschka) Liebl. subsp. pinnatiloba (C. Koch) Menitsky (Fagaceae, MARE 13510) Ranunculus sericeus Banks et Sol. (Ranunculaceae, MARE 12623) Reichardia glauca Matthews (Compositae, MARE 13938) Reseda lutea L. var. lutea (Resedaceae, MARE 13511) Rheum ribes L. (Polygonaceae, MARE 13419) Rosa canina L. (Rosaceae, MARE 13541) Rosularia libanotica (Lab.) Muirhead (Crassulaceae, MARE 12687) Rubia tinctorum L. (Rubiaceae, MARE 13399) Yer gülü Çağşır, Çağşır Çahşir, Çahşir Dağ çayı Erik, Yabani erik Erik Bozık Adi armut, Şekok Meşe, Palamut Meşe Meşe Meşe Sarı çiçek Sütlü ot Eşek otu Işkın, Rives Kuşburnu, Şilan Kayakoruğu Kökboya, Sarısumak 29 Avrasya Terim Dergisi, 2015, 3 (2): 23 - 33 Latince (Bilimsel) Adı Yöresel Adı Latince (Bilimsel) Adı Rubus sanctus Schreber Böğürtlen, Tırık, Tırrık Scorzonera veratrifolia Fenzl Rumex acetosella L. Kuzukulağı, Tırşok Scutellaria orientalis L. subsp. bicolor (Rosaceae, MARE 13438) (Polygonaceae, MARE 12633) Rumex patientia L. Kuzukulağı, Ekşi ot Rumex scutatus L. Kuzukulağı, Tırşok (Polygonaceae, MARE 13923) (Polygonaceae, MARE 13906) Salvia bracteata Banks et Sol. (Labiatae, MARE 12486) Salvia candidissima Vahl. subsp. candidissima (Labiatae, MARE 11068) Salvia macrochlamys Boiss. et Kotschy (Labiatae, MARE 12454) Salvia multicaulis Vahl (Labiatae, MARE 12672) Salvia palaestina Bentham (Labiatae, MARE 12617) Salvia poculata Nab. (Labiatae, MARE 12517) Salvia sclarea L. (Labiatae, MARE 12430) Salvia suffruticosa Montbret et Aucher ex Bentham (Labiatae, MARE 12602) Salvia tomentosa Miller (Labiatae, MARE 13847) Salvia verticillata L. subsp. amasiaca (Freyn et Bornm.) Bornm. (Labiatae, MARE 13892) Sambucus nigra L. (Caprifoliaceae, MARE 12622) Saponaria prostrata Willd. subsp. anatolica Hedge (Caryophyllaceae, MARE 13899) Satureja hortensis L. (Labiatae, MARE 13514) Scariola orientalis (Boiss.) Sojak (Compositae, MARE 13521) Scorzonera cinerea Boiss. (Compositae, MARE 13834) Scorzonera mollis Bieb. subsp. mollis (Compositae, MARE 12681) Scorzonera tomentosa L. (Compositae, MARE 13472) eurasscience.com Ada çayı Glabor Arı otu Dağ çayı, Süt otu (Compositae, MARE 13917) (Hochst.) Edmondson (Labiatae, MARE 12544) Scutellaria orientalis L. subsp. haussknechtii (Boiss.) Edmondson (Labiatae, MARE 13909) Scutellaria orientalis L. subsp. orientalis (Labiatae, MARE 13437) Scutellaria orientalis L. subsp. virens (Boiss. et Kotschy) Edmondson (Labiatae, MARE 13952) Sedum sempervivoides Bieb. (Crassulaceae, MARE 13844) Senecio eriospermus DC. var. eriospermus Palağ (Compositae, MARE 13868) Senecio vernalis Waldst. et Kit. (Compositae, MARE 12670) Palağ Siebera pungens (Lam.) J. Gay Dağ çayı Silene compacta Fischer Çay otu Ada çayı, Ateş otu Ada çayı, Karabaş Patpatik Sabun otu (Compositae, MARE 13474) (Caryophyllaceae, MARE 13956) Silene vulgaris (Moench) Garcke var. commutata (Guss.) Coode et Cullen (Caryophyllaceae, MARE 13890) Silene vulgaris (Moench) Garcke var. vulgaris (Caryophyllaceae, MARE 12518) Solanum dulcamara L. (Solanaceae, MARE 10807) Sorghum halepense (L.) Pers. var. muticum (Hackel) Grossh. (Gramineae, MARE 13433) Stachys lavandulifolia Vahl var. lavandulifolia Anıh, Anık, Dağ kekiği (Labiatae, MARE 12596) Stachys spectabilis Choist ex DC. (Labiatae, MARE 13525) Fare otu Stipa ehrenbergiana Trin. et Rupr. At yemliği, Kızır, Kizir, Yemlik Spling, Yemlik Alabend, Nalbant, Neraband, Yarasakızı otu (Gramineae, MARE 12615) Tanacetum parthenium (L.) Schultz Bip. (Compositae, MARE 13958) Teucrium chamaedrys L. subsp. sinuatum (Čelak.) Rech. fil. (Labiatae, MARE 13412) Teucrium parviflorum Schreber (Labiatae, MARE 12606) Yöresel Adı Alabend, Nalbant, Neraband, Yarasakızı otu Şimşek otu Şimşek otu Şimşek otu Şimşek otu Ömür çiçeği Acı papatya Acı papatya Yıldız çiçeği Gıvışk Cırvınık Cırvınık Acı ot Süpürge darısı Ada çayı, Dağ çayı Dağ çayı Ok otu, Dönen ot Papatya Dağ kekiği Dağ kekiği 30 Avrasya Terim Dergisi, 2015, 3 (2): 23 - 33 Latince (Bilimsel) Adı Yöresel Adı Latince (Bilimsel) Adı Teucrium polium L. Acı ot, Dağ kekiği, Diş otu Ziziphora tenuior L. (Labiatae, MARE 13950) Thymus kotschyanus Boiss. et Hohen. var. kotschyanus (Labiatae, MARE 13920) Thymus leucostomus Hausskn. et Velen. (Labiatae, MARE 12628) Tragopogon buphthalmoides (DC.) Boiss. var. buphthalmoides (Compositae, MARE 12466) Tragopogon longirostis Bisch. ex Schultz Bip. var. longirostis (Compositae, MARE 13859) Tragopogon longirostis Bisch. var. longirostris (Compositae, MARE 11343) Tribulus terrestris L. (Zygophyllaceae, MARE 13398) Tulipa armena Boiss. var. armena (Liliaceae, MARE 13828) Kekik Dağ kekiği Sıpling, Sipling, Yemlik Sıpling, Sipling, Yemlik Demir diken, Demir dikeni Dağ lalesi, Lale Öksürük otu, Pamuklu otu Typha shuttleworthii Hasır kamışı, Saz Urtica dioica L. Gezik, Isırgan, Isırgan otu (Typhaceae, MARE 13462) (Urticaceae, MARE 13853) Vaccaria pyramidata Medik. var. grandiflora (Fisch. ex DC.) Cullen (Caryophyllaceae, MARE 12524) Verbascum cheiranthifolium Boiss. var. cheiranthifolium (Scrophulariaceae, MARE 13858) Verbascum sinuatum L. var. adenosepalum Murb. (Scrophulariaceae, MARE 13483) Vincetoxicum canescens (Willd.) Dence. subsp canescens (Asclepiadaceae, MARE 12608) Vincetoxicum tmoleum Boiss. (Asclepiadaceae, MARE 13499) Sabun otu Balık otu, Sığırkuyruğu Sığırkuyruğu Zehir otu Zehir otu Ökse otu, Yapışkan ot Vitis sylvestiris Gmelin Koruk, Tiri, Yabani asma Xeranthemum annuum L. Avlek, Süpürge, Süpürge otu (Vitaceae, MARE 13505) (Compositae, MARE 13381) Ziziphora capitata L. (Labiatae, MARE 12627) Ziziphora clinopodioides Lam. (Labiatae, MARE 12431) eurasscience.com 3.2. Tunceli Yöresinde Yetiştirilen Bazı Bitkilerin Yöresel Adları Yörede yetiştirilmiş olarak gördüğümüz 35 bitkiye ait 59 yöresel ad bir liste halinde aşağıda sunulmuştur: Allium cepa L.: Soğan, Pizav Allium sativum L.: Sarımsak, Sir Amygdalus communis L. : Badem, Bayif Armeniaca vulgaris Lam.: Kayısı Beta vulgaris L. f. altissima: Şeker pancarı Capsicum annum L.: Biber, İsot Cerasus avium (L.) Moench: Kiraz, Geraz Cerasus vulgaris Mill.: Vişne Cicer arietinum L.: Nohut, Nuk Citrullus lanatus (Thunb.) Mansf. : Karpuz Cucumis melo L.: Kavun, Kultik Cucumis sativus L.: Salatalık, Hıyar Cucurbita pepo L.: Kundır Cydonia oblonga Mill.: Ayva Elaeagnus angustifolia L.: İğde Helianthus annuus L.: Ayçiçeği, Berroy Helianthus tuberosus L.: Yerelması, Seva bine herde Hordeum vulgare L.: Arpa, Ce Iris germanica L.: Navrız, Zambak Juglans regia L.: Ceviz, Güz Lycopersicon esculentum Mill.: Domates, Frenk Malus sylvestris Mill. subsp. mitis (Wallr.) Mansf.: Elma, Sev Viscum album L. subsp. album (Loranthaceae, MARE 13933) Kekik Kekik Tussilago farfara L. (Compositae, MARE 12467) (Labiatae, MARE 12577) Yöresel Adı Kekik Anıh, Kekik Morus alba L.: Dut, Tu Nicotiana tabacum L.: Tütün, Tutın Persica vulgaris Mill.: Şeftali Petroselinum crispum (Mill.) Fuss: Maydanoz Phaseolus vulgaris L.: Fasülye, Lüvik Populus nigra L. subsp. nigra cv. italica: Kavak Prunus x domestica L.: Erik Pyrus communis L. var. sativa DC.: Armut, Hırm Sesamum indicum L.: Küncü, Susam Solanum melongena L.: Patlıcan Triticum sativum Lam. : Buğday, Genim Vitis vinifera L.: Asma, üzüm, Tri Zea mays L. subsp. mays: Mısır, Lazut 4. Tartışma ve Sonuç Tunceli yöresinde yaptığımız etnobotanik araştırmalarla ilgili olarak yöreden 800’den fazla bitki 31 Avrasya Terim Dergisi, 2015, 3 (2): 23 - 33 örneği toplanmıştır. Bu bitkilerden 306 taksona ait toplam 491 yöresel ad tespit edilmiştir. Bitkilerin yerel adları konusunda en kapsamlı 2 kaynağa (Baytop, 2007:7; Tuzlacı, 2011:1) göre Tunceli yöresinde saptadığımız 65 taksonun yöresel adı ilk kez bu çalışma ile belirlenmiştir. Bunlar Tablo 2’de sunulmuştur: Tablo 2. Tunceli yöresinde yöresel adı Türkiye’de ilk kez kaydedilen taksonlar. Latince (Bilimsel) Adı Yöresel Adı Acantholimon acerosum var. parvifolium Acantholimon armenum var. balansae Acanthus dioscoridis var. dioscoridis Ajuga chamaepitys subsp. chia var. ciliata Anarrhinum orientale Anchusa leptophylla subsp. tomentosa Arum detruncatum var. caudatum Astragalus amblolepis Astragalus macrocephalus subsp. finitimus Astragalus oocephalus subsp. stachyophorus Bellevalia gracilis Campanula glomerata subsp. hispida Campanula involucrata Campanula saxonorum Campanula sclerotricha Cardamine uliginosa Carlina vulgaris Centaurea depressa Geven, Çobanyastığı Centaurea urvillei subsp. hayekiana Cicer bijugum Cirsium haussknechtii Consolida oliveriana Crocus biflorus subsp. tauri Dactylorhiza osmanica var. osmanica Dianthus orientalis Ebenus haussknechtii Euphorbia gaillardotii Fritillaria pinardii Fumaria cilicica Galium incanum subsp. elatius Galium runcinatum Geranium pusillum Gladiolus italicus Gypsophila aucheri eurasscience.com Geven, Yılanyatağı Ayıkulağı Kokar ot Süpürge otu Gurız, Güriz Domuz otu Geven Sarı yonca Sarı yonca Öküz soğanı Çan çiçeği Çan çiçeği Çan sarmaşığı Bal çiçeği Munzur otu Deve kengeri Peygamber çiçeği, dikeni Belkok Yabani nohut Eşek dikeni Sancı otu Çiğdem, Pivık Sahlep, Salep çiçeği Deve Latince (Bilimsel) Adı Yöresel Adı Helianthemum ledifolium var. microcarpum Helichrysum armenium subsp. araxinum Iris caucasica subsp. turcica Isatis spectabilis Lathyrus boissieri Legousia pentagonia Leontodon crispus subsp. asper var. setulosus Linum mucronatum subsp. mucronatum Lonicera caucasica subsp. orientalis Nepeta trachonitica Onosma giganteum Phlomis oppositiflora Ptilostemon afer subsp. eburneus Ranunculus sericeus Salvia macrochlamys Salvia palestina Salvia poculata Salvia suffruticosa Saponaria prostrata subsp. anatolica Scorzonera veratrifolia Diş otu Scutellaria orientalis subsp. bicolor Scutellaria orientalis subsp. haussknechtii Scutellaria orientalis subsp. orientalis Scutellaria orientalis subsp. virens Senecio eriospermus var. eriospermus Siebera pungens Stachys spectabilis Thymus leucostomus Tulipa armena var. armena Typha shuttleworthii Verbascum sinuatum var. adenosepalum Şimşek otu Güneş otu Sarı nevroz Yara otu Çollık Çan çiçeği İt yemliği Sarı çiçek Sarmaşık Dağ çayı Havaciva Pamuk çiçeği Bozık Sarı çiçek Arı otu Palağ Palağ Çay otu Sabun otu Alabend, Nalbant, Neraband, Yarasakızı otu Şimşek otu Şimşek otu Şimşek otu Acı papatya Yıldız çiçeği Dağ çayı Kekik Dağ lalesi, Lale Hasır kamışı, Saz Sığırkuyruğu Yabani karanfil Yonca Haşil, Sütleğen Mor lale Şahdere Yapışkan sarmaşık Bir cinsin iki veya daha fazla taksonuna veya farklı cinslere ait taksonlara aynı yöresel adın verildiği yukarıdaki listede görülmektedir. Bunlar genellikler görünüş veya kullanış bakımından birbirine benzer bitkilerdir. Yapışkan sarmaşık Hillok, Hilok Domuz soğanı Çöven Tunceli yöresinde bitki adları ile ilgili halk kültürünün günümüzdeki durumu bu çalışmada bilimsel kanıtlarıyla birlikte olarak sunulmuş ve böylece bu konudaki bilgilerin gelecek kuşaklara unutulmadan aktarılması sağlanmıştır. 32 Avrasya Terim Dergisi, 2015, 3 (2): 23 - 33 5. Kaynaklar Doğan, A., 2014. Pertek (Tunceli) Yöresinde Etnobotanik Bir Araştırma. M.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, yayımlanmamış Doktora Tezi, 529 sayfa. Baytop, T., 2007. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları. Yayın No:578. Ankara. Evans, R. S., Reis, SV., 1995. Ethnobotany. Chapman & Hall, London. Bulut, GE., 2008. Bayramiç (Çanakkale) yöresinde etnobotanik bir araştırma. M.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, yayımlanmamış Doktora Tezi, 463 sayfa. Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T., Başer, KHC., Ed., 2000. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 11. Edinburgh University Press, Edinburgh. Davis, PH., Mill, RR., Tan, K., 1998. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 10. Edinburgh University Press, Edinburgh. Davis, PH., 1965-1985. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 1-9. Edinburgh University Press, Edinburgh. eurasscience.com Tuzlacı, E., Doğan, A., 2010. Turkish Folk Medicinal Plants, IX: Ovacık (Tunceli). Marmara Pharmaceutical Journal, 14: 136-143. Tuzlacı, E., 2011. Türkiye Bitkileri Sözlüğü. (Genişletilmiş 2. baskı). Alfa Yayınları. İstanbul. Young Kim, J., 2007. Ethnobotany. Library of Congress. 33