TBMM Araştırma Merkezi`nin Türkiye`de ve dünyada siyasi partilerin
Transkript
TBMM Araştırma Merkezi`nin Türkiye`de ve dünyada siyasi partilerin
Mart 2008 Siyasi Partilerin Kapatılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Bu çalışmada, 1982 Anayasası’nda yer alan ifadeyle “demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurları” olan siyasi partilerin faaliyetlerine son verilip kapatılmaları konusunda çeşitli ülkelerdeki yasal düzenlemeler incelenmiştir. Beyhan Kaptıkaçtı Hasan Cihad Gezer Hakan Palabıyık Nezahat Yuca Özcan Altay Hukuk Bölümü Tel:420 66 69-80 02 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 ÖZET Bu çalışmada, 1982 Anayasası’nda yer alan ifadeyle “demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurları” olan siyasi partilerin faaliyetlerine son verilip kapatılmaları konusunda çeşitli ülkelerdeki yasal düzenlemeler incelenmeye çalışılmıştır. TBMM Araştırma Merkezi i Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 ĐÇĐNDEKĐLER ÖZET i ĐÇĐNDEKĐLER ii 1. GĐRĐŞ 1 2. TÜRKĐYE’DEKĐ DURUM 1 3. BAZI ÜLKELERDEKĐ DÜZENLEMELER 8 3.1. ALMANYA.........................................................................................................................8 3.2. AVUSTURYA ..................................................................................................................10 3.3. BELÇĐKA..........................................................................................................................13 3.4. ESTONYA ........................................................................................................................13 3.5. FĐNLANDĐYA ..................................................................................................................14 3.6. FRANSA ...........................................................................................................................14 3.7. HĐNDĐSTAN .....................................................................................................................16 3.8. HOLLANDA .....................................................................................................................16 3.9. ĐNGĐLTERE ......................................................................................................................17 3.10. ĐSPANYA........................................................................................................................17 3.11. ĐSVEÇ..............................................................................................................................19 3.12. ĐTALYA ..........................................................................................................................21 3.13. LĐTVANYA ....................................................................................................................22 3.14. MACARĐSTAN...............................................................................................................23 3.15. POLONYA ......................................................................................................................24 3.16. PORTEKĐZ......................................................................................................................25 3.17. ROMANYA ....................................................................................................................26 3.18. SLOVAKYA ...................................................................................................................27 4. ÇEŞĐTLĐ ÜLKELERDE KAPATILAN SĐYASĐ PARTĐLER 28 4.1. ALMANYA.......................................................................................................................28 4.2. ĐTALYA ............................................................................................................................28 4.3. BELÇĐKA..........................................................................................................................28 4.4. ĐSPANYA..........................................................................................................................29 5. SĐYASĐ PARĐLERĐN KAPATILMASI KONUSUNDA VENEDĐK KOMĐSYONU TARAFINDAN BENĐMSENEN ĐLKELER 29 6. SONUÇ 30 7. KAYNAKÇA 31 EK 1. TÜRKĐYE’DE KAPATILAN SĐYASĐ PARTĐLER 36 (ĐLGĐLĐ KARAR REFERANSLARI) EK 2. TÜRKĐYE’DE KAPATILAN SĐYASĐ PARTĐLER 38 (KARAR GEREKÇELERĐ) EK 3. HERRĐ BATASUNA 37 TBMM Araştırma Merkezi ii Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 1. GĐRĐŞ Fransız siyaset bilimci Gougel’in “üyelerinin düşünce ve menfaatlerini gerçekleştirmek için, iktidarı kısmen ya da tamamen elde etmek amacı ile siyasi hayata katılan grup” olarak ifade ettiği siyasi partiler1 hakkında Türk hukukunda yapılan tanım, 2890 sayılı Siyasi Partiler Kanunu’nda yer almaktadır. Bu kanunun 3. maddesine göre siyasi partiler, “Anayasa ve kanunlara uygun olarak; milletvekili ve mahalli idareler seçimleri yoluyla, tüzük ve programlarında belirlenen görüşleri doğrultusunda çalışmaları ve açık propagandaları ile milli iradenin oluşmasını sağlayarak demokratik bir Devlet ve toplum düzeni içinde ülkenin çağdaş medeniyet seviyesine ulaşması amacını güden ve ülke çapında faaliyet göstermek üzere teşkilatlanan tüzelkişiliğe sahip kuruluşlar”dır. 1982 Anayasası siyasi partileri, yukarıda da belirtildiği gibi demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurları olarak görmekte (madde68/2) ve bu teşkilatların uyması gereken esasları (madde 69) belirtmektedir. Buna göre; siyasi partilerin faaliyetleri, parti içi düzenlemeleri ve çalışmaları uygulanmaları kanunla düzenlenen demokrasi ilkelerine uygun olmalıdır. Siyasi partilerin, ticari faaliyette bulunmaları yasaklandığı gibi gelir ve giderlerinin de amaçlarına uygun olması gerektiği öngörülmüştür. Anayasa Mahkemesi’nce siyasi partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluğunun tespiti, bu hususun denetim yöntemleri ve aykırılık halinde uygulanacak yaptırımlar kanunda gösterilir. Anayasa Mahkemesi, denetim görevini yerine getirirken Sayıştay’dan yardım alır ve bu denetim sonunda verilen kararlar kesindir. Siyasi partilerin kuruluş ve çalışmaları, denetlenmeleri, kapatılmaları ya da Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmaları ile seçim harcamalarının usulleri yukarıdaki esaslar çerçevesinde kanunla düzenlenir”. 2. TÜRKĐYE’DEKĐ DURUM Siyasi partilere, demokrasinin varlığı ve işleyişi bakımından taşıdıkları önem nedeniyle, bazı güvenceler tanınmıştır. Bu güvencelerden biri, siyasi partilerin hangi hallerde kapatılacağını belirleyen ve kapatma yetkisinin Anayasa Mahkemesi’ne ait olduğunu hükme bağlayan Anayasal düzenlemedir. Böylece, siyasi partilerin kapatılması, diğer genel mahkemelere değil, Anayasa’nın üstünlüğünün de teminatı olan bir yüksek yargı organına, Anayasa Mahkemesi’ne tanınmıştır. Mevzuatımızda bu konuda hüküm getiren yasal düzenlemeler aşağıda belirtilmiştir: 1 Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, 12. bs., Beta, Ankara, 2007, s.312. TBMM Araştırma Merkezi 1 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler • Mart 2008 1982 Anayasası Madde 69: “Siyasî partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının açacağı dava üzerine Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara bağlanır. Bir siyasî partinin tüzüğü ve programının 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı bulunması halinde temelli kapatma kararı verilir. Bir siyasî partinin 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı eylemlerinden ötürü temelli kapatılmasına, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin işlendiği bir odak haline geldiğinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi halinde karar verilir. (Ek cümle: 3.10.2001-4709/25 md.) Bir siyasî parti, bu nitelikteki fiiller o partinin üyelerince yoğun bir şekilde işlendiği ve bu durum o partinin büyük kongre veya genel başkan veya merkez karar veya yönetim organları veya Türkiye Büyük Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendiği yahut bu fiiller doğrudan doğruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde işlendiği takdirde, söz konusu fiillerin odağı haline gelmiş sayılır.(Ek: 3.10.2001-4709/25 md.) Anayasa Mahkemesi, yukarıdaki fıkralara göre temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre ilgili siyasî partinin Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına karar verebilir. Temelli kapatılan bir parti bir başka ad altında kurulamaz. Bir siyasî partinin temelli kapatılmasına beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kurucuları dahil üyeleri, Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilişkin kesin kararının Resmî Gazetede gerekçeli olarak yayımlanmasından başlayarak beş yıl süreyle bir başka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve deneticisi olamazlar. Yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve Türk uyrukluğunda olmayan gerçek ve tüzelkişilerden maddî yardım alan siyasî partiler temelli olarak kapatılır. (Değişik: 3.10.2001-4709/25 md.) Siyasî partilerin kuruluş ve çalışmaları, denetlenmeleri, kapatılmaları ya da Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmaları ile siyasî partilerin ve adayların seçim harcamaları ve usulleri yukarıdaki esaslar çerçevesinde kanunla düzenlenir” hükmünü getirmektedir”. • 2820 sayılı Siyasi Partiler Kanunu Madde 101: (Değişik : Başlık ; 14/08/1999 - 4445/16.Md) Anayasadaki Yasaklara Aykırılık Halinde Partilerin Kapatılması (Değişik 101. Madde ; 14/08/1999 - 4445/16.Md) TBMM Araştırma Merkezi 2 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 “a) Bir siyasi partinin tüzük ve programının Devletin bağımsızlığına,ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliğine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine aykırı olması, sınıf veya zümre diktatörlüğünü veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlaması, suç işlenmesini teşvik etmesi, b) Bir siyasi partinin, Anayasanın 68 inci maddesinin dördüncü fıkrasına aykırı eylemlerin işlendiği odak haline geldiğinin Anayasa Mahkemesince tespiti, c) Bir siyasi partinin, yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve Türk uyrukluğunda olmayan gerçek ve tüzel kişilerden maddi yardım alması, hallerinde verilir”. • 2949 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun Madde 18 - Görev ve Yetki “Anayasa Mahkemesinin görev ve yetkileri şunlardır. 4. Siyasi partilerin kapatılması hakkında davalara bakmak”. Siyasi partilerin nasıl ve hangi usullere göre kapatılacağı Siyasi Partiler Kanunu’nda düzenlenmiştir (madde 98-108). Usule ilişkin düzenlemelere geçmeden önce, kapatma kararının hukuki niteliği de belirtilecek olursa, bu kararın cezai bir yaptırım değil, siyasi parti tüzel kişiliğinin sona erdirilmesi niteliğinde bir tespit kararı2 olduğu ifade edilebilir. Madde 98 - Görevli Mahkeme ve Savcılık (Değişik: Birinci Fıkra; 14/08/1999 - 4445/15.md) “Siyasi partilerin kapatılması davaları, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı tarafından Anayasa Mahkemesinde açılır. (Ek: Cümle; 11/01/2003 - 4778/9.md) Siyasi partilerin kapatılması davalarında kapatılmaya karar verilebilmesi için beşte üç oy çokluğu şarttır. Anayasa Mahkemesince verilen kararlar kesindir. Cumhuriyet Başsavcılığı, iddianamesine esas teşkil edecek olayların araştırılması ve soruşturulmasında ve davanın açılması ve yürütülmesinde Cumhuriyet savcılarına ve sorgu hakimlerine tanınan bütün yetkilere sahiptir. Ancak Anayasanın ve kanunların sadece hakimler tarafından kullanılabileceğini belirttiği yetkiler bunun dışındadır. (Değişik: Dördüncü Fıkra; 14/08/1999 - 4445/15.md) Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı siyasi partilerden incelenmek üzere gerekli gördüğü belgeleri isteyebilir. Siyasi 2 Erdoğan Teziç, a.g.k, s. 329. TBMM Araştırma Merkezi 3 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 partiler, Cumhuriyet Başsavcılığının isteklerine en geç on beş gün içinde cevap vermek zorundadırlar. Cumhuriyet Başsavcısı, soruşturmayı Cumhuriyet Başsavcı vekili veya yardımcıları eliyle de yürütebilir. Cumhuriyet Başsavcısının soruşturma için görevlendirdiği Başsavcı yardımcılarının. Yargıtay üyeliğine seçilmeleri hali hariç, soruşturma sonuçlanıncaya kadar süreli veya süresiz başka bir göreve atanmaları Cumhuriyet Başsavcısının yazılı muvafakatına bağlıdır”. Madde 99 - Siyasi Partilerle Đlgili Yasakları Đnceleme Kurulu “Siyasi partilerin kapatılmasına ilişkin isteklerin, Cumhuriyet Başsavcılığınca reddi halinde, yapılan itirazları incelemek üzere Siyasi Partilerle Đlgili Yasakları Đnceleme Kurulu kurulmuştur. Bu Kurul, Yargıtay ceza daireleri başkanlarından kurulur. Bunların en kıdemlisi Kurulun Başkanıdır. Daire başkanlarının özürleri halinde dairenin en kıdemli üyesi Kurula katılır. Kurul üye tamsayısı ile toplanır. Karar yeter sayısı, üye tamsayısının salt çoğunluğudur”. Madde 100 - Siyasi Partilerle, Đlgili Yasaklara Aykırılık Halinde Dava Açılması (Değişik: Birinci Fıkra; 11/01/2003 - 4778/10.md) “Anayasada yazılı nedenlerle Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından bir siyasi partinin kapatılması davasının açılması; a) Re'sen, b) Bakanlar Kurulu kararı üzerine Adalet Bakanının istemiyle, c) Bir siyasi partinin istemi üzerine, olur. Ancak, bir siyasi partinin Cumhuriyet Başsavcılığından dava açılmasını isteyebilmesi için, bu partinin son milletvekili genel seçimlerine katılmış olması, Türkiye Büyük Millet Meclisinde grubu bulunması, ilk büyük kongresini yapmış olması, partinin merkez karar ve yönetim kurulunun üye tamsayısının salt çoğunluğunun oyu ile dava açılmasının istenmesi yolunda karar alınmış bulunması ve istemin parti adına parti genel başkanı tarafından Cumhuriyet Başsavcılığına yazılı olarak yapılmış olması gerekir. Cumhuriyet Başsavcılığı, Adalet Bakanının veya partinin yazılı isteminde yeterli delil bulunduğu kanısına varırsa davayı açar. Yeterli delil bulunmadığı kanısına varırsa dava açmayacağını istemde bulunan Adalet Bakanına veya siyasi parti genel başkanlığına yazı ile bildirir. TBMM Araştırma Merkezi 4 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 Adalet Bakanının veya siyasi partinin, Cumhuriyet Başsavcılığının bildirimi üzerine, bu bildirimin tebliği tarihinden başlayarak otuz gün içinde Siyasi Partilerle ilgili Yasakları Đnceleme Kuruluna yazı ile itirazda bulunma hakkı vardır. Kurul, itirazı ivedilikle en geç otuz gün içinde inceler; itirazı haklı görmezse dava açılmaz; haklı görürse, Cumhuriyet Başsavcılığı Anayasa Mahkemesine dava açmakla yükümlüdür. Bu maddenin birinci fıkrasının (b) ve (c) bentlerinde yer alan hükümler milletvekili genel seçimiyle, bu seçimin yenilenmesine veya milletvekili ara seçimlerine dair verilen kararın Resmi Gazetede yayınlandığı tarihten başlayarak oy verme gününün ertesi gününe kadar geçecek süre içinde uygulanamaz”. Madde 101 - (Değişik: Başlık; 14/08/1999 - 4445/16.Md) Anayasadaki Yasaklara Aykırılık Halinde Partilerin Kapatılması (Değişik 101. Madde ; 14/08/1999 - 4445/16.Md) “a) Bir siyasi partinin tüzük ve programının Devletin bağımsızlığına,ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliğine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine aykırı olması, sınıf veya zümre diktatörlüğünü veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlaması, suç işlenmesini teşvik etmesi, b) Bir siyasi partinin, Anayasanın 68 inci maddesinin dördüncü fıkrasına aykırı eylemlerin işlendiği odak haline geldiğinin Anayasa Mahkemesince tespiti, c) Bir siyasi partinin, yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve Türk uyrukluğunda olmayan gerçek ve tüzel kişilerden maddi yardım alması, hallerinde verilir. (Ek: Fıkra; 09/04/2002 - 4748/4.md) Anayasa Mahkemesi, yukarıdaki fıkranın (a) ve (b) bentlerinde sayılan hallerde temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre ilgili siyasi partinin almakta olduğu son yıllık Devlet yardımı miktarının (Đptal : Anayasa Mahkemesinin16/07/2003 tarih ve E: 2002-104 , K: 2003-72 sayılı Kararı ile , 26/03/2002 günlü , 4748 sayılı “Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Đlişkin Kanun ile , 22/04/1983 tarih ve 2820 sayılı Siyasi Partiler Kanununun 101.maddesine eklenen fıkrada yer alan “…yarısından az olmamak kaydıyla…” ibaresinin Anayasaya aykırı olduğuna ve ĐPTALĐNE karar verilmiştir.kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına, yardımın tamamı ödenmişse aynı miktarın Hazineye iadesine karar verebilir. (NOT : Đptal edilen ibare nedeniyle fıkrada uygulanma olanağı kalmayan “…bu yardımdan…" sözcüklerinin de 2949 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama TBMM Araştırma Merkezi 5 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 Usulleri Hakkında Kanun'un 29.maddesinin ikinci fıkrası gereğince ĐPTALĐNE karar verilmiştir”. Madde 102: Cumhuriyet Başsavcılığının Đsteklerine Uyulmaması Halinde Yapılacak Đşlem (Değişik : Birinci Fıkra ; 09/04/2002 - 4748/4.Md) “Siyasi partilerin faaliyetlerinin izlenmesi amacıyla Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığının istediği bilgi ve belgeleri bildirilen süre içinde vermeyen siyasi partiye Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından ikinci bir yazı tebliğ olunur. Bu yazıda, bildirilen süre içinde cevap verilmediği ve istek yerine getirilmediği takdirde o siyasi partinin kapatılması ya da Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılması için dava açılabileceği de belirtilir. Bu tebliğde bildirilecek süre içinde yine istek yerine getirilmez veya cevap verilmezse Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı o siyasi partinin (Mülga : Đbare ; 11/01/2003 - 4778/11.md) Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılması için Anayasa Mahkemesinde re'sen dava açabilir.(EK : Cümle ; 11/03/2006 4778/11.md) "Siyasi parti, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının bu istemlerine karşı Anayasa Mahkemesine itiraz edebilir." (Ek: Fıkra : 14/08/1999 - 4445/17.md) Parti büyük kongresi, merkez karar ve yönetim kurulu veya bu kurulun iki ayrı kurul olarak oluşturulduğu haller, Türkiye Büyük Millet Meclisi grup yönetim kurulu, Türkiye Büyük Millet Meclisi grup genel kurulu, parti genel başkanı dışında kalan parti organı, mercii veya kurulu tarafından Anayasanın 68 inci maddesinin dördüncü fıkrasında yer alan hükümlere aykırı fiilin işlenmesi halinde, fiilin işlendiği tarihten başlayarak iki yıl geçmemiş ise (Değişik : Đbare ; 09/04/2002 - 4748/4.md) "Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı" söz konusu organ, mercii veya kurulun işten el çektirilmesini yazı ile o partiden ister. Parti üyeleri 68 inci maddenin dördüncü fıkra hükümlerine aykırı fiil ve konuşmalarından dolayı hüküm giyerler ise (Değişik: Đbare; 09/04/2002 - 4748/4.md) "Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı" bu üyelerin partiden kesin olarak çıkarılmasını o partiden ister. (Değişik: Üçüncü Fıkra; 09/04/2002 - 4748/4.md) Siyasi parti, tebliğ tarihinden itibaren otuz gün içinde istem yazısında belirtilen hususu yerine getirmediği takdirde, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı Anayasa Mahkemesinde o siyasi partinin kapatılması ya da Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılması için dava açar. Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığınca düzenlenen iddianamenin tebliğinden itibaren otuz gün içinde TBMM Araştırma Merkezi 6 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 ilgili siyasi parti tarafından söz konusu parti organı, merci veya kurulan işten el çektirilmesi ve parti üyesi veya üyelerin partiden kesin olarak çıkarılmaları halinde, o partinin (Mülga: Đbare; 11/03/2003 - 4778/11.md) Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılması için açılan dava düşer. Aksi takdirde Anayasa Mahkemesi, dosya üzerinde inceleme yaparak, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının ve siyasi parti temsilcilerinin sözlü açıklamalarını, gerekli gördüğü hallerde diğer ilgilileri ve konu üzerinde bilgisi olanları da dinlemek suretiyle açılmış bulunan davayı karara bağlar.” Madde103: (Değişik: Başlık; 14/08/1999 - 4445/18.md) Bir Siyasi Partinin Yasak Eylemlere Odak Olması Hali (Değişik: 103. Madde; 14/08/1999 - 4445/18.md) “Bir siyasi partinin Anayasanın 68 inci maddesinin dördüncü fıkrası hükmüne aykırı eylemlerin odak halini oluşturup oluşturmadığı hususu Anayasa Mahkemesince belirlenir. Bir siyasi parti; birinci fıkrada yazılı fiiller o partinin üyelerince yoğun bir şekilde işlendiği ve bu durum o partinin büyük kongre, merkez karar ve yönetim kurulu veya Türkiye Büyük Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendiği yahut bu fiiller doğrudan doğruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde işlendiği takdirde, söz konusu fiillerin odağı haline gelmiş sayılır. (Ek: Fıkra; 09/04/2002 - 4748/4.md) Bir siyasi parti, bu nitelikteki fiiller o partinin üyelerince yoğun bir şekilde işlendiği ve bu durum o partinin büyük kongre veya genel başkan veya merkez karar veya yönetim organları veya Türkiye Büyük Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendiği yahut bu fiiller doğrudan doğruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde işlendiği takdirde, söz konusu fiillerin odağı haline gelmiş sayılır”. Madde 104 - (Değişik: Başlık; 14/08/1999 - 4445/19.Md) Diğer Sebeplerle Başvuru (Değişik: Birinci Fıkra; 14/08/1999 -4445/19.m) “Bir siyasi partinin bu Kanunun 101. maddesi dışında kalan emredici hükümleriyle diğer kanunların siyasi partilerle ilgili emredici hükümlerine aykırılık halinde bulunması sebebiyle o parti aleyhine Anayasa Mahkemesine, Cumhuriyet Başsavcılığınca re'sen yazı ile başvurulur. (Değişik : Đkinci Fıkra ; 11/03/2006 - 4778/12.md) Anayasa Mahkemesi, söz konusu hükümlere aykırılık görürse bu aykırılığın giderilmesi için ilgili siyasi parti hakkında ihtar kararı verir. Bu yazının tebliği tarihinden itibaren altı ay içinde aykırılık giderilmediği TBMM Araştırma Merkezi 7 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 takdirde, Cumhuriyet Başsavcılığı o siyasi partinin Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılması için Anayasa Mahkemesine re'sen dava açabilir”. • 1982 Anayasası Madde 149: (Değişik: 3.10.2001-4709/33 md.) “Anayasa Mahkemesi, Başkan ve on üye ile toplanır, salt çoğunluk ile karar verir. Anayasa değişikliklerinde iptale ve siyasî parti davalarında kapatılmaya karar verebilmesi için beşte üç oy çokluğu şarttır. Şekil bozukluğuna dayalı iptal davaları Anayasa Mahkemesi’nce öncelikle incelenip karara bağlanır. Anayasa Mahkemesinin kuruluşu ve yargılama usulleri kanunla; mahkemenin çalışma esasları ve üyeleri arasındaki işbölümü kendi yapacağı Đçtüzükle düzenlenir.Anayasa Mahkemesi Yüce Divan sıfatıyla baktığı davalar dışında kalan işleri dosya üzerinde inceler. Ancak, gerekli gördüğü hallerde sözlü açıklamalarını dinlemek üzere ilgilileri ve konu üzerinde bilgisi olanları çağırabilir (Ek ibare: 23.7.1995-4121/14 md.) ve siyasi partilerin temelli kapatılması veya kapatılmasına ilişkin davalarda, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısından sonra kapatılması istenen siyasi partinin genel başkanlığının veya tayin edeceği bir vekilin savunmasını dinler”. 3. BAZI ÜLKELERDEKĐ DÜZENLEMELER 3.1. ALMANYA Alman Temel Kanunu’nun 21. maddesi siyasi partilerin kapatılması konusunda şu hükümleri getirmiştir: Madde 21: Amaçları ya da mensuplarının fiilleri ile hür demokratik temel düzene zarar vermek ya da ortadan kaldırmak isteyen veya Federal Almanya Cumhuriyetinin varlığını tehdit eden partiler anayasaya aykırıdır. Anayasaya aykırılığa Federal Anayasa Mahkemesi karar verir. Ayrıntılar federal yasaların konusudur." 24 Temmuz 1967 Tarihli Alman Siyasi Partiler Kanunu'nun Altıncı Bölümü "anayasaya aykırı parti yasağının uygulanması" başlığını taşır3. 3 Siyasi Partiler Kanunu Metinleri, (Türkiye-Federal Almanya-Portekiz), TBMM Basımevi, 1982, s.89-90 (aktaran: Ahmet Yıldız, “Bazı Arupa Ülkelerinde Siyasi Parti Kapatma ile Đlgili Düzenlemeler”, Kütüphane ve Dökümantasyon Müdürlüğü Araştırma Servisi, 1997, s.1. TBMM Araştırma Merkezi 8 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 Madde 32- Hükmün Yerine Getirilmesi Bir parti veya parti teşkilatının, Alman Temel Kanunu’nun 21. maddesinin 2. fıkrası uyarınca Anayasaya aykırılığına hükmedilmesi halinde, eyalet hükümetlerinin tespit edeceği merciler, hükmün icra edilmesiyle ilgili çeşitli kanunlarda yer alan önlemleri ve Alman Anayasa Mahkemesinin öngördüğü usülleri uygular. Bu amaca yönelik olarak söz konusu mercilerdeki üst düzey devlet yetkililerinin, kamu güveni ve düzenini sağlamakla görevli bütün federe makam ve hizmet mercileri üzerinde kayıtsız emretme hakları vardır. Bir siyasal parti ya da parti teşkilatının, yapılanma veya faaliyetleri itibariyle anayasaya aykırı olduğu tespit edilir ve bu aykırılığın etkilerinin bir eyaletle sınırlı kalmayıp, başka eyaletlere de sirayet ettiği düşünülüyorsa, bu takdirde Đçişleri Bakanı’nın a anayasaya aykırılık hükmünün gereklerinin yerine getirilmesinde Federal devletin tamamında bir bütünlük sağlanması amacıyla gerekli bütün tedbirleri alması gerekir. Yürütme tedbirlerine karşı itirazda bulunmak veya iptal davası açmak söz konusu kararın yürütülmesinin askıya alınması sonucunu doğurmaz. Bir idari davada yargılama sırasında karşılaşılan bir mesele, nihai hükmün yerine getirilmesi bakımından esası ilgilendirecek derecede önemli ise, yargılamaya devam edilmez ve Federal Anayasa Mahkemesi’nin bu konuda vereceği karar beklenir. Federal Anayasa Mahkemesi bunun yanı sıra hükmün icrasıyla ilgili kendisinin tespit ettiği yürütme tedbirleri hakkında yapılan itirazları da karara bağlar. Madde 33- Yasaklanan Parti Yerine Đkame Teşkilat Oluşturma Yasağı Alman Temel Kanunu’nun 21. maddesinin 2. fıkrası ve Federal Anayasa Mahkemesi Kanunu’nun 46 inci maddesine göre anayasaya aykırı olduğuna hükmedilmiş siyasal partinin yerine kaim olmak üzere bu partinin anayasaya aykırı bulunan amaçlarını devam ettirecek teşkilatlar kurulması veya mevcut teşkilatların bu kapsamda faaliyetlerde bulunması yasaktır. Partiye ikamet eden teşkilat söz konusu siyasi partinin kapatılmasından önce mevcut bulunan bir parti veya Federal Meclis (Bundestag) ya da bir eyalet meclisinde temsil olunan bir parti olduğu takdirde, Federal Anayasa Mahkemesi bu partinin yasaklanmış bir siyasi partiyi ikame eden bir yan teşkilat olduğuna karar verip, bu kararı ilan eder. Bu durumda Federal Anayasa Mahkemesi Kanununun 38, 41, 44 üncü maddleri ve 46 inci maddenin üçüncü fıkrası ile bu kanunun 32. maddesi uygunluğu nisbetinde geçerlidir TBMM Araştırma Merkezi 9 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 Siyasi partilerin anayasa aykırılığı konusunda yapılacak başvurular, Bundestag (Almanya Federal Meclisi), Bundesrat (Almanya Eyaletler Meclisi) veya Federal Hükümet tarafından gerçekleştirilebilir. Siyasi parti yalnızca tek bir federe devlet içinde faaliyet gösterdiği takdirde, o devletin hükümetinin de başvuru hakkı mevcuttur. Federal Anayasa Mahkemesi başvuru üzerine, siyasi partinin hesaplarını dondurma, malvarlığına el koyma kararı alabilir ya da parti faaliyetlerinin devamını sağlayabilir. Duruşmanın hazırlığı sırasında Mahkeme ön tahkikat isteyebilir. Mahkeme, partinin yetkili temsilcilerine belli bir süre dahilinde açıklama yapma fırsatı tanır ve bunun üzerine başvurunun kabulü veya reddine ya da duruşmanın yapılmasına karar verir. Federal Anayasa Mahkemesi, her biri sekiz yargıçtan müteşekkil Birinci ve Đkinci Senato’dan oluşmaktadır. Siyasi partilerin yasaklanması davalarına Đkinci Senato bakar. Senatolar en az altı yargıç ile toplanır. Özellikle ivedi toplantılarda toplantı yeter sayısı sağlanamadığı takdirde, Başkan diğer Senato’dan gerekli sayıda yargıç atayarak toplantıyı başlatır. Başvuru haklı bulunduğu takdirde Federal Mahkeme siyasi partinin anayasaya aykırılığına karar verir. Parti feshedilir ve yerine kurulacak olan ikame teşkilatlar yasaklanır4. 3.2. AVUSTURYA 1975 tarihli Federal Siyasi Partiler Kanunu’nun 1. maddesi, 3. bendine göre, siyasi partilerin kurulması Federal Anayasa’nın aksini belirrtiği durumlar hariç olmak üzere serbesttir. Siyasi parti faaliyetleri kanunla öngörülmüş olsalar dahi hiçbir sınrlamaya tabi tutulamaz5. Hukuk sisteminde siyasi partilerin kapatılmasına ilişkin olarak herhangi bir yasal düzenlemeye yer verilmeyen Avusturya’da, çalışmamız açısından önem taşıyan bir partiye değinilecektir. Bu önem aşağıda da belirtildiği gibi, Avrupa Birliği’nin politik bir yaptırım uygulayarak müdahalede bulunmasından kaynaklanmaktadır. • Avusturya Özgürlük Partisi (FPÖ) Avusturya Özgürlük Partisi (Freiheitliche Partei Österreichs-FPÖ) 1956 tarihinde Avusturya’nın 1938’de Hitler Almanyası tarafından ilhakından sonra “Seyyss-Inquart nasyonal sosyalist hükümetinde görev alan Anton Reinthaller tarafından kurulmuştur. Alman 4 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu talep “Judicial Procedures to ban Political Parties”, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=7250, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) 5 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Avusturya’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=20102, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 10 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 yanlısı bir parti olan FPÖ daha ziyade SPÖ (Sosyal Demokrat Parti) ve ÖVP’nin (Christian Democratic Austrian People’s Party- Avusturya Hristiyan Demokrat Halk Partisi) sosyalistmuhafazakâr (socialist-clerical) koalisyon hükümetlerinden rahatsızlık duyan kişilerin oluşturduğu bir parti görünümündedir. Parti içerisinde genellikle uzlaşamayan liberal ve milliyetçi olmak üzere iki parti grubu göze çarpmaktadır. Esasında radikal bir parti olmayan FPÖ, buna rağmen Nazi yanlısı ve Avusturya’nın büyük germen kültürel topluluğu dahilinde olmasını arzu eden kişiler için de çekim merkezi olmuştur. Günümüz itibariyle partiye genel olarak popülist, aşırı sağcı ve göçmen karşıtı görüşlere sempati duyan kitleler oy vermektedir. FPÖ’nün milliyetçilik vurgusu, dünya genelinde atipik liberal bir parti olarak algılanmasına neden olmuştur. Bununla birlikte, parti 1979 yılında dünya genelinde liberal partilerin örgütlediği Liberal Enternasyonal’e üye olmuştur. Temel ideolojisi, devlet iktidarının güçlenmesine karşın bireysel özgürlüklerin korunmasıdır. Bu bağlamda FPÖ, eşitlik için sosyal sınıflar arasındaki mücadeleyi merkezine alan sosyalizme karşıdır, serbest teşebbüsün özendirilmesi ve devletin ekonomik rolünün sınırlı olması gerekliliği benimsenmiştir. Parti 1956-1983 yılları arasında % 5.0 ile 7.7 arasında değişen oy oranları ile ancak sınırlı bir muhalefeti mümkün kılacak şekilde parlamentoda temsil imkanı bulmuştur. Sonraki yıllarda liberal kanadı zayıflayan parti, SPÖ ile yapılan anlaşma ile seçim kanunlarındaki revizyon neticesinde öncelikle parlamentoda üye sayısını arttırmış ve nihayet 1983-1986 yılları arasında FPÖ, SPÖ ile birlikte çalkantılı geçen ve siyasi krizlerin eksik olmadığı üç yıllık koalisyon hükümetini yürütmüştür. 1986 yılında partinin milliyetçi grubundan olan Jörg Heider başkanlığa seçilmiştir. Heider’in yaklaşımı yukarıda bahsedilen germen kültürel topluluğu özlemini çağrıştırmış ve tartışmalara yol açmıştır. O dönemde Avusturya’nın ideolojik deformasyon içerisinde bulunduğunu söyleyen Jörg Heider, giderek milliyetçi çevrelerin sempatisini kazanmaya başlamış ve 1989 yılında ilk defa ülkenin iki büyük partisine (SPÖ ve ÖVP) alternatif olarak Carinthia Bölgesi yerel seçimlerini kazanıp bölge valisi olmuştur. Daha sonra ülke tarihinde ilk kez bir vali hakkında SPÖ ve ÖVP tarafından verilen güvensizlik önergesinin kabulüyle Heider görevden alınmıştır. Daha sonra yine 1991 yerel seçimlerinde başarılı olmuş ve iki büyük partiye alternatif olabileceğini kanıtlamıştır. 1993 yılında partinin liberal grubundan ayrılan beş üye Liberal Forum Partisi’ni (The Liberal Forum-Das Liberale Forum) kurmuşlardır. Söz konusu parti de aynı şekilde Liberal Enternasyonal’e üye olmuş ve partinin Heider’in klasik Avrupa liberal anlayışıyla uyuşmayan eylemleri nedeniyle bertaraf edilmesi görevini yükleneceği umut edilmiştir, ancak TBMM Araştırma Merkezi 11 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 soğuk savaşın sona erdiği dönemden ilk defa ikinci parti unvanını aldığı 1999 seçimlerine kadar Jörg Heider başkanlığındaki FPÖ giderek halk desteğini arttırmıştır.6 • ÖVP- FPÖ Koalisyonu ve Avrupa Birliği Müdahalesi 1999 parlamento seçimlerinde % 27 oy oranıyla FPÖ, seçimlerden en fazla oyu alan ikinci parti olarak çıkmıştır. Merkez sağ partisi ÖVP, hükümeti kurmak için gerekli çoğunluğa FPÖ ile koalisyon yaparak ulaşmış ve Avrupa Birliği’nden gelen tüm baskılara rağmen hükümet 3 Şubat 2000’de kurulmuştur. Avrupa Birliği koalisyonun kurulacağına ilişkin açıklamalar üzerine derhal 31 Ocak 2000 tarihinde, dönem başkanlığını yürüten Portekiz Başbakanı marifetiyle ve diğer 13 üyenin katılımıyla bir bildiri yayınlamıştır. Bildiride; 14 üye ülke, FPÖ’nün içerisinde yer alacağı herhangi bir hükümet olması halinde Avusturya’dan politik düzeyde hiçbir resmi görevliyi kabul etmeyecek Uluslararası kuruluşlardaki mevkilere aday olan Avusturya vatandaşları desteklenmeyecek Avrupa Birliği başkentlerindeki Avusturya Büyükelçileri sadece teknik düzeyde kabul edilecek kararları alınmıştır. Benzer biçimde Avrupa Parlamentosu’da derhal toplanarak Avusturya’yı benzer biçimde uyarmıştır. Avrupa Komisyonu, üye devletlerin endişelerini paylaşmakla beraber, Avusturya’nın üyeliğinin halihazırda zarar görmeyeceği, ancak kişisel haklar ve azınlık haklarına bir zarar gelmesi durumunda yaptırımların gündeme gelebileceğini açıklamıştır.7 Tüm bu gelişmeler neticesinde Jörg Heider istifa etmiştir. Avrupa Birliği’nin ilk politik yaptırımlarına maruz kalan Avusturya’da birliğe olan halk desteği de bu olay neticesinde sekteye uğramıştır. 2002 Kasım seçimlerinde tekrar koalisyon hükümeti içerisinde yer alan FPÖ’nün bu tarihten sonra popülaritesi azalmıştır. Parti 2005 yılında ikiye ayrılmıştır. Heider ve partinin diğer önde gelen isimleri FPÖ’den ayrılarak BZÖ’yü (Avusturya’nın Geleceği Đçin Birlik Partisi) kurmuşlardır. FPÖ adı altında siyasete devam 6 Library of Congress, “Country Studies”, http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query, (Erişim Tarihi: 21/03/2008) Illias Bantekas, “Austria, the European Union and 2(7) of the UN Charter”, The American Society of International Law, http://www.asil.org/insights/insigh40.htm, (Erişim Tarihi: 21/03/2008) 7 TBMM Araştırma Merkezi 12 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 eden diğer grup ise Heinz-Christian Strache başkanlığında siyasi faaliyetlerine devam etmektedir.8 3.3. BELÇĐKA Belçika hukukunda siyasi partilerin kapatılmasını öngören herhangi bir düzenleme bulunmamakta ve konu dernek kurma özgürlüğü kapsamında değerlendirilmektedir9. 3.4. DANĐMARKA Siyasi partilerin ve siyasi nitelikli derneklerin kapatılmaları ile ilgili genel hükümler, Danimarka Anayasası’nın 78. maddesinde düzenlenmiştir. Bir siyasi partinin kapatılması istemiyle mahkeme önünde dava açma yetkisi Savcılık makamına aittir. Bu durumda ceza muhakemesi usulü uygulanır. Bunun yanında, bir siyasi partinin kapatılmasında yeterli derecede menfaati olduğunu kanıtlayan herkes bu davayı açabilir, bu halde hukuk muhakemesi usulü uygulanır. Dava öncelikle, siyasi parti/siyasi nitelikli derneğin veya yönetim kurullarının merkezlerinin bulunduğu yer ilk derece mahkemesinde açılır. Bu mahkeme tarafından verilen karar kural olarak, Yüksek Mahkeme ve Anayasa Mahkemesi’nde temyiz edilebilir. Đlk derece mahkemesi de davayı doğrudan Yüksek Mahkeme’ye havale edebilir10. 3.4. ESTONYA Siyasi Partiler Kanunu’nun 4. maddesi’ne göre, Estonya’nın Anayasal düzeni ve toprak bütünlüğünü zor kullanarak değiştirme yönünde amaç ve faaliyetlere sahip olan veya bu amaç ve faaliyetlerin Ceza Kanunu’nu başka bir şekilde ihlal ettiğine hükmedilen partiler yasaklanmıştır. Aynı kanunun 12. Maddesine göre “Bu siyasi partilerin faaliyetlerine, Anayasa Mahkemesi Usul Kanunu’na uygun olarak son verilir”. 8 Katinka Barysch, “The Austrian EU Precidency and the Future of the Constitutional Treaty”, Centre for European Reform, 24 Ocak 2006, http://www.cer.org.uk/pdf/briefing_austrian_presidency_24jan06.pdf, (Erişim tarihi: 21/03/2008) 9 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Belçika’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19531, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) 10 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Danimarka’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19572, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 13 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 Estonya Yüksek Mahkemesi hem temyiz mahkemesi hem de anayasa mahkemesi olarak görev yapmaktadır. 32. maddeye göre Siyasi partinin yasaklanması için Yüksek Mahkeme’ye başvurma yetkisi, Hükümete aittir. Yargıtay’dan talepte bulunabilir. Yargıtay böyle bir kararı tüm üyelerinin hazır bulunduğu bir oturumda verebilir. Eğer bir siyasi parti Konvansiyonda garanti altına alınan bir özgürlüğü veya hakkı ihlal ederse, Yüksek Đdari Mahkeme (Danıştay) Genel Kurulunca mali desteği azaltılabilir. Mahkemeden bunu, Senato ve Temsilciler Meclisinin konudan sorumlu denetim komisyonunun en az üçte bir üyesi isteyebilir11. 3.5. FĐNLANDĐYA Finlandiya’da siyasi partinin kapatılmasını isteme hakkı, Đçişleri Bakanı, savcı veya bir parti üyesine aittir. Bu yöndeki başvuru, partinin kurulu olduğu yer Bölge Mahkemesi’ne yapılır (örneğin Genel Bidayet Mahkemesi). Bölge Mahkemesinin kararı, Đlk Derece Temyiz Mahkemesinde, Temyiz Mahkemesinin kararı da Yargıtay’da temyiz edilebilir12. 3.6. FRANSA Fransa’da siyasi partiler dernek statüsündedir. Siyasi partilerle ilgili olarak, derneklerin hüküm altına alındığı 1 Temmuz 1901 tarihli kanun ve 4 Ekim 1958 tarihli Anayasa’nın 4. maddesi uygulanacaktır. Bu maddeye göre “Siyasi partiler ve siyasi alanda faaliyet gösteren diğer örgütlenmeler oy hakkının kullanılmasına katkıda bulunurlar. Kurulmaları ve faaliyetlerinde serbest olan bu oluşumlar ulusal egemenlik ve demokrasi ilkelerine riayet etmekle yükümlüdürler” Dernekler ülke çapında veya beli bir bölgede, sürekli şekilde faaliyet göstermek üzere kurulmak durumundadırlar13. 1 Temmuz 1901 tarihli kanuna göre derneklerin kurulmasında serbesti ilkesi geçerli olup herhangi bir yerden izin alma ya da önceden bildirimde bulunma şartı söz konusu değildir. Đsteyen herkes bir derneğe üye olmakta serbesttir, hiç kimse üye olmaya zorlanamayacağı gibi, üye olduğu bir dernekten istediği zaman ayrılma hakkından 11 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Estonya’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19811, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) 12 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Finlandiya’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19703, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) 13 Ministére Des Affaires Etrangéres, “Les partis politiques en France”, http://www.ambafrance-us.org/fr/aaz/partis_politiques.pdf, (Erişim Tarihi: 02.04.2008) TBMM Araştırma Merkezi 14 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 yoksun bırakılamaz. Yine bu kanunda derneklerin, ancak kanuna aykırı amaçlara sahip oldukları ve devletin toprak bütünlüğüne ya da cumhuriyet ilke ve değerlerine karşı bir saldırı olarak değerlendirilen faaliyet içinde bulundukları gerekçesiyle, mahkeme kararıyla kapatılacakları hükme bağlanmıştır. Hukuken dernek statüsünde olan siyasi partilerin kapatılmalarında da aynı usul uygulanacaktır. Ayrıca 10 Ocak 1936 tarihli muharebe grupları ve özel milisler hakkında kanun, kamu düzeni ve demokrasiyi ihlal eder nitelikte faaliyetlere sahip olduğuna hükmedilen derneklerin, bir Bakanlar kurulu kararnamesiyle kapatılmalarına olanak tanımaktadır. Kanunda kamu düzeni ve demokrasinin ihlali kapsamına giren fiiller yedi madde olarak sayılmıştır. Bunlar; 1. cadde ve sokaklarda silahlı gösterilerin yapılmasını teşvik etmek, 2. askeri nitelikteki kendi teşkilat yapısını ve örgütlenmesini muharebe grubu ve özel milis niteliğinde gösteren, 3. Ulusal toprak bütünlüğünü bozmayı amaçlamak, 4. Eylemleriyle cumhuriyetçiliğe dayalı kanuniliğin muhafazası için gerekli tedbirlere zarar verme eğilimi içinde olmak, 5. düşmanla işbirliği yapmak suçundan yargılanmış kişilerin bir araya getirilmesini amaçlamak veya işbirliği yapmayı teşvik etmek, 6. sahip olunan etnik köken, milliyet, ırk veya dine bağlı olarak belli bir kişi veya kişi topluluğuna karşı ayrımcılık, kin ve şiddete yol açacak şekilde fikir ve teoriler ileri sürüp, propaganda yapmak, 7. Fransa topraklarında veya yurtdışında terörist eylemler gerçekleştirmek amacını güden faaliyetler içinde olmak, Đdari nitelikteki bu cezaya ek olarak, Ceza Kanunu’nun 431-15, 431-17 ve 431-18. maddeleri, bu kanunda yasaklanan fillerin işlenmesinde veya tekerrüründe herhangi bir şekilde yer alan kişiler de cezalandırılmasını öngörmektedir14. 14 Loi du 10 janvier 1936 sur les groupes de combat et milices privées, http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=LEGITEXT000006071030&dateTexte=20080404, (Erişim Tarihi: 02.04.2008) TBMM Araştırma Merkezi 15 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 3.7. HĐNDĐSTAN Hindistan anayasasında siyasi partilere ilişkin özel bir hüküm bulunmamaktadır. 1951 tarihli Halkın Temsili Kanununun (Representative of The People’s Act )29/A maddesine göre; kendisini siyasi parti olarak seçim kuruluna kaydettiren her türlü kurum ve yapılar siyasi parti sayılmaktadır. Maddenin devamında ise parti olarak kayıt altına alınmak için gerekli belge ve işlemler belirtilmiştir. Aynı kanunun 29/B ve 29/C maddelerinde ise siyasi partilere maddi yardımlar ve sınırları belirtilmiştir ancak siyasi parti yasaklarına ilişkin herhangi bir hükme yer verilmemiştir.15 Bununla birlikte 1980 tarihli Ulusal Güvenlik Kanunu (National Security Act)16 kapsamında olmayan Kashmir ve Jammu Bölgelerine ait 1978 tarihli Kamu Güvenliği Yasası (Public Security Act) gereğince, söz konusu bölgesel hükümetler terör eylemlerinin yaygınlaşması ve ulusal güvenliğin tehlikede olduğu gerekçesiyle herhangi bir yargı kararı olmaksızın bu terör eylemlerine karışan partileri kapatma yoluna gitmektedir. Örneğin, Hindistan Maocu Komünist Parti (Communist Party of India-Maoist) ve buna bağlı 7 organizasyon Kashmir’de 157 kişinin öldürülmesi olayından sorumlu tutularak 01.01.2005 tarihinde kapatılmıştır.17 3.8. HOLLANDA Hollanda Medeni Kanunu’nun 20. maddesi siyasi partiler de dahil olmak üzere tüzel kişileri yasaklamayı mahkemeler için mümkün hale getirmektedir. Mahkeme, umumi huzur bozma durumlarında böyle bir karar alabilir. Medeni Kanun’daki normal prosedür uygulanır. Bu prosedür için savcı başvuru yapar18. 15 Ministiry of Law and Justice of India, “Representation of The People’s Act 1951”, http://lawmin.nic.in/legislative/election/volume%201/representation%20of%20the%20people%20act,%201951.p df, (Erişim Tarihi: 20.03.2008) 16 The Gazette of India, http://www.mha.nic.in/acts-rules/National_Security_Act1980.pdf, (Erişim Tarihi: 20.03.2008) 17 Syed Amin Jafri, “AP home minister says ban covers CPI-Maoist and seven frontal organisations”, http://in.rediff.com/news/2005/aug/17ap2.htm, (Erişim Tarihi: 20.03.2008) 18 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Hollanda’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=20015, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 16 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 3.9. ĐNGĐLTERE Đngiltere’de siyasi partilerin kapatılmasını öngören yasal bir düzenleme bulunmamaktadır. 2000 yılında çıkarılan Siyasi Partiler, Seçim ve Referandum Hakkında Kanun’a kadar siyasi partilerin bir sicile kaydolmaları da öngörülmemiştir. Bu kanunla siyasi partiler için getirilen sicile kayıt zorunluluğu, partilerin seçimlere katılabilmeleri için bir ön şart olup, bununla asıl amaçlanan ise partilerin mali kaynaklarının ve harcamalarının düzenleme altına alınması ve mali denetime tabi tutulmasıdır. Bu kanunda, kayıt işleminin oluşturulacak bir Seçim Komitesi’nin nezaretinde yürütüleceği öngörülmüş fakat bir siyasi partinin kayıt yaptırabilmesi için, herhangi bir demokratik koşulun yerine getirilmesi şart koşulmamıştır. Kanun ayrıca siyasi partilerin mali düzenlemeleri hakkında bildirim yapmalarına hükmetmiş, ama yine bu yükümlülüğü yerine getirmeyen partinin kaydının silineceğinden bahsetmemiştir. Kanunun ihlali halinde, siyasi partiler için para cezası, parti üyeleri için parti faaliyetlerinden men cezası verileceği öngörülmüştür19. 3.10. ĐSPANYA 6/2002 sayılı Siyasi Partiler Kanunu’nun 10. maddesinde, bir siyasi partinin kapatılması için iki yargı yolu öngörülmüştür: Bunlardan birincisi partinin Ceza Kanunu’nda tanımlanan bir suçu işlemesi halinde verilecek olan cezai nitelikli yasaklama veya kapatma kararıdır. Bu durumda yargılama yetkisi genel mahkemeye aittir ve bu nitelikte bir kararın alınması için başvuruda bulunmaya, sözkonusu suç fiilinden zarar gören kişi, kamu savcısı ve menfaat sahibi diğer ilgililer yetkilidir. Đkinci durumda ise partinin faaliyetleri ve teşkilat yapısıyla, temel demokrasi ilkelerini sürekli biçimde ihlal edip özgürlüklere dayalı sistemin ortadan kaldırılması veya kullanılmasının imkansız hale getirilmesi halinin mevcut olmasında verilecek hukuki nitelikli yasaklama veya kapatma kararı söz konusudur. Bu kararın alınması için başvuruda bulunmaya Hükümet ve kamu savcısı yetkilidir. Temsilciler Meclisi ve Senato’nun Hükümeti bu başvuruyu yapmaya ne şekilde zorlayacağı, uygulanack usul Başkanlık Divanı tarfından belirlenir. Siyasi Partiler Kanunu’nun 9. maddesi, hangi faaliyetlerin bu kapsama gireceğini belirtmiştir20. 19 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Đngiltere’nin verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=26367, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) 20 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Đspanya’nn verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19467, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 17 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 Buna göre; Madde 9: Siyasi partiler faaliyetlerini serbestçe yürütürler. Faaliyetlerinde demokratik ilkelere ve insan hakları alanında ifade olunan anayasal değerlere saygı göstermekle yükümlüdürler. Anayasal çerçevede kendilerine tanınmış olan işlevlerini, demokratik biçimde ve çoğulculuğa tam saygı çerçevesinde geliştirirler. Bir siyasi parti, faaliyetinin demokratik ilkeleri çiğnemesi, bu faaliyetiyle özellikle özgürlükler rejimini zayıflatmak veya yok etmek veya demokratik sistemi, aşağıdaki hareketlerden birini ciddi biçimde yinelemek suretiyle işlemez duruma getirmek veya ortadan kaldırmak amacını gütmesi halinde yasadışı ilan edilecektir. Kişilerin yaşamına veya bütünlüğüne karşı girişilen suikastları veya kişilerin ideolojisi, dini, inançları, ırkı, cinsiyeti veya cinsel eğilimi nedenleriyle dışlanmasını veya onlara eziyet edilmesini savunmak, haklı bulmak veya göstermek suretiyle temel hak ve özgürlükleri sistematik olarak ihlal etmek. Siyasi hedeflere varılması veya demokrasi, çoğulculuk ve siyasi özgürlüklerin kullanılması için gerekli koşulların yok edilmesi amacıyla şiddeti körüklemek, geliştirmek veya meşru göstermek. Terör örgütlerinin eylemlerini, anayasal düzeni ortadan kaldırmak veya nüfusun geneline veya toplumdaki bazı kişi ve gruplara veya kamu kuruluşlarına yönelik terör ortamı yaratarak kamu barışını bozmak veya terörün doğurduğu şiddet, korku ve genel sindirmenin etkisini artırmak amacıyla siyasi olarak desteklemek ve tamamlamak. Bir siyasi partinin aşağıda sıralanan hareketlerden birini tekrarlaması veya birden çoğunu yapması halinde, yukarıda sıralanan koşulların gerçekleştiği sonucuna varılacaktır: Terörizme açıkça veya ima yoluyla siyasi destek vermek (siyasi hedeflere varılması amacıyla terör eylemlerini, hoş veya önemsiz göstermek… suretiyle meşrulaştırmak). Şiddet eylemine, çatışma kültürüne dayalı program ve faaliyetlerle eşlik etmek,… buna karşı çıkanları nötralize veya izole etmek. Yönetim kurullarına veya seçim listelerine, terörizmden mahkum olmuş ve terörizmi kamuoyu önünde kınamamış kişileri dahil etmek… Parti faaliyetlerinde terörizmin sembol ve mesajları veya terörizmle özdeşleşen işaretleri kullanmak… Siyasi partilere yasal olarak tanınan haklardan, teröristleri veya onlara destek verenleri yararlandırmak. TBMM Araştırma Merkezi 18 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 Terörizmle bağlantılı olan veya terörü ve teröristleri destekleyen birim ve gruplarla sistematik olarak işbirliği yapmak. Yukarıdaki fıkra kapsamındaki birim ve gruplara, yönetiminde bulundukları kurumlardan ekonomik veya herhangi bir yardımda bulunmak. Terörist eylemleri veya bunları gerçekleştiren veya bunlara destek verenleri ödüllendiren… faaliyetleri geliştirmek veya bu tür faaliyetlere katılmak. Terörizmi ve şiddet ortamına bağlı sosyal itaatsizlik ve korkutma hareketlerini himaye etmek21. Parlamento’nın her iki kanadı, verecekleri bir teklifle Hükümeti bu başvuruda bulunmaya zorlayabilir. Buna yönelik usul, 3.11. ĐSVEÇ Đsveç’te, Anayasa statüsüne sahip 4 temel kanun vardır ve bu kanunlar ülke yönetimi için temel kaynak sağlarlar; Hükümet Belgesi, Veraset Kanunu, Basın Özgürlüğü Kanunu ve Đfade Özgürlüğü Temel Kanunu. Hükümet Belgesi’nin ilk bölümüne göre; Madde 1: “Đsveç’te tüm devlet yetkisi halktan kaynaklanır. Đsveç demokrasisi ifade özgürlüğü ile evrensel ve eşit oy hakkı üzerine kurulmuştur. Bu amaç temsili ve parlamenter rejim ile yerel hükümetler aracılığıyla gerçekleştirilir. Devlet yetkisi kanun ile uygulanır.” Alıntılanan maddeden de görülebildiği gibi, ifade özgürlüğü Anayasanın özünde yer almaktadır. Hazırlık çalışmalarında kanun koyucu bu madde ile öncelikli ve en önemli olarak siyasi görüş ve fikirlerin korunmasını öngörmüştür. Hükümet Belgesi’nin 2. bölümünün birinci maddesinde vatandaşların temel hak ve özgürlükleri sayılmaktadır: Madde1: “Tüm vatandaşlar kamu kurumları ile olan ilişkilerinde aşağıdaki hak ve özgürlüklerden yararlanırlar: 1. Đfade özgürlüğü: haberleşme ve düşünce, fikir ve duyguları sözlü, resimli, yazılı veya başka şekillerde ifade etme özgürlüğü; 2. Bilgi Edinme Hakkı: Bilgiye ulaşma özgürlüğü 21 Akın Özçer, Çoğul Đspanya: Anayasal Sistemi ve Ayrılıkçı Terörle Mücadele Modeli, Đmge, Ankara, 2006, ss.413-444. (aktaran, Yağmur Şen, “Herri Batasuna” hakkında bilgi notu, Araştırma Merkezi Müdürlüğü intranet sayfası, http://10.5.10.31/uplFiles/File_73.pdf) TBMM Araştırma Merkezi 19 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 3. Toplanma Özgürlüğü: Bilgi amaçlı ya da fikirlerin ifadesi ya da benzer amaçlı veya sanatsal çalışmaların sunumu amaçlı toplantılar düzenleme ve katılma özgürlüğü; 4. Gösteri Özgürlüğü: kamuya açık alanlarda gösteri düzenleme veya katılma özgürlüğü; 5. Dernek Kurma Özgürlüğü: Özel veya kamusal amaçlarla dernek kurma özgürlüğü; Đbadet Etme Özgürlüğü: Kişinin tek başına ya da başkaları ile birlikte dini inancının gereklerini yerine getirebilme özgürlüğü. […]” Burada, kamu kurumları karşısında gerçek kişilerin kullanabilecekleri hak ve özgürlükler sayılmaktadır. Dolayısıyla bir siyasi parti temel hak ve hürriyetleri kullanamaz. “Kamu kurumları” kavramı, gerçek kişilerin üzerinde kamu gücünü yasal olarak kullanabilen tüm kamu otoritelerini ifade etmektedir. 2. bölümde sayılan hak ve özgürlüklerin istisnaları vardır. 12. maddeye göre, birinci maddede birden beşe kadar sayılan hak ve özgürlükle kanun ile sınırlanabilir ancak böyle bir sınırlamanın kapsamı dardır. Sınırlamalar, ancak demokratik bir toplumda kabul edilebilir amaçlarla uygulanabilir. Ek olarak, sınırlama, amaç için gerekli olanın ötesine geçmemeli ya da “demokrasinin esaslarından biri olan düşünce özgürlüğüne bir tehdit oluşturacak kadar uzun sürmemelidir”. Ayrıca, madde açıkça “münhasıran siyasi, dini, kültürel ya da diğer benzer fikirler zemininde sınırlama yapılamaz.” hükmünü içermektedir. Son cümle Hükümet Belgesi’nde belirtilen genel ayrımcılık yasağını içermektedir. Hususi fikirler temelinde ayrımcılığın korunması amaçlanmıştır. Hiç kimsenin münhasıran fikirleri nedeniyle temel hak ve özgürlüklerinin sınırlanmaması toplumun temel ilkesidir. Ayrımcılık ile ilgili diğer maddeler 2. bölümün 15. ve 16. maddelerinde bulunabilir. 2. bölüm 13. madde ise ifade özgürlüğünün sınırlandırılmasında geri kalan olasılıkları belirtmektedir. Đfade ve bilgi edinme özgürlüğü ülkenin güvenliği, malların ulusal temini, kamu düzeni ve güvenliği, bireyin itibarı, özel hayatın kutsallığı ve suçun önlenmesi ve kovuşturulması ile ilgili olarak sınırlanabilir. Sınırlamaların yargılanması hakkında Madde “siyasi, dini, mesleki, bilimsel ve kültürel mevzularda ifade ve bilgi edinme özgürlüğünün mümkün olan en geniş şekilde kullanımı için özel dikkat gösterilmelidir.” hükmünü getirmektedir. Kısaca, Anayasa kanun koyucu ya da bir kamu otoritesi tarafından vatandaşın münhasıran siyasi fikirleri nedeniyle temel hak ve hürriyetlerinin sınırlandırılamayacağını ifade etmektedir. Dolayısıyla aynı hüküm bir siyasi parti için de geçerli olup siyasi partilerin yasaklanması mümkün değildir. Bu açıdan, siyasi partilerin yasaklanması hakkındaki yasal süreçlerle ilgili sorunun cevabı bulunmamaktadır. TBMM Araştırma Merkezi 20 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 “Ulusal ya da etnik gruplara karşı tahrik” Ulusal, etnik ya da benzeri gruplara karşı hakaret ifadesi Ceza Kanunu’nun 16. bölümü 8. kısmına göre cezalandırılır. Bu, ırkçı söylemlerin, siyasi bir fikir ifade etse dahi, cezalandırılacağı anlamına gelir. Bununla birlikte, esas olarak cezalandırılan siyasi fikirler değildir, fakat belli gruplara karşı yapılan hakaret ifadeleri bu grupları küçük düşürmekte ve toplumda istenmeyen etkiler doğurmaktadır. Mer’i hukuka göre Nasyonel sosyalizm ile ilgili siyasi sembollerin taşınması da suç dahilindedir. Kısım 8; “Alenen ya da iletişim araçları ile, ulusal, etnik ya da benzeri grupları ırk, renk veya etnik köken veya dini inanç bakımından aşağılayan ya da tehdit edenler ulusal ya da etnik gruba karşı tahrik suçundan en çok iki yıla kadar hapis cezasına ya da, suç ikinci derecede önemli ise, para cezasına mahkum edilirler. (Kanun, 1988:835)” Ceza Yasası’nın 29. bölümünün 2. kısmı da ayrıca işlenen suçta ırksal saikleri ağırlaştırıcı sebep olarak görmektedir: “Kısım 2 Ceza tayininde, aşağıdaki ağırlaştırıcı sebeplere, her bir suç tipine uygulanacak şekilde, özellikle dikkat edilir: […] 7. kişi, etnik grup ya da benzer grupları ırk, renk, ulusal ya da etnik köken, dini inanç ya da benzer nedenlerle mağdur etmek saiki22.” 3.12. ĐTALYA Đtalya’da siyasi partilerin bağımsız olarak ele alındığı bir “siyasi partiler kanunu” mevcut değildir. Siyasi partilere ilişkin hükümler Đtalyan Medeni Kanunu’nda yer almaktadır. (36 ve 42. maddeler) 1943 yılında Đtalyan Faşist Partisi kapatılmış ve daha sonra Đtalya Anayasası’nın geçici 12. maddesi ile söz konusu partinin herhangi bir ad veya biçim altında yeniden açılması yasaklanmıştır. Bu yasakla ilgili olarak 20.06.1952 tarih ve 645 sayılı bir uygulama yasası da mevcuttur. Bu yasada: “..siyasal mücadelenin bir aracı olarak güç kullanmayı yüceltmek, güç kullanma tehdidinde bulunmak veya güç kullanmak, Anayasa’da güvence altına alınan özgürlükleri bastırmak, demokrasiyi ve kurumlarını, 22 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Đsveç’in verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19979, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 21 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 mukavemet hareketinin değerlerini karalamak, ırkçı politikalar geliştirmek veya adı geçen partiye özgü ilke, olay ve yöntemleri yüceltmeye yönelik bir etkinlik yürütmek veya faşizmi öven gösteriler yapmak suretiyle faşist 23 partiye özgü antidemokratik amaçların izlenmesi” yasaklanmaktadır. AĐHM ise yukarıdaki düzenlemeye ilişkin kararında, bu nitelikteki yasağın kamu güvenliği ve başkalarını hakkını koruma amacı bakımından gerekli olduğuna karar vermiştir.24 Đtalya’da yukarıda anılan sebeplerden herhangi bir partiye kapatma davası açılırsa genel ceza mahkemeleri yetkilidir ve suç re’sen kavuşturulur. Basit yargılama usulü tercih edilir. 3.13. LĐTVANYA Litvanya’da, siyasi partiler diğer tüzel kişiler gibi Medeni Kanunda düzenlenen genel prosedüre göre tasfiye edilebilirler. Kamu yararını korumak adına savcı, tüzel kişinin faaliyetlerini soruşturma hakkına sahiptir. Savcı, mahkemeden, tüzel kişinin ya da yönetim organlarının ya da bunların üyelerinin hukuka uygun davranıp davranmadıklarını araştıracak olan uzmanlar atamasını isteyebilir. Olayda, uzmanlar, tüzel kişinin faaliyetlerinin hukuka aykırı olduğu sonucuna ulaşırlarsa, ve mahkeme bu sonuca katılırsa, tarafların ve önemli kamu kuruluşlarının fikirlerini de alarak tüzel kişinin faaliyetlerini düzenleyen kurallara göre tüzel kişiyi tasfiye edebilir. Tüzel kişinin faaliyetlerinin soruşturulmasına yönelik başvuru, bu tüzel kişinin kayıtlı bulunduğu yerdeki bölge mahkemesine yapılır. Başvuru ancak bir davacının tüzel kişiye (yönetim organına) hukuka aykırı faaliyetlerini belli bir süre zarfında sonlandırmasını talep etmesinden sonra yürürlüğe girer. Başvuru üzerine tarafları dinleyen mahkeme tüzel kişinin faaliyetlerinin soruşturulması ile ilgili bir karar verecek ya da başvuruyu reddedecektir. Mahkeme, tüzel kişinin faaliyetlerini inceleyerek yazılı bir rapor hazırlayacak olan ve Medeni Kanunda belirtilen önlemleri almaya yönelik kuralları belirleyecek konumda olan uzmanları bağımsız kişilerden seçer. 23 Fazıl Sağlam, “Siyasi Partiler Kanunu’nda Uluslararası Standartlara Uygunluk Sağlamak için Yapılması Gereken Değişiklikler”, Anayasa Yargısı Dergisi, http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/anayargi/saglam.pdf, s. 233. (Erişim Tarihi: 20/03/2008) 24 A.k., s.234. TBMM Araştırma Merkezi 22 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 Uzmanları atamadan önce mahkeme, taraflara atamalarında uzlaşmaya varmaları konusunda bir teklif yapmak zorundadır. Bir uzlaşma sağlanırsa, mahkeme, tarafların ortaklaşa seçtiği uzmanı atar aksi takdirde taraflarca hazırlanan listeden kendi takdirine göre uzmanlar atar. Uzman sayısı, tüzel kişinin faaliyetlerine yönelik soruşturmanın kapsamına göre mahkeme tarafından belirlenir. Uzmanlar, tüzel kişinin belgelerini inceleyebilir; üyeleri, yönetim organlarının üyeleri ve çalışanları ile birlikte soruşturma döneminde tüzel kişinin üyesi, yönetim organlarının üyesi ve çalışanları olan kişileri de sorgulayabilirler. Uzmanın talimatıyla tüzel kişi malvarlığının incelenmesi imkanını sağlamalıdır. Hakim, taraflara bildirmeden uzmanlara gerekli faaliyetlerde bulunma ve diğer kamu kurumlarından belge ve bilgi alma hakkı veren bir karar verebilir. Uzmanların haklarını kullanmalarının engellendiği durumlarda mahkeme, polise kendilerine yardımcı olmaları konusunda talimat verebilir. Uzmanların raporunun ve yönergelerinin alınması üzerine bölge mahkemesi, bunların birer kopyasını taraflara gönderir ve söz konusu rapor ile yönergeleri görüşüp bir karar verecek olan mahkemeyi toplar. Bölge mahkemesinin kararı temyiz edilebilir. Litvanya Anayasa Mahkemesi, temyiz mahkemelerinin hukuk davalarında verdikleri kararların tek temyiz mercii gibi davranmaktadır. Hukuk Usulü Kanunu’na göre ilk derece mahkemelerindeki hukuk davaları genellikle tek hakimle görülür. Bununla birlikte ilk derece mahkemesi başkanı davanın karmaşıklığını göz önünde bulundurarak üç yargıçtan oluşan bir kurul oluşturabilir. Litvanya Anayasa Mahkemesinde heyet genelde üç yargıçtan oluşur. Bununla birlikte karmaşık davalar, yedi yargıçla görülmekte ve ya hukuk davalarının usulüne göre ele alınmaktadır. 3.14. MACARĐSTAN 1989 tarihli kanunun 14.(2)maddesi’ne göre, hukuk ihlalinin söz konusu olduğu hallerde savcı parti aleyhine bir girişimde bulunur. Bu girişim bir sulh mahkemesinin ya da asliye mahkemesinin yetkisi içerisindedir25. 25 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Macaristan’ın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19573, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 23 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 3.15. POLONYA Siyasi partiler ile ilgili 27 Haziran 1997 tarihli Kanunun 1.maddesinin 2.paragrafına göre bir partinin faaliyette bulunması ve haklarını kullanması, Varşova Bölge Mahkemesi tarafından tutulan sicile kayıtlı olmasına bağlıdır. Bu yüzden, sicilden silme ile ilgili bir mahkeme kararı siyasi partinin faaliyetlerine yasak getirebilir. Kanunun 45. maddesinin 2.fıkrasına göre aynı zamanda siyasi partinin mahkemenin kararı ile bir tasfiye memuru tarafından tasfiyesi de gündeme gelebilir. Siyasi bir partinin sicilden silinmesi iki durumda söz konusu olabilir. Bunlardan ilki yukarda bahsedilen kanundan kaynaklanan yükümlülüklerin yerine getirilmemesi ile ilgilidir. Parti, malları ile ilgili değişiklikleri, kayıtlı adresindeki değişikliği, partiyi dışarıda temsil eden yetkili organlarındaki değişiklikleri ve maddi yükümlülüklerini 14 gün içinde sicile geçirilmek üzere mahkemeye bildirmek zorundadır. Bunların karşılanmadığı durumlarda mahkeme, partinin yetkili bir organını açıklama yapmaya ya da 3 aydan kısa olmayan bir süre zarfında eksik bilgileri vermeye çağırır. Kanunun 20. maddesine göre bu sürenin boşa geçirilmesi, mahkemeye, partiyi sicilden silme yetkisi verir. Siyasi bir partiyi sicilden silme kararının söz konusu olduğu ikinci durum, Anayasa Mahkemesinin, partinin anayasaya aykırı amaçlarını ya da faaliyetlerini ele aldığı davanın sonucunda meydana gelmektedir. Anayasanın 11. maddesine göre siyasi partiler ancak gönüllülük ve eşitlik esaslarına göre kurulabilir ve devlet politikalarını sadece demokratik yöntemlerle etkileyebilirler. Aynı şekilde, Anayasanın 13. maddesine göre parti programlarında totaliter yöntemlere, Faşist, Nazist ve Komünist eylemlere yer veren; ırksal ve etnik kine dayalı, devlet politikalarında şiddete dayalı ve ya yapılarında ve üyeliklerinde gizliliği kabul eden partiler kurmak yasaktır. Bu kriterlere göre, Anayasa Mahkemesi, siyasi bir partinin amaçlarını ya da faaliyetlerini Anayasaya aykırı bulabilir. Bu durumda, siyasi partiler ile ilgili sicili tutan Varşova Bölge Mahkemesi, siyasi partinin anayasal düzenlemelere aykırı değişikliklere gittiğine kanaat getirirse Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Anayasanın 191.maddesinin 1. paragrafında sayılan kişiler de böyle bir başvuruyu yapmaya yetkilidirler. Bunlar; Polonya Cumhurbaşkanı, Sejm Başkanı, Senato Başkanı, Başbakan, 50 milletvekili ya da 30 senatör, Yargıtay ve Danıştay Başkanları ile Başsavcıdır. TBMM Araştırma Merkezi 24 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 Siyasi bir partiyi sicilden silme kararı Varşova Bölge Mahkemesi tarafından verilir. Bu usuller dava esasları dışında kalır ve bu yüzden karar jürinin katılmadığı tek kişiden oluşan mahkemelerce verilir. Siyasi partilerin amaçlarının ya da faaliyetlerinin Anayasaya uygunluğunun tespitine yönelik kararlar, sadece Anayasa’da belirtilen kişilerin talebi üzerine Anayasa Mahkemesi tarafından verilir. Böyle bir karar, en az 9 yargıcın bir araya gelmesi ile oluşan mahkeme tarafından verilebilir. Varşova Bölge Mahkemesi, önündeki siyasi bir partinin sicilden silinmesi ile ilgili davada, davaya bakan hakim karar veremeyecek durumda ise dava mahkemenin başka bir dairesindeki hakime verilebilir. Öte yandan, Anayasa Mahkemesi ile ilgili olarak, bir partinin amaçları ya da eylemlerinin konusu olduğu bir dava, mahkemenin tam birleşimi halinde görülür. En az 9 yargıç ile tam birleşim sağlanabildiğinden bir hatta iki üyenin yokluğu mahkemenin karar vermesini engellemez26. 3.16. PORTEKĐZ 28/82 sayılı Anayasa Mahkemesi Kanunu Madde 9: ilgili yasal düzenlemelere dayanarak, siyasi partilerin kapatılıp, faaliyetten men edilmelerine karar verme yetkisi Anayasa Mahkemesi’ne aittir. Madde 10: Anayasa Mahkemesi, 64/78 sayılı kanun uyarınca bir teşkilatın faşist ideoloji benimsemiş olduğuna ve bu sebeple lağvedilmesine karar verebilir. 2/2003 sayılı Siyasi Partiler Kanunu’nun 18. maddesi uyarınca Anayasa Mahkemesi, Cumhuriyet Savcılığı’nın talebi üzerine, aşağıdaki hallerde siyasi partilerin faaliyetlerine son verilmesine karar verir: Silahlı veya askeri, ırkçı veya faşist ideolojiye sahip bir parti, örgüt niteliğinde olmak; Üye sayısının beş binin altında olması; Birbirini izleyen altı yıl boyunca hiçbir genel seçim (en az üçüncü derece seçim bölgesi için bile olsa) veya idari yerel seçimlerde (belediye meclisinin beşte biri için bile olsa) aday göstermemek; Merkezi teşkilatta görevli üst düzey yetkililerine ait listelerin altı yıldan daha fazla bir süredir güncellenmemesi; 26 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Polonya’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19654, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 25 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 Birbirini takip eden üç yıl boyunca devlet sübvansiyonu alan siyasi partilerin, yapmakla mükellef oldukları bildirimin - her yıl bir önceki yıla ait mali hesaplara dair bildirim- yapılmaması; Madde 42: Cumhuriyet Savcısı’nın talebi üzerine bir siyasi partinin kapatılması hakkındaki müzakereler genel kurul halinde yürütülür. Üyelerinin çoğunluğunun hazır bulunmasıyla oyçokluğuyla karar verilir27. 3.17. ROMANYA Anayasa Madde 40: Bir siyasi parti veya örgütün, siyasi çoğulcuk, hukuk devleti ilkesi, Romanya’nın egemenlik, birlik ve beraberliğini ihlal eder nitelikteki amaç veya eylemleri, anayasaya aykırılık teşkil eder. 47/1992 sayılı Anayasa Mahkemesi’nin Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Madde 11: Anayasa Mahkemesi, aşağıdaki konularda bağlayıcı nitelikte karar vermeye ve istişari nitelikte görüş oluşturmaya yetkilidir: (f) bir siyasi partinin amaç ve eylemlerinin anayasaya aykırılık oluşturduğu yönündeki iddiaları karara bağlamak. Madde 39: (1) Anayasa Mahkemesi, bir siyasi partinin faaliyet ve amaçlarının anayasaya aykırılı olduğu yönündeki iddiaları karara bağlar. (2) Bir siyasi partinin, amaç ve eylemlerinin anayasaya aykırılık teşkil ettiğini ileri sürme yetkisi, Temsilciler Meclisi ve Senato Başkanları ile Hükümete aittir. Temsilciler Meclisi ve Senato Başkanları bu yetkilerini, ancak Temsilciler Meclisi ya da Senato’da oyçokluğuyla verilmiş bir karara dayanarak kullanabilirler. (3) Bu yöndeki bir iddia mutlaka gerekçeli olmalı ve bu gerekçenin dayandırıldığı kanıtlar da iddiayla birlikte sunulmalıdır. Madde 40: (1) Anayasaya aykırılık iddiasının karara bağlanması için Anayasa Mahkemesi Başkanı, hakimlerden bir tanesini, raportör olarak atar. Raportör hakim, bu yöndeki iddiayı kanıt olarak gösterilen belgelerle birlikte söz konusu siyasi partiye bildirir ve partinin Anayasa Mahkemesine, savunma müzekkeresi ve ilgili delilleri sunması için bir tarih belirler. (2) Anayasa Mahkemesinin kararı, raportör hakimin hazırladığı rapor ve sunulan deliller temel alınarak, anayasaya aykırılık iddiasında bulunan taraf ile amaç ve eylemlerinin 27 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Portekiz’in verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=20103, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 26 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 anayasaya aykırılık oluşturup oluşturmadığı sorgulanan siyasi parti ve Cumhuriyet Savcısı’na gereken çağrı yapılması üzerine verilir. (3) Anayasaya aykırılık iddiasında bulunan Parlamento kanadını - Temsilciler Meclisi veya Senato- özel olarak belirlenmiş bir kişi, Hükümeti Adalet Bakanı temsil eder. Söz konusu siyasi partinin temsili ise o partiyi Yüksek Temyiz ve Adalet Mahkemesi’nde temsil etme yetkisini haiz bir avukat tarafından yerine getirilir. (4) Mahkemenin kararı kesin olup, bu karar karşı herhangi bir kanun yoluna başvurulamaz. Madde 41: (1) Bir siyasi partinin amaç ve eylemlerinin anayasaya aykırı olduğuna, Anayasa’nın 40. maddesinde düzenlenen sebeplere bağlı olarak hükmedilir. (2) Anayasa Mahkemesi’nin bu yöndeki kararı, söz konusu siyasi partinin siyasi partiler tüzüğünden silinmesi için Bükreş Belediye Mahkemesi’ne bildirilir. Madde 51: (1) Anayasa Mahkemesi anayasaya aykırılık iddiasını, mevcut kanunlar dairesinde ve üyelerinin üçte ikisinin katılımı ile müzakere eder. Hüküm, aksi öngörülmedikçe, tüm üyelerin hazır bulunmasıyla ve oyçokluğuyla verilir28. 3.18. SLOVAKYA 85/2005 sayılı Siyasi Partiler Kanunu Madde 2: “Siyasi partilerin karar, program ve faaliyetleri, Anayasaya, kanunlar ve diğer yasal düzenlemeler ile uluslararası antlaşmalara aykırı olamaz”. Madde 17: “Cumhuriyet Savcısı, 2. maddeyi ihlal eden siyasi partiler hakkında kapatma kararı alınmasını isteyebilir.” Siyasi partilerin kapatılmasına karar verme yetkisi Anayasa Mahkemesi’ne aittir. Uygulanacak usulü, Hukuk Muhakemeleri Usulü Kanunu düzenlenmiştir. Mahkeme karar vermeden önce partinin mal varlığını inceler ve malvarlığının tasfiyesine karar verebilir. Bu durumda, masrafları bu malvarlığından karşılanmak üzere parti üyesi olamayan bir kişi, kayyım olarak atanır. Nihai hüküm, Đçişleri ve Maliye Bakanı’na da bildirilir. Söz konusu siyasi partinin kaydı, Đçişleri Bakanı tarafından siyasi partiler sicilinden silinir29. 28 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Romanya’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19812, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 27 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 4. ÇEŞĐTLĐ ÜLKELERDE KAPATILAN SĐYASĐ PARTĐLER 4.1. ALMANYA Đkinci Dünya savaşı sonrasında, savaştan mağlup çıkan Almanya’da yaygınlaşan denazification (nazi akımını kökünden kazıma) akımı doğrultusunda, 1949 yılında Nazi Partisi resmi olarak kapatıldı30. 1952 yılında SPR (Sozialistische Reichspartei Deutschlands) Federal Anayasa Mahkemesi tarafından kapatıldı31. 1956 yılında, Alman Federal Anayasa Mahkemesi, KPD (Kommunistische Partei Deutschlands)’yi kapattı. Parti üyeleri 1968 yılında, günümüzde de varlığını sürdüren DKP (Deutsche Kommunistische Parte)’yi kurdular32. 4.2. ĐTALYA Benito Mussolini tarafından kurulan Partito Nazionale Fascista; (PNF) 24 Haziran 1943’te Pietro Badoglio’nun hükümeti tarafından kapatıldı33. 4.3. BELÇĐKA Nisan 2004’te Belçika’daki Ghent Temyiz Mahkemesi, Vlaams Blok (VB, Flaman Blok) Partisi’nin Belçika yasalarına ırkçılık ve yabancı düşmanlığı bağlamında aykırı davrandığına karar vererek partiyi bir suç organizasyonu olarak nitelendirilmiştir34. Temyiz edilen kararı Belçika Yüksek Mahkemesi 9 Kasım 2004 tarihinde onadı. Onama kararına göre VB Partisi ırkçı unsurları programından çıkartacak ve 40,000 Euro’luk 29 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Slovakya’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19819, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) 30 Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Nazi Party” http://en.wikipedia.org/wiki/Nazi_Party (Erişim Tarihi: 19.03.2008) 31 Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Socialist Reich Party” http://en.wikipedia.org/wiki/Socialist_Reich_Party (Erişim Tarihi: 19.03.2008) 32 Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Communist Party of Germany” http://en.wikipedia.org/wiki/Communist_Party_of_Germany (Erişim Tarihi: 19.03.2008) 33 Wikipedia, The Free Encyclopedia, “National Fascist Party” http://en.wikipedia.org/wiki/National_Fascist_Party (Erişim Tarihi: 19.03.2008) 34 “Today we were executed. But we will rise” Vlaams Blok Resmi Web Sitesi, http://www.vlaamsblok.be/site_engels_index.shtml (Erişim Tarihi: 19.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 28 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 para cezası ödeyecekti. Parti Lideri bu karar neticesinde partiyi feshedip, Vlamms Belang adıyla yeni bir parti kurdu35. 4.4. ĐSPANYA Đspanya Yüksek Mahkemesi, 17 Mart 2003 tarihinde oybirliğiyle ETA’nın siyasi kolu Batasuna’nın kapatılmasına hükmetmiştir. Bu hüküm uyarınca, Herri Batasuna- Euskal Herritorok- Batasuna isimleriyle bilinen partinin siyasi partiler kütüğündeki kaydı silinecektir.36 5. SĐYASĐ PARĐLERĐN KAPATILMASI KONUSUNDA VENEDĐK KOMĐSYONU TARAFINDAN BENĐMSENEN ĐLKELER Venedik Komisyonu, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından , anayasal konularla ilgilenmesi için öngörülüp 1990 yılında kurulan bağımsız uzmanlardan oluşan bir komisyondur. Venedik Komisyonu, öncelikle kendisiyle işbirliği içerisinde olan ülkelere yönelik olarak siyasi partilerin yasaklanması konusunda yaptığı araştırmalara dayandırdığı ilk raporunu, 1998 yılında “Siyasi Partilerin Yasaklanması ve Benzer Yaptırımlar Raporu” adıyla kabul etmiştir.37 Bu çalışmanın ardından bir dizi alt komisyon çalışmalarının sonunda Venedik Komisyonu 10-11 Aralık 1999 tarihinde "Siyasi Partilerin kapatılması ve Benzer Yaptırımlar Rehberi" adlı raporu kabul ederek, Parlamenterler Asamblesine ve Genel Sekreterliğe havale etmiştir. Bu raporda kabul edilen ilkeler aşağıda belirtilmiştir38: 1. Üye devletler herkesin, siyasi parti çatısı altında örgütlenme hakkı olduğunu kabul etmelidirler. Bu hak, siyasi görüş sahibi olmayı ve resmi makamların müdahalesi ve sınırlamaları olmaksızın bilgi edinme ve aktarma hakkını da kapsar. Siyasal partiler için öngörülen sicile kayıt zorunluluğu kendi çinde bu hakkın ihlali olarak değerlendirilemez. 35 Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Vlaams Blok”, http://en.wikipedia.org/wiki/Vlaams_Blok, (Erişim Tarihi: 19.03.2008) 36 Konu ile ilgili detaylı bilgi hakkında bkz. EK 3 38 European Commission for Democracy Through Law (Venıce Commıssıon), “Guidelines On Prohibition and Dissolution Of Political Parties and Analogous Measures Adopted by the Venice Commission at its 41st Plenary Session”, http://www.osce.org/documents/odihr/2004/09/3661_en.pdf, (Erişim Tarihi:20.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 29 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 2. Yukarıda sözü edilen temel kişi hak ve özgürlüklerinin siyasi partilerin faaliyetleri yoluyla getirilecek her türlü sınırlama, olağan ve olağanüstü hallerde, Avrupa Đnsan Hakları Sözleşmesi ve diğer uluslararası sözleşmelere uygun olmalıdır 3. Siyasi partilerin yasaklanması veya kapatılmaya zorlanması, şiddet kullanılmasını teşvik eden veya anayasada güvence altına alınmış hak ve özgürlükleri ihlal ederek demokratik anayasal düzeni yıkmak amacıyla şiddete başvuran partiler için söz konusu olabilir. Anayasanın değiştirilmesi amacını gütmek tek başına parti kapatma için yeterli bir neden teşkil etmez. 4. Bir siyasi parti bütün olarak, parti tarafından siyasal/kamusal çerçevede ve parti faaliyetlerinde yetkilendirilmemiş parti üyelerinin işlem ve eylemlerinden sorumlu tutulamaz. 5. Geniş kapsamlı bir tedbir olarak siyasi partilerin yasaklanması ve kapatılması yoluna, azami sınırlamayla başvurulmalıdır. Yetkili merciye yasaklanma veya kapatılma için başvuruda bulunulmadan once, hükümet ve diğer devlet kurumları, sözkonusu ülke koşullarını da dikkate alarak, partinin hür demokratik düzene ve kişi hak ve çzgürlükleri için gerçek bir tehlike teşkil edip etmediğini ve eğer ediyorsa bu durumun daha başka bir tedbirle giderilip giderilemeyeceğini değerlendirmelidirler. 6. Bir siyasi partinin kapatılması veya kendisini feshetmeye zorlanması ancak yetkili mahkemenin anayasaya aykırılık sebebiyle, orantılılık ilkesi göz önünde bulundurularak bu yönde vereceği bir kararla mümkündür. Bu karar, parti üyelerinin değil, partinin kendisinin işlem ve faaliyetleriyle anayasaya aykırılığı oluşturduğu konusunda yeterli delil bulunması halinde verilebilir. 7. Bir siyasi partinin kapatılması veya yasaklanması, Anayasa Mahkemesi veya benzer düzeyde bir üst mahkemenin aleniyet, adil yargılanma ve diğer temel ilkelere uygun şekilde gerçekleştireceği muhakeme sonucunda alınacak karar üzerine mümkündür. 6. SONUÇ Siyasi partilerin kapatılması konusunun, başta ülkemiz olmak üzere çeşitli ülkelerdeki yürürlükte bulunan mevzuat bakımından ele alındığı bu çalışmada, incelenen yasal düzenlemelerin hemen hepsinde görülen ortak özellik, kapatma kararını alma yetkisinin, Anayasa Mahkemesi veya benzer statüde bir yüksek yargı organına ait olduğudur. Ayrıca, kapatma yönünde karar alınması için başvuruda bulunma hakkının da, bazı ülkelerde farklı düzenlemeler olmakla birlikte, savcılara ait olmasının yasal düzenlemeler arasındaki ortak hükümlerden olduğu görülmüştür. TBMM Araştırma Merkezi 30 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 7. KAYNAKÇA BANTEKAS, Illias, “Austria, the European Union and 2(7) of the UN Charter”, The American Society of International Law, http://www.asil.org/insights/insigh40.htm, (Erişim Tarihi: 21.03.2008) BARYSCH, Katinka, “The Austrian EU Precidency and the Future of the Constitutional Treaty”, Centre for Eurpean Reform, http://www.cer.org.uk/pdf/briefing_austrian_presidency_24jan06.pdf, (Erişim tarihi: 21.03.2008) BOZDAĞ, Muhammed, Türkiye’de Siyasi Parti Kapatma, Nobel, Ankara, 2004. ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu talep “Judicial Procedures to ban Political Parties”, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=7250, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Avusturya’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=20102, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Belçika Federal Parlamentosu’nun verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19531, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Danimarka parlamentosu Folketinget’in verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19572, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 31 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Estonya parlamentosu Riigikogu’nun verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19811, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Finlandiya’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19703, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Hollanda’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=20015, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Đngiltere’nin verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=26367, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Đspanya’nn verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19467, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Đsveç’in verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19979, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Macaristan’ın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19573,(Erişim Tarihi: 17.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 32 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Polonya’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19654, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Portekiz’in verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=20103, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Romanya’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19812, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) ECPRD - European Centre for Parliamentary Research and Documentation, 692 no.lu “Judicial Procedures to ban Political Parties” talebine Slovakya’nın verdiği cevap, https://ecprd.secure.europarl.europa.eu/ecprd/getfile.do?id=19819, (Erişim Tarihi: 17.03.2008) European Commission for Democracy Through Law (Venıce Commıssıon), “Guidelines on Prohibition and Dissolution of Political Parties and Analogous Measures Adopted by the Library of Congress, “Country Studies”, http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query, (Erişim Tarihi: 21/03/2008) Loi du 10 janvier 1936 sur les groupes de combat et milices privées, http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=LEGITEXT000006071030&dateText e=20080404, (Erişim Tarihi: 02.04.2008) Ministére Des Affaires Etrangéres, “Les partis politiques en France”, http://www.ambafrance-us.org/fr/aaz/partis_politiques.pdf, (Erişim Tarihi: 02.04.2008) TBMM Araştırma Merkezi 33 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 Ministry of Law and Justice of India, “Representation of the People’s Act 1951”, http://lawmin.nic.in/legislative/election/volume%201/representation%20of%20the%20people %20act,%201951.pdf, (Erişim Tarihi: 20.03.2008) ÖZÇER, Akın, Çoğul Đspanya: Anayasal Sistemi ve Ayrılıkçı Terörle Mücadele Modeli, Đmge, Ankara, 2006. SAĞLAM, Fazıl, “Siyasi Partiler Kanunu’nda Uluslararası Standartlara Uygunluk Sağlamak Đçin Yapılması Gereken Değişiklikler”, Anayasa Yargısı Dergisi, http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/anayargi/saglam.pdf, (Erişim Tarihi: 20/03/2008). Siyasi Partiler Kanunu Metinleri, (Türkiye-Federal Almanya-Portekiz), TBMM Basımevi, 1982, s.89-90 (aktaran: Ahmet Yıldız, “Bazı Arupa Ülkelerinde Siyasi Parti Kapatma ile Đlgili Düzenlemeler”, Kütüphane ve Dökümantasyon Müdürlüğü Araştırma Servisi, 1997. SYED, Amin Jafri, “AP home minister says ban covers CPI-Maoist and seven frontal organisations”, http://in.rediff.com/news/2005/aug/17ap2.htm, (Erişim Tarihi: 20.03.2008) ŞEN, Yağmur, “Herri Batasuna” hakkında bilgi notu, Araştırma Merkezi Müdürlüğü intranet sayfası, http://10.5.10.31/uplFiles/File_73.pdf) (Erişim Tarihi: 19.03.2008) TEZĐÇ, Erdoğan, Anayasa Hukuku, 12. bs., Beta, Ankara, 2007. The National Security Act, The Gazette of India, http://www.mha.nic.in/acts-rules/National_Security_Act1980.pdf, (Erişim Tarihi: 20.03.2008) “Today we were executed. But we will rise” Vlaams Blok Resmi Web Sitesi, http://www.vlaamsblok.be/site_engels_index.shtml (Erişim Tarihi: 19.03.2008) Venice Commission at its 41st Plenary Session”, http://www.osce.org/documents/odihr/2004/09/3661_en.pdf, (Erişim Tarihi:20.03.2008) Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Nazi Party” http://en.wikipedia.org/wiki/Nazi_Party (Erişim Tarihi: 19.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 34 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Socialist Reich Party” http://en.wikipedia.org/wiki/Socialist_Reich_Party (Erişim Tarihi: 19.03.2008) Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Communist Party of Germany” http://en.wikipedia.org/wiki/Communist_Party_of_Germany (Erişim Tarihi: 19.03.2008) Wikipedia, The Free Encyclopedia, “National Fascist Party” http://en.wikipedia.org/wiki/National_Fascist_Party (Erişim Tarihi: 19.03.2008) Wikipedia, The Free Encyclopedia, “Vlaams Blok”, http://en.wikipedia.org/wiki/Vlaams_Blok (Erişim Tarihi: 19.03.2008) TBMM Araştırma Merkezi 35 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 EK 1. TÜRKĐYE’DE KAPATILAN SĐYASĐ PARTĐLER (ĐLGĐLĐ KARAR REFERANSLARI)39 Kullanılan Partinin Kapatma AYM Esas AMKD Referans Açık Adı Kararı ve Tarihi Sayıları 15.10.1968 E.968/31; ĐÇP Đşçi-Çiftçi Partisi TĐÜP Karar Cilt ve Sayfası Tarih ve Sayfası 6, 243-245 30.12.1968/13088 9, 72-80 06.01.1972/14064 9, 80-131 06.01.1972/14064 9, 3-71 14.01.1972/14072 K.968/44 Türkiye Đleri Sayı, Yayımlandığı RG 24.06.1971 Ülkü E.1971/2; K.1971/2 Partisi TĐP Türkiye 20.07.1971 Đşçi Partisi MNP Milli E.1971/3; K.1971/3 10.01.1972 Nizam E.1971/1; K.1971/1 Partisi BAP Büyük 19.02.1972 Anadolu E.1972/1; Bulunamamıştır 28.03.1973/14490 K.1972/1 Partisi TEP Türkiye 08.05.1980 Emekçi E.1979/1; 18, 3-45 26.07.1980/17059 20, 345-374 15.10.1984/18546 27(2), 885-969 28.01.1992/21125 28(2), 673-694 24.04.1994/21208 K.1980/1 Partisi HP Huzur 25.10.1983 Partisi TBKP Türkiye E.1983/2, K.1983/2 16.07.1991 Birleşik E.1990/1; K.1991/1 Komünist P CHP SP Cumhuriyet 24.09.1991 E.1990/2; Halk Partisi K.1991/2 Sosyalist Parti 39 10.07.1992 E.1991/2; Bulunamamıştır 25.10.1992/21386 K.1992/1 Muhammed Bozdağ, Türkiye’de Siyasi Parti Kapatma, Nobel, Ankara, 2004, s. 257-258 TBMM Araştırma Merkezi 36 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler HEP Halkın 14.07.1993 Mart 2008 E.1992/1; 29(2), K.1993/1 1200 E.1993/1; 30(2), 841-935 14.02.1994/21849 E.1993/2; 30(2), 09.08.1994/22016 K.1993/3 936-1038 E.1992/2; 30(2), K.1994/1 1039-1060 E.1993/3; 30(2), K.1994/2 1061-1229 E.1994/1; 31(2), K.1994/3 1016-1024 E.1993/4; 33(2), K.1995/1 548-637 E.1995/1; 33(2), K.1996/1 638-726 E.1996/1; 34(2), K.1997/1 678-761 E.1996/2; 33(2), K.1997/2 727-760 E.1997/1; 34(2), Partisi K.1998/1 762-1145 Demokratik 26.02.1999 E.1997/2; 37(2), Kitle K.1999/1 719-921 Emek 924- 18.08.1993/21672 Partisi ÖZDEP Özgürlük 23.11.1993 ve K.1993/2 Demokrasi Partisi STP Sosyalist 30.11.1993 Türkiye Partisi YP Yeşiller 10.02.1994 Partisi DEP Demokrasi 16.06.1994 Partisi DP Demokrat 13.09.1994 Parti SBP Sosyalist 19.07.1995 Birlik 10.04.1994/21901 30.06.1994/21976 15.02.1995722203 22.10.1997/23148 Partisi DDP Demokrasi 19.03.1996 ve Değişim 23.10.1997/23149 Partisi EP Emek 14.02.1997 Partisi DRP Diriliş 18.02.1997 Partisi RP DKP Refah 16.01.1998 26.06.1998/23384 18.07.1997/23053 22.02.1998/23266 22.11.2001/24591 Partisi TBMM Araştırma Merkezi 37 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler FP Fazilet 22.06.2001 Partisi HADEP Halkın 13.03.2003 Demokrasi Mart 2008 E.1999/2; 37(2), 05.01.2002/24631 K.2001/2 922-1552 E.1999/1; Bulunamamıştır 19.07.2003/25173 K.2003/1 Partisi EK 2. TÜRKĐYE’DE KAPATILAN SĐYASĐ PARTĐLER (KARAR GEREKÇELERĐ)40 Kullanılan Referans Partinin Açık Adı Kapatma Kararı Kararın Gerekçesi Tarihi ĐÇP Đşçi-Çiftçi Partisi 15.10.1968 Đhtara rağmen kongresini yapamadı TĐÜP Türkiye Đleri Ülkü 24.06.1971 Partisi Đhtara rağmen aykırılıkları gideremedi TĐP Türkiye Đşçi Partisi 20.07.1971 Bölücülük MNP Milli Nizam Partisi 10.01.1972 Laikliğe aykırı eylemler BAP Büyük Anadolu 19.02.1972 Partisi Đhtara rağmen mevzuatını düzeltemedi TEP Türkiye Emekçi 08.05.1980 Bölücülük 25.10.1983 Laikliğe aykırı Partisi HP Huzur Partisi program 40 A.g.k, s. 261-263 TBMM Araştırma Merkezi 38 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler TBKP Türkiye Birleşik Mart 2008 16.07.1991 Bölücülük 24.09.1991 Kapatılan partinin Komünist Partisi CHP Cumhuriyet Halk Partisi devamı olması SP Sosyalist Parti 10.07.1992 Bölücülük HEP Halkın Emek Partisi 14.07.1993 Bölücülük ÖZDEP Özgürlük ve 23.11.1993 Bölücülük ve kısmen Demokrasi Partisi STP Sosyalist Türkiye laiklik 30.11.1993 Bölücülük 10.02.1994 Đhtara rağmen Partisi YP Yeşiller Partisi hesabını süresinde veremedi DEP Demokrasi Partisi 16.06.1994 Bölücülük DP Demokrat Parti 13.09.1994 Đhtara rağmen isim ortaklığını gideremedi SBP Sosyalist Birlik 19.07.1995 Bölücülük 19.03.1996 Bölücülük Partisi DDP Demokrasi ve Değişim Partisi EP Emek Partisi 14.02.1997 Bölücülük DRP Diriliş Partisi 18.02.1997 Đki seçime katılmadı RP Refah Partisi 16.01.1998 Laikliğe aykırı odak DKP Demokratik Kitle 26.02.1999 Bölücülük Laikliğe aykırı odak Partisi FP Fazilet Partisi 22.06.2001 HADEP Halkın Demokrasi 13.03.2003 Partisi TBMM Araştırma Merkezi 39 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 EK 3. HERRĐ BATASUNA Kasım 2007 Herri Batasuna Bu çalışma Đspanya’daki ETA terör örgütünün siyasi kanadı olduğu gerekçesiyle 2003 yılında kapatılan Herri Batasuna Partisi hakkında bilgi sunmaktadır Yağmur Şen Uluslararası Đlişkiler Bölümü ui.armer@tbmm.gov.tr Tel:420 66 65 TBMM Araştırma Merkezi 37 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 ÖZET • Herri Batasuna Partisi, Đspanya ve Fransa’da bağımsız bir Bask ülkesi kurmayı amaçlayan ayrılıkçı ETA terör örgütünün siyasi kanadı olarak faaliyet göstermiştir. • Đspanya’da diktatörlükten demokrasiye geçiş süreci yaşanırken 1978 yılında kurulan ve o tarihten yasaklandığı 2003 yılına kadar değişik isimler altında bölgesel seçimlere katılan parti, ETA terör örgütünün kanlı eylemlerinin hiçbirini kınamamış ve ETA amaç ve söylemlerini benimsemiştir. • Đspanya Yüksek Mahkemesi, faaliyetlerinin ETA terör örgütü ile bağlantısı olduğu gerekçesiyle Herri Batasuna Partisini 2003 yılında yasaklamıştır. TBMM Araştırma Merkezi 38 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 ĐÇĐNDEKĐLER Özet ................................................................................................................................i Đçindekiler....................................................................................................................iii Kısaltmalar ...................................................................................................................v 1. Giriş...........................................................................................................................1 2. Bask Milliyetçiliği ve Ayrılıkçı ETA Terörü .........................................................1 3. Bask Bölgesi’ndeki Siyasi Partiler ve Herri Batasuna’nın Kapatılması ............4 4. Sonuç.........................................................................................................................8 5. Kaynakça ..................................................................................................................9 39 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 KISALTMALAR AuB Auto-determinaziaarako Bilgunea/ Otodeterminasyon Partisi EA Eusko Alkartasuna/ Bask Dayanışması ETA Euskadi Ta Askatasuna/ Bask Ülkesi ve Özgürlük ETA-m ...................... Euskadi Ta Askatasuna-militar/ Bask Ülkesi ve Özgürlük-askeri ETA-pmEuskadi Ta Askatasuna-politico militar/ Bask Ülkesi ve Özgürlük- siyasiaskeri HB Herri Batasuna/ Halkçı Birlik PNV Partido Nacional Vasco/ Bask Milliyetçi Partisi PSE Partido Socialista de Euskadi/ Bask Sosyalist Partisi PSOE..........................Partido Socialista Obrero Espaňol/ Đspanya Sosyalist Đşçi Partisi 40 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 1. GĐRĐŞ Đspanya’nın kuzeydoğusu ve Fransa’nın güneybatısı Bask topluluğunun tarihsel yerleşim alanıdır. Basklar, yaklaşık 3 milyon kişiden oluşan bir etnik gruptur ve Đspanya’daki dört Bask eyaletinde (Navarra, Alava, Guipuzcao ve Vizcaya) ve Fransa’nın Bask bölgesinde (Aşağı Navarra, Labourd ve Soule) yaşamaktadır. Bask milliyetçileri bu bölgelerin tarihi Bask ülkesi anlamına gelen “Euskadi”yi oluşturduğunu kabul ederler. Fransa’daki Bask bölgesinin aksine Đspanya’daki Bask bölgeleri belirgin etnik özelliklerin ön plana çıktığı ve bir dizi Bask milliyetçisi örgütlerin bulunduğu sınai açıdan kalkınmış bölgelerdir. Tarihi ve coğrafi koşullar Bask bölgesinin Madrid ile olan iletişimini zorlaştırmış ve Bask bölgesinde milliyetçi fikirlerin ve tepkilerin gelişmesine ve nihayetinde ayrılıkçı teröre dönüşmesinde etkili rol oynamıştır. Ayrılıkçı terör örgütü ETA (Euskadi Ta Askatasuna, Bask Ülkesi ve Özgürlük) Đspanya ve Fransa’daki Bask bölgelerini içine alan tam bağımsız bir ülke kurmak istemektedir. 1978 yılında kurulan Herri Batasuna (Halkçı Birlik), ETA’nın siyasi kanadı olarak faaliyetlerine devam etmiştir. Parti 1998 yılında Euskal Herritorok, 2001 yılında ise Batasuna adlarını almıştır. Batasuna, ETA terörünü kınamama ve ETA’yla bağlantısı olduğu gerekçeleriyle Đspanya’da 2003 yılında yasaklanmıştır. Bu çalışma, Bask milliyetçiliğinin gelişimi ve ETA terör örgütü hakkında bilgi sunduktan sonra Bask bölgesinde faaliyet gösteren milliyetçi ve/veya ayrılıkçı siyasi partiler ve Herri Batasuna Partisi’nin kapatılması hakkında bilgi verecektir. 2. BASK MĐLLĐYETÇĐLĐĞĐ VE AYRILIKÇI ETA TERÖRÜ Bask bölgesinin coğrafi konumu Bask kültürel kimliğinin korunmasına yardımcı olmuştur. Bask dilinin diğer Avrupa dilleriyle hiçbir bağlantısının olmaması Bask etnik kimliğinin farklılığını somut şekilde yansıtmaktadır. Bask dili, Bask toplumunun ancak yarısı tarafından konuşulsa da, bölgede belirleyici bir kültürel faktördür.41 Đktisadi bakımdan Bask bölgesi Đspanya’nın en gelişmiş bölgeleri arasındadır. Bölge 7. yüzyıla kadar giden bir özerk yönetim geçmişine sahiptir. Bask bölgesinin özerk statüsü 19. yüzyıla kadar bölge ve Madrid arasında bir sorun yaratmazken, 1876 yılında Bask özerklik kanunlarının (fueros veya foral sistem) kaldırılması Basklar ve Madrid arasındaki ilişkilerde bir dönüm noktası olmuştur. 41 Ümit Öztürk, “Bask Bölgesi: Đspanya’da Ayrılıkçılık Sorunu”, Dünya Çatışma Bölgeleri, Kemal Đnat v.d. (ed), Nobel, Ankara, 2004, s.220. 41 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 Bask milliyetçiliğinin ortaya çıkmasında üç faktör önemli paya sahiptir. Bunlardan birincisi siyasi nitelikte olup Karlist Savaşlar ve hemen ardından Bask bölgelerine uygulanan foral sistemin önce kapsamının daraltılması (1839-1841), ve sonra yukarıda değinildiği gibi 1876 yılında iptal edilmesidir. Đkinci faktör ekonomik ve sosyal içeriklidir ve Bask bölgesinde yaşanan hızlı sanayileşmeden kaynaklanmaktadır. Sonuncusu ise romantik ve foral sistemci edebiyata dayanan kültürel ve ideolojik faktördür.42 Sabino de Arana, Bask Milliyetçi Partisini, Partido Nacional Vasco (PNV), 1895 yılında kurmuş, tarihi Bask ülkesini tanımlamış, Bask bayrağını tasarlamış, Bask dilinin yayılması ve arındırılması için çalışmış, kısacası Bask milliyetçiliğinin felsefi temelini atmıştır. Bask milliyetçiliği, Alman romantizmi çerçevesinde bir milletin özünü oluşturan unsurların neler olduğunu araştıran ve bu unsurlardan bazılarının keyfi şekilde o milletin temel esaslarını teşkil ettiğini savunan öze dönüşçü milliyetçiliktir. Bölgecilik ve etnik kimliğin üstünlüğüne olan inanış ön plandadır.43 Đspanya’daki baskıcı Franco rejimi döneminde tarihten gelen Bask direniş hareketleri yeniden örgütlenmeye ve Franco iktidarına muhalefet etmeye başlamıştır. 1952 yılında Basklı öğrenciler, Fransa’nın Bask bölgesinde “Ekin” isimli bir dergi çıkararak örgütlenmelerini geliştirmeye başladılar. Franco yönetiminin baskısı, bir dergi etrafında örgütlenen milliyetçi-ayrılıkçı taleplerin 1959 yılında ETA’ya dönüşmesi sonucunu doğurmuştur. Amacına ulaşmak için silahlanma yolunu seçen ETA, 1964 yılında “Bask’ın Muhafazası’ manifestosu ile silahlı mücadeleyi ilan etti ve 1968 yılında ilk kanlı eylemini gerçekleştirdi. Böylece günümüze kadar 900’e yakın insanın ölümüne neden olan ayrılıkçı Bask sorunu da doğmuş oldu. 1968’den başlayarak, Franco’nun 1975 yılındaki ölümüne kadar olan dönemde Madrid’in uyguladığı baskı politikalarının da yardımıyla ETA, yeni üyeler kazanma ve radikal görüşlerini yayma fırsatını elde etti. 1974 yılına gelindiğinde ETA bir bölünme yaşadı. ETA’nın daha radikal unsurları örgütten ayrılarak ETA-m’yi (ETA militar) kurdu. Bu ayrışmadan sonra ETA-m inisiyatifi eline almış ve en kanlı terör eylemlerini gerçekleştirmiştir. ETA-pm (ETA politico-militar), siyaset ve şiddetin değişen oranlarda kullanılmasını savunarak “ikili-yol” yaklaşımını devam ettirdi. ETA-pm, 1979 yılından itibaren kendi terör eylemlerine son vermiş ve üyeleri Bask Sosyalist Partisi (PSE) çatısı altında siyaset yapmaya başlamıştır. 42 Akın Özçer, Euskal Herria: Đspanya Siyasi Tarihinde Bask Milliyetçiliği I. Cilt (1895-1975), Doğan Kitap, Đstanbul, 1999, s.41. 43 A.k., s.55. 42 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 ETA’nın yoğun eylemleri ve Madrid’in misillemelerinin birbirini izlediği bu dönemde örgüt, faşizme karşı direnen bir hareket olduğu imajını yaratmaya çalışırken, gücünü ve kararlılığını göstermek için popüler isimleri kendine hedef olarak seçti.44 Bunlar arasında en dikkat çekeni ise 20 Aralık 1973’de Madrid’de Franco’nun yerine geçecek kişi gözüyle bakılan Başbakan Luis Carero’nun arabasına bomba yerleştirilerek öldürülmesidir. General Franco’nun 1975 yılında ölümü, Đspanya’da demokrasiye geçiş sürecinin başlangıcı oldu. Yeni Kral I. Carlos yerel özerkliklere açık bir politika izlemeye başladı. 1977 yılında genel af ilan edilerek siyasi suçlu olan Basklılar serbest bırakılırken, bölgeye yönelik askeri tedbirlerde yumuşamaya gidildi. Bütün bunlar Basklı ılımlı liderlerin diyaloglarını arttırmasına yol açarken ETA bu diyaloga karşı çıktı ve suikastlarına devam etti. 1978 yılında Madrid’de demokratik yoldan seçilmiş bir parlamento tarafından yeni bir anayasa oluşturuldu. 1979 yılında Đspanyol meclisi yerel özerkliklere yönelik yasa tasarısını kabul ederek ETA’nın üzerinde hak iddia ettiği dört eyaletten Navarra dışında kalan üçüne özerklik statüsü verdi ve 1980 yılında Bask bölgelerinde yerel seçimler yapılarak, yerel bir parlamento oluşturuldu. Bask Milliyetçi Partisi (PNV) ve Bask Sosyalist Partisi (PSE), Đspanya’daki demokratikleşme süreci Bask taleplerinin tümünü karşılamasa da Madrid ile ılımlı diyaloga devam ederken ETA şiddet kullanmaya devam etti. Verilen otonomiyi reddeden ETA tek çözüm olarak Fransa ve Đspanya’daki Bask topraklarında kurulacak bağımsız Bask ülkesi talebini yineledi. Kararlılığını göstermek amacıyla şiddet eylemlerini sıklaştırdı. 1978-1980 tarihlerinde gerçekleştirdiği saldırılarda 240 kişinin ölmesine neden oldu. Diğer yandan da yeni siyasi ortamın özgürlüklerinden faydalanabilmek ve mücadelesini siyasi düzlemde sürdürmek amacıyla 1978’de kendisinin politik kanadı olan Herri Batasuna’yı kurdu. Parti üyelerinin birçoğu eski ETA-m mensubuydu ve ETA’nın hiçbir eylemi Herri Batasuna tarafından kınanmadı. Đspanya’da artan demokratikleşme hareketlerine rağmen ETA şiddet eylemlerini arttırdı. Bask bölgesi temsilcilerinin, Đspanya yönetimi ile otonomi müzakereleri yapması ve kurulan özerk yapının idaresine yapılan seçimler sonucunda PNV-PSE koalisyonunun geçmesi ETA’nın tepkisini çekti. 1980 yılında ETA’nın en kanlı saldırıları yaşandı. Öte yandan, Đspanya’da 1980’li yıllarda başlayan reformlar ETA’nın toplumsal desteğini yavaş yavaş yitirmesine sebep oldu. Herri Batasuna’nın yerel seçimlerde aldığı oy oranları bir bakıma ETA’nın halktan aldığı desteği göstermekteydi.45 44 45 Ümit Öztürk, a.g.k., s.223. A.k., ss.224-225. 43 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 3. BASK BÖLGESĐNDEKĐ SĐYASĐ PARTĐLER VE HERRĐ BATASUNA’NIN KAPATILMASI Bask Bölgesinde faaliyet gösteren siyasi partilerin öncelikli konusu, Bask topraklarının özerkliği/bağımsızlığıdır. Bu amacı güden üç parti arasında PNV, en köklü siyasi partidir. Diğer iki parti, PSE ve Herri Batasuna (Halkçı Birlik, HB) 1970’lerin sonlarında kurulmuş ve aşırı taktikleri PNV’den daha fazla savuna gelmişlerdir. Bu nedenle Bask bölgesindeki milliyetçi oylar üçe bölünse de bu üç parti Bask Bölgesi’ndeki seçimlerde genellikle oyların yarısından fazlasını elde etmişlerdir.46 PNV, kendisini Bask milliyetçiliğinin “sorumlu” partisi olarak takdim etmekte ve mümkün olduğu kadar daha fazla seçmene ulaşmaya çalışmaktadır. PNV bu nedenle örneğin, okullarda eğitim dili olarak Đspanyolca ve Baskça arasında bir tercihi savunmuş ve diğer partilerin aksine sağ-sol ayrımından kaçınmaya çalışmıştır,47 ama Bask milliyetçiliğinin tarihi gelişimi çerçevesinde PNV için özerklik bağımsızlığa ulaşmada bir araç olmuştur.48 HB, bu üç parti arasında en aşırı taktik ve söylemleri benimsemiş siyasi partidir. Bask halkının ilerlemesi için şiddet dahil hiçbir yöntemi dışlamamaktadır.49 PSE, seçilebildiği platformlara katılarak sistemin en iyi şekilde içerden değiştirilebileceğini iddia etmektedir. Ancak Herri Batasuna gibi PSE de, okullarda Bask dilinin zorunlu eğitimini, Bask topraklarından Đspanyol askerlerinin çekilmesini ve kapitalizme karşı bazı önlemlerin alınmasını savunmuştur. Telesforo de Monzon öncülüğünde dört küçük Bask partisi ve radikal bağımsızlar Kasım 1977’de “Alsasua Masası” toplantısı olarak bilinen toplantıda bir araya gelerek platform oluşturmuştur. Halkçı Birlik anlamına gelen Herri Batasuna, bu platform sonucu bir seçim ortaklığı olarak Nisan 1978’de kurulmuştur.50 Herri Batasuna, ETA’nın politikalarını siyasi arenada temsil etmiştir. ETA’nın siyasi kolu olarak tanımlanan parti, 1978 yılında gerçekleştirilen Đspanyol Anayasası referandumuna ve 1979’daki Bask Özerklik Statüsü’nün kabulüne karşı muhalefete öncülük etmiştir. Đspanyol demokrasisini ve siyasi kurumlarına katılımı reddetmesine rağmen HB Bask Bölgesi’nde girdiği seçimlerde %10-20 civarında oy alarak sadece küçük partilerin basit bir toplamı olmadığını ve Bask Bölgesi’nde her türlü 46 Edward Moxon-Browne, “Spain and the ETA: The bid for Basque autonomy”, The Center for Security and Conflict Studies Yayını, No.3284, Mayıs 1996, s. 3. 47 A.k, ss. 3-4. 48 Akın Özçer, Çoğul Đspanya: Anayasal Sistemi ve Ayrılıkçı Terörle Mücadele Modeli, Đmge, Ankara, 2006, s.178. 49 Edward Moxon-Browne, a.g.k., ss.4-5. Paddy Woodworth, Dirty War Clean Hands: ETA, The GAL and Spanish Democracy, CUP, Cork, 2001, s.129. 50 44 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 radikalizm için güçlü bir çekim merkezi olduğunu göstermiştir.51 Kuruluşundan beri ETA ile organik bağı olan ancak öncülüğünü bağımsız radikallerin yaptığı Herri Batasuna, 1983 yılına gelinceye kadar tepeden tırnağa ETA tarafından kontrol edilen bir örgüt haline gelmiştir.52 Kurulduğu tarihten itibaren girdiği seçimlerde %10-20 arasında oy alan Herri Batasuna’nın oy oranları 1990’lı yıllardan itibaren düşüş trendine girdi. Euskal Herritorok (EH) adıyla girdiği 2001 seçimlerinde aldığı sonuçla, 75 üyeli Bask parlamentosunda seçim öncesinde 14 olan temsilci sayısı seçimlerden sonra 7’ye düştü. ETA’nın görüşlerine muhalif olan PNV, 75 sandalyenin 43’ünü kazanırken, ETA muhalifi olan Eusko Alkartasuna (EA) partisiyle bir koalisyon hükümeti oluşturdu.53 Böylece Bask toplumu ETA teröründen ve politik kanadı partilerden desteğini çekerken Bask bölgesindeki demokratik partiler de terörizme karşı işbirliği konusunda ortak tavır almışlardır. Jose Maria Aznar liderliğindeki Madrid yönetimi, EH’yi yasadışı örgüt haline getirilmesinin zeminini hazırlamak üzere yeni bir siyasi partiler yasası üzerinde çalışmaya başladı. Đspanya’da diktatörlük rejiminden sonra kabul edilen Anayasa’da siyasi partilerle ilgili bir madde veya fıkra yoktur. 1978 tarihli Siyasi Partiler Organik Yasası, bir siyasi partinin kapatılmasını ceza kanununun derneklerle ilgili kurallarına bağlamıştır. Bu nedenle, Herri Batasuna, Euskal Herritorok ve yeni adıyla Batasuna gibi şiddet unsuru içeren bir faaliyet yürütmeyen, ancak terör örgütü ile organik bağı bulunan bir siyasi partinin yasadışı ilan edilip yasaklanması kolay değildi. Aznar hükümeti, çıkaracağı yeni yasada siyasi partilerin hangi koşullarda kapatılabileceğini ayrıntılı olarak belirlemek istemiş ve bu konuda ana muhalefet partisi Partido Socialista Obrero Espaňol (PSOE) ile görüşmüş ve Mart 2002 tarihinde ortak bir metin üzerinde anlaşma sağlanmıştır.54 Siyasi Partiler Organik Yasası, Haziran 2002 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Yasa gerekçesinde özetle, halen yürürlükte olan önceki yasanın esas itibariyle siyasi partilerin serbestçe kurulmasına öncelik veren hükümler taşıdığı, siyasi partilerle ilgili diğer düzenlemelerin Seçim Yasası ve Ceza Kanunu’nun ilgili maddeleri gibi normatif metinlerde yer aldığı, aradan geçen yirmi yıllık süre içinde edinilen demokrasi deneyiminin ve meydana gelen terörist eylemlerin siyasi partilerin hukuki statüsünü düzenleyen hükümlerin hem güncelleştirilmesi hem de tek bir metinde birleştirilmesi ihtiyacını ortaya koyduğu belirtilmektedir. Bu bağlamda, özellikle terörizm konusunda, düşüncelerini ve programlarını 51 A.k., s.52. A.k., s.130. 53 Ümit Öztürk, a.g.k., s.227. 54 Akın Özçer, Çoğul Đspanya: Anayasal Sistemi ve Ayrılıkçı Terörle Mücadele Modeli, Đmge, Ankara, 2006, ss.413-444. 52 45 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 kurumsal çerçevede ve demokratik ilkeler temelinde savunan ve geliştiren siyasi partilerle, politikalarını şiddet ve terörle iç içe yaşayarak yürüten kuruluşlar arasındaki farkın net bir şekilde belirlenmesi gereğine dikkat çekilmektedir.55 Yasanın 9. maddesi, siyasi partilerin faaliyetlerine ayrılmıştır ve siyasi partilerin hangi koşullarda yasadışı ilan edileceğini net biçimde ortaya koymaktadır. Madde 9: Siyasi partiler faaliyetlerini serbestçe yürütürler. Faaliyetlerinde demokratik ilkelere ve insan hakları alanında ifade olunan anayasal değerlere saygı göstermekle yükümlüdürler. Anayasal çerçevede kendilerine tanınmış olan işlevlerini, demokratik biçimde ve çoğulculuğa tam saygı çerçevesinde geliştirirler. Bir siyasi parti, faaliyetinin demokratik ilkeleri çiğnemesi, bu faaliyetiyle özellikle özgürlükler rejimini zayıflatmak veya yok etmek veya demokratik sistemi, aşağıdaki hareketlerden birini ciddi biçimde yinelemek suretiyle işlemez duruma getirmek veya ortadan kaldırmak amacını gütmesi halinde yasadışı ilan edilecektir. Kişilerin yaşamına veya bütünlüğüne karşı girişilen suikastları veya kişilerin ideolojisi, dini, inançları, ırkı, cinsiyeti veya cinsel eğilimi nedenleriyle dışlanmasını veya onlara eziyet edilmesini savunmak, haklı bulmak veya göstermek suretiyle temel hak ve özgürlükleri sistematik olarak ihlal etmek. Siyasi hedeflere varılması veya demokrasi, çoğulculuk ve siyasi özgürlüklerin kullanılması için gerekli koşulların yok edilmesi amacıyla şiddeti körüklemek, geliştirmek veya meşru göstermek. Terör örgütlerinin eylemlerini, anayasal düzeni ortadan kaldırmak veya nüfusun geneline veya toplumdaki bazı kişi ve gruplara veya kamu kuruluşlarına yönelik terör ortamı yaratarak kamu barışını bozmak veya terörün doğurduğu şiddet, korku ve genel sindirmenin etkisini artırmak amacıyla siyasi olarak desteklemek ve tamamlamak. Bir siyasi partinin aşağıda sıralanan hareketlerden birini tekrarlaması veya birden çoğunu yapması halinde, yukarıda sıralanan koşulların gerçekleştiği sonucuna varılacaktır: Terörizme açıkça veya ima yoluyla siyasi destek vermek (siyasi hedeflere varılması amacıyla terör eylemlerini, hoş veya önemsiz göstermek… suretiyle meşrulaştırmak). Şiddet eylemine, çatışma kültürüne dayalı program ve faaliyetlerle eşlik etmek,… buna karşı çıkanları nötralize veya izole etmek. Yönetim kurullarına veya seçim listelerine, terörizmden mahkum olmuş ve terörizmi kamuoyu önünde kınamamış kişileri dahil etmek… Parti faaliyetlerinde terörizmin sembol ve mesajları veya terörizmle özdeşleşen işaretleri kullanmak… Siyasi partilere yasal olarak tanınan haklardan, teröristleri veya onlara destek verenleri yararlandırmak. Terörizmle bağlantılı olan veya terörü ve teröristleri destekleyen birim ve gruplarla sistematik olarak işbirliği yapmak. Yukarıdaki fıkra kapsamındaki birim ve gruplara, yönetiminde bulundukları kurumlardan ekonomik veya herhangi bir yardımda bulunmak. Terörist eylemleri veya bunları gerçekleştiren veya bunlara destek verenleri ödüllendiren… faaliyetleri geliştirmek veya bu tür faaliyetlere katılmak. Terörizmi ve şiddet ortamına bağlı sosyal itaatsizlik ve korkutma hareketlerini himaye etmek.56 55 A.k., s.445. 46 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 Yukarıda sayılan suç unsurlarının belirlenmesinde, ilgili siyasi partinin kararları, belgeleri, yetkili organlarının bildirileri ve açıklamaları, üyesi bulunduğu kurumlarda yaptığı öneriler gibi birçok maddi kanıtın değerlendirileceği kaydedilmektedir. Aznar Hükümeti, Siyasi Partiler Yasası kapsamındaki yetkisini kullanarak Batasuna’nın 9. madde uyarınca ETA’nın siyasi kolu olduğu gerekçesiyle yasadışı ilan edilmesi istemiyle Yüksek Mahkeme’ye başvurmadan önce,v başvurusunu güçlendirmek için önce Temsilciler Meclisi’nden bir karar çıkartmak ve karar metnini başvuru yazısına eklemeyi istemiştir. Temsilciler Meclisi, HB, EH ve Batasuna isimleriyle faaliyet gösteren siyasi partinin kuruluşundan bu yana, ETA terör örgütünün varlığını ve eylemlerini meşrulaştıran, Bask bölgesinde bu eylemlerle yaratılan korku havasını pekiştiren politikalar izlediğini ve Siyasi Partiler Yasası’nın 9. Maddesinde sayılan eylemleri gerçekleştirdiğini, o bakımdan yasa uyarınca yasa dışı ilan edilmesi gerektiğini savunan bir kararı Halkçı Parti ve PSOE’nin oylarıyla benimsemiştir. Aznar Hükümeti, bu karara dayanarak, Batasuna’nın ETA’nın siyasi kolu olduğunu birçok örnekle ortaya koyan ve Siyasi Partiler Yasası uyarınca kapatılmasını talep eden başvurusunu, 30 Ağustos 2002 tarihinde Yüksek Mahkeme’ye sunmuştur. Aznar Hükümetinin bu başvurusu üzerine, PNV de anılan yasanın Anayasa’ya aykırı olduğu gerekçesiyle Anayasa Mahkemesi’ne başvurmuştur. Siyasi Partiler Yasası çerçevesindeki bu girişime paralel olarak, Audencia Nacional57 yargıcı Baltazar Garzon da, Ceza Kanunu’nun ilgili hükümlerine dayanarak, Batasuna’nın faaliyetlerinin derhal askıya alınmasını öngören bir prosedürü başlatmıştır. Bu süreç sonucunda Herri Batasuna Partisi kapatılmıştır. 4. SONUÇ Đspanya Yüksek Mahkemesi, Aznar hükümetinin Siyasi Partiler Yasası uyarınca yaptığı başvuruyu değerlendirmiş ve 17 Mart 2003 tarihinde oybirliğiyle ETA’nın siyasi kolu Batasuna’nın kapatılmasına hükmetmiştir. Bu hüküm uyarınca, Herri Batasuna- Euskal Herritorok- Batasuna isimleriyle bilinen partinin siyasi partiler kütüğündeki kaydı silinecektir. Ancak ETA, Batasuna’nın kapatılma olasılığına karşı 15 Şubat 2003 tarihinde “Autodeterminaziorako Bilgunea”, kısaca AuB, adıyla yeni bir siyasi parti kurdurtmuş ve Mayıs ayında yapılacak belediye seçimlerine bu parti adıyla katılmayı öngörmüştür. Ancak, Siyasi Partiler Yasası kapatılan partinin yerine yenisinin kurulması veya daha önce kurulmuş bir partinin kapatılan partinin yerine faaliyete geçmesini yasaya karşı hile olarak 56 57 A.k., ss.446-447. Đspanya’da terör, karşı terör ve yolsuzluklar gibi bazı özel suçlarda yetkili olan özel mahkeme. 47 Siyasi Partilerin Kapaılması Konusunda Türkiye ve Bazı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler Mart 2008 değerlendirmekte ve böyle bir durumun, hakkında kapatma kararı verilen parti açısından, kapatmanın yasal sonuçlarını engellemeyeceğine hükmetmektedir. Böylece, AuB’nin kapatılan Batasuna’nın yasa uyarınca el konulacak mal varlığını edinebilmesi ve onun devamı olarak politika yapması önlenmiştir. Öte yandan, Haziran 2003 tarihinde Lüksemburg’da toplanan AB Adalet ve Đçişleri Bakanları, Đspanya’da yargı kararıyla kapatılan Batasuna’nın terör örgütleri listesine dahil edilmesini onaylamıştır. AB’nin terör örgütleri listesinde yer alan 33 örgütün içinde ETA’nın yanı sıra, beş yan kuruluşu ve taban örgütü bulunmaktadır.58 58 Akın Özçer, Çoğul Đspanya, s.468. 48 Türkiye ve BazıÜlkeledeki Siyasi Partilerin Kapatılmasına Dair Yasal Düzenlemeler Mart 2008 5. KAYNAKÇA MOXON-BROWNE, Edward, “Spain and the ETA: The bid for Basque autonomy”, The Center for Security and Conflict Studies Yayını, No.3284, Mayıs 1996. ÖZÇER, Akın, Çoğul Đspanya: Anayasal Sistemi Ve Ayrılıkçı Terörle Mücadele Modeli, Đmge Kitabevi, Ankara, 2006. ______, Euskal Herria: Đspanya Siyasi Tarihinde Bask Milliyetçiliği I. Cilt (18951975), Doğan Kitap, Đstanbul, 1999. ______, Euskal Herria: Đspanya Siyasi Tarihinde Bask Milliyetçiliği II. Cilt (1976-1999), Doğan Kitap, Đstanbul, 1999. ÖZTÜRK, Ümit, “Bask Bölgesi: Đspanya’da Ayrılıkçılık Sorunu,” Dünya Çatışma Bölgeleri, Kemal Đnat v.d., Nobel Yay., Đstanbul, 2004, ss.219-229. SHABAD, Goldie ve Francisco Jose Llera Ramo, “Political Violence in a Democratic State: Basque Terrorism in Spain,” Terrorism in Context, Martha Crenshaw v.d., Penn. Stata University Pres, 1995, ss. 410-469. WOODWORTH, Paddy, Dirty War Clean Hands: ETA, the GAL and Spanish Democracy, CUP, Cork, 2001. TBMM Araştırma Merkezi