PDF ( 104 ) - İstanbul Üniversitesi

Sosyal Siyaset Konferanslar , Say : 59, 2010/2, s. 133–147.
OSMAN ALACAHAN
134
ABSTRACT
ÇOCU UNU SOKAKTA ÇALI TIRAN A LELER N
SOSYO–EKONOM K PROF ,
TUTUM ve BEKLENT LER
Yrd. Doç. Dr. Osman ALACAHAN*
ÖZET
Bu çal mada, Sivas Merkez lçe’de sokakta çal
lan çocuklar n
ve ailelerinin genel bir profilini ç karmak, ailelerinin sosyo–ekonomik
yap
ve çocu un çal
lmas na ili kin ebeveynin tutumlar n
belirlenmesi amaçlanm r. Ara rma, mevcut durumun tespiti ile
rl tutulmu , çocu un sokakta çal
lmas ndaki nedensel
de kenlerin belirlenmesi ve de kenler aras nda ba nt incelemesine
girilmemi tir.
Çal mada elde edilen bulgular n ba nda, sorunun temelinde
san ld
n aksine sadece ekonomik yetersizlik bulunmad
tespiti
gelmektedir. Sorunun boyutunun geni lemesinde ciddi anlamda bir
itim ve bilinç yetersizli i bulundu u, ebeveynlerin bu yolla özellikle
erkek çocuklar
e itme amac güttükleri, çocuklar na “giri imcilik”
retme, “gözü aç k” ve “i bitiren” niteli i kazand rarak toplumsal
ya amda aktif ve kat mc olmalar
sa lama istekleri oldu u
görülmü tür.
Anahtar Kelimeler: Sokakta Çal
lan Çocuk, Aile, Sivas,
* Ad yaman Üniversitesi, BF, Kamu Yönetimi Bölümü.
THE SOCIO–ECONOMIC PROFILES, ATTITUDES AND
EXPECTATIONS OF THE FAMILIES WHOSE CHILDREN
HAS BEEN EMPLOYED IN STREET WORKS
This study has aimed in drawing a general profile of the children
who has been employed in street works in the Central Town of Sivas
city, and their families; and in determining the socio–economic structure
of the parents and the attitude taken by them on the employment of
their children. The study has been limited to the identification of the
existing situation, and does not attempt to determine the casual
variables in the employment of children at streets, and the relation
between the variables.
The most significant finding obtained in this study is, contrary to
what is belief that the problem is not mainly caused by the economic
poverty. It has been seen that extension of the problem is due to a severe
lack of education and awareness, that the parents has, in this way,
intended to train their male children in particular, and that this is for the
most part caused by the parents' wish to teach their children the
principles of “entrepreneurship” and to make them socially active and
participative rendering them "shrewd" and “go–getter”.
Key Words: Children Employed in Street Works, Family, Sivas,
Çocuk eme inin kullan
n istismar edildi i ve çocu un ki ilik
geli imini, e itim hakk
ihlal eden onu fiziksel, psikolojik tehdit ve
tehlikelere aç k hale getiren riskli çal ma alanlar ndan birisi de sokakt r.
Çocuk i gücünün çal ma hayat nda kullan lmas n bir türü olarak
çocu un sokakta çal
lmas , boyutlar her geçen geni leyen,
ba lang nda büyük ehirlere ait bir olgu niteli i ta rken, günümüzde
hemen her yerle im yerinde görülen bir sorundur. Bu olgunun meydana
gelmesinin ülkelere, kültürlere ve sosyo–ekonomik yap lara göre farkl
gerekçeleri olmakla birlikte, sonuçta bu eylem çal
lan çocu un
fiziksel, psikolojik ve toplumsal geli imini olumsuz etkilemektedir.
ÇOCU UNU SOKAKTA ÇALI TIRAN A LELER N
SOSYO–EKONOM K PROF , TUTUM VE BEKLENT LER
135
Ya anan sorunun temel dinamiklerinden birini ailenin ekonomik
kaynaklar n yetersizli i olu turmaktad r. Sokakta çal an çocuk çe itli
ler yapmakta, aile ekonomisine katk sa lamak için türlü mücadeleler
vermektedir (Zeytino lu, 1989, 241–252, aktaran: Bilgin, 2009, 233).
“Türkiye’de
çocuklar n
önemli
bir
bölümü
çocukluklar
ya amamaktad r. Çocukluk diye özel olarak yeti ilmesi ve ya an lmas
gereken bir dönem onlar için yoktur. Onlardan aileleri süratle yeti ip
erginle melerini, bir an önce yeti kin–adam–olmalar
beklemektedir.
Çünkü aile bütçeleri yeti kin çocuklar n katk lar na acil ihtiyaç
duymaktad r” (Do an, 2001).
“Ekonomik kaynaklar n yetersizli i” varsay
tart maya aç k bir
niteliktedir. Kayna n yeterlili i, aile ya am n gereklerine göre
de iklik gösterdi i gibi, toplumsal yap n ve yayg nla an kitle ileti im
araçlar n olu turdu u tüketim kal , özendirilen ve arzu edilir hale
getirilen hayat standart gibi olgular da ekonomik kaynaklar n
yeterlili ini tart maya aç k hale getirmektedir. Bu tart ma sorunun
“bilinç” boyutunun da bulundu unu ortaya ç karmaktad r.
Çal man n kapsam
a
için, bu tart man n detaylar na
girilmemi , her ne sebeple olursa olsun sokakta çal
lan çocu un ve
ailenin profili ç kar lm , çal man n yap ld
alandaki mevcut
durumunun sosyo–ekonomik dinamikleri belirlenmi tir.
Sokak çocuklar ile ilgili çal malarda, kavramsal bir güçlük
bulunmaktad r. Sokak çocuklar yla, sokakta çal an ve sokaktaki i i
bittikten sonra ailesinin yan na dönen çocuklar n ayr nda görülen
güçlük (Aker vd., 2007, 84), UNICEF’in yapt tan mlarla k smen a lm
gözükmektedir. Sokak/Soka n Çocuklar ile Sokaktaki Çocuklar ayr
yap lm , Sokak/Soka n Çocuklar , “gerçek evleri ailelerinin yan
olmaktan çok sokak olan, sorumlu yeti kinlerden herhangi bir koruma,
denetleme ve yönlendirme almayan çocuklar” olarak tan mlamaktad r.
Toplumun bu çocuklara kar olumsuz bir yakla
vard r ve “geceyi
sokakta geçiren, serseri ve suçlu” çocuklar olarak nitelemektedir (Aker
vd., 2007, 88).
Sokaktaki Çocuklar tan
ise çocu un ailesinden ald
deste in azalmas , çocu un ailenin geçimine yard mc olmak için
sokakta çal mak zorunda kalmas na/b rak lmas na, ya ad klar evin
kendileri için sosyal, kültürel ve oyun alan ve güvenli ini sa layan
OSMAN ALACAHAN
136
mekânlardan olmaktan ç kmas na (Akyüz, 2000, 518; Ennew, 2003, 15
aktaran: Bilgin, 2009: 233) ba
olarak tan mlamaktad r. Bu çocuklar n
aile ili kileri bozuk da olsa yine de bir aile ba
n varl söz konusudur
ve kalacaklar bir evleri vard r.
Tan mlamalar n hemen hepsinde çocu un sokakta bulunma
eyleminin aktif aktörü olarak ele al nd
görülmektedir. Gerçekte ise
çocu un pasif bir aktör konumunda bulundu u, çocu un sokakta
bulunmak ve sokakta çal mak gibi bir eylemi kendi istek ve iradesi ile
tercih etmedi i, aksine sokakta ya amaya veya çal maya zorland göz
ard edilmektedir. Bu ayr nt n gözden kaç lmas çocu a olan bak
aç
da farkl la rmaktad r. Çocu un sokak ile olan ili kisini
incelemeye ald
zda, çocu u sorunun edilgen taraf , ettirgen
taraf n ba ta aile olmak üzere toplum oldu unun bilinmesinin yarar
vard r. Sorunun temelinde çocuk de il ilk s rada aile bulunmaktad r. Bu
nedenle ara rma ve çözüm aray lar nda tek ba na çocu un ele
al nmas yetersiz kalacakt r. Bu ba lamda sokak ve çocuk ili kisini
“Sokakta Çal
lan Çocuk”, “Soka a Terkedilen Çocuk” olarak iki
ba kta kavramsalla rmak mümkündür. Çal mam zda, bir evi
bulunan ve orada ya ayan, zay fta olsa bir aile ba bulunan, ekonomik
ya da sosyal herhangi bir gerekçe ile sokakta kazanç sa lay bir i te
çal
lan çocuk “Sokakta Çal
lan Çocuk “olarak ele al nm r.
Çocuk kavram çe itli yasalarda yer alm ve genellikle ya
rlar na ba olarak de erlendirilmi tir. Bir tan ma göre çocuk geli en
bir insan yavrusu olgunla mam “re it” say lmayan küçük yurtta r
(Yörüko lu, 1983, 3). Çocuk Haklar Sözle mesi (Senemo lu, 2001) ve T.C.
5395 say Çocuk Koruma Kanunu çocu u, “daha erken ya ta ergin olsa
bile, onsekiz ya
doldurmam ki i” olarak tan mlamaktad rlar.
“Çal an çocuk”, 18 ya ve alt ndaki ya larda olan, sosyo–ekonomik
kazanç sa lamak amac yla bir faaliyette bulunan bireydir ve yasal ya
rlar alt nda istihdam edilen çocu un i gücü de “çocuk eme i”
olarak tan mlanmaktad r.
Ekonomik geli mi lik düzeyi ne olursa olsun her ülkede sokakta
ya ayan ve sokakta çal an çocuk vard r (UNICEF, 2006, 36–40).
Günümüzde ne kadar say da çocu un i hayat nda bulundu u, kaç
çocu un eme inin kullan ld kesin olarak bilinmemektedir.
ÇOCU UNU SOKAKTA ÇALI TIRAN A LELER N
SOSYO–EKONOM K PROF , TUTUM VE BEKLENT LER
OSMAN ALACAHAN
137
Türkiye’de sokakta ya ayan veya çal
lan çocuk say na ili kin
verilere bakt
zda 2003 y nda resmi kay tlara girmi toplam 23.872
çocuk oldu u belirtilmi tir (TBMM, 2004). 1992 y nda, ILO–IPEC ve
Ankara Büyük ehir Belediyesi taraf ndan yürütülen ortak çal mada,
Ankara’da 12 bin çocu un sokakta çal
/ya ad
saptanm r
(Atauz, 1998, 73, aktaran: Bilgin, 2009, 234). 2000 y ndan 2004 y na
kadar olan dönemde Sivas’ta sokakta ya ayan çocuk olmad , sokakta
çal an çocuk say
n 103 ki i oldu u rapor edilmektedir (TBMM,
2004).
Çocuklar n çal malar
engellemek amac yla, ülkeler yasalar
yapmakta, uluslararas antla ma ve sözle meler (UNICEF, 1998)
yap lmaktad r. Uluslararas Çocuk Haklar Sözle mesi bu alanda yasal
düzenlemelerin en önemlisidir ve “insan haklar ilke ve standartlar n
çocuklar aç ndan geli tirildi i bir sözle medir” (C lga, 2001). Çocuk
Haklar na li kin Sözle me genel olarak çocu un bedensel, ruhsal ve
zihinsel sa
na korumak, ahlaki ve toplumsal geli imine katk
sa layacak düzenlemelerden olu maktad r (Aral, 2001). Türkiye
Cumhuriyeti Anayasas n 50. maddesinde, “Kimse ya na, cinsiyetine
ve gücüne uymayan i lerde çal
lamaz” hükmüne ra men ülkemizde
sorunun boyutu her geçen gün büyümekte ve farkl la maktad r. Zira
çocuklar n eme inin kullan lmas insanl k tarihi boyunca var olan bir
olgudur.
YÖNTEM
Çal man n örneklem grubu, Sivas Merkez lçede sokakta
çal
lan çocuklar ve bunlar n aileleri olu turmaktad r. Haz rlanan
bilgi toplama formu, sokakta çal rken tespit edilen 44 çocukla ve
aileleri ile yüzyüze görü ülerek doldurulmu , derinlemesine görü meler
yap lm ve önemli görülen noktalar kaydedilmi tir. Elde edilen bilgiler
bilgisayar ortam nda SPSS 16.0 program ile analiz edilmi , frekans
da
belirlenmi tir. Form d nda, mülakatla elde edilen bilgiler,
frekanslar n de erlendirilmesi ve yorumlar nda kullan lm r.
138
BULGULAR ve TARTI MA
Çal mada elde edilen bulgular üç ana ba k alt nda toplanm r.
lk bölümde sokakta çal
lan çocu un profili ç kar lm
ikinci
bölümde, çocu unu sokakta çal ran anne ve baban n profili ile birlikte
ailenin sosyo–ekonomik niteliklerine yer verilmi tir. Üçüncü bölümde
ise anne ve baban n çocuklar sokakta çal rmalar na ili kin tutum ve
görü lerine yer verilmi tir.
1. Sokakta Çal
lan Çocu un Profili
Sokakta çal
lan çocuklar n hemen hepsi erkek (% 95) çocuklar
olup bunlar n tamam na yak
e itimlerine devam etmek olduklar
görülmü tür. Çocuklar n % 95’i ilkö retimde okuyanlardan % 5’i de
Lisede okuyan çocuklardan olu maktad r. Sokakta çal
lmas na
birçok gerekçe gösterilen çocuk, sokakta çal
süre içerisinde birçok
tehlike ile kar kar ya kalmas n yan s ra e itimden mahrum
kalmaktad r.
itiminin yan s ra sokakta çal maya zorlanan çocuk, e itimine
devam etmek ve çal mak aras nda bir çeli ki ya amaktad r (Bilgin, 2009,
238). E itimle elde etmeyi dü ündü ü meslek ve sosyal statü beklentisi
ile çal mak zorunlulu u aras nda ya ad
çeli ki onu karars zl a ve
umutsuzlu a sürüklemektedir. Tercihe zorlanan çocuk, e itimini terk
edebilece i gibi, ailesine ve artlara isyan duygusuyla olumsuz
davran lar sergileyebilir.
Sokakta çal
lan çocuklar n ya lar na bakt
zda 8–11 ya
aral nda olanlar n oran % 75, 11–14 ya aral nda olanlar n ise % 25
oldu u tespit edilmi tir. Bu alanda yap lan di er ara rmalarda
(Bulutay, 1995, 10) elde edilen bulgularla bir paralellik gösteren bu
oranlar, çocu un sokakta çal maya ba lad
ya n 8–10 ya aral
oldu unu göstermektedir. Çocu un küçük ya larda çal
lmaya
ba lanmas onun fiziksel ve ruhsal geli imin olumsuz yönde
etkilemektedir (Bilgin, 2009, 241).
Çocuklar n % 80’ninin 1–12 ay aras , % 20’sinin ise 12 ay ve daha
fazla bir zamand r sokakta çal
tespit edilmi tir. Çal ma süresi
mevsim artlar na göre de iklik göstermektedir.
ÇOCU UNU SOKAKTA ÇALI TIRAN A LELER N
SOSYO–EKONOM K PROF , TUTUM VE BEKLENT LER
139
Çocuklar n sokakta yapt
i in % 50’sini Simitçilik, % 35’ini
Tart
k, % 15’ni ise su, kâ t mendil vb. sat olu turmaktad r. Erkek
çocuklar en çok simitçilik, ayakkab boyama, pazarlarda el arabas ile
ya ta ma i i yaparken, k z çocuklar ise daha çok mendil, su ve sak z
satmaktad rlar. Çocuklar n yapt klar i lerin hemen her yerle im yerinde
ayn nitelikte i ler oldu u görülmektedir (Batur, 2008).
Sokakta çal
lan çocu un ayl k kazanc n ortalama 75–100
(% 75) TL civar nda oldu u görülmü tür. Çocuklar n % 20’si ayl k 1–50
TL aras kazanç sa layanlarken, % 5’i 101–150 TL aras para kazand klar
tespit edilmi tir. Kazan lan miktar ve bu miktardan aile bütçesine olan
katk miktar günümüz tüketim kal plar göz önüne al nd nda, aile
ekonomisine ciddi bir katk n sa lanmad söylenebilir.
2. Çocu unu Sokakta Çal
ran Ebeveyn Profili
Ailenin temelini olu turan anne ve baba, hiç ku kusuz çocu un
bak
n yan s ra onun korunmas nda, e itiminde ve ki ilik
geli iminde 1.derecede sorumlu ki ilerdir. Çocu un büyüme sürecinde
kendine örnek ald
ve temel de erlerinin olu umunda anne ve
baban n güçlü temel etkisi bilinmektedir. Bu sebeple baban n ve annenin
itim seviyesi çocuk yeti tirmede etkili olan özelliklerden biridir.
Çal mam z kapsam nda olan babalar n e itimin seviyelerine
bakt
zda % 8’inin Okur–yazar, % 80’inin lkokul, % 12’sinin de
Ortaokul–Lise mezunu olduklar belirlenmi tir. Annelerin e itim
seviyesi olarak % 25’inin Okur–yazar olmad , % 75’inin ise lkokul
mezunu oldu u tespit edilmi tir. Çocu unu sokakta çal ran
ebeveynlerin e itim seviyesinin dü üklü ü bu sorunun büyümesinin
temelindeki en önemli etken oldu u kanaatindeyiz. E itim seviyesi
yükseldikçe kazan lan bilgi ve bilinç, çocu u hem sokaktan uzak
tutmakta hem de daha sa kl bir aile ortam nda yeti mesine katk
sa lamaktad r.
Baban n mesle i ve çal
i ler olarak kar
za “mesleksizlik”
kmaktad r (% 55). siz olan bu kesimin daha çok vas fs z i ler ve ara
lerde günübirlik yapt klar i ler yoluyla ekonomik kazanç sa lamaya
çal klar belirlenmi tir. Bunu d nda kalan % 45’lik bir kesimin de
genel olarak in aat yap nda ve mevsimlik i lerde çal klar
OSMAN ALACAHAN
140
görülmektedir. Annelerin hemen hepsinin “ev han ” olduklar ve
gelir getirici herhangi bir i te çal mad klar tespit edilmi tir.
Çal ma kapsam nda olan ve çocu unu sokakta çal ran ailelerde
lerin her ikisinin de hayatta ve birlikte olduklar belirlenmi tir.
Toplum genelinde çocu un sokakta çal
lmas n temelinde
ailenin “ekonomik yetersizli i” oldu u varsay r. Bu sebeple bu
bölümde bu ailelerin sahip olduklar mevcut ekonomik kaynaklara da
yer verilmi tir. A
da görülece i üzere söz konusu ailelerin aile
büyüklükleri ve ekonomik de erleri incelendi inde bu varsay m
do rulu u tart maya aç k hale gelmektedir. Zira ekonomik k tl
bulunan her ailenin çocu unu sokakta çal maya zorlamad bilinen bir
gerçektir.
Ekonomik yetersizlikten çok ailenin ekonomik kaynaklar
öncelikli ihtiyaçlar na yönlendirmede bir plans zl bulundu u söylene
bilir. Çocu un aileye kataca
art ekonomik de er ile ailenin asli
ihtiyaçlar d nda kalan alanlara ay rd
kaynaklar kar la
ld nda
bu plans zl k daha belirgin ortaya ç kmaktad r.
Sokakta çal
lan çocuklar n babalar n % 75’inin sigaray ,
% 5’inin alkolü düzenli olarak kulland klar belirlenmi tir.
Hanenin ayl k gelirine bakt
zda 0–250TL aras nda geliri
olanlar n % 10, 251–500 TL aras geliri olanlar n % 50, 501–750 aras geliri
olanlar n oran ise % 40 oldu u belirlenmi tir. Ayl k ortalama gelirin 500
TL civar nda oldu u söylenebilir. Belirlenen rakamlar hanedeki
bireylerin kazançlar ndan olu maktad r. Bu rakamlara Kamu Kurum ve
Kurulu lar ndan elde edilen gelirlerin eklenmesi ile ortalama gelirin
daha da yüksek oldu u söylene bilir.
Ailenin oturdu u konutun mülkiyet durumunu inceledi imizde
ailelerin % 85’inin kendi mülkü olan konutlarda oturduklar , % 10’nun
kiral k konutlarda bulundu u, % 5’in ise ücretsiz konutlarda (sosyal
konut vb.) ikamet ettikleri belirlenmi tir. Ailelerin ikamet ettikleri
konutlar n % 92’sinde TV, % 90’n nda Buzdolab , % 80’ninde Çama r
Makinas , % 55’inde Telefon ve % 20’sinde cep telefonu bulundu u
belirlenmi tir.
Sokakta çocu unu çal ran ailelerin % 85’inin 10–20 y l aras nda
ehir merkezinde ikamet ettikleri ve % 60’ n köyden % 35’inin de
ÇOCU UNU SOKAKTA ÇALI TIRAN A LELER N
SOSYO–EKONOM K PROF , TUTUM VE BEKLENT LER
141
lçeden kent merkezine geldikleri tespit edilmi tir. Çocu un sokakta
çal
lmas n en önemli etkenlerinden biri olarak köyden kente olan
göç gösterilmektedir. Yap lan baz çal malarda bu olgunun etkili
oldu u görülmü tür (Bilgin 2009, 233–244). Ancak bu çal mada elde
edilen veriler sorunun sadece göç olgusu ile aç klanmas n mümkün
olmad göstermi tir. Uzun y llar kent merkezinde ya amas na ra men
çocu unu sokakta çal ran aileler bulunmaktad r ve bu aileler için
çocu un sokakta çal
lmas bir sorun olarak de erlendirilmedi i
aksine bunun normal ve gerekli oldu u dü üncesine sahip olduklar
gözlemlenmi tir.
Çocu unu sokakta çal ran ailelerin hane büyüklü üne
bakt
zda bu ailelerin ortalama birey say
n 6 ki i oldu unu
görmekteyiz. Ailelerin % 12’si 5 çocuklu, % 65’inin 4 çocuklu, % 18’inin 3
çocuklu ve % 5’inin ise 2 çocuklu oldu u tespit edilmi tir. Birey
say
n artmas ailenin i levlerini yerine getirmesinde de bir tak m
zorluklarla kar la mas na neden olmaktad r. Ça da dünyada sa kl
bir ailenin göstergesi i levlerini yerine getirmekteki ba ar
ile
ölçülmektedir. levlerini yerine getiremeyen aileler sa ks z aile olarak
de erlendirilmektedir (Bulut 1990: 10–13). Hanedeki birey say art na
paralel olarak ailenin maddi ve manevi harcamalar da artmaktad r.
Bunlar kar lamak zorunlulu u birçok noktada olumsuz çözüm
aray lar na yönelime de neden olmaktad r. Manevi kaynaklar aras nda
sayabilece imiz olgular ayn zamanda ailenin i levi olarak da
de erlendirilebilir. Aile üyelerinin bir birlerine gereken ilgiyi
göstermeleri, duygusal tepki vermeleri, problemlerin birlikte çözümü
bulma, ileti im gibi i levleri bu kategoride de erlendirebiliriz. Ailenin
ekonomik kaynaklar n k tl
çocu un sokakta çal
lmas e ilimi
güçlendirmekte ve sokakta çal
lan çocuk say da her geçen gün
artmaktad r. Benzer bulgular n bu alanda yap lan baz çal malarda
(Ç rak vd., 2009) da elde edilmi tir.
Çocu u
sokakta
çal ran
ailelerin,
aile
bireylerinin
kazançlar ndan ba ka gelirleri olup olmad
çal ma kapsam na dâhil
edilmi tir. Bu ailelerin % 90’n n ba ka bir geliri olmad
belirlenmi tir. Ancak ailelerin % 40’n n Kamu kurumlar ndan yard m
(g da, yakacak, ilaç, ev e yas , para vb.) ald klar belirlenmi tir. Bu
noktada yap lan ara rmam zda bugün Sivas ili merkez ilçe için geçerli
OSMAN ALACAHAN
142
olmak üzere çocu un sokakta çal
lmas n ekonomik hiçbir
gerekçesi olmad
söylene bilir. lde ekonomik yetersizli i bulunan
birey ve ailelere yönelik yard m faaliyetini sürdüren resmi ve özel birçok
kurulu bulunmaktad r. Bununla beraber birçok ahs n da bu tür ailelere
maddi yard m faaliyetlerinde bulundu u görülmü tür. Resmi
kurumlar n ba nda Belediye Ba kanl
gelmektedir. Bünyesinde
bulunan Sosyal ler Müdürlü ü ve Hayat A ac Derne i vas tas yla
yard ma muhtaç hemen her aileye ula ld
belirlenmi tir. Yard m
faaliyetleri aras nda g da, giyim, yakacak, ilaç, sosyal konut, burs ve
nakit para yard
n yan s ra sünnet ve evlendirme yard mlar da
bulunmaktad r. Bu kurumun yan s ra Sosyal Yard mla ma ve
Dayan ma Vakf , K lay ube Müdürlü ü, Vak flar Bölge Müdürlü ü
ve özel bir tak m kurumlar nda yard m faaliyetlerinde bulundu u
belirlenmi tir. Çal man n bu boyutunda dikkatimizi çeken bir durum
da ldeki bu boyuttaki yard m faaliyetlerinin çevre illerden ve köylerden
göç al nmas
te vik eder bir boyuta ula
gözlemlemek oldu. Bu
olumsuz boyuta ek olarak yard m yapan kurum ve kurulu lar aras nda
bir i birli i ve bilgi payla
olmad
belirlenmi tir. Kurumlar aras
koordinasyonsuzluk nedeniyle ayn ki ilerin de ik kurumlardan
ihtiyaç d yard m almalar kolayla makta, kaynaklar etkin ve verimli
bir ekilde kullan lamamaktad r.
Çocu un sokakta çal rmas üphesiz bir tak m sosyo–ekonomik
nedenlere dayanmaktad r ancak bundan daha öncelikli olarak anne ve
baban n çocuklar
bu eyleme yönlendirilmesindeki tutum ve
beklentilerinin etkili oldu unu varsaymaktay z. Bu nedenle çal man n
bu bölümünde ebeveyn tutum ve beklentilerini aç klamaya k tutacak
incelemelerde bulunulmu tur. Burada sorulan sorular n ve al nan
cevaplar n bu tutum ve beklentilerin tamam n aç a ç kar lmas nda
yeterli veriler oldu u iddia edilemez. Buradaki veriler bir fikir verme
noktas nda de erlendirilmelidir kanaatindeyiz.
3. Çocu un Sokakta Çal
lmas na Yönelik Ebeveyn Tutumlar
Aileler çocuklar n sokakta çal malar n tehlike ve sak ncalar
büyük oranda bilmelerine kar n aile ekonomisine katk sa lamas ,
çal ma ve i hayat ö renmesi, çocu un sosyalle mesini sa lamak gibi
tutum ve beklentilerle çocuklar n sokakta çal rd klar tespit
edilmi tir.
ÇOCU UNU SOKAKTA ÇALI TIRAN A LELER N
SOSYO–EKONOM K PROF , TUTUM VE BEKLENT LER
143
Ailelerin çocuklar
sokakta çal rmalar na gösterdikleri
gerekçeler aras nda % 35’lik bir oran ekonomik s nt ve aile bütçesine
katk sa lanmas ilk s ray al rken, bunu % 20 ile harçl
kazanmas
beklentisi izlemi tir. % 15’lik bir oranda ise ailelerin çocuklar
sosyalle tirmek, para kazanmay ve hayatla mücadeleyi ö retmek
amac yla çocuklar sokakta çal rd klar tespit edilmi tir. Sorunun en
önemli noktalar ndan biri ise ailelerin % 30’luk bir kesiminin
çocuklar n sokakta çal
ndan haberleri olmad
n belirlenmesidir.
Ebeveynlerin % 75’i sokakta çal an çocu unun can güvenli i vb.
tehlike içinde oldu una inand klar tespit edilmi tir. % 15’i çocu u için
herhangi bir tehlike bulunmad na inan rken, kalan % 10’luk kesim ise
böyle bir tehlikeli durumu hiç dü ünmedikleri ve ak llar na gelmedi ini
belirtmi lerdir. Bu oranlar sorunun ciddi anlamda bir bilinçsizlik boyutu
bulundu unu göstermektedir. Ayn ekilde çocu un sokakta çal mas
esnas nda kötü al kanl k edinme riskine % 60’l k bir kesim “Evet, böyle
bir risk var” derken, % 25’lik bir kesim ise böyle bir riskin
bulunmad
, % 15’lik bir kesim ise böyle bir olumsuzluk olabilece ini
dü ünemediklerini ifade etmi lerdir. Bu oranlar sorunun kaynaklar
hakk nda ciddi ipuçlar vermektedir. Çal ma alan yla s rl olmak
kayd yla; sokakta çocu unu çal ran ebeveynlerin, çocuklar nas l ve
ne boyutta bir tehlikenin bekledi ini bilmedikleri, bilenlerinde asl nda
bu durumu çok da önemsemedikleri belirlenmi tir. Bu noktada sorunu
sadece ekonomik yetersizlik ve ailedeki birey say
n fazlal
n do al
bir sonucu olarak aç klaman n yeterince bilimsel ve ku at olamayaca
söylenebilir. Böyle bir bak
aç
hem sorunun büyümesinin
engellenmesini hem de sa kl bir çözüm bulman n yol ve yöntemlerini
zorla racakt r.
Bu alanda yap lan hemen her çal mada sokakta çal an çocuklar n
fiziksel ve ruhsal aç dan ciddi tehlike ve risk alt nda bulunduklar
göstermi tir. Yap lan çal malar bu konumda tutulan çocuklar n iddete
maruz kalmak, kavgaya girmek, bir tak m maddelerin kullan
ve
al kanl
kazanmak, h rs zl k gibi fiziksel tehlikelerin yan s ra benlik
kazanmada gecikme, moral de erlerde dü üklük ve olumsuzluk, ki ilik
bozukluklar gibi patolojik rahats zl klara yakalanma risklerinin oldukça
yüksek oldu unu göstermi tir.
OSMAN ALACAHAN
144
SONUÇ VE ÖNER LER
Çal mada elde edilen verilerden hareketle sorunun genel
anlamda eksik bir “bilinç” ve geli memi
bir “sorumluluk
duygusundan” kaynakland dü ünülmektedir. Her ne kadar sorunun
görünen yüzünü ekonomik yetersizlikler olu turmakta ise de temelinde
ebeveynlerin sorumsuzluk ve bilinçsizli inin bulundu u görülmü tür.
Bu nedenlerle ebeveynlerin genelde çocuklar n sorunlar ile
ilgilenmedikleri, sokakta çocuklar
bekleyen tehlikelerin fark nda
olmad klar ya da umursamad klar , hayat ac mas z ve zor bulduklar
için çocuklar böyle bir hayatta ayakta kalabilmeyi ö retmek amaç ve
niyetiyle çal rd klar görülmü tür. Bu tür beklenti be tutumlar n
“bilinçsizlik” ve “sorumsuzluk” ba
alt nda toplanmas mümkündür.
Sorunun çözümüne katk sa lamak içerikli çal malar n çocuk
eksenli de il ebeveyn eksenli olu turulmas daha faydal olacakt r. Bu
çal mada da ortaya ç kan bulgular, sokakta çal
lan çocuklar n
ebeveynlerinin e itim seviyelerinin dü ük oldu u, özellikle babalar n
belli bir meslekleri bulunmad , vas f istemeyen ara i lerde çal klar ,
zamanlar n ço unun bo ve para harcanan yerlerde (kahvehane gibi)
geçti i, buna kar n var olan ekonomik kaynaklar
düzenli ve planl
kullanamad klar görülmü tür. Tüketim kal
de mesi ve bireylerin
daha çok eye “sahip olma” ve “tüketme arzusu”, yüksek ekonomik
statüdekilere “özenme”, lüks ve moda “ artlanmalar n” bireyleri daha
çok kazanma “h rs ” içine soktu u gözlemlenmi tir. Baz ailelerin de
çocuklar
çal rmada e itici bir amaç güttükleri görülmü “ Para
kazanmay ö rensin”, “Gözü aç k olsun”, “Hakk
korusun” gibi
yakla mlar sergiledikleri gözlemlenmi tir. Bu durumun ötesinde
az nl kta da olsa çal ma kapsam nda görü ülen baz anne ve babalar n
çocuklar
“kamudan geçinmenin bir arac ” olarak kulland klar
tespit edilmi tir. Çal man n yap ld il merkezinde sorunun çözümüne
çaba gösteren resmi kurumlar güvenlik güçleri ile de i birli i yaparak
sokakta çal
lan/çal an çocu u tespit edip ailesine teslim ettikleri ve
bu davran n tekrar etmemesi için ailenin ekonomik ihtiyaçlar tespit
ederek yard m yapt klar belirlenmi tir. Bu noktada baz ailelerin
ekonomik sorunlar çözmek için çaba göstermek yerine, resmi
kurumlar n yard m yapma uygulamalar
istismar ederek kamu
yard
temin etmek için çocuklar
özellikle soka a gönderdikleri
belirlenmi tir.
145
OSMAN ALACAHAN
Ebeveyn eksenli yap lacak çal malar esas , sorun hakk nda
bilgi, bilinç ve sorumluluk kazand rman n yan s ra meslek ve
becerilerini geli tirici e itimler olu turmal r. Bu sa ks z bilinç ve
yakla mlar n de tirilmesi noktas nda toplum genelinde e itici bir
program gerçekle tirilmelidir.
KAYNAKÇA
ÇOCU UNU SOKAKTA ÇALI TIRAN A LELER N
SOSYO–EKONOM K PROF , TUTUM VE BEKLENT LER
Çocuklar
sokakta çal ranlar n büyük k sm n “bölgesel” bir
ortak yönlerinin oldu u kay tlarda gözlemlenmi tir. Ayn bölgede
bulunan ailelerin çocuklar
çal rmada birbirlerini “özendirdikleri”,
“te vik ettikleri” ço u zaman da bir birleri ile “rekabet” içerisinde
hareket ettikleri belirlenmi tir.
Köyden kente göçün h zlanmas nedeniyle ayn yerle im
yerlerinden gelenlerin bulundu u, bir ailenin di erini “göçe” te vik
edici rolü oldu u görülmü tür. ehirde i siz kalan aile reisleri dü ük
miktarlarda da olsa aile bütçesine katk sa lamas amac yla çocuklar n
çal maya te vik/zorlama yoluna gitmektedirler. Ayr ca resmi ve özel
yard m kurumlardan sa lanan ekonomik kaynaklar n da
ndaki
düzensizli in ve koordinasyonsuzlu un köyden kente göçü
zland rd söylenebilir. Köyden kente göçen bir aile, bu kurumlardan
sa lad
kaynaklar nedeniyle di er akraba ve yak nlar na “örnek”
olmakta ve öncülük etmektedir. Devam nda sonradan gelen aile,
kurumlardan kaynak sa layamamas durumunda çocuklar çal maya
zorlad klar görülmü tür.
Kamusal yard mlar n “kamudan geçinme” ve göçü te vik eder
niteli inden ç kar p çocu unu sokakta çal ran bireylere öncelikli
olarak e itim ve meslek edindirme çal malar verilmesi, kurumlar aras
koordinasyonla kapsaml ara rma sonucu ekonomik yard mlar n geçici
süreli aile bütçesine katk sa lama boyutuna indirgenmeli gerekti i
sonucuna var lm r.
146
AKER, Servet, Cihat DÜNDAR, Y ld z PEK EN (2007), “Sokaktakiler, Yaz
Bas n ve Damgalama”, Aile ve Toplum Dergisi, T.C. Ba bakanl k Aile ve
Sosyal Ara rmalar Genel Müdürlü ü, Say : 11.
AKYÜZ, Emine (2000), Ulusal ve Uluslararas Hukukta Çocu un Haklar
Güvenli inin Korunmas , Ankara, MEB Yay nlar .
n ve
ARAL, Neriman, Figen GÜRSOY (2001), “Çocuk Haklar Çerçevesinde Çocuk
hmal ve stismar ”, Ankara, Milli E itim Dergisi, Say : 151 (Çevrimiçi):
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/151/aral_gursoy.htm, Eri im: Kas m
2009.
ATAUZ, Sevil (1998), “Dünya Kentlerinin Yeni Olgusu: Sokak Çocuklar ”,
Birikim Dergisi, Say : 116.
BATUR, Behçet (2009), “Sokakta Çal an/Çal
lan Çocuklar n Sosyolojik
Temeller”, (Çevrimiçi): http://www.rehabilitasyon.com/index.php?ct=
3&tab=3&act2=read&p=1&aid=5098, Eri im: Kas m 2009.
LG N, R fat (2009), “Diyarbak r'da Sokakta Çal an Çocuklar Üzerine
Sosyolojik Bir Ara rma”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, (Çevrimiçi):
http://www.esosder.org, KI –2009, Cilt: 8, Say : 27.
BULUT, I l (1990), Aile De erlendirme Ölçe i El Kitab , Ankara, Özgüzeli
Matbaas .
BULUTAY, Tuncer (1995), Türkiye’de Çal an Çocuklar, Ankara: Devlet
statistik Enstitüsü, Uluslararas Çal ma Örgütü.
CILGA, brahim (2001), “Demokrasi nsan Haklar Kültürü ve Çocuk Haklar ”,
Ankara,
Milli
E itim
Dergisi,
Say :
151,
(Çevrimiçi):
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/151/cilga.htm, Eri im: Kas m 2009.
ÇIRAK, Yüksel, Nazmiye Ç TC (2009), Malatya linde Sokakta Çal an
Çocuklar Üzerine Bir nceleme, (Çevrimiçi): http://web.inonu.edu.tr/
~efdergi/dergi/Cirak_Civitci.htm, Eri im: Kas m 2009.
DO AN, smail (2001), “Çocuk Haklar Aç ndan Türkiye'de Çocuk Olgusu”,
Ankara:
Milli
E itim
Dergisi,
Say :
151,
(Çevrimiçi):
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/151/dogan.htm, Eri im: Kas m 2009
ENNEW, Judith (2003), Sokak Çocuklar ve Çal an Çocuklar, Planlama çin
Bir Rehber, Geli im El Kitab 4, (Çev: Çiçek Öztek), UNICEF Türkiye
Temsilcili i Yay nlar .
ÇOCU UNU SOKAKTA ÇALI TIRAN A LELER N
SOSYO–EKONOM K PROF , TUTUM VE BEKLENT LER
R.G: 15.07.2005, S. 25876, 5395 say
147
Çocuk Koruma Kanunu.
SENEMO LU, Nuray (2001), “Çocuk Haklar , Çal an Çocuklar ve E itim
Sorunlar ”, Ankara, Milli E itim Dergisi, Say : 151 (Çevrimiçi):
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/151/senemoglu.htm, Eri im: Kas m
2009
TBMM (2005), “Çocuklar Soka a Dü üren Nedenlerle Sokak Çocuklar n
Sorunlar n Ara
larak Al nmas Gereken Tedbirlerin Belirlenmesi
Amac yla Kurulan Meclis Ara rmas Komisyonu”, 09.11.2004 Tarihli
Komisyon
Çal ma
Tutanaklar ,
(Çevrimiçi):
http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/sokak_cocuklari_com.
UNICEF (1998), Çocuk Haklar na Dair Sözle me: Uygulama El Kitab , Ankara,
UNICEF Yay nlar .
UNICEF (2006), Dünya Çocuklar
n Durumu, Ankara, UNICEF Yay nlar .
YÖRÜKO LU, Atalay (1983), De
Kitabevi.
en Toplumda Aile ve Çocuk, Ankara, Ayd n
ZEYT NO LU, Sezen (1989), “Çal an Çocuklar ve Sokak Çocuklar ”,
Türkiye’de Çocu un Durumu, 1990'lar n Çocuk Politikas Kongresi,
Ankara, DPT–UNICEF Yay nlar .