tıklayınız - THBMER
Transkript
tıklayınız - THBMER
Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi (THBMER) Yayınları: 18 © Bu kitabın bütün hakları Gazi Üniversitesi THBMER’ne aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Ankara 2013 ISBN: 978-975-507-264-7 .DSDNYH6D\ID7DVDU×P× %DVN×YH&LOW *UDILN2IVHW0DWEDDF×O×N5HNODPF×O×N 6DQD\LYH7LFDUHW/WGûWL 1. Cadde 1396. Sokak No: 6 2ùX]ODU0DKDOOHVL %DOJDW$1.$5$ 7HO 3E[ )DNV (PDLO JUDILNHU#JUDILNHUFRPWU :HE JUDILNHUFRPWU İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ .................................................................................................................................................................................. 5 GİRİŞ ........................................................................................................................................................................................ 9 1. AHŞAPTAN YAPILAN OYUNCAKLAR ............................................................................................. 11 1.1. ÇİVİLİ FUTBOL .......................................................................................................................................... 11 1.2. TORNET ............................................................................................................................................................ 15 1.3. KIZAK ................................................................................................................................................................. 18 1.4. KAŞIKTAN BEBEK .................................................................................................................................... 20 1.5. TAHTA AT ........................................................................................................................................................ 22 1.6. HEDEF TAHTASI ....................................................................................................................................... 25 1.7. KILIÇ KALKAN ........................................................................................................................................... 27 1.8. DÖRT TEKERLEKLİ ÇEK ÇEK......................................................................................................... 29 1.9. DÖRT TEKERLEKLİ DİNGİLLİ ÇEK ÇEK .............................................................................. 31 1.10. TAHTA BACAKLAR .............................................................................................................................. 36 1.11. UZUN TAHTA BACAKLAR .......................................................................................................... 38 1.12. TOPAÇ ............................................................................................................................................................ 40 2. İP VE LASTİKTEN YAPILAN OYUNCAKLAR .............................................................................. 43 2.1. İPLİ PERVANE.............................................................................................................................................. 43 2.2. YAYLANAN DÜĞME ............................................................................................................................ 46 2.3. LASTİKLİ TOP .............................................................................................................................................. 48 2.4. PARMAK SAPANI .................................................................................................................................... 51 3. KÂĞITTAN YAPILAN OYUNCAKLAR .............................................................................................. 53 3.1. KÂĞIT KAYIK ............................................................................................................................................... 53 3.2. KARTON MASKE ..................................................................................................................................... 56 3.3. KÂĞIT FIRILDAK ...................................................................................................................................... 58 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 3 3.4. KÂĞIT UÇAK ............................................................................................................................................... 60 3.5. KÂĞIT UÇURTMA (ŞEYTAN UÇURTMASI) ................................................................... 62 3.6. KÂĞIT TUZLUK......................................................................................................................................... 65 3.7. ÇITALI UÇURTMA.................................................................................................................................. 68 4. METALDEN YAPILAN OYUNCAKLAR............................................................................................. 71 4.1. BURGULU PERVANE .......................................................................................................................... 71 4.2. ÇEMBER ........................................................................................................................................................... 74 4.3. TEL ARABA..................................................................................................................................................... 76 4.4. MAKARALI TEL ARABA...................................................................................................................... 79 4.5. İKİ MAKARALI TEL ARABA ............................................................................................................. 81 5. AĞAÇ DALINDAN YAPILAN OYUNCAKLAR .......................................................................... 83 5.1. SAPAN ............................................................................................................................................................... 83 5.2. OK VE YAY...................................................................................................................................................... 86 6. KİBRİTTEN YAPILAN OYUNCAKLAR .............................................................................................. 89 6.1. KİBRİT KUTUSUNDAN KAMYON ......................................................................................... 89 6.2. KİBRİT KUTUSUNDAN TREN ..................................................................................................... 91 6.3. KİBRİT KUTUSUNDAN TERAZİ................................................................................................. 93 6.4. KİBRİT KUTUSUNDAN MASA ................................................................................................... 95 6.5. KİBRİT KUTUSUNDAN TELEFON ........................................................................................... 97 6.6. KİBRİT ÇÖPÜNDEN SANDALYE .............................................................................................. 99 7. ÇEŞİTLİ OYUNCAKLAR ............................................................................................................................ 101 7.1. BEZ TOP ....................................................................................................................................................... 101 7.2. İPLİ DAVUL (PATA PATA).............................................................................................................. 102 7.3. PATATES BASKISI.................................................................................................................................. 105 7.4. RENKLİ BALONCUKLAR.............................................................................................................. 107 7.5. HULA HOP ............................................................................................................................................... 109 7.6. BEZ BEBEK ................................................................................................................................................. 111 7.7. KİLDEN KAYIK........................................................................................................................................ 113 FOTOĞRAFLAR....................................................................................................................................................... 115 ÖZGEÇMİŞLER ........................................................................................................................................................ 127 4 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR ÖNSÖZ “El Yapımı Geleneksel Oyuncaklar” adlı bu yayın, oyuncak ustası Orhan Karaalioğlu’nun el yapımı oyuncaklar üzerine yaptığı araştırmalarla başlamış, Türk Halk Bilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi birikimiyle ortaya çıkmıştır. Orhan Karaalioğlu’nun teknik çizimleri eşliğinde oyuncakların yapılışını öğreten bu kitap 1960’lı yılların oyuncaklarını, oyun alanlarını ve kullanılan malzemelerini içerdiğinden, o dönemin oyun ve oyuncak tarihini göstermesi bakımından kaynak niteliğinde bir çalışmadır. “El Yapımı Geleneksel Oyuncaklar” 2003 yılında UNESCO tarafından kabul edilen “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi”nde korunması, tanıtılması ve gelecek kuşaklara aktarılması gereğine işaret edilen kültür mirasları arasındadır. Bu çalışma geleneksel oyuncak yapımına yoğunlaşmakla birlikte, oyuncakların oynandığı oyun ve oynanma biçimlerine yönelik bilgi de içermektedir. Bu çalışmayla SOKÜM Sözleşmesi’nde de vurgulanan koruma, yaşatma ve gelecek kuşaklara aktarma süreçlerine katkı sağlanması amaçlanmaktadır. El yapımı geleneksel çocuk oyuncakları, kültürel animasyon tasarımları için bir malzeme ve esin kaynağı olarak değerlendirilebilir. Bu amaç doğrultusunda çağın teknolojisini de kullanarak daha profesyonel ve daha çağdaş sunumlarla geleneksel oyuncakların yaşatılabilirliğini artırmak asıl hedeftir. Kitapta oyuncakların yapım aşamasından önce her oyuncak anlatımının başında oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler, oyuncağın oynandığı yer, oyuncakla oynanan oyunlar, oyuncakla oynayanların cinsiyetleri hakkında bilgiler verilmiştir. Oyuncaklar yapıldığı malzemelere göre sınıflandırılarak sunulmuştur. Ayrıca her oyuncağın yapılışı profes- EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 5 yonel çizimlerle görsel açıdan desteklenerek anlatılmaktadır. Kitabın ekler kısmına ise kitapta yer alan oyuncakların fotoğrafları konulmuştur. Oyun oynama vaktini sanal ortamda bilgisayar karşısında geçiren, el becerisi kullanmadan alınan oyuncakları oynayan günümüz çocuklarının birçoğu geleneksel oyuncaklardan bilgi düzeyinde bile haberdar değillerdir. El yapımı geleneksel oyuncaklar konulu bu kitap günümüz çocuklarının geleneksel oyuncaklar ve oyunlar hakkında bilgilenmelerini sağlamaktadır. Diğer yandan çağdaş kent yöneticilerinin kentsel oyun alanlarını, çocuk park ve bahçelerini oluştururken, geleneksel çocuk oyuncak ve oyunlarının oynanmasına imkân tanıyacak mekânlar yapmamaları geleneksel oyuncakların ve oyunların yok olmasına neden olmaktadır. Oyun alanlarında geleneksel oyuncakların kullanılması bağlamında kent yöneticilerine esin kaynağı olmak da bu çalışmanın hedeflerindendir. Elinizdeki kitap sadece çocuklara geleneksel oyuncakları öğretmek için değil aynı zamanda toplumun kültür değişimini doğrudan etkileyen alanlarda çalışan yetişkinlerin de bu konuda bilgilenmesini sağlayacak bir kaynaktır. Özellikle medyanın bu kitaptaki oyuncak ve oyunlardan yararlanmalarını bekliyoruz. Sinemada, dizilerde, reklamlarda bu oyuncakların kullanılması kültürel aktarımın medyayla desteklenmesini dolayısıyla kültürel mirasın geniş kitlelere yayılmasını sağlayacaktır. Bu gibi yaygın eğitim alanlarının yanında örgün eğitim de kültürün kuşaktan kuşağa aktarılması açısından önemlidir. Öğretmenler geleneksel oyuncaklar alanında eğitilmeli ve kültür aktarımı okul yoluyla da devam ettirilmelidir. Geleneksel oyuncakların yapımıyla ilgili ciddi çalışmaların çok az olduğunu düşündüğümüzde bu kitap örgün ve yaygın eğitimde geleneksel oyuncakların kullanımı bağlamında kaynak olarak önemli bir yerdedir. Geleneksel çocuk oyun ve oyuncaklarının kültür turizminde kullanılması yönünde konuya bakıldığında turizm bölgelerinde ve otellerdeki oyun animasyonlarında genellikle kültür turizminde ilerlemiş ülkelerin ürettiği tasarımlara yer verilmekte, geleneksel Türk oyuncakları ve oyunları kullanılmamaktadır. Böylelikle ülkeye gelen turistlere Türk kültürü tanıtılamamaktadır. Oysaki turistler geldikleri yerin kültürünü öğrenmek ister fakat bunun karşısında yine onların kendi kültürlerinin tekrar onlara gösterilmesi kültürün tanıtımında özgünlüğe tamamen zıt düşmektedir. 6 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR Bunun yerine turizm bölgelerinde geleneksel oyun ve oyuncaklara göre alanlar tasarlanarak kendi ürünlerini sunmaları şüphesiz turistlere daha dikkat çekici ve daha orijinal gelecektir. “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Müzelenmesi” sorunu, çocuk oyun ve oyuncaklarının nasıl müzelenmesi gerektiğini de içermektedir. Türkiye’de oyuncak müzelerinin gelecekte çoğalacağı ve bu alanın genişleyeceği açıktır. Bu kitaptaki bilgiler bu alandaki gereksinimlere de cevap vermeyi amaçlamaktadır. Çalışmada yapımı gösterilen bütün oyuncaklar, Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi “Çocuk Oyun ve Oyuncakları” bölümünde sergilenmektedir. Bu şekilde okul gibi televizyon gibi kültür aktarım alanları yanında geleneksel oyuncakların yaşama alanı genişletilerek müzeler de devreye sokulmuş olmaktadır. Gazi Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri kapsamında desteklenen bu çalışma Orhan Karaalioğlu’nun geleneksel oyuncaklar konusundaki özverili birikiminin bilimsel bir yayının parçası olabilmesi için emek harcayan Türk Halk Bilimi Bölümü Yüksek Lisans öğrencisi Emine Genç’in katkısıyla ortaya çıkmıştır. Prof. Dr. Öcal Oğuz Gazi Üniversitesi Türk Halk Bilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 7 GİRİŞ El yapımı oyuncaklar çocuğun yaratıcılığını, el becerisini geliştirirken aynı zamanda da kendi kendine karar verebilme ve belirli alanlarda beceriler kazanmalarına imkân hazırlamaktadır. Çocuğun el becerisiyle oyuncaklarını yapması çevresini tanımasına olanak sağlamakta ve arkadaşlarıyla iş birliği içinde sosyalleşmesinde de etkili rol oynamaktadır. Bunun yanında anne, baba, dede gibi büyüklerden öğrenilerek yapılan oyuncaklar geleneksel bilgi birikimi ve kültürün kuşaklar arasında aktarımına da aracılık etmektedir. Geleneksel oyuncaklar, daha çok atık veya doğal malzeme kullanılarak yapılmaktadır. Kumaş parçaları, ahşap malzeme, metal malzeme, ip, lastik veya taş geleneksel oyuncakların temel malzemeleridir. Çocukların kendi yaratıcılığıyla yaptığı oyuncaklar vardır. Bazı oyuncaklar da anne ve babanın bildiği oyuncakları çocuklarına öğretmesiyle yapılır. Çocuğun oyuncağını kendi yapması el becerisini geliştirirken çocuk, çaba göstererek elde ettiği oyuncakla duygusal bir bağ da kurar. Bazı ahşap oyuncakların yapımı ise ustalık istediği için marangozda ya da oyuncak yapımında usta olan kişiler tarafından yapılmaktadır. Teknolojinin gelişmesine bağlı olarak oyuncakların sanayide üretilmesi el yapımı geleneksel oyuncakların yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmasına sebep olmuştur. Çocuk hazır alınan oyuncağı hiç emek harcamadan elde eder. Yapı malzemelerinden ve nasıl yapıldığından da habersizdir. Emek harcamadan, kendisi üretmeden sahip olduğu oyuncak çocuğun sadece tüketen bir kişiliğe sahip olmasına neden olmaktadır. Zamana bağlı olarak kültür kendini yenilemekte ve değişmektedir. Bu değişim oyuncaklara da yansımaktadır. Geleneksel el yapımı oyuncak- EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 9 lar içerisinde kültürel bilgiyi taşırken, küreselleşmenin etkisiyle sanayide üretilen ürünlerde tek tipleşme meydana gelmektedir. Buna bağlı olarak oyuncaklar da yerel, kültürel kimliklerden uzaklaşarak, modaya bağlı gelişmektedir. Oyuncak firmaları üretimlerini görsel medyanın güncelliğine paralel olarak gerçekleştirmektedirler. Televizyon bu değişimin en büyük etkenlerinden sayılabilir. Televizyon dizilerinde ve çizgi filmlerde oynayan popüler karakterler oyuncaklara yansımaktadır. Burada oyuncak firmalarının popüler medyayı iyi takip edip üretimlerini bu doğrultuda tasarlamaları da oyuncak modasını yaratan bir etkendir. Geleneksel oyuncakların hayatın içine girmesi ve nesilden nesle aktarılması için televizyon gibi yaygın eğitim alanları da kullanılmalıdır. Geleneksel oyuncaklar konusunda bilinçlendirilen yönetmenlerin dizilerde, sinemalarda ve reklamlarda geleneksel oyuncaklara ve oyunlara yer vermeleri ile kültürün aktarımı bağlamında eğitime katkı sağlanabilir. Bunun yanında çeşitli çocuk dergilerinde geleneksel oyuncakların yapılışları resimlerle anlatılarak çocuklara öğretilebilir. Çocuklar, mağazadan alıp oynadıkları oyuncakla becerilerini geliştirme ve bilgi edinme gibi süreçler yaşayamazlar. Geleneksel el yapımı oyuncakların el becerisini ve çocuklar arasında sosyalleşmeyi arttırdığı göz önünde bulundurularak, bu oyuncakların yapımı ve oyun dünyası ile ilgili geleneksel bilginin de yeni kuşaklara aktarılarak sürdürülmesi önemlidir. Bu sebeple eğitim kurumları bu konuda bilinçlendirilmelidir. Okul öncesi eğitimde el yapımı oyuncaklar çocuklara öğretilerek eğitim verilebilir. Bunun yanında eğitim kurumlarında beden eğitimi derslerinde geleneksel oyuncaklar ve oyunlar da öğretilebilir. Beden eğitimi derslerinde futbol turnuvaları yapılmaktadır. Bunun yanında çember çevirme, tornet sürme gibi oyuncaklarla oynanan oyunlar yarışmaya dönüştürülerek oynatılabilir. Oyuncak çocuğun gelişmesi ve gelecekteki kimliğinin oluşmasında büyük öneme sahiptir. Buna bağlı olarak oyuncak seçimi ciddiye alınmalı, tüm eğitim kurumlarının bu konuda duyarlılıkları artırılmalıdır. Unutulmamalıdır ki oyuncak ve oyun çocuk için bir süreç değil gelişiminin ta kendisidir. 10 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 1. AHŞAPTAN YAPILAN OYUNCAKLAR 1.1. ÇİVİLİ FUTBOL Oyuncak yapımında kullanılan malzeme: Eni otuz boyu kırk santimetre ölçülerinde dikdörtgen ahşap, çivi, vernik, sulu boya, pergel, para. Oyuncağın oynandığı yer: Masa üstüne veya düz bir yere koyularak oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Erkeklerin oynadığı bir oyuncaktır. Oyuncakla oynanan oyunlar: Çivili sahada futbol oyunu, Tik tak oyunu. Oyuncağın yapılışı: Çevreden bulunabilecek eni otuz, boyu kırk santimetre ölçülerinde bir ahşap malzeme ile yapım işlemlerine başlanır. Ahşap malzeme, sulu boya veya yağlı boya ile yeşil renge boyanır. Tabla, tamamen kuruduktan sonra bir kat şeffaf mat vernikle verniklenir. (Çizim: 1) Tabla verniklendikten sonra saha çizgilerinin çizimine başlanır. Tablanın uzun ve kısa kenarlarından içeriye doğru üç santimetre işaretlenerek sahanın sınırlarını belirleyen beyaz çizgiler ince uçlu fırça yardımıyla çizilir. (Çizim: 2) Sahanın iki uzun kenarının karşılıklı olarak orta noktaları bulunur ve bir çizgi ile birleştirilir. (Çizim: 3) Çizilen bu santra çizgisinin orta noktası bulunup bu nokta merkez alınır ve buraya pergel yardımıyla beş santimetre çapında bir çember çizilir. (Çizim: 4) Bu çember sahanın santra yuvarlağı olacaktır. Sahanın karşılıklı iki dar kenarının orta noktaları bulunur. Bu noktaların sağına ve soluna doğru iki santimetre işaretlenerek dört santimetre genişliğindeki kale direklerinin dikileceği yerler belirlenir. (Çizim: 5). Daha sonra ceza sahası çizgilerinin çizimine geçilir. Ceza sahasının uzun çiz- EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 11 gilerinin her ikisinin de orta noktaları bulunur. Burası merkez alınarak iki buçuk santimetre yarıçaplı yarım daireler pergel yardımıyla çizilir. (Çizim: 6-7) Kale direklerinin arka hizaları işaretlenerek her kaledeki işaretli noktalara dörder çivi çakılır. (Çizim: 8) Marketlerden alınabilecek limon fileleri ölçülüp gerilerek çivilere iple bağlanır. Bu şekilde kale yapımı sonlandırılır. Sahada oynayacak oyuncular için küçük toparlak başlı çiviler kullanılır. Çiviler bir çekiç yardımıyla dik olarak, tahtaya yaklaşık bir santimetre girecek şekilde çakılır. (Çizim: 9) Çiviler arasından para geçecek kadar mesafe bırakılmalıdır. İstenilirse çivileri yerlerine çakmadan önce on bir adet çivi tutulan takımların renklerine boyanabilir. Oyun oynanırken topun dışarıya kaçmaması için sahanın tüm çevresine iki santimetre aralıklarla çiviler çakılır. Oyuncağın oynanışı: Oyuncak iki kişiyle oynanır. Çiviler oyuncu para ise top işlevi görür. Oyuncular parayı parmaklarıyla iterek çivilerin arasından kaleye sokmaya çalışır. Kaleye daha fazla sayıda gol atan oyuncu oyunu kazanır. Samsun’da oynanan “tik tak” oyunu da Çivili futbol oyuncağı ile oynanır. Her oyuncunun paraya birer defa vurma hakkı vardır ve vurma işlemi oyuncunun parmaklarıyla gerçekleşir. Tik tak oyununda amaç parayı karşı tarafın kalesine sokmaktır. Oyun sırasında para tahtadan düşerse, diğer oyuncu parayı düştüğü yerin hizasından alır ve sahanın kenarından parayı tekrar sahaya sokar. Gol olduğunda para, golü yiyen oyuncu tarafından oyuna orta sahadan yeniden sokulur. (Oğuz ve Ersoy: 2007, s. 122) 12 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 13 14 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 1.2. TORNET Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Ahşap malzeme, topuk lastiği, metal, vida, çivi. Oyuncağın oynandığı yer: Düz zeminlerde, mahallenin sokak aralarında oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Tornetle hız yarışı oyunu oynanır. Oyuncağın yapılışı: Öncelikle çizimdeki (2) numaralı ahşap parçaya (4) numaralı metal parça monte edilir. (2) numaralı ahşabın dar kenarının yukarıdan ve aşağıdan ortası bulunur ve bir çizgi ile belirtilir. Metalin düz olan yüzeyindeki delikleri bu çizgi üzerine getirilir. Üst ve alt kısımdan beş santimetre boşluk bırakılarak uygun iki ağaç vidası ile her iki delikten vidalanır. Aynı şekilde (1) numaralı ahşabın her iki dar kenarı ortalanarak bir çizgi ile belirtilir. Alt tekerlek boşluğundan sonra yukarıya doğru beş santimetre işaretlenir. (5) numaralı metalin alt kenarı buradan başlamak üzere her iki deliği ortadaki çizgi üzerine getirilerek iki ağaç vidası ile vidalanır. Bir sonraki aşama (2) ve (3) numaralı parçaların birleştirilmesidir. (2) numaralı ahşabın alt kenarı biraz törpülenerek eğim verilir. (2) numaralı ahşabın alt kenarı (3) numaralı parçanın ön kısmına eğime uygun şekilde dayandırılır ve dıştan yeterli çivi ile çakılır. (2) numaralı ahşabın geriye doğru biraz yatık olması gereklidir. (Çizim: 3) de görüldüğü gibi, bu eğimi sağlamlaştırmak için üçgen bir takoz çakılır. Verilen bu eğimle direksiyon vücuda daha yakın olacak, böylece daha rahat kullanılacaktır. (Çizim: 1). (6) numaralı parça (1) numaralı ahşabın üst kenarına yatay olarak, ortalanıp sağdan ve soldan on santimetre dışarıya çıkacak şekilde üstten çivi ile çakılır. Böylece direksiyon yapımı bitirilir. Daha sonra tekerleklerin yapım aşamasına geçilir. (7) numara ile gösterilen iki dingilin birisine (9) numaralı rulmandan biri geçirilir ve tam ortada tutularak rulman boşluğu ile dingil arasındaki boşluğa bir alttan bir üstten kama çakılır. Bu dingil ön tekerlek boşluğuna yerleştirilir ve alttan çivi ile çakılır. (Çizim: 1) Diğer (7) numaralı dingile (9) numaralı ikinci rulman aynı şekilde monte edilir. (Çizim: 1) (10) numarada gösterilen bir adet topuk lastiği tekerin üst kısmına çakılır. (Çizim: 2) EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 15 Montajın son kısmında (1) ve (2) numaralı ahşaplara monte edilen (4) ve (5) numaralı taşıyıcı metallerin üstten ve alttan bükülmüş olan yüzeylerindeki delikler üst üste bindirilir. (Çizim: 4). (2) numaralı metalin deliği üstte kalmak ve delikler alt alta gelmek üzere, yerleştirilen metalin deliklerinden (8) numaralı yuvarlak metal demiri, en üstteki delikten başlayıp her delikten geçirerek aşağıya kadar itip bırakılır. Oyuncak istenilen renge boyanabilir. Oyuncağın oynanışı: Oyuncak, direksiyonundan tutularak kontrol edilir. Tek ayakla tornete basılırken diğer ayak yere sürülerek oyuncak ittirilir ve bu şekilde hareket sağlanır. Tornet düz ve sert zeminlerde sürülür. Mahallenin sokak aralarında çocuklar arasında tornet yarışları yapılır. Yarışa başlamadan önce bir başlama ve bir bitiş çizgisi çizilir. Başlangıç çizgisinden aynı anda yarışa başlanır. Bitiş çizgisine ilk gelen çocuk oyunu kazanır. 16 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 17 1.3. KIZAK Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Ahşap, vernik, çivi, çekiç. Oyuncağın oynandığı yer: Karlı ve yokuş aşağı yerlerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Kızak kayma oyunu. Oyuncağın yapılışı: Kızak yapımında kullanılacak ahşap malzemeler çevreden bulunabilir veya marangozdan alınabilir. Öncelikle oyuncağın yapımı sırasında ele kıymık batmaması için ahşap malzemeye zımpara yapılmalıdır. Kayarken takılmamak için çizimde (A) ile gösterilen iki ana parçanın önde kalan kısımları yarım yuvarlak dönüş vererek kestirilmelidir. Çizimde (A) ile gösterilen iki parça, aralarında dıştan dışa otuz iki santimetrelik boşluk bırakılarak yan yana koyulur. (Çizim: 1) Arkadan başlamak üzere (B) ile gösterilen beş parçanın birincisi alınıp (Çizim: 2) de görüldüğü gibi bu iki parçanın üstüne kenarlardan taşmayacak şekilde yerleştirilir ve her iki tarafına birer çivi çakılır. Daha sonra sıra ile öne doğru diğer parçalar yan yana yerleştirilerek çivi ile diğer parçalara birleştirilir. (Çizim: 3)Bu şekilde oturulacak yer ortaya çıkarılır. Daha sonra kızak ters çevrilir. (C) ile gösterilen üçgen parçalardan birincisi, dik kenarları kızak ayaklarının kenarlarına tam değecek şekilde yerleştirilir. (Çizim: 4) Bu şekilde üç yerinden çivi ile çakılır. Diğer tarafa da aynı şekilde diğer üçgen parça monte edilir. Böylece kızağın sağlamlığı arttırılır. Son aşamada kızağın ayak dayama yeri yapılır. Çizimde (D) ile gösterilen iki üçgen parça, ayak dayanacak olan eğimli yüzeyleri geriye bakacak şekilde yerleştirilerek her ikisine de ikişer çivi çakılır. (Çizim: 5) Kızağın ayak dayama yerinin hemen altına sağa ve sola birer çivi çakılır ve buraya ip bağlanıp çiviler bükülür. Bu şekilde kızağın yapım aşaması sonlandırılır. Oyuncağın oynanışı: Kızağın üstüne oturularak karlı ve eğimli yerlerden kayılır. Düz yerlerde kayılırken de kızağın ipinden bir çocuk tutar ve kızağı sürükleyerek kaydırır. Yozgat ili Tulum köyünde 8-10 kişi ile kızak yarışı oyunu oynanır. Oyun başlamadan önce başlangıç ve bitiş yeri belirlenir. Oyuncular başlangıç yerinden kızaklarıyla dizilir. İşaret verilmesiyle yokuş aşağı kayan oyunculardan bitiş yerine ilk gelen kişi oyunu kazanmış olur. (Oğuz, Ersoy: 2007, s.132) 18 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 19 1.4. KAŞIKTAN BEBEK Oyuncağın yapımımda kullanılan malzemeler: Tahta kaşık, otuz santimetre tel, kumaş parçaları, sulu boya, fırça, pense, ip, iğne. Oyuncağın oynandığı yer: Evde, bahçede ve bunun gibi yerlerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızların oynadığı bir oyuncaktır. Oyuncakla oynanan oyunlar: Evcilik oyunu. Oyuncağın yapılışı: Bebeğin kollarını yapmak için paslanmaz ince tel tahta kaşığın en ince yerine yani bebeğin boynunu oluşturacak kısmına bir iki tur sıkıca sarılır. Sarılan tel aşağıya doğru eğilir ve eğik şekilde bırakılır. (Çizim: 1) Bebeğin kolları ve gövdesi için kumaştan yapılacak giysi kaşığa uygun bir şekilde dikilir ve giydirilir. (Çizim: 2) Bebeğin alt kısmı için kumaştan etek dikilir ve bebeğe giydirilir. (Çizim: 3) Bebeğin yüzü kaşığın ters yüzü olacaktır. Öncelikle bebeğin yüz hatları çizilir. Sonra sulu boya ile gözleri, dudakları boyanır. (Çizim: 4) Kaşığın kafa bölümüne kalın ipliklerle saç yapılır. İplik kaşığın boyuna uygun olacak şekilde kesilerek kaşığa yapıştırılır. (Fot: 1) Oyuncağın oynanışı: Kaşıktan bebekle kız çocukları arasında evcilik oyunu oynanır. Kız çocukları kaşıktan bebeği uyutur, onlara yemek yedirir. Bu şekilde anne gibi davranılarak evcilik oyunu oynanır. 20 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 21 1.5. TAHTA AT Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Mukavva, bir metre uzunluğunda sopa, makas, pergel. Oyuncağın oynandığı yer: Mahallenin sokaklarında, bahçede, boş arazilerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Kız kaçırma oyunu. Oyuncağın yapılışı: Malzemeleri çevreden kolaylıkla bulunabilen, el emeğiyle yapılabilecek bir oyuncaktır. Öncelikle, atın gövdesi yani üzerine binilen yeri yapılır. Bunun için yaklaşık bir metre uzunluğunda ikiiki buçuk santimetre kalınlığında ahşap bir sopa kullanılır. Oyuncak yapımı için alınan bir dosya kâğıdı büyüklüğünde mukavva üzerine at başının resmi çizilir. İstenilirse at başının önden görünüşü istenilirse yandan görünüşü çizilebilir. (Çizim: 1.2) Atın yan görünüşü çizilirken yüzün bir yanına bir göz, bir burun deliği bir kulak, diğer yüzeye aynı şekilde bir göz, burun deliği ve kulak çizilir. Daha sonra yapılan çizimler makas ya da maket bıçağı yardımıyla kesilir. Atın yüzü ortaya çıktıktan sonra arka yüzeye sopanın monte edileceği bir yuva yapılır. (Çizim: 1,5). 10 x 10 cm ölçülerinde karton parçası atın gövdesi olan sopaya sarılır ve sarımın bittiği yer kuvvetli bir yapışkanla yapıştırılır. (Çizim: 1.1) Sonra sopa çıkarılır ve kartonun bir ucu makasla kesilir. (Çizim: 1.2) Kartonlar kesilirken dört-beş santimetre parçalar halinde dört eşit parçaya bölünür. Daha sonra dört parçaya ayrılan uçlar geriye doğru doksan derece bükülür. (Çizim: 1.3) Bu açılan uçların görüntüsünü kapatmak için bir kartona sekiz santimetre çapında bir daire çizilir. Ayrıca sopanın girebileceği kadar dairenin içine daire çizilir ve makasla bu daire kesilerek sopanın gireceği yer boşaltılır. Bu dairelerin biri (Çizim: 1) de gösterilen ön görünüşlü at başının arka yüzünden geçirilir. Diğer yuvarlak kartonun bir yüzüne yapışkan sürülür oda diğer dairenin üzerine yapıştırılır. (Çizim: 1.4) Bu şekilde hem sağlamlaştırılır hem de alttaki dört parçalı yapışan bölümün çirkin görüntüsü kapatılır. Yapıştırılan taşıyıcı kartonlar kuruduktan sonra gövde olacak sopanın ucundan dört-beş santimetrelik bölüme yapışkan sürülerek yapıştırılan 22 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR karton yuvasına dikkatle ve döndürerek sokulur ve kuruması beklenir. Önden görünüşlü atın yapımı bitirilir. Yan görünüşlü atın yüzü kartona çizilip boyanır ve kesilir. Sonra gövdesi olan sopaya montaj yapılır. Önce sopanın ucuna dört-beş santimetre uzunluğunda bir yarık açılır. (Çizim: 2.1) Atın çene kısmı sopaya açılan yatağa yerleştirilir ve kontrol edilir. Eğer tam oturuyorsa buraya hem yapışkan sürülür hem de sağdan ve soldan ince çivi çakılır. Yandan görünüşlü atın yapımı da bu şekilde sonlandırılır. “Bez Atın” yapımında iki kumaş at başı şeklinde kesilir ve birbirine dikilir. Daha sonra ters çevrilir. Siyah renkli kumaştan iki göz ve iki burun kesilip yerlerine dikilir. Atın kulakları kendi renginden kesilip yerlerine dikilebilir. Atın üç boyutlu gözükmesi için ters çevrilen başın içine küçük sünger kırpıntılar veya bez kırpıntılar doldurulur. Biraz sıkı doldurulması atın başını daha iyi gösterir. Daha sonra uzun sopa, at başının arkasında bırakılacak uygun bir açıklıktan içeri sokulur. Bir iple bez ve sopa sıkıca bağlanır. Böylece üç boyutlu bez atın yapımı da bitirilir. Oyuncağın oynanışı: Tahta atın gövdesi sopasıdır. Çocuklar sopaya oturur gibi yapıp koşarak ata binme oyunu oynar. Tahta at ayrıca kız kaçırma oyununda oynanan bir oyuncaktır. On civarında çocuk iki guruba ayrılır. Ata binen oyuncu arkasındaki kızların babası olur. Diğer bir gurupta da bir cadı ve onun arkasında kızları kaçıracak çocuklar vardır. Cadının arkasındakiler kızları kaçırır. Tahta at üstündeki baba ise cadının üstüne yürüyerek kızlarını kurtarmaya çalışır. Cadı bütün kızları ve babalarını yakaladığında onları bir yerde alı koyar. Cadı ve oğulları bir köşede uyuyakalırlar. Bu sırada oğlanlardan biri kızlardan birine yardım eder. Kurtulan kız diğer kardeşlerini kurtarır. Daha sonra bütün kızlar plan yaparak babalarını kurtarırlar. Babanın kızlarını arkasına alıp kaçmasıyla oyun biter. (Oğuz, Ersoy: 2007:97) EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 23 24 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 1.6. HEDEF TAHTASI Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Ahşap, ahşap eğesi, zımpara kağıdı, ince fırça, siyah yağlıboya, testere, çıta. Oyuncağın oynandığı yer: Yüksek bir yere koyulup oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Genelde erkeklerin oynadığı bir oyuncaktır. Kızların oynadığı da görülür. Oyuncakla oynanan oyunlar: Hedefi vurma oyunu. Oyuncağın yapılışı: Oyuncağın yapımında ahşap malzeme kullanılacağı gibi, pazarlarda bulunan portakal kasalarının parçalarıyla da bu oyuncak yapılabilir. Çizimde ( A ) ile gösterilen tahtadan ikisi bir tahta boyu aralıkla birbirine paralel şekilde yan yana koyulur. Bir diğeri de her iki tahtanın üstüne koyulup her iki taraftan birer çivi ile çakılarak diğerlerine birleştirilir. (Çizim: 2) Monte edilen bu tahtanın yanına kısa kenarları birbirini takip edecek şekilde ikinci bir tahta daha yerleştirilir ve her iki tarafından çivilenir. Yalnız tahtalar yan yana yerleştirilirken arada boşluk kalmayacak şekilde iyice yanaştırılmalıdır. Kalan tahtalar da aynı şekilde yan yana getirilip çivi ile çakılır ve hedef tahtasının montaj aşaması bitirilir. (Çizim: 4) Yapılan hedef tahtasının üzerine merkezden dışarı doğru aralarında beş parmak boşluk olacak şekilde iç içe sekiz daire çizilir. (Çizim: 5) Çizim işi bittiğinde ince bir fırça yardımıyla daire çizgileri siyaha boyanır. (Çizim: 6) Boyanın kuruması beklenir. Çizimde ( B ) ile gösterilen ahşap çıtanın keskin kenarları bir ahşap eğesiyle eğelenir ve testere ile kesilerek altı eşit parçaya bölünür. Kesilen her bir parçanın uç kısmına yarısı içeri girecek şekilde birer çivi çakılır ve demir eğesiyle tepeli uçlar eğelenerek sivriltilir. Zımpara kâğıdıyla kesilen ve eğelenen yerler zımparalanır. Bu çubuklar istenilen renge boyanabilir. Oyuncağın oynanışı: Hedef tahtası yüksek bir yere koyulur. Çocuklar ellerinde bulunan çıtaları hedefe atmaya çalışırlar. Çocuklar arasında hedefe atma yarışları yapılır. Oyuncağın merkez noktasına çıtayı atabilen oyuncu oyunu kazanır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 25 26 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 1.7. KILIÇ KALKAN Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Kılıç için bir santimetre kalınlığında, 4-5 cm genişliğinde ve 80 cm uzunluğunda bir çıta. Kalkan için 6 cm kalınlığında, 30 cm eninde ve 40 cm boyunda ahşap veya sunta. Oyuncağın oynandığı yer: Bahçede, boş arazilerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Kılıç kalkan oyunu. Oyuncağın yapılışı: Kılıç, kenarları ince, ortası bombeli, ucuna doğru sivrilen bir alettir. Kılıç yapımı için alınan çıta bir çakı veya maket bıçağı yardımıyla yontulur ve kılıç şekli verilir. Ayrıca kılıcın elle tutulan yerinde eli koruyan bir parçası vardır. Çizim: 1’de ölçüleri verilen çıtanın öncelikle 20 cm’lik bir kısmı testere ile kesilerek ayrılır. Geriye kalan 60 cm’lik kısmı maket bıçağı yardımı ile küçük parçalar halinde yontularak bir kılıç formu oluşturulur. (Çizim: 2-3) Çıtadan kesilen 20 cm’lik parçanın kenarları maket bıçağı yardımıyla yontularak yarım yuvarlak hale getirilir. (Çizim: 4) Bu parça takılırken kılıcın alt ucundan yukarıya doğru elin tutacağı yer kadar bir boşluk bırakılır. (Çizim: 5) İki küçük çivi ile kılıca çakılır. Çiviler ele batmaması için kısa boylularından seçilir. Yapım aşaması biten kılıcın pürüzlerini temizlemek için kâğıt zımpara kullanılır. Kalkan yapmak için kullanılacak ahşap veya suntanın köşeleri ağaç eğesi ile yuvarlanır ve zımpara ile her iki yüzeyi ve kenarları pürüzlerinden temizlenir. (Çizim: 6-7) Kalkanın bir yüzeyi arka kabul edilir. Bu yüzeyin ortasına çevreden bulunabilecek burulmuş çamaşır ipi veya ince uzun bir deri parçası yerleştirilir. İp veya deri, elin tutabileceği kadar bir boşluk bırakılarak iki çivi ile çakılır. (Çizim: 8-9) Bu parça kalkanın tutma yeri olacaktır. Oyuncağın oynanışı: Hangi el daha iyi kullanılıyorsa o ele kılıç alınır. Diğer ele de kalkan alınır. Kalkan iple veya deri ile yapılan arkasındaki tutma yerinden tutulur. Kılıç savaşmak, kalkan ise karşıdan gelecek olan kılıç darbelerini karşılamak ve korunmak içindir. Kılıç kalkan oyuncağı iki kişiyle oynanır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 27 28 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 1.8. DÖRT TEKERLEKLİ ÇEK ÇEK Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: Ahşap, dört adet rulman, çivi, ip, kanca. Oyuncağın oynandığı yer: Düz zeminlerde, sokak kaldırımlarında, boş arazilerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Çek çek sürme oyunu. Oyuncağın yapılışı: Öncelikle arabanın yan yüzeyleri bir araya getirilir. Çizim: 1’de gösterilen iki uzun yan ahşap arada boşluk bırakılarak yan yana koyulur. Bu boşluğa da Çizim: 2’de gösterilen iki kısa ahşap, dar kenarları üzerine dikey olarak yerleştirilir. (Çizim: 5) Bu şekilde uzun kenarların dışından çivi ile çakılarak parçalar birleştirilir ve bir çerçeve meydana gelir. (Çizim: 6). Çizim: 3’te görülen tabla, meydana gelen çerçevenin üzerine yerleştirilir. (Çizim: 6) Tabla ahşaba kısa aralıklarla çivi ile çakılarak birleştirilir. Arabanın kasası bu şekilde ortaya çıkarılır. Arabanın dingilleri yapılırken Çizim: 4’te gösterilen dingillerden birinin sağına ve soluna Çizim: 8’de gösterilen iki tekerlek geçirilir. Dingilin uçlarından 1 cm kalacak şekilde kamalar yardımıyla rulmanlar dingile alttan ve üstten çakılarak sıkıştırılır. Diğer dingilin tekerlekleri de aynı şekilde takılır. Tekerleklerin oyuncak sürülürken çıkmaması için çok sağlam monte edilmesi gerekir. Tekerleklerin dingillere montajı bitirildiğinde arabanın kasası altı üste gelecek şekilde ters çevrilip düz bir yere koyulur. Arabanın dar kenarlarının ön ve arkasından olmak üzere dıştan içeriye doğru on santimetre işaretlenir. İşaretlemeler her iki taraftan yapılır ve bir kalem ile çizilerek belirtilir. Dingilin biri bu çizgilerden birinin üzerine koyulur, sağdan ve soldan tam ortalanıp yerleştirilir ve yeterli sayıda çivi ile çakılır. Çiviler diğer taraftan çıkmamalıdır. Diğer dingil de aynı şekilde diğer tarafa monte edilir. Arabanın kısa kenarlarından biri ön taraf olarak kabul edilir ve bu kısmın ortası bulunarak küçük bir kanca vidalanır. Kancaya da arabayı çekmek için sağlam bir ip bağlanır. İstenilirse arabayı kolay çekmek için ipin boşta kalan ucuna geniş çaplı bir metal halka bağlanabilir. Oyuncak istenilen renge boyanabilir. Oyuncağın oynanışı: Oyuncak iki kişiyle oynanır. Bir çocuk dört tekerlekli çek çek arabaya oturur. Diğer çocuk oturanı oyuncağın ipinden tutarak çekerek sürer. Bir süre sonra yer değiştirilerek oyuna devam edilir. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 29 30 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 1.9. DÖRT TEKERLEKLİ DİNGİLLİ ÇEK ÇEK Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: Ahşap, çivi, dört adet rulman, ip, kanca. Oyuncağın oynandığı yer: Düz zeminlerde, sokak kaldırımlarında, boş arazilerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Çek çek binme oyunu. Oyuncağın yapımı: Çizim: 1’de görülen iki uzun ahşap parça arasına Çizim: 2’de gösterilen iki kısa yan parçalar, arada kalacak şekilde yerleştirilir. Uzun parçaların dışından çivilenerek parçalar birleştirilir. (Çizim: 9) Bu şekilde bir çerçeve ortaya çıkar. Düz bir zemine koyulan çerçevenin üzerine Çizim 3’te gösterilen kontra tabla veya ahşap tabla yerleştirilerek çivi ile sabitlenir. (Çizim: 10) Arabanın kasası bu şekilde ortaya çıkarılır. Çizim: 4’te gösterilen arka dingilin her iki ucundan Çizim: 8’de gösterilen rulman tekerlekler kamalarla sıkıştırılarak takılır. Arabanın ön tarafına monte edilecek olan Çizim: 5’te gösterilen ön dingile de Çizim: 7’de gösterilen rulmanlar takılır. Arabanın altı üste gelecek şekilde, yani kontra tabla üstte kalacak şekilde çevrilip düz bir yere koyulur. Dar kenarlarından biri arka olarak kabul edilip, uzun kenarların her ikisinden, yukardan aşağıya doğru on santimetre ölçülerek işaretlenir. Bu iki işaret bir çizgi ile birleştirilir ve Çizim: 4’te gösterilen dingil uzunlamasına, kenarı bu çizgi ile çakışacak şekilde yerleştirilir. Bu parça ortalanarak uygun çivilerle oyuncağa çakılır. Sıra hareketli ön dingili taşıyan parçanın yapımındadır. Çizim: 6’da gösterilen bu parça arabaya uzunlamasına monte edilir. Arabanın arka dingilinin tam ortası bulunup işaretlenir. Bu parçanın kısa kenarının da ortası bulunur. Bulunan orta nokta arka dingildeki işaretle çakıştırılarak yerleştirilir. Uygun çivilerle ve belirli aralıklarla içten çıkmayacak şekilde oyuncağa çakılır. Ön dingilin Çizim: 5’te tekerlekleri takılmıştı. Bu dingilin orta noktasından altı veya sekiz numara matkap ucuyla delik açılır. Ön dingili taşıyacak ahşap aynı numara matkapla baştan beş santimetre ölçülüp ortası bulunarak delinir. (Çizim: 11) EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 31 Dingil bu parçaya altı milimetre çapında altı-yedi santimetre uzunluğunda, mercimek başlı cıvata ve somun ile monte edilebildiği gibi uzun bir çivi ile de monte edilebilir. Eğer cıvata takılacaksa önce, cıvataya bir pul geçirilip öndeki taşıyıcıya açılan delikten ve yine bir pul takıp dingile açılan delikten geçirilir. Böylece iki tahta arasında kalan pul, sürtünmeyi azaltıp dönmeyi kolaylaştırır. Cıvatanın, dingilin altından çıkan ucuna yine bir pul takıp sonra somun yerleştirilir ve bir anahtar yardımıyla sıkılır. Yalnız dingilin hareketini engellememek için biraz boşluk bırakılmalıdır. (Çizim: 11) Öndeki hareketli dingilin tekerleklerinin sağına ve soluna içten bir ip bağlanır. Dingil elle de yönlendirilebilir. Oyuncağın oynanışı: Oyuncak iki kişiyle veya tek kişiyle oynanabilir. Bir çocuk çek çek üzerine oturur diğer çocuk oyuncağın ipinden tutar ve çeker. Bir kişi oynadığında ise eğimli, yokuş aşağı yerlerde sürülerek oynanır. Oyuncağın üzerine oturan çocuk yokuş aşağı ayaklarını yere sürükleyerek kendine hız verir ve araba aşağı doğru sürülür. Ön dingil ayakla ya da iple sağa sola döndürülerek oyuncağa yön verilir. 32 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 33 34 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 35 1.10. TAHTA BACAKLAR Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Tahta, çivi, ayakkabı derisi, Oyuncağın oynandığı yer: Düz ve sert zeminlerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Tahta bacaklarla yarış oyunu. Oyuncağın yapılışı: Taşıyıcı bacaklar için Çizim: 1’de gösterilen ölçülerde köşeli veya yuvarlak, iki tahta sopa gereklidir. Basamak için Çizim: 2’de gösterilen ölçülerde iki adet yine tahta veya sunta gerekir. Bütün malzemeler bulunup çizimde verilen ölçülerdeki gibi kesilerek hazırlandıktan sonra, oyuncağın montajına başlanır. Öncelikle Çizim: 2’de gösterilen basamak olacak ahşap parçanın orta noktası yani merkezi bulunur. Daha sonra Çizim: 1 ile gösterilen köşeli veya silindirik ahşap malzeme istenen ölçüde kesilip, dikey olarak yere koyulur. Basamak olarak kesip hazırlanan parçanın merkezi dikey duran parçanın merkezine çakışacak şekilde birleştirilip üstten iki çivi ile çakılır. (Çizim: 4.5.6) Ayakların basamaktan çıkmaması için Çizim: 3 ile gösterilen deri parçasının her iki ucundan basamağın sağ ve sol uzun kenarın ortaya yakın bir yerinden çivi ile çakılır (Çizim: 7. 8). Aynı işlem diğer basamağa da uygulandıktan sonra kısa tahta bacakların yapım aşaması bitirilir. (Çizim: 9) Oyuncağın oynanışı: Tahta bacaklarla oynamak için yüksek bir yere oturulur. Oyuncak tahta bacaklar aşağıda kalmak üzere önce bir ayakkabı, sonra diğer ayakkabı taşıyıcı kemerlerin içinden geçirilerek tam ortaya gelecek şekilde yerleştirilir. Dikkatli bir şekilde önce bir yere tutunarak ya da yanımızdaki bir insandan yardım alarak ayağa kalkılır ve ilk adımlar atılır. Alışıldığında ve denge sağlandığında tek başına yürünür. Tahta bacaklarla hızlı yürüme yarışları yapılır. Birkaç çocuk toplanır. Bir başlama ve bir bitiş çizgisi çizilir. Başlama çizgisinden çocuklar aynı anda tahta bacaklarla yürümeye başlar. Bitiş çizgisine ilk gelen çocuk oyunu kazanır. 36 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 37 1.11. UZUN TAHTA BACAKLAR Oyuncağın yapımında kullanılan araç gereçler: Tahta, çivi, çekiç, zımpara. Oyuncağın oynandığı yer: Mahallenin sokaklarında, düz ve sert zeminlerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Uzun tahta bacaklarla hızlı yürüme yarışı yapılır. Oyuncağın yapılışı: Ayak basamağı olarak kullanılacak parçanın iki uzun kenarının ortası bulunup işaretlenir. (Çizim: 2). Çizim: 3 ile gösterilen üçgen tahta parçanın kısa kenarı yere paralel konuma getirilerek basamak parçasının tam ortası bu kenar üzerine oturtulur. İki çivi çakılarak parçalar birleştirilir. (Çizim: 5. 6) Üçgen kesilmiş iki tahta parçası bulunur. Çizim: 7’de görüldüğü gibi basılacak yerin sağına ve soluna yerleştirilerek çivi ile çakılır. Böylece basılacak yer sağlamlaştırılmış olur. Daha sonra ayakkabı geçirilecek deri veya kösele parçanın yapılışına geçilir. Deri parçaları basamağın uzun kenarlarının ortaya yakın yerine sağa ve sola birer çivi ile çakılır. (Çizim: 8) Son olarak taşıyıcı uzun bacakların montajına geçilir. Taşıyıcı dikey bacak dik olarak tutulur. Ayak basamağı olarak kullanılacak parça taşıyıcı bacaklara sol ve sağ taraftan olmak üzere ikişer çivi ile çakılır. (Çizim: 9) Biraz daha sağlam olması için uzun iki çivi ile ayağın arkasından da çakılabilir. Taşıyıcı bacağın elle tutma yerinin sağı ve solu bir çakı ile elin rahat tutulacağı şekilde oyulur. (Çizim: 10). Oyuncağın pürüzlü yerleri zımparalanarak temizlenir. Diğer tahta bacağın montajı da aynı şekilde yapılarak oyuncağın yapımı bitirilir. Oyuncağın oynanışı: Yüksek bir yere çıkılır. Bir arkadaş yardımıyla taşıyıcı ayağın basma yerindeki deri kemere bir ayak geçirilir. Daha sonra diğer ayak aynı şekilde diğer kemere geçirilir. Her iki taşıyıcının tutma yerinden tutularak yavaş yavaş adım atılır. Alışıldığında adımlar hızlandırılır. Çocuklar arasında uzun tahta bacaklarla yarışlar yapılır. Bir başlangıç bir bitiş çizgisi çizilir. Bütün çocuklar başlangıç çizgisinden aynı anda yürümeye başlar. Bitiş çizgisine ilk gelen çocuk oyunu kazanır. 38 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 39 1.12. TOPAÇ Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: Ahşap, kalın ip, çivi. Oyuncağın oynandığı yer: Düz zeminlerde, beton ve toprak zeminlerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Topaç çevirme oyunu, topaçla çukur kazma oyunu. Oyuncağın Yapılışı: Topaç oyuncağı ahşap malzemeden yapılır ve tornada üretilir. Basit el becerisi ile yapılabilecek bir oyuncak değildir. Konik biçimde olan topacı döndürebilmek için kaytan denen beyaz ve oldukça kalın bir metre uzunluğunda ip kullanılır. Topacın sivri ucuna kabara denen, bir çeşit kalın başlı çivi çakılır. Topacın süzülmesi ve güzel dönmesinde bu çivi önemlidir. Eğer kabara, topacın sivri ucuna tam merkezden ve düzgün çakılmayıp, biraz yamuk çakılırsa topaç, istenilen hızda ve uzun sürede dönmez. Topaçların ters koniye benzeyen gövde çevresine birkaç sıra ince kanallar açılır. Bu kanalların özelliği kaytanın sarımı sırasında birbirinin üzerine iyice oturmasını ve kaymamasını sağlamaktır. (Çizim: 1) Topaçlar çeşitli özellikteki ağaçlardan birkaç formda yapılabilir. Bu formlardan birisi şimşir ağacından yapılan topaçlardır. Sert yapıya sahip olan şimşir ağacından yapılan topaçlar ağacın yapısından dolayı sarımtırak renge sahiptir. (Çizim: 2) Ayrıca diğerlerine göre daha ağırlardır. Bu nedenle yerde daha uzun süre döndürülebilirler. Bu gibi birçok çeşit ağaçtan yapılan topaçlar da vardır. Topaçların çeşitli renklerde olanları vardır. Bazıları boyasızdır ama çevresi renkli çizgilerle süslüdür. (Çizim: 3) Oyuncağın oynanışı: Kaytanın püskül gibi olan ucu topacın en aşağı yerinden kabaraya doğru yatırılır ve baş parmakla üzerine bastırılır. Diğer elle kaytan kabaranın etrafından başlayarak sıkı sıkıya yukarıya doğru bitene kadar sarılır. (Çizim: 5.6) Hangi el daha iyi kullanılıyorsa topaç o elle tutulur. Küçük parmak ile yüzük parmağı arasına kaytanın en sonunda kalan düğümlü kısmı yerleştirilir. Topaç avucun içinden kol gücüyle ileriye doğru fırlatılır ve kaytan geriye doğru çekilir. Atış ve kaytanı ken- 40 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR dinize doğru çekiş ne kadar iyi ve hızlı yapılırsa topaç o kadar güzel ve uzun süre dönecektir. Topaç farklı şekillerde yere atılabilir. Topacın tutulduğu kol yukarıya kaldırılıp başın üzerinden aşağıya doğru topaç sert bir şekilde atılabilir. Diğer bir atma şeklinde de, topacı tutan kol yere paralel tutulur, ileriye doğru itilerek topaç yumuşak bir şekilde fırlatılır. Çocukların arasında topacı en uzun süre döndürme yarışları yapılır. Toprak yerde oynandığında topacın kabara kısmı dönerken yerde küçük çukur oluşturur. Toprağa en derin çukuru açan topacın sahibi oyunu kazanır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 41 42 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 2. İP VE LASTİKTEN YAPILAN OYUNCAKLAR 2.1. İPLİ PERVANE Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Çıta, ip, zımpara. Oyuncağın oynandığı yer: Her yerde oynanabilir. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Pervane çevirme oyunu. Oyuncağın yapılışı: Oyuncağın yapımı için sekiz santimetre uzunluğunda, iki santimetre eninde bir santimetre kalınlığında küçük bir çıta kullanılır. Malzeme bulunduktan sonra bir çakı veya maket bıçağı yardımıyla ahşap istenen pervane formuna getirmek için yontulur. (Çizim: 1) Öncelikle pervanenin birinci kanadı ortaya çıkarılır. (Çizim: 2) Daha sonra diğer kanat eğimi ters yöne verilir. (Çizim: 3) Böylece kanadın aynı yöne dönmesi için gerekli eğim verilmiş olacaktır. Bu işlemler bitince pervane zımparalanıp pürüzlerinden temizlenir. Pervanenin merkezi olarak kabul edilen orta bölgeye ince bir matkap yardımıyla yan yana iki delik açılır. (Çizim: 3) İki delik arasında en fazla üç milimetre mesafe olmalıdır. Son aşamada yaklaşık 70 cm uzunluğunda bir yorgan ipi bulunur. İpin bir ucu pervanenin bir deliğinden sokulup arkasından çıkartılır ve bu ip diğer deliğin arkasından sokulup önden çıkartılarak düğüm atılır. (Çizim: 4.5). Bu şekilde oyuncağın yapım aşaması bitirilir. (Fot: 2) Oyuncağın oynanışı: Pervane ortada kalmak üzere ip, her iki elle gerilir. Çevirme hareketine başlamadan önce ip biraz bollaştırılır ve her iki elin yardımıyla pervane aynı yöne olmak üzere kendi etrafında otuz-otuz beş kez döndürülür. Bu döndürmeyle ip aynı yöne doğru burulmuş olacaktır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 43 Daha sonra her iki el aynı anda çekilerek ip gerilir. Pervanenin, ipin burulduğu yönün tersi yönünde dönerek tekrar burulduğu görülür. Böylece ellerin hareketiyle pervane bir ileri bir geri döndükçe eller birbirine yaklaşıp uzaklaşacak ve bu arada da pervaneden güzel bir ses çıkacaktır. Pervaneye verilen ilk burulma sayısının çokluğuyla, dönme hızı ve bir sonraki burulma sayısı gittikçe artacak ve eller birbirine biraz daha yakınlaşıp yaylanma daha da çoğalacaktır. Buna bağlı olarak da vınlama şeklinde çıkan pervanenin dönüş sesi daha da uzayacaktır. 44 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 45 2.2. YAYLANAN DÜĞME Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Ortasında delikleri olan bir düğme, 70 cm uzunluğunda sağlam bir yorgan ipi. Oyuncağın oynandığı yer: Her yerde oynanabilir. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Düğme çevirme oyunu. Oyuncağın yapılışı: Oyuncak yapımında kullanılacak olan düğme eğer iki delikli ise önce ipliğin bir ucu düğmenin bir deliğinin arkasından geçirilip önden çıkarılır. (Çizim: 1) Daha sonra ip diğer delikten geçirilip arkadan çıkarılır ve ipin iki ucu düğümlenir. (Çizim: 2.3) Düğme eğer dört delikli ise ip karşılıklı deliklerden birinin arka tarafından geçirilir. Önden çıkan uç karşısındaki delikten geçirilip arkadan çıkarılır ve ipin iki ucu düğümlenir. (Çizim: 4.5) (Fot: 3) Oyuncağın oynanışı: Sol elin dört parmağını birleştirerek solda kalan ip, sağ elin dört parmağını birleştirerek sağ tarafta kalan ip parmakların içinden geçirmek üzere tutulur. (Çizim: 6) İki el birbirine yaklaştırılarak düğme ortada ve aşağıya sarkık olarak tutulur. Her iki elin yardımıyla düğme ileriye veya geriye olmak üzere kendi ekseni etrafında aynı yöne otuz - otuz beş kez döndürülür. Böylece ip aynı yönde burulmuş olur. Daha sonra her iki el aynı anda hızla çekilerek ip gerilir. Düğmenin, sarıldığı yönün tersine doğru hızla döndüğü, yaylanarak burulduğu görülecektir. (Çizim: 7) Böylece ellerin germe hareketiyle düğme, bir yöndeki burulma hareketi bitince büyük bir hızla diğer yöne doğru dönmeye ve ipi burmaya başlayacaktır. Bir ileri bir geri dönerek burulan ipin hareketiyle eller birbirine yaklaşıp uzaklaşacak, aynı anda da çok değişik bir hız sesi çıkacaktır. 46 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 47 2.3. LASTİKLİ TOP Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: 20 cm eninde ve 20 cm boyunda bez parçası, tülbent, yorgan ipi, 50 cm uzunluğunda ince ambalaj lastiği, hızar talaşı. Oyuncağın oynandığı yer: Sokakta, bahçede ve bunun gibi yerlerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Lastik top fırlatma oyunu. Oyuncağın yapılışı: Oyuncağın yapımında kullanılacak olan bez, masa üzerine yüzü alta gelmek üzere yayılır. (Çizim: 1) Çapı on beş santimetre bir yuvarlak tabak kumaş üzerine ters koyularak kumaşa bir daire çizilir (Çizim: 2). Bezin çizilen yeri kesilir. Bu şekilde bez daire şeklini alır. (Çizim: 3) Daha sonra bir tülbent düz bir yere yayılır. (Çizim: 4) Marangoz atölyesinden alınan hızar talaşı tülbendin ortasına dökülür. Tülbent köşelerinden ortaya doğru katlanır. (Çizim: 5) Top haline gelen tülbendin açılmaması için ince bir iple etrafı döndürülerek sarılır ve düğümlenir. (Çizim: 6) Tülbendin sarılmasının nedeni dış bezin delinmesi durumunda talaşın dışarıya akmasını önlemesidir. Oyuncağın dış yüzeyinde kullanmak için daire şeklinde kesilen bez, yüzü alta gelmek üzere bir düzlem üzerine yayılır. İçi talaş dolu top halindeki tülbent bu kumaşın ortasına koyulur. (Çizim: 7) Daha sonra alttaki bezin kenarlarından tutulur ve merkeze doğru top halindeki tülbendin üzeri eşit dağıtımla örtülür. (Çizim: 8) Yuvarlak hale gelen oyuncağın üzerine sıkı olması için ip dolanır. Bu ipler zemindeki kumaşla farklı renkte seçilirse daha renkli ve güzel bir görüntü elde edilebilir. İp, bir noktadan başlayarak kumaş üzerinde boğumlar meydana gelecek şekilde gerilir, eşit aralıklarla bütün top sarılarak bitirilir. (Çizim:10-11) Sonunda ipe düğüm atılır. Son olarak ince lastiğin bir ucu bir anahtarlığın halkasına, lastiğin diğer ucu da topun tam merkezine düğümlenir ve oyuncağın yapım aşaması sonlandırılır. (Çizim: 12) Oyuncağın oynanışı: Uzun lastiğin ucundaki halka bir elin orta parmağına geçirilir. Top da aynı elin avuç içine alınıp aşağıya doğru hızla itilerek bırakılır. Bu şekilde top, hızla aşağıya doğru inip belli bir noktaya kadar 48 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR gidecek, lastiğin gerilmesi ve elin yukarıya doğru hareketiyle daha büyük bir hız kazanarak tekrar yukarıya, yani avuç içine doğru gelecektir. Top hemen yakalanır ve atışı tekrarlanır. Lastik top ile çocuklar arasında şakalaşmalar olur. Çocuklar bir arkadaşlarının sırtına topu fırlatıp çekerler. Top atılan kişi arkasına döndüğünde kimin topu fırlattığını anlayamaz. Çünkü atıldıktan hemen sonra top atan kişinin avuç içine gelir. Bu şekilde lastikli top çocuklar arasında eğlenceli bir oyuncak olarak oynanır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 49 50 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 2.4. PARMAK SAPANI Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Enli bir lastik parçası. Oyuncağın oynandığı yer: Bahçede, evde, sokakta oynanabilir. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Portakal kabuğu fırlatma. Oyuncağın yapılışı: Çapı büyük olanlardan seçilen bir lastiğin bir parçası makasla kesilir. Lastiğin bir ucu başparmağın, diğer ucu işaret parmağının ilk boğum yerlerine bağlanıp düğüm atılır. Oyuncağın oynanışı: Sapanla atılacak nesneler portakal veya mandalina kabukları, vişne çekirdekleridir. Kabuklardan fındık büyüklüğünde bir parça koparılır. Bu parça iki parmağa bağlı “U” gibi aşağıya sarkan lastiğin tam ortasına gelecek şekilde yerleştirilir. Diğer elin işaret ve başparmağıyla atılacak nesne lastikle birlikte sıkarak tutulur. Lastik geriye doğru gerilir ve atılacak yere doğru nişan alınır. Parmaklar açılıp kabuk bırakılır. Bu oyun çocukların beraberce oynadığı bir oyundur. Çocuklar arasında birbirlerine portakal kabuğu, vişne çekirdeği gibi nesneler fırlatılarak oyun oynanır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 51 52 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 3. KÂĞITTAN YAPILAN OYUNCAKLAR 3.1. KÂĞIT KAYIK Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Dosya kâğıdı, makas. Oyuncağın oynandığı yer: Evde, bahçede ve bunun gibi yerlerde leğenin içine su koyularak oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Kayık yüzdürme oyunu. Oyuncağın yapılışı: Bir dosya kâğıdının kısa kenarı bir köşesinden tutularak uzun kenarının üzerine getirilir ve bu kenarla çakıştırılır. Çakıştırılıp katlanan yer makasla kesilir. (Çizim: 1.2) Bu şekilde kağıt üçgen şeklini alır. Üçgenin uzun kenarının sağ köşesi tutulur ve üçgenin tepe noktasına götürülüp birleştirilir. Katlanan yere parmakla iz yapılır. (Çizim: 3.4) Daha sonra da sol köşeden tutulup tepe noktasına götürülerek kat yerine parmakla iz yapılır. Böylece üst üste katlanmış bir kare elde edilir. (Çizim: 5) Kare arkasına doğru bir üçgen meydana getirecek şekilde katlanır. (Çizim: 6) Karenin geriye kalan kısmı da öne doğru bir üçgen meydana getirecek şekilde katlanır ve parmakla iz bırakılır. (Çizim: 7) Böylece bir üçgen şekli oluşur. (Çizim: 8) Üçgenin uzun kenarı ve iki köşesi iki parmakla bastırılır, Bu arada da diğer elin parmakları iki katın arasına sokularak iki köşe birleştirilir. (Çizim: 9) Bu son katlamayla bir kare oluşur. (Çizim: 10) Bu karenin, iki parmakla bastırılıp karşılıklı getirilen iki köşesinin altında kalan köşesi yukarıya gelecek şekilde ters çevrilir ve bu köşede görülen iki kat, elin baş ve işaret parmakları ile karşılıklı olarak tutup sağa ve sola doğru açılır. Kat yerlerine el ile bastırılıp iz yapılır. (Çizim: 11) EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 53 Kayığı üç boyutlu yani su üstünde durmaya uygun hale getirmek gerekir. Bir elle kayık alttan tutulur, diğer elin iki parmağıyla kayığın içindeki üçgen bölümün dibine doğru baskı yapılarak, suyun içinde düzgün yüzmesini sağlayacak olan gövdesi biraz genişletilir. Böylece kayık yapımı tamamlanır. (Çizim: 12) (Fot: 4) Oyuncağın oynanışı: Büyükçe bir leğene su doldurulur ve kâğıttan yapılan oyuncak kayık su yüzeyinde yüzdürülerek oynanır. Yüzdürülen kâğıt kayık bir süre sonra suya batar. Çocuklar arasında kâğıt kayık yüzdürme yarışları yapılır. Çocuklar gemilerini suyun üzerine koyup yüzdürür. Kimin gemisi daha önce suya batarsa o oyundan çıkar. Suya en son batan kayığın sahibi olan çocuk oyunu kazanır. 54 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 55 3.2. KARTON MASKE Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Karton, makas, lastik. Oyuncağın oynandığı yer: Belli bir oynama alanı yoktur. Her yerde oynanabilir. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Ebe beni kurda verme, kız kaçırma oyunu. Oyuncağın yapılış: Kartona istenilen şekilde bir yüz çizilir. Genel hatları çıkarılan yüzün görülen bütün öğeleri yani gözleri, kaşları, burnu, ağzı çizilmelidir. (Çizim: 1.2) Bu çizim yapılırken yüze gülen, ağlayan ve bunun gibi yüz ifadeleri verilebilir. Çizimi biten yüz bir makas yardımıyla kesilip kartondan ayrılır. Gözleri, ağzı ve burnu yine makasla kesilerek çıkarılır. (Çizim: 3.4) Maske istenilen renge boyanabilir. Maskeyi başa takmak için ince bir lastik gerekir. Bunun için bir paket lastiği kullanılır. Maskenin sağ ve sol kulak hizalarından ve kenara yakın yerlerinden çok ince çivi ile birer delik açılır. (Çizim: 5) Lastiğin bir ucu bu deliklerin birinden geçirilir. Daha sonra lastiğin diğer ucu diğer delikten geçirilir ve düğüm atılır. (Çizim: 7) Oyuncağın yapım aşaması bu şekilde sonlandırılır. (Fot: 5) Oyuncağın oynanışı: Maskelere korkunç insan, gülen insan, korkunç hayvan gibi modeller çizilir. Çocuklar maskelerle birbirlerini korkutur ve güldürürler. Bazı oyunlarda maske bir şeyin kılığına girmek için kullanılır. Buna örnek olarak kız kaçırma ve ebe beni kurda verme oyunları gösterilebilir. Kız kaçırma oyunundan cadı olan çocuğa cadı suratı olan bir maske takılır. Ebe beni kurda verme oyununda ise kurt olan çocuğa kartondan yapılan kurt kafası şeklinde bir maske takılır. (Oğuz: 2007, s: 96) 56 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 57 3.3. KÂĞIT FIRILDAK Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Karton kâğıt, makas, çıta, çivi. Oyuncağın oynandığı yer: Sokaklarda, arazilerde, hafif rüzgârlı alanlarda oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Rüzgârgülü oyunu. Oyuncağın yapılışı: Kare şeklinde kartonun bir köşesinden başlanıp yatay kenardan yirmi santimetre işaretlenir. Daha sonra yine aynı köşeden başlayıp yukarıya çıkan kenardan yirmi santimetre işaretlenir. (Çizim: 1) Bu noktalardan kâğıt üçgen şeklinde katlanır. Katlanan yere parmak ile iz yapılır. (Çizim: 2) Bu şekilde bir üçgen meydana gelir. Kâğıt kat yerinden tekrar açılır. (Çizim: 3) Daha sonra katlanmayan diğer iki kenarlar birbirine tam çakışacak şekilde katlanır ve parmakla iz yapılır. (Çizim: 4) Kâğıt katlandığı yerden tekrar açılır. (Çizim: 5) Katlanan yerlerin kesiştiği nokta fırıldağın merkezini oluşturacaktır. Kat çizgileri üzerinden ve merkezden başlanıp köşelere doğru giden katlanmış hatların üzerinden beş santimetre işaretlenir. Her kat yeri, köşesinden başlanarak işaretlenen bu noktalara kadar makasla kesilir. (Çizim: 6) Kâğıt parçalarından birinin köşesi çividen geçirilerek merkeze kadar getirilir. (Çizim: 7) Daha sonra kâğıdın diğer parçalarının köşelerinden tutularak aynı yönde merkeze getirilip hepsi aynı çividen geçirilir. (Çizim: 8.9.10) Çivi fırıldağın merkez yerinden geçirilir. Kesilen pipet parçası da çiviye bir ucundan takılır. Son olarak pipetten çıkan çivi bir çekiç yardımıyla çıtaya çakılır. Pipet fırıldakla çıtanın arasına fırıldağın kanatlarının daha rahat dönmesi için koyulmaktadır. Bu şekilde oyuncağın yapımı bitirilir. (Fot: 6) Oyuncağın Oynanışı: Rüzgâra karşı çıtadan tutularak el hareket ettirilir kâğıt fırıldak döndürülür. Eğlenceli, hoş bir ses çıkarır. Kâğıt fırıldakla oynanan rüzgârgülü oyununda iki gurup oluşturulur. Bir başlama çizgisi bir bitiş çizgisi çizilir. Aynı gurupta olanlar başlama çizgisinde yan yana durur. İki kâğıt fırıldağı iki guruptaki iki kişi alarak başlama çizgisinden bitiş çizgisine kadar koşar. Geri dönüp gurubundaki diğer arkadaşına verir. Oyunda amaç kâğıt fırıldakla hızlı koşarak fırıldağı arkadaşına hızlı devretmektir. Guruptaki son kişi de kâğıt fırıldağı başlama çizgisine getirdiğinde oyun biter. Hangi gurup daha hızlı oyuncularını bitirdiyse oyunu o gurup kazanır. 58 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 59 3.4. KAĞIT UÇAK Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Kâğıt. Oyuncağın oynandığı yer: Arazilerde, bahçede, sokakta oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Uçağı en uzağa uçurma yarışı. Oyuncağın yapılışı: Dikdörtgen kâğıdın iki uzun kenarı yan yana getirilir. Köşeler birbirine tam değdiğinde katlanan yere parmakla ezilerek iz yapılır. (Çizim: 1) Kat yeri tekrar açılır. (Çizim: 2) Kâğıdın kısa kenarının iki köşesinden tutulur tepe noktası sivri kalmak üzere aşağı doğru katlanarak iki üçgen oluşturulur. (Çizim: 3-4) Kâğıt ilk katladığı yerden tekrar katlanır. (Çizim: 5) Daha sonra çizimde eğik olarak görülen katlanmış kenarlardan biri sola yani geriye doğru yatırılarak ilk kat yeriyle çakıştırılır. (Çizim: 6) Aynı şekilde diğer kısa eğik kenar da sağa ve geriye doğru katlanıp ilk kat yeriyle çakıştırılır ve parmakla ezerek iz yapılır. (Çizim: 7) Her kat yapımında tepe noktasının sivri olarak kalmasına dikkat edilmelidir. Son olarak katlanan eğik kenarların soldaki sola sağdaki ise sağa katlanarak parmakla iz yapılır. En son yapılacak katlamaların sağ ve sol görünüşleri Çizim: 9’da görülmektedir. Katlama işleri bittiğinde uçağın kanatları tamamen açılır. Uçağın son görüntüsü ortaya çıkar. (Çizim: 10) (Fot: 7) Oyuncağın oynanışı: Uçağın altında, her iki kanadın ortasında ve aşağıya doğru dik olarak duran bölüm elle tutma ve uçağı ileriye doğru fırlatma yeridir. Buradan uçak iki parmakla tutularak yükseğe doğru fırlatılır. Çocuklar arasında uçağı en yükseğe uçurma yarışı yapılır. 60 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 61 3.5. KÂĞIT UÇURTMA (ŞEYTAN UÇURTMASI) Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Kâğıt, ip ve makas. Oyuncağın oynandığı yer: Boş arazilerde, rüzgârlı havalarda uçurulur. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Uçurtma uçurma oyunu. Oyuncağın yapılışı: Dikdörtgen kâğıdın kısa kenarı uzun kenarının üzerine yatırılarak çakıştırılır ve katlanan kısma parmakla ezilerek iz yapılır. (Çizim: 1) böylece ortaya bir üçgen çıkar. Geri kalan kısım işaretli yerden makasla kesilir. (Çizim: 2) Kâğıt katlı yerden açıldığında bir kare olduğu görülür. Kâğıt tekrar katlanır. Bu katlama, uçurtmanın ilk katı ve aynı zamanda merkezidir. Üçgenin dik kenarlarından birinin ucu alınıp geriye doğru katlanıp katlanan yere parmakla iz yapılır. (Çizim: 3) Daha sonra kâğıt ters çevrilir ve üçgenin diğer dik ucu alınıp yine ilk kat yeri üzerine getirilip çakıştırılarak parmakla iz yapılır. (Çizim: 4) Uçurtmaya ön yüzünden bakıldığında tepe noktasından itibaren açılarak aşağıya doğru inen üç kat yeri olduğu görülür. (Çizim: 5. 6) Bu katlanan kanatlardan birinin ucundan tutup geriye sağa ikinci kat yeri üzerine, sonra diğer ucundan tutup geriye sola yine kat yeri üzerine getirilip dikkatle çakıştırılır. (Çizim: 7.8) Her iki kat yeri parmakla ezilerek iz yapılır. (Çizim: 9.10) Uçurtmanın tepesindeki noktadan çıkarak yelpaze gibi açılan katlamalarla meydana gelen altı üçgen yüzeyden oluşan uçurtma görünümü elde edilir. (Çizim: 11) Uçurtmanın ipi dışa katlanmış kat yerlerinin orta yerlerinden iğne ile delinerek dikkatli bir şekilde geçirilir. Orantısının doğru olmasına dikkat edilmelidir. Uçurtmanın kuyruğu da kâğıttan yapılmaktadır. Kâğıdın kısa kenarı yaklaşık iki santimetre eninde ve on iki santimetre uzunluğunda şeritler halinde kesilir. (Çizim: 13) Kâğıt kenarlarından kesilmeye başlanır diğer kenara doğru gidilir ve iki santimetre boşluk bırakılıp kâğıdı ters çevirerek diğer kenardan aynı şekilde kesmeye devam edilir. Böylece hiç koparmadan eşit ölçülerde kâğıt sonuna kadar kesilip bitirilerek kuyruk yapımı sonlandırılır. (Çizim: 14) (Fot: 8) 62 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR Uçurtmanın alt sivri ucunun hemen bir-iki santimetre üstündeki kat yerinden makasla bir santim kesilerek küçük bir delik açılır. Yapılan kuyruğun ucu bu delikten geçirilerek tel büker gibi bükülür. Oyuncağın oynanışı: Rüzgârlı havada uçurulan kâğıt uçurtma ipinden çekilerek kontrol edilir. Uçurtma ipinden tutan çocuk rüzgârın geldiği yönün tersine koşar ve uçurtmayı havalandırmaya çalışır. Uçurtma havalandığında biraz daha ip bırakılarak uçurtmanın yükseğe uçması sağlanır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 63 64 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 3.6. KÂĞIT TUZLUK Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: Kâğıt. Oyuncağın oynandığı yer: Her yerde oynanabilir. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Üçgen seçme oyunu. Oyuncağın yapılışı: Dosya kâğıdının bir köşesinden tutularak, kısa kenarı uzun kenarın üzerine tam çakışacak ve köşe sivri kalacak şekilde yatırılıp katlanan bölüme parmakla ezilerek iz yapılır. (Çizim: 1) Altta kalan parça makasla kesilir. (Çizim: 2) Meydana gelen üçgenin uzun kenarının tam ortasından, kenarlar çakışıp, köşeler tam birleşecek şekilde ikiye katlanır ve parmakla ezilerek iz yapılır. (Çizim: 3) Bu şekilde ikizkenar bir üçgen meydana gelir. (Çizim: 4) Katlanan kâğıt tamamen açılır. (Çizim: 5) Bütün kat yerlerinin belli olduğu görülür. Kâğıdın bir köşesinden tutulup sivri ucu merkeze kadar götürülür ve çakıştırılıp parmakla kat yeri ezilir. (Çizim: 6) Daha sonra karşısındaki köşe aynı şekilde merkezle birleştirilir ve kat yerine parmakla ezilerek iz yapılır. (Çizim: 7) Diğer iki karşılıklı köşeler de aynı şekilde merkezde birleştirilir ve parmakla iz yapılır. (Çizim: 8) Kâğıt ters çevrilir ve yine bir köşesinden tutulup merkeze kadar getirilip katlanan yere parmakla iz yapılır. (Çizim: 9) Hemen karşı köşesini de aynı şekilde katladıktan sonra diğer iki karşılıklı köşeler de merkezle birleştirip aynı şekilde katlanır. (Çizim: 10.11) Katlanan kâğıt yine bir kare şekline gelmiştir. Daha sonra kâğıdın diğer yüzeyi çevrilir. (Çizim: 11) Bu konumda kâğıt ortadan ikiye katlanıp tekrar açılır. Diğer kenarı da ortadan ikiye katlanır ve parmakla iz yapılarak tekrar açılır. (Çizim: 12) Son olarak elde uçları açık, dört adet kareden oluşan bir katlama olduğu görülür. (Çizim: 13) Ucu açık olan bir köşeden başlanıp işaret parmağıyla kâğıt kaldırılıp parmağın ucu içeriye doğru sokulur ve kâğıt iyice kaldırılıp parmak içeriye tam yerleştirilir. Bu işlem yapılırken aynı elin başparmağıyla da hemen yanındaki açık uçtan parmak iyice içeriye yerleştirilir. Bu parmaklar çıkarılmadan diğer elin işaret ve başparmakları aynı şekilde açık kalan uçlardan içeriye yerleştirilir. Dört parmağın ucu tam olarak iç kısma değmelidir. Bu şekilde oyuncak oynamaya hazır hale gelmiştir. (Fot: 9) EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 65 Oyuncağın oynanışı: Kâğıt tuzluk oyuncağının her dört üçgen boşluğuna parmaklar, başparmak ve işaret parmağı yan yana olacak şekilde sokulur. Bu konumdayken iki işaret parmağıyla iki başparmak birbirine yapıştırılır. Daha sonra sol elin işaret ve başparmağı sola, sağ elin işaret ve başparmağı sağa doğru açılır. Bu hareketler sağa sola ileri geri olarak devam ettirilir. Parmaklar ileri ve geri doğru her açılışta oyuncağın içinde dört üçgen yüzey görünür. Bu üçgenlerin içine arkadaşları kızdıran eşek, köpek, aptal, âşık, sevmiyor, seviyor gibi kelimeler yazılır. Oyuncağı tutan kişi diğer oyuncuya üçgenlerden birini seçtirir. Ve bir sayı söylemesini ister. Oyuncunun söylediği sayı kadar oyuncağı sağa, sola, ileri, geri açıp kapatır. Söylenen sayı geldiğinde durulur. Bu esnada seçilen üçgenin üzerinde yazan kelime seçen arkadaşa söylenerek oyun oynanır. 66 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 67 3.7. ÇITALI UÇURTMA Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: Üç adet çıta, istenilen renk ve desende kağıt ve en az 40-50 metre uzunluğunda kalın naylon ip. Oyuncağın oynandığı yer: Boş ve rüzgârlı araziler. Oyuncuların cinsiyeti: Genellikle erkeklerin oynadığı bir oyuncaktır. Kızların oynadığı da görülür. Oyuncakla oynanan oyunlar: Çıtalı uçurtma uçurma. Oyuncağın yapılışı: Uçurtma yapımında kullanılacak olan üç çıtanın her iki ucuna küçük kertikler açılır. Üç çıta üst üste koyulur ve tam merkeze ince bir çivi çakılır. (Çizim: 1) Alınan ip bir çıtanın kertiğine sıkıca bağlanır. Buradan diğer çıtanın kertiğine gidip iki tur sarılır. (Çizim: 2) Sonra diğer çıtalar aynı şekilde dolanır her çıta ucundaki kertiğe iki tur dolanır sonunda başlanan çıtaya gelinip sıkıca düğüm atılır. Böylece bütün çıtalar gerilir ve oynamaları önlemiş olur. Altıgen şeklinde olan uçurtmanın iskeleti böylece tamamlanır. Uçurtma yapımı için alınan kâğıt düz bir yere yayılır. Altıgen iskelet kâğıdın üzerine yatırılır. (Çizim: 2) İplerin dışından yapıştırmak için üç– dört santimetre pay bırakılır ve ipler makasla kesilir. (Çizim: 3) Bırakılan paylara yapışkan yayılarak sürülür. (Çizim: 4) Yapışkan kurumadan bu paylar ipler içerde kalmak üzere kâğıda yapıştırılır. (Çizim: 5) Uçurtmanın ön yüzü çevrilir ve dingili yapılır. Bunun için üst iki çıtadan birinin ucundaki kertiğe ip sıkıca bağlanır. Sonra ip merkeze kadar getirilir parmakla merkezde tutulur ve tekrar üstteki diğer çıtanın kertiğine gidilip burada düğüm atılır. İp merkeze doğru gerilirse bir “V” harfi oluştuğu görülür. (Çizim: 6) İnce bir kartona dört–beş santimetre çapında iki daire çizilip kesilir. Bu yuvarlak kartonların biri uçurtmanın ön merkezine, diğeri arka merkezine yapıştırılır. (Çizim: 5.6) İnce bir çivi ile merkeze sabitlenen karton tam ortasından delinir. İp buradan geçirilip merkezde çıtaya düğüm atılır. Bu düğüm uçurtmanın dengesinin bozulmaması için iyice sıkılmalıdır. (Çizim: 7) Uçurtmanın alt iki çıta başlarındaki kertiklerden önce birine ip sıkıca bağlanır. Sonra merkeze kadar gidilip ipi merkezde parmakla bastırıp tekrar aşağıya diğer çıta ucundaki kertiğe ip götürülür ve o hizada dü- 68 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR ğümlenir. (Çizim: 8) Böylece yine ‘’V‘’ şekli yapılmış olur. Bu “V” şeklinin alt sivri ucuna yapılan uçurtma boyunun üç katı uzunluğunda ip bağlanır. Uçurtmanın kuyruğunun yapımı: Uçurtma yapılan kâğıttan yaklaşık yirmi santimetre uzunluğunda iki santimetre eninde şeritler kesilir bunlar püskül haline getirilip ince iplerle birbirlerine bağlanır. Kuyruk ipi boyunca her püskülün tepe düğüm yerleri yukardan başlamak üzere belirli aralıklarla kuyruk ipine bağlanır. Her bağlanan düğümden sonra bırakan boşluk sekiz-on santimetre olmalıdır. Böylece kuyruk ipinin sonuna kadar gidilir. (Çizim: 9) Son olarak yaklaşık yirmi santimetre uzunluğunda kalın bir çıta bulunur ortasına uçurtma ipinin ucu düğümlenir. Geriye kalan ipin tamamı çıtaya sarılır. (Çizim: 10) İpin sarım işi bittiğinde yumağın sonundaki uç dingilin tam merkezine sıkıca düğümlenir. Bu şekilde uçurtmanın yapım aşaması bitirilir. Oyuncağın oynanışı: Bir kişi tarafından uçurtma iki elle rüzgâra doğru tutulur. Uçurtma ipini tutan kişi uçurtmadan biraz uzaklaşır. Uçurtmayı tutan çocuk rüzgârın uçurmanın uçması için uygun olduğunu anladığında uçurtmayı tutan kişiye bırakmasını söyler ve ipi çekerek koşup uçurtmayı havalandırır. Uçurtma yükseldikçe ip bırakılır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 69 70 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 4. METALDEN YAPILAN OYUNCAKLAR 4.1. BURGULU PERVANE Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: İki santimetre eninde sekiz santimetre boyunda ince bir sac veya teneke parçası, 60-70 cm uzunluğunda ince tel. Oyuncağın oynandığı yer: Mahallenin sokaklarında, boş arazilerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Pervaneyi en yükseğe uçurma oyunu. Oyuncağın yapılışı: Öncelikle sac parçası üzerine pervane uygun ölçülerde çizilir ve teneke makası ile çizilen yerlerden kesilir. (Çizim: 1) Pervane kesilip ortaya çıkarıldıktan sonra, kanatların rüzgârı alabilmesi ve kolay dönmesi için kanatlara parmak yardımıyla içe ve dışa doğru eğim verilir. (Çizim: 2) Pervanenin elleri kesmemesi için kenarlarının demir eğesi ile eğenmesi gereklidir. Oyuncak yapımı için kullanılacak tel orta yerinden ikiye katlanır. Bir kalem telin katlandığı yere yerleştirilir. Bu şekildeyken tel iyice sarılır ve kalem sıkıştırılır. (Çizim: 3-4-5) Bu işlem sırasında bir kişi kalemi tutmalıdır. Diğer kişi bir kerpeten veya pense ile telin ucundan sıkıca tutup çekerek eşit dönüşle ve hep aynı yöne doğru büker. (Çizim: 6) Telin sonuna kadar bükme işine devam edilir. Bükme işlemi kaleme kadar geldiğinde kalem telden çıkarılır. (Çizim: 7) Son olarak yapılan pervane bir ağaç takozun üzerine düz şekilde koyulur. Telin ucuna uygun çapta bir çivi ile pervanenin orta yeri delinir. Telin ucu açılan delikten geçirilerek oyuncağın yapımı bitirilir. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 71 Oyuncağın oynanışı: Telin ucu pervanenin ortasındaki delikten geçirildikten sonra tel dik tutularak pervane kendi haline bırakılır. O yavaş yavaş dönerek elle tutulan halkaya kadar inecektir. Bir elle halkadan tutulurken diğer elin baş ve işaret parmaklarıyla, pervanenin altından tel sıkmadan tutulur. Alışmak için parmaklar yukarı aşağı hareket ettirilir ve seri bir hareketle pervane yukarıya doğru itilir. Pervane itiş hızıyla dönerek yukarıya doğru çıkar. Giderek aldığı hızla telden kurtulup dönüş hızını gittikçe arttırarak havaya yükselir. Belli bir yüksekliğe eriştikten sonra hızı azalmaya başlayınca aşağıya doğru iner. Çocuklar arasında pervaneyi en yükseğe uçurabilme yarışları yapılır. Pervanesi en yükseğe çıkan ve pervanesi havada en uzun süre kalan çocuk oyunu kazanır. 72 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 73 4.2. ÇEMBER Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: 2 metre boyunda, 2 cm çapında demir, 70 cm uzunluğunda tel. Oyuncağın oynandığı yer: Boş arsalarda, sokaklarda, sert zeminlerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Erkekler ve kızlar oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Çember çevirme oyunu. Oyuncağın yapılışı: 2 cm çapında ve 2 metre boyunda paslanmaz bir demir parçası demircilerde bükülerek çember haline getirilir. (Çizim: 1) Çemberin açık kalan uçları kaynakla birleştirilir. (Çizim: 2.3). Bu şekilde bir çember oluşturulur. (Çizim: 4) Çemberi döndürmek için dört-beş milimetre kalınlığında ve yaklaşık altmış-yetmiş santimetre uzunluğunda bir telden faydalanılır. (Çizim: 5) Öncelikle telin bir ucu ele alınır. Bu uçta geniş “U” harfi meydana getirilir. ‘’U’’ şeklinin bütün kıvrımlarının uzunlukları beş santimetre olacaktır. (Çizim: 6) “U” şeklinin ilk kademesi doksan dereceden biraz daha geniş açılı olmalıdır. Ortada kalacak bölümün köşeleri de parmakla yuvarlatılarak bükülür. (Çizim: 7.8) Telin son kısmı da bükülerek “U” şekli verilmiş olur. (Çizim: 9) Kıvrımı yapılan son kısmın uzunluğu eğer beş santimetreden fazla ise bir fazlalık tel makasıyla kesilir. Çemberi daha rahat çevirebilmek için telin elle tutulan kısmı on santimetre aşağıya bükülerek bir elips oluşturulur. Bu formda tel daha kolay tutulacaktır. (Çizim: 10) Oyuncağın oynanışı: Hangi el daha iyi kullanılıyorsa tutma teli o elle tutulur. Çember diğer elle yerde dik tutulur ve ileriye doğru elle itilerek bırakılır. Bu sırada diğer elle tutulan telin “U” şeklinde kıvrılan yerinin içiyle çember itilir. Çember telin itişiyle dönmeye devam edecektir. Çemberin dönmesi durdurulmak istendiğinde tutma telinin “U” şeklindeki yeriyle çember tutularak havaya kaldırılır ve çember diğer elle tutulur. 74 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 75 4.3. TEL ARABA Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: Alüminyum tel, 10 cm eninde şişe, pense. Oyuncağın oynandığı yer: Mahallenin sokak aralarında, arazilerde, kaldırımlarda oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Erkeklerin oynadığı bir oyuncaktır. Oyuncakla oynanan oyunlar: Tel araba sürme. Oyuncağın yapılışı: Öncelikle tekerleklerin yapımıyla başlanır. Telin bir ucu el ile 8-10 cm çapında bir çember şekline getirilir. Bu işlemi daha kolay yapmak için on santimetre çapına sahip bir şişe veya benzeri bir silindirik malzemeden yararlanılabilir. Bu malzemenin çevresine, tel ucundan sıkıca bastırılarak sarılır. (Çizim: 1) Tel tam yuvarlak şekil aldığı zaman şişeden çıkarılır. (Çizim: 2) Telin ucu yapılan çemberin bittiği yerden doksan derece bükülerek çemberin merkezine kadar gidilir ve buradan tekrar doksan derecelik bir açıyla bükülür. (Çizim: 3-4) Daha sonra telden 20 cm uzunlukta bir dingil mesafesi bırakılır. (Çizim: 5) Diğer tekerlek ilk tekerlek gibi aynı şekilde yapılır ve ilk tekerleğe paralel duruma getirilir. (Çizim: 6-7) Telin kalanı tekerleğin bittiği yerden kerpetenle kesilir. Her iki tekerlekteki çemberin tamamlandığı yerde açıkta kalan uçlar çok ince bir telle sarılarak birleştirilir ve çemberin tam olması sağlanır. Tel arabanın direksiyon yapımında tele yine bir çember şekli verilmelidir. Bu işlem yapılırken yukarıda tekerlek yapımında yararlanılan şişeden aynı yöntemle yararlanılabilir. Tel şişeye sıkıca sarılır tam bir çember şeklini aldığında şişeden çıkarılır. (Çizim: 8. 9) Çemberin bittiği yerden tel merkeze doğru bükülür. (Çizim: 10) Merkeze gelindiğinde tekrar doksan derece bükülerek direksiyonun mili için belirli bir uzunluk bırakılır. (Çizim: 11) Bu uzunluk ayarlandıktan sonra direksiyon telinin alt ucu, dingil telinin ortasına bir tur sarılır. (Çizim: 12) Tel kalın olduğundan bu işlem bir kerpeten veya pense yardımıyla yapılabilir. Fakat direksiyon mili, arabayı sürerken dingil üzerinde sağa sola kaçarak sürüşün dengesini bozabilir. Bunu önlemek için mil dingilin tam ortasından sarılmalıdır. Milin bir santimetre sağına, bir santimetre soluna daha ince tel bir iki tur sıkıca, yerinden 76 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR oynamayacak şekilde sarılır. Böylece direksiyon milinin ucu sağa veya sola kaymayacaktır. (Fot: 10) Oyuncağın oynanışı: Tel araba direksiyonundan tutularak kontrol edilir. Yerde sürülerek oynanan bir oyuncaktır. Tel arabalar çocuklar tarafından çeşitli süslemelerle süslenir. Arabanın mil yerine bayraklar takılır. Çevreden bulunabilecek ayna parçaları arkayı görmek için mile telle bağlanır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 77 78 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 4.4. MAKARALI TEL ARABA Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: Alüminyum tel, 10 cm eninde şişe, iki tane makara, pense. Oyuncağın oynandığı yer: Mahallenin sokaklarında, arazilerde, kaldırımlarda oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Erkeklerin oynadığı bir oyuncaktır. Oyuncakla oynanan oyunlar: Tel araba sürme. Oyuncağın yapılışı: Oyuncağın yapımında kullanılacak olan tel düzgün olmalıdır. Biraz eğik kısımları varsa düz, sert bir yere koyulup çekiç ile düzeltilebilir. Oyuncağın yapımına ilk olarak direksiyon bölümü ile başlanır. Telin ucu şişenin etrafından daire şeklinde olacak biçimde bir tur sarılır. (Çizim: 1) Daire şekli oluştuğunda tel şişeden çıkarılır. (Çizim: 2-3) Tel çemberi ortadan ikiye bölecek şekilde çemberin ortasına kadar bükülür. (Çizim: 4) Bu noktadan tel doksan derecelik bir açı oluşturulacak şekilde tekrar bükülür. (Çizim: 5) Daha sonra direksiyon milinin uzunluğu belirlenir. Bu uzunluk her kullanıcının boyuna göre değişeceğinden rahat kullanılacak bir uzunluk seçilmelidir. Bırakılan uzunluk işaretlenir. Yaklaşık yüz yirmi derecelik bir açı ile aşağıya doğru bükülür. (Çizim: 6) Buradan yaklaşık beş santimetrelik bir uzunluk bırakılarak tekrar sağa veya sola hangi yöne daha rahat kullanılıyorsa o yöne bükülür. (Çizim: 7) Makara telin ucundan geçirilir ve telin bükülen yerine kadar yanaştırılır. (Çizim: 8) Makaranın kolay dönebileceği kadar boşluk bırakılır ve telin ucu tekrar yukarıya doğru bükülür. Takılan makaranın rahat dönüp dönmediği kontrol edilir. Çok sıkı olursa rahat dönmeyebilir çok bol olursa da giderken sağa sola gidebilir. Makaranın çıkmaması için yukarıya doğru bükülen tele, makaranın tekerlek çapını geçmeyecek kadar bir uzunluk bırakılır. Kalan tel pense ile kesilir. (Çizim: 9) Makara istenilen renge boyanabilir. (Fot: 11) Oyuncağın oynanışı: Düz arazide direksiyonundan tutularak sürülen bir oyuncaktır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 79 80 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 4.5. İKİ MAKARALI TEL ARABA Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: İki tane makara, iki metre alüminyum tel, on santimetre eninde şişe veya bir silindirik malzeme. Oyuncağın oynandığı yer: Düz arazilerde, sokak kaldırımlarında oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Erkeklerin oynadığı bir oyuncaktır. Oyuncakla oynanan oyunlar: Tel araba sürme. Oyuncağın yapılışı: Oyuncağın yapımı için kullanılacak telin ucu on santimetre çapında bir silindirik malzemenin çevresine bir tur sarılır. Bu silindirik malzeme bir şişe olabilir. Oluşan çemberin içinden silindirik malzeme çıkarılır. (Çizim: 1-2) Çemberin bittiği yerden çemberin merkezine kadar tel doksan derece bükülür. Çemberin merkezinden tekrar doksan derece bükülür. (Çizim: 3-4). Direksiyon milinin uzunluğu oyuncağı oynayacak çocuğun boyuna göre belirlenir. Milin boyuna uygun bir uzunluk bırakıldıktan sonra tel tekrar doksan derece bükülür. (Çizim: 5) Bu bükülen yerden beş-altı santimetre uzunluk bırakılarak yine doksan derecelik bir açıyla tam sola veya sağa doğru hangi yöne istenirse o yönde bükülür. (Çizim: 6) Bükülen yerin ucundan büyük makara, deliğinden geçirilerek takılır. Bu işlemden sonra tel makarayı tam sıkıştırmayacak şekilde yukarıya doğru bükülür. (Çizim: 7) Yukarıya doğru uzanan telin ucundan diğer makara, deliğinden geçirilerek takılır. (Çizim: 8) Tel bu takılan makaranın ucundan iki santimetre çıkacak şekilde bırakılır ve geri kalan kısmı tel makası ile kesilir. Bu şekilde iki makaralı tel arabanın yapım aşaması bitirilir. (Çizim: 9) Oyuncağın oynanışı: İki makaralı tel araba oyuncağı yürüyerek sürülen bir oyuncaktır. İki makaralı tel araba direksiyonundan tutularak kontrol edilir. Oyuncağın makara tekerleği dönerken tekerleğin üst kısmındaki makarada tekere bağlı olarak dönecektir. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 81 82 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 5. AĞAÇ DALINDAN OYUNCAKLAR 5.1. SAPAN Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: “Y” harfi şeklinde ağaç dalı, 30 cm yassı bir lastik, çakı 4 cm deri, taş. Oyuncağın oynandığı yer: Bahçelerde, arazilerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Erkeklerin oynadığı bir oyuncaktır. Oyuncakla oynanan oyunlar: Sapan kaya oyunu. Oyuncağın yapılışı: “Y” harfine benzeyen çatallı dalın sap kısmı, el ile rahatça tutulacak ölçüde işaretlenip kesilir. Kesilen yer ile dalın üzerinde bulunan çıkıntılar, pürüzler bıçak veya benzeri aletlerle törpülenip temizlenir ve pürüzler ele takılmayacak hale getirilir. (Çizim: 1) Üstteki “V” harfine benzeyen dalların her ikisi de beş santimetre ölçüp kesilir ve uçları bıçak yardımı ile temizlenir. “V” harfinin uçlarına lastik bağlanmalıdır. Bunun için her iki ucun yakın yerlerine lastiklerin kaymaması için birer kertik açılır. (Çizim: 2) “V” şeklindeki çatalın her iki ucunda açılan kertiklere lastikler bağlanarak düğüm atılır. (Çizim: 3-4) Oyuncağın yapımı için alınan deri parçası makas yardımıyla oval şekilde kesilir. Ovalin uçlarından makasla lastiğin geçeceği kadar iki delik açılır. Sıra “V” harfinin iki ucuna bağlanan lastiklerin uçlarını birleştirmeye gelmiştir. Lastiklerden birinin ucu derinin deliğinden geçirilip iple bağlanır sıkı düğüm atılır. Lastiğin diğer ucu da aynı şekilde derinin diğer deliğinden geçirilip iple düğüm atılır. Derinin parlak, renkli yüzeyi dışa, “U” halini alan içi ise sapana doğru bakmalıdır. (Çizim: 5) Oyuncağın oynanışı: Küçük bir taş sapanın deri kısmının ortasına koyulur. Bir elle sapanın sapı tutulur diğer elin parmaklarıyla derinin dışı EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 83 taşla birlikte sıkılarak tutulur. Gözle taşın atılacağı yere nişan alınır. Deri geriye doğru gerilir ve taş bırakılır. Gerilmenin hızıyla bırakılan taş nişan alınan hedefe doğru yol alır. Sapanla fındık, fıstık kabukları da atılır. Bolu Düzce’de oynanan “sapan kaya” oyununda sapan oyuncak olarak kullanılır. Grup halinde oynanan Sapan kaya oyununda oyuncular bir tepe bularak buranın her iki tarafına eşit sayıda dağılırlar. Oyunda amaç karşı taraftaki oyuncuların kendi taraflarına geçmelerine engel olmak ve bunun için de sapanla atış yapmaktır. Her oyuncu sapanıyla karşı tarafa fındıkkabuğu gibi atıldığında fazla etki yapmayacak objeler atar. (Oğuz, 2007:120) 84 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 85 5.2. OK VE YAY Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: 80 cm uzunluğunda bir ağaç dalı, 50 cm bir ağaç dalı, ip veya lastik. Oyuncağın oynandığı yer: Boş arazilerde, bahçelerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Erkeklerin oynadığı bir oyuncaktır. Oyuncakla oynanan oyunlar: Ok atma oyunu. Oyuncağın yapılışı: Öncelikle dalın üzerinde bulunan küçük dal parçacıkları çakı veya maket bıçağı yardımıyla temizlenir. (Çizim: 1-2) Dalın her iki ucundan 1-1,5 cm içeriye, yayı germeye kullanılacak lastik veya yorgan ipini takmak için kertik açılır. (Çizim: 3) Yayı germek için kullanılacak ip dalın uçlarına açılan kertiklerden birine bir tur dolanır ve sıkıca bir düğüm atılır. (Çizim: 4) Sonra dal biraz bükülür.(Çizim: 5). Dalın diğer ucundan biraz bastırarak dal açılmış bir “U” harfi şekline getirilip ipin diğer ucu diğer kertiğe bir iki tur sarılır. Sıkıca düğüm atılır. Böylece ip oldukça gerilmiş olacaktır. (Çizim: 6) Ok yapmak için küçük parmak kalınlığında elli santimetre uzunluğunda düzgün bir dal parçası veya çıta kullanılır. (Çizim: 7-8) Dal parçası kullanılacaksa tamamen düz olmalıdır. Üzerindeki küçük dal parçacıkları çakı ile temizlenmelidir. İpin okun içine iyice oturması için okun ucuna “V” şeklinde kertik açılır. (Çizim: 9-10) Oyuncağın oynanışı: Bir elle ok diğer elle yay tutulur. Ok yayın gergin ipine kertik yerinden geçirilerek geriye doğru çekilir. Okun atılacağı yer nişan alınır ve ok bırakılır. Ok ve yay oyuncağı ile ok atma oyunu oynanır. İki kişi ile oynanan bu oyunda yüksek bir yere, şişe, elma, portakal gibi nesneler koyulur. Oyuncular bu nesneleri ok atarak vurmaya çalışır. En çok objeyi vuran çocuk oyunu kazanır. 86 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 87 6. KİBRİT KUTUSUNDAN YAPILAN OYUNCAKLAR 6.1. KİBRİT KUTUSUNDAN KAMYON Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: Üç tane kibrit kutusu, üç tane küçük lastik conta, sulu boya, ip, makas, zamk, fırça, iki tane düğme. Oyuncağın oynandığı yer: Düz zeminde sürülerek oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Erkelerin oynadığı bir oyuncaktır. Oyuncakla oynanan oyunlar: Oyuncağın yapılışı: Öncelikle kibrit kutusunun dışı Çizim: 1’de görüldüğü gibi diğer kibrit kutusunun dar kenarı üzerine koyulup işaretlenir ve makasla kesilir. Bu kesilen parça, şoförün oturduğu bölümün önündeki camı oluşturacaktır. İşaretli yerlerden kesilerek camlı bölüm ortaya çıkarılır. (Çizim: 2). Çizim: 3’te görüldüğü gibi yerine yapıştırılır. Şoförün oturduğu yan kapıları yapmak için kibrit kutusunun dış yüzeyleri kullanılır. Her iki tarafın kalıbı çıkarılarak cam yerleri kesilir. (Çizim: 4) Her iki parçaya asetattan cam kesilir ve Çizim: 5’te görüldüğü gibi yerlerine yapıştırılır. Böylece kamyonun ön bölümünün yapımı bitirilir. Kamyonun arka bölümü yani kasası için kibritin iç kutusu Çizim: 6’da görülen şekilde yapıştırılır. Tekerlekleri yapmak için öncelikle dingil hazırlanmalıdır. Bunun için takılacak tekerlerin ebadına uygun kibrit çöpü veya benzeri bir çubuk kullanılabilir. İki çubuk Çizim: 7’de görüldüğü gibi kamyonun altına yapıştırılır. Her iki dingil iyice kuruduktan sonra tekerlekler takılır. İki adet küçük, renkli düğmeyle kamyonete far yapılır. Kamyonetin ön tarafına takılır. Oyuncak istenilen renge sulu boya ile boyanabilir. (Fot: 12) Oyuncağın oynanışı: Kibrit kutusundan yapılan kamyonet düz zeminde elle sürülerek oynanır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 89 90 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 6.2. KİBRİT KUTUSUNDAN TREN Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: İki tane kibrit kutusu (Dış), dört tane kibrit kutusu (İç), bir tane silindir karton parçası, on iki tane lastik conta, sulu boya, zamk, ip, makas, altı tane kibrit çöpü, Oyuncağın oynandığı yer: Düz zeminde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Genellikle erkeklerin oynadığı bir oyuncaktır. Oyuncakla oynanan oyunlar: Oyuncağın yapılışı: Kibrit kutularının dış ve iç kutuları iç içe geçirilip Çizim: 1’de görüldüğü gibi birbirlerine yapıştırılır. Lokomotifin bacasını yapmak için yatay şekilde olan kibritin ortasına 3 cm uzunluğundaki silindirik karton dik olarak yapıştırılır. (Çizim: 2) Kibrit çöplerinin İki adedi lokomotifin altına ara mesafe ayarlanarak yapıştırılır. Bunlar lokomotif tekerleklerinin dingilleri olacaktır. Dingiller iyice kuruduktan sonra dört tekerlek yerlerine takılır. (Çizim: 4) Böylece bir lokomotif ortaya çıkmış olur. Diğer üç lokomotif de yukarda anlatıldığı gibi aynı şekilde yapılır. Son işlem vagonların birbirine bağlanmasıdır. 8-9 cm uzunluğunda iki parça ip kesilir. Vagonlar ters çevrilip altlarına ipin bir ucu yapıştırılır. Vagondaki ipin bir ucu lokomotife, diğer ipin ucu diğer vagona aynı şekilde bantla yapıştırılır. Yalnız rahat dönebilmeleri için vagonlar ve lokomotif arasında bir santimetre ara bırakılmalıdır. Böylece tren yapımı bitirilmiş olur. (Fot: 13) Oyuncağın oynanışı: Genellikle erkeklerin oynadığı bu oyuncak sert ve düz zeminlerde sürülerek oynanır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 91 92 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 6.3. KİBRİT KUTUSUNDAN TERAZİ Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: İki tane kibrit kutusu, çıta, ip, çivi, makas, cetvel. Oyuncağın oynandığı yer: Her yerde oynanabilir. Oyuncuların cinsiyeti: Kızların oynadığı bir oyuncaktır. Oyuncakla oynanan oyunlar: Evcilik oyunu. Oyuncağın yapılışı: Her iki kibrit kutusu içinin dört köşesinden ince bir çivi ile küçük birer delik açılır. (Çizim: 1) İplikten yaklaşık yirmi beş santimetrelik boylarda dört parça kesilir. (Çizim: 2) Her biri kibrit kutusuna açılan deliklerden geçirilir. (Çizim: 3) Bütün iplerin içte kalan uçlarına düğüm atılır. (Çizim: 4) Düğüm ve bağlama işleri bittiğinde dört ipliğin uçları yukarıda bir arada toplanır. Terazi kefesi dengede ise ipler birbirine bağlanıp düğüm atılır. (Çizim: 5) Terazinin diğer kefesini yapmak için de aynı uygulama yapılır. Her iki kibrit kutusunun yani terazinin kefelerinin iplerinin yüksekliği aynı uzunlukta olmalıdır. Çıtanın her iki ucuna terazinin kefeleri iplerinden sıkıca bağlanır. Terazinin tam dengede durması için çıtanın tam ortası bir cetvel yardımıyla bulunur. Bu orta noktaya terazinin tutulma yeri olacak ip bağlanır. (Fot: 14) Oyuncağın oynanışı: Oyuncak terazi ile çocuklar küçük eşyaları kefelere koyup tartarlar. İpten tutup kaldırıldığında her iki terazi kefesi aşağı ve yukarı doğru inip çıkar. Eğer ip tam ortasından bağlandıysa kefeler bir süre sonra dengede yani yan yana durur. Kız çocuklar evcilik oynarken pazardan bir eşya almış gibi yapıp o küçük eşyaları oyuncak terazide tartarlar. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 93 94 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 6.4. KİBRİT KUTUSUNDAN MASA Oyuncağın yapımında kullanacağımız malzemeler: Kibrit kutusu, dört kibrit çöpü, tutkal, sulu boya ve fırça. Oyuncağın oynandığı yer: Her yerde oynanabilir. Oyuncuların cinsiyeti: Genellikle kızlar oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Evcilik oyunu. Oyuncağın yapımı: Kibrit kutusunun içi çıkarılıp masanın üzerine ters şekilde koyulur. Kutunun iç kısmının bir köşesine yapıştırıcı sürülür. Kibrit çöpünün kahverengi olmayan kısmı dik olarak bu köşeye yapıştırılır. (Çizim: 1-2) Diğer üç köşeye de aynı şekilde kibrit çöpleri yapıştırılarak kuruması beklenir. (Çizim: 3-4-5)Yapıştırılan yerler kuruduktan sonra oyuncak tersine çevrilir. Bu şekilde bir masa görüntüsü elde edilir. Oyuncak masa sulu boya ile istenilen renge boyanabilir. (Fot: 15) Oyuncağın oynanışı: Kız çocukları evcilik oynarken kibrit kutusundan masa yaparak kendilerine küçük bir ev ortamı yaratır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 95 96 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 6.5. KİBRİT KUTUSUNDAN TELEFON Oyuncak yapımında kullanılan malzemeler: İki adet kibrit kutusu, 3 metre uzunluğunda yorgan ipliği, kibrit çöpü. Oyuncağın oynandığı yer: Üç metre ipin uzunluğunu geçen her yerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Telefonda konuşma oyunu. Oyuncağın yapılışı: Öncelikle iki kutu kibritin sürgülü kapakları çıkarılıp içindeki kibritler boşaltılır. (Çizim: 1) Kibritleri boşaltılan iç kutuların her ikisinin de tam ortasından ince bir çivi ile birer delik açılır. (Çizim: 2) İpliğin bir ucu birinci kutunun arkasından geçirilir, diğer ucu ikinci kutunun arka tarafından geçirilir. (Çizim: 3-4) bu şekilde her iki kutunun içinden iplerin iki ucu da çıkmış olur. Kibrit kutusundan çıkarılan kibritlerden birinin kahverengi, kimyasal madde kaplı ucu koparılır. (Çizim: 5) Kalan kibrit çöpü ortadan ikiye bölünür. İpliğin uçlarından biri yarım kibritlerden birinin ortasına, diğer ucu da diğer kibritin ortasına bağlanır. Düğümlenen kibritler ip gerildiği zaman kutuların iç kısmında kalmalıdır. Bu kibrit çöpleri, konuşma sırasında telefon ipinin gerilmesinde kolaylık sağlayacak ve iplerin kutudan çıkmasını önleyecektir. (Fot: 16) Oyuncağın oynanışı: Kibrit kutlularının birini bir kişi diğerini başka bir kişi alır. Konuşacak kişi kibrit kutusunu ağzına yaklaştırarak konuşur. Dinleyen kişi ise diğer kibrit kutusunu kulağına yaklaştırır. Bu konuşma esnasında ip gergin tutulmalıdır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 97 98 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 6.6. KİBRİT ÇÖPÜNDEN SANDALYE Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: Bir kutu kibrit çöpü, tutkal, maket bıçağı, sulu boya. Oyuncağın oynandığı yer: Her yerde oynanabilir. Oyuncuların cinsiyeti: Genellikle kızların oynadığı bir oyuncaktır. Oyuncakla oynanan oyunlar: Evcilik oyunu. Oyuncağın yapılışı: Öncelikle sandalyenin oturma yeri yapılır. On üç tane kibrit çöpünün kahverengi yerleri maket bıçağıyla kesilip çıkarılır. Çöpler aynı boyda olacak şekilde yan yana birbirlerine yapıştırılır. (Çizim: 1) Bütün kibritler yapıştırıldığında Çizim: 2’de görüldüğü gibi bütün çevreye, ölçülerek bir çerçeve şeklinde kibrit çöpleri yapıştırılır. Bu şekilde sandalyenin oturulacak yeri yapılmış olur. Oturulacak yer yapıldıktan sonra sandalyenin ayaklarının yapımına geçilir. 4 adet kibrit çöpünün kahverengi uçları aynı hizalarda kesilir. (Çizim: 3) Çizim: 4’te görüldüğü gibi ayakları meydana getirecek olan her iki kahverengi uçlu çöpün arasına uçları kesilen kibrit çöplerinden biri yapıştırılır. Her dört ayak tamamen kuruduğunda oturma yeri ters çevrilerek köşelerine tutkal sürülür. Sandalyenin ayakları kahverengi olmayan kısımlarından buraya yapıştırılır. (Çizim: 5) Ayaklar kuruduğunda Çizim: 6’da görüldüğü gibi karşılıklı olarak her iki ayak birbirine bağlanır. İki ayak arasındaki ölçüye göre kibrit çöpü kesilir ve ayakların ara kısmına yapıştırılır. Son olarak sandalyenin arka kısmı yapılır. 6 adet kibrit çöpünün kahverengi uçları kesilir. (Çizim: 7) İki kibrit çöpü arasına ara bağlantı olarak ikişer kibrit aralıklı olarak yapıştırılır. Yapılan sandalye arkası sandalyenin oturulacak yerine yapıştırılarak parçalar birleştirilir. Bu şekilde oyuncak sandalyenin yapımı bitirilir. (Fot: 17) Oyuncağın oynanışı: Kız çocukları evcilik oynarken kibrit kutusundan sandalye yaparak kendilerine küçük bir ev ortamı yaratır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 99 100 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 7. ÇEŞİTLİ OYUNCAKLAR 7.1. BEZ TOP Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: Bez parçaları, ip. Oyuncağın oynandığı yer: Boş arazilerde, bahçede oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Futbol oyunu, yakan top oyunu oynanır. Oyuncağın yapılışı: Evde bulunabilecek eskimiş kumaş parçaları, kırpıntı bezler iç içe ilave edilerek iyice sıkıştırılır. Sıkıştırılan bez parçaları daha büyük bir kumaşın içine koyulur ve kırpıntılar dağılmayacak şekilde bez sarılır. Sarılan bezin çevresinden sıkı bir şekilde birkaç tur ip dolanır. Bezler sıkı bir yuvarlak haline geldiğinde ip bağlanır ve düğüm atılır. Oyuncağın oynanışı: Bez topla yakan top oyunu oynanır. Oyununda çocuklar iki guruba ayrılır. Bir çocuk taşın bir yüzüne tükürür. Yaş mı? Kuru mu? Diyerek iki guruba sorar. Taş havaya atılır. Yaş gelirse yaşı seçenler oyuna ilk ortaya geçer. Kuru gelirse kuruyu seçenler ortaya ilk geçer. Diğer takım sınırları çizilen yerlerden bez topu atarak ortadaki oyuncuları vurmaya çalışır. Ortadaki oyuncuların hepsi vurulduğunda diğer gurup ortaya geçer. Bez topla erkek çocuklar arasında futbol oyunu oynanır. Bez top her iki oyunda da yere düştüğü, ayakla vurulduğu için dağılabilir. Dağıldığında çocuklar etraftan ip bulur ve top tekrar sarılarak oyuna devam edilir. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 101 7.2. İPLİ DAVUL (PATA PATA) Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: Eni boyu 20 cm ölçülerinde ince natürel deri, 1 cm çapında ve 30 cm boyunda sap, oklava, delikli boncuk, mukavva, yapıştırıcı. Oyuncağın oynandığı yer: Her yerde oynanabilir. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Oyuncağın yapılışı: İlk olarak ana gövdeyi oluşturacak altı santimetre eninde ve otuz santimetre uzunluğunda mukavva kesilir. Yuvarlak sapın kolay yerleşmesi için mukavvanın kısa kenarının orta kısımları biri bir santimetre diğerini üç santimetre olmak üzere makasla veya maket bıçağı ile oyulur. (Çizim: 1-1) Daha sonra 8cm çapında silindirik bir şişenin etrafına mukavva sarılır. (Çizim: 1.2-1.3) Altı santimetre eninde ve altı santimetre boyunda bir parça karton kesilir. (Çizim: 5.1) Kesilen karton yuvarlak ağaç sapa sarılır ve açık kalan kenarı tamamen bantla yapıştırılır. (Çizim: 5.2) Sonra sap çıkarılır. (Çizim: 5.3) Karton makasla üç santimetre uzunluğunda belirli aralıklarla “sekiz” yerden kesilir. (Çizim: 5.4) Kesilen kısımlar geriye doğru doksan derece açılarak parmaklarla (Çizim: 5.5) de görülen şekil verilir. Bu parçadan iki adet yapılmalıdır. Daha sonra malzeme bükülen kartondan çıkarılır. (Çizim: 1.4) Hazırlanılan parça bükülen mukavvanın orta yerine yapıştırılır ve kuruması beklenir. (Çizim: 1.5) Çıtanın uç kısmında iki – üç santimetrelik bölüme zamk sürülür ve yapıştırılan yuvaya yerleştirilir. (Çizim: 5) Tam olarak kuruduğunda hazırlanan parçanın diğeri sapa ters olarak geçirilir. (Çizim: 1.7) de görüldüğü gibi ana gövdenin daha derin oyulan kısmı altta, diğeri üstte bırakılarak üzerine zamk sürülür ve sap içerde kalmak üzere yapıştırılır. Sapa ikinci olarak geçirilen içerde bırakılan parçanın dört parçalı yapıştırma yerlerinden mukavvaya yapıştırılmalıdır. (Çizim: 5) Böylece gövdenin içindeki sap, yukarıdan ve aşağıdan yapıştırılıp sağlamlaştırılmış olur. Deriler yapıştırılmadan önce (Çizim: 1.8) gövdeyi dik tutarak sol ve sağ yanların tam ortalarına ince çivi ile birer delik açılır ve on santimetre uzunluğunda iki ip parçasının birer uçlarına düğüm atılarak ipin uçları gövdenin içinden geçirilip dışarıya çıkarılır. Düğümler gövdenin içinde kalır. 102 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR Malzemeler sudan çıkarılıp bir bezle kurutulur. Deri tek parça halinde alındıysa iki yüzeyi tam kapatacak ve kenarlardan pay kalacak şekilde ikiye bölünür ve derinin birisi düz bir yere koyulup üzerine ve tam ortasına gövde yerleştirilir. (Çizim: 3) Gövdenin dışında kalan yere zamk iyice yayarak sürülür ve deri mukavvanın yanlarına doğru yapıştırılır. Kuruyuncaya kadar elle iyice bastırılır. Eğer hava kaldıysa havası alınmalıdır. Aynı şekilde ikinci deri düz bir yere yayılır ve gövde ters çevrilip derinin tam ortasına koyulur. (Çizim: 3.2) Aynı şekilde yapıştırılır. İkinci deri zamk kurumadan ve iyice gererek yapıştırılır. Her iki deri tamamen kuruduktan sonra gövdenin yan yüzeyine derilerin kötü görümünü önlemek için ölçüsüne göre kesilerek renkli bir ambalaj kâğıdı yapıştırılabilir. Gövdenin iki yanından sarkan iplerin ucuna (Çizim: 4) de görülen ortası delikli ahşap boncuklar geçirilip düğümlenir. (Çizim: 3.2) Oyuncağın yapım aşaması sonlandırılır. Oyuncağın oynanışı: Oyuncağın tutma yerinden tutularak sallanır. Bu şekilde ipler deriye çarparak pat pat sesleri çıkarır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 103 104 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 7.3. PATATES BASKISI Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: Patates, bıçak, kurşun kalem, sulu boya, kâğıt. Oyuncağın oynandığı yer: Masa üzerine koyularak oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Patates baskısı oyunu. Oyuncağın yapılışı: Patatesin büyüklüğü yapılan desene göre seçilir. Patatesin kabuğu soyulmadan bıçakla ortadan ikiye bölünür. İstenilen desen kurşun kalemle patatesin bölünmüş orta yüzeyine çizilir. (Çizim: 4) Çizgilerin üzerinden bıçağın sivri ucuyla patates derinlemesine iz yapılarak oyulur. (Çizim: 5) Patatesin yüzeyinden yaklaşık bir santimetre aşağıya doğru, üst yüzeye paralel ve kabuğa dik olarak kesilmeye başlanır. (Çizim: 6) Motif bozulmadan kesilerek şekle üçüncü bir boyut kazandırılır. Motifin yalnız üst yüzeyi istenilen renge boyanır. (Çizim: 7) Oyuncağın oynanışı: Baskı yapılacak olan kâğıt düz bir zemine koyulur. Patates yanlarından tutulur. Ters çevrilerek kâğıda bastırılır. (Çizim: 9) Sağa veya sola kıpırdatmadan kaldırılır. Bu şekilde kâğıda patatesteki motif çıkacaktır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 105 106 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 7.4. RENKLİ BALONCUKLAR Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: Alüminyum tel, şişe, sabun, kalem. Oyuncağın oynandığı yer: Her yerde oynanabilir. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Baloncuk üfleme, baloncuk yakalama. Oyuncağın Yapılışı: Alüminyum telin bir ucu kaleme birkaç tur sarılır. Sarım bittikten sonra kalem çıkarılır. (Çizim: 1-2-3) Baloncukları oluşturacak büyük halkayı yapmak için bir şişenin dış çapı kullanılır. Alüminyum tel şişenin ağzına iki tur sarılır. (Çizim: 4). Daha sonra tel şişeden çıkarılır. Böylece baloncuk oluşturacak telin yapımı bitirilir. (Çizim: 5) Telin girebileceği boyutta bir şişe veya kabın içine sabunlu su koyulur. Oyuncağın oynanışı: Bir kabın veya şişenin içine su koyulur. İçine bir miktar sabun parçası veya sıvı sabun koyulup çalkalanır. Köpük oluştuğunda baloncuk oluşturacak telin halkası suyun içine daldırılır ve çıkarılır. Çıkarıldığında halkaya yavaşça üflenir ve baloncuklar havaya uçuşur. Çocuklar arasında uçan balonları yakalama oyunu oynanır. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 107 108 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 7.5. HULA HOP Oyuncağın yapımında kullanılacak malzemeler: Üç metre uzunluğunda plastik boru, sekiz santimetre uzunluğunda küçük metal boru. Oyuncağın oynandığı yer: Her yerde oynanabilir. Oyuncuların cinsiyeti: Kızların oynadığı bir oyuncaktır. Oyuncakla oynanan oyunlar: Hula hop çevirme oyunu. Oyuncağın yapılışı: Oyuncak yapımı için alınan borunun iç çapına uygun yani içine sıkıca girecek şekilde sekiz santimetre uzunluğunda metal bir boru parçası temin edilir. Plastik boru iki ucundan tutulup uç uca getirildiğinde kolayca bir çember halini alacaktır. (Çizim: 1) Küçük boru parçasının yarısına kadar plastik borunun bir ucu geçirilir. Borunun diğer ucu da küçük metal borunun diğer yarısına geçirilir. (Çizim: 2-3) Bu şekilde bir çember oluşturulur ve içeride bulunan küçük boru görülmez. Oyuncağın daha sıkı olması için küçük boruya yapıştırıcı sürülebilir. (Çizim: 4) Oyuncağın oynanışı: Hula hop oyuncağı kızların belinde çevirerek oynadığı bir oyuncaktır. İki elin yardımı ile çevirip yol verilir ve bel hareketleriyle kendi etrafında dönmesi sağlanır. Hula hop boyunda, kolda, bileklerde ve dizlerde de çevrilebilir. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 109 110 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 7.6. BEZ BEBEK Oyuncağın yapımımda kullanılan malzemeler: Düz renk kumaş, desenli kumaş, pamuk, sünger, iplik, düğme, iğne, makas. Oyuncağın oynandığı yer: Evde, bahçede ve bun un gibi yerlerde oynanır. Oyuncuların cinsiyeti: Kızların oynadığı bir oyuncaktır. Oyuncakla oynanan oyunlar: Evcilik oyunu. Oyuncağın yapılışı: Düz renk bir bezin üzerine bir bebek figürü çizilir. (Çizim: 1) Bez aynı ebatlarda diğer bir bezin üzerine koyulur. Bebek figürü çizgisinin bir santimetre dışından iki bez de makasla kesilir. Kaydırmadan kesmek için iki bez toplu iğne ile birkaç yerinden tutturulabilir. (Çizim: 2) Daha sonra bebek figürü çizgiler üzerinden el dikişi ile dikilir. (Çizim: 3) Bebeğin bir bölgesinde dört santimetre boşluk bırakılır. (Çizim: 4). Bu boşluktan kumaşın içine pamuk, sünger, kumaş parçası doldurulur. Bu işlem bitince boşluk bırakılan yer tekrar dikilir. Bu şekilde bebeğin başı, gövdesi, kolları ve bacakları tamamen ortaya çıkar. (Çizim: 5) Boynun ince yerinden iplik geçirilerek çevresi üç tur sarılır ve düğüm atılır. Bu şekilde boyun yapılmış olur. Daha sonra bebeğin yüz hatları yapılır. Kırmızı iplikle dudak şekli kumaşa dikilir. Burnu yapmak için kumaşa siyah iplikle burun şekli verilir. (Çizim: 6) Bebeğe saç yapmak için siyah veya sarı renkte yün iplikler kaşığa uygun bir boyutta kesilir. İplikler birbirlerine bağlanır ve düğüm atılır. Bu düğüm yerinden iplikler bebeğin başına yapıştırılır. Saç iplikler sağa sola dağıtılır. (Çizim: 7) Bebek için desenli kumaşlarla elbiseler dikilir. Elbiseler bebeğe giydirilir. (Çizim: 8-9) (Fot: 18) Oyuncağın oynanışı: Kız çocukları bez bebekle evcilik oynar. Bebeklere kıyafetler dikilir ve giydirilir. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 111 112 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 7.7. KİLDEN KAYIK Oyuncağın yapımında kullanılan malzemeler: Kil, su. Oyuncağın oynandığı yer: Bir leğenin içindeki suda kilden kayık yüzdürülür. Oyuncuların cinsiyeti: Kızlar ve erkekler oynar. Oyuncakla oynanan oyunlar: Kayık yüzdürme oyunu. Oyuncağın yapılışı: Bir toprak çeşidi olan kil yeşilimsi bir renkte biraz yapışkan bir topraktır. Bu yapışkanlık özelliği kullanılarak kilden birçok çeşit oyuncak yapılabilir. Bunlardan biri de kilden kayıktır. Kayığın uç tarafları dar, orta kısmına doğru açılarak genişleyen bir formu vardır. Kilden kayık yaparken bu forma göre şekil verilir. Kil bir süre yoğrularak kıvama getirilir. (Çizim: 1-2) Şekil verilecek kıvama gelen kil dikdörtgen bir hale getirilir. (Çizim: 3-4) Bıçak gibi ucu ince bir aletle kilden uzunlamasına bir santimetre kalınlığında iki uzun parça kesilir. (Çizim: 5) Her iki parçanın kısa kenarlarından ikisi parmakla ezilerek birleştirilir. (Çizim: 6) Ortalarındaki boşluk biraz açılarak (Çizim: 7) kil genişletilir ve tekrar diğer iki kısa kenar parmakla ezilerek birleştirilir. (Çizim: 8) Kilin yapışkanlık özelliğinden dolayı kolay birleşecektir. İkinci aşamada altta bulunan iki uzun kenar birbirine yapıştırılarak birleştirilir. İki elle iç kısmına oval şekilde çukur bir form verilir. (Çizim: 9) Sandalın şekli parmak hareketleriyle iyice belirginleştirilir. Sandalın oturma yerini yapmak için sandalın orta genişliği kadar uzunlukta ince bir plaka hazırlanıp ara kısma monte edilir. (Çizim: 10). Son olarak kayığın kürekleri yapılır. Kile parmaklarla kürek şekli verilerek kayığın yanlarına monte edilir. (Çizim: 11) Sandalın daha güzel görünmesi için küçük bir kaba biraz su koyulur ve parmaklar ıslatılarak sandalın dış ve iç yüzeyleri parmakla sıvanır. Bu şekilde kilden kayık oyuncağının yapımı bitirilir. Kilden ev, araba, bebek, masa gibi birçok oyuncak yapılabilir. Oyuncağın oynanışı: Bir leğenin ya da kovanın içine su doldurulur. Elle yapılan kilden kayık oyuncağı suyun üzerinde yüzdürülür. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 113 114 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR FOTOĞRAFLAR Fotoğraf 1: Kaşıktan bebek Fotoğraf 2: İpli pervane EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 117 Fotoğraf 3: Yaylanan düğme Fotoğraf 4: Kâğıt kayık 118 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR Fotoğraf 5: Karton maske Fotoğraf 6: Kâğıt fırıldak EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 119 Fotoğraf 7: Kâğıt uçak Fotoğraf 8: Kâğıt uçurtma (Şeytan uçurtması) 120 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR Fotoğraf 9: Kâğıt tuzluk Fotoğraf 10: Tel araba EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 121 Fotoğraf 11: Makaralı tel araba Fotoğraf 12: Kibrit kutusundan kamyon 122 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR Fotoğraf 13: Kibrit kutusundan tren Fotoğraf 14: Kibrit kutusundan terazi EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 123 Fotoğraf 15: Kibrit kutusundan masa Fotoğraf 16: Kibrit kutusundan telefon 124 EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR Fotoğraf 17: Kibrit çöpünden sandalye Fotoğraf 18: Bez bebek EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 125 ÖZGEÇMİŞLER Orhan KARAALİOĞLU 1975 yılında Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Uygulamalı Endüstri Sanatları Yüksek Okulu (bugünkü Mimar Sinan Üniversitesi) İç Mimarlık ve Endüstri Tasarımı bölümlerinden mezun oldu. İç Mimar olarak görev yaptığı Tekel Gn. Müd. den 1997 yılında emekli oldu. 1981 yılından bu güne kadar geçen 32 yıl içinde fotograf çalışmalarıyla çeşitli sergiler açtı, gösteriler yaptı ve ödüller aldı. Çocukluğunda kullanılmış, basit malzemelerden kendi becerisiyle yaparak oynadığı eski çocuk oyuncaklarını 2000 yılından başlayarak araştırdı. O eski oyuncakları hayata geçirmek üzere 2002 yılından başlayarak beş yıl içinde teknik çizimlerini ve nasıl yapıldıklarını detaylı olarak yazarak kitap haline getirdi.Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı ve Türk Halk Bilimi Bölümleri öğrencilerine Eski Çocuk Oyuncakları konusunda seminerler verdi. Kitapta yazılı oyuncaklardan bazılarını Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi’nin Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi’ne bağışlamış ve kendisi için ayrılan bir vitrinde devamlı olarak sergilenmesine olanak sağlamıştır. Emine GENÇ 2010 yılında Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Bölümünden mezun olmuştur. Gazi Üniversitesi Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi’nde müze araştırmacısı olarak görev yapmış ve müzenin çocuk oyuncakları ile ilgili bölümünde sergileme konusunda çalışmaları olmuştur. Halen, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halkbilimi Anabilim Dalı’nda Yüksek Lisans öğrencisidir. EL YAPIMI GELENEKSEL OYUNCAKLAR 127