TÜRK‹YE`N‹N A⁄AÇLARI ve ÇALILARI
Transkript
TÜRK‹YE`N‹N A⁄AÇLARI ve ÇALILARI
TÜRK‹YE’N‹N A⁄AÇLARI ve ÇALILARI TÜRK‹YE’N‹N A⁄AÇLARI ve ÇALILARI TÜRK‹YE’N‹N A⁄AÇLARI VE ÇALILARI Necati Güvenç Mam›ko¤lu © 2007 Do¤ufl Grubu ‹letiflim Yay›nc›l›k ve Ticaret A.fi. 1. Bask›: Ekim 2007 B‹L‹MSEL DANIfiMAN Prof. Dr. Tuna Ekim DÜZELT‹ Emre Ergüven GRAF‹K Halili Budak Akal›n Burak Y›lmaz BASKI Ofset Filmcilik ve Matbaac›l›k San. ve Tic. A.fi. fiair Sokak No:4 Ça¤layan Mahallesi Ka¤›thane 34410 ‹stanbul Tel: (212) 295 86 01 C‹LT Bay›nd›r K›rtasiye Sanayi ve Ticaret Ltd. fiti. Yüzy›l Mah. Matbaac›lar Sitesi 2. Cad. No: 210 34554 Ba¤c›lar-‹stanbul Tel: (212) 629 03 60 ISBN: 978-975-6690-80-2 NTV Yay›nlar› Do¤ufl Grubu ‹letiflim Yay›nc›l›k ve Ticaret A.fi. Eski Büyükdere Cad. USO Center No:61 Kat:2 Maslak 34398 ‹stanbul Tel: (212) 335 00 00 Faks: (212) 330 03 23 http://kitap.ntvmsnbc.com info@ntvyayinlari.com Sertifika No: 0607-34-008724 NECAT‹ GÜVENÇ MAMIKO⁄LU Sunufl Foto¤raf çekimleri için ‹stanbul d›fl›na da ç›kar oldum. Salihli ve Bozda¤ çevresinde ye¤enlerimin de çok büyük yard›mlar› ile özellikle meyve a¤açlar› foto¤raflar› çektim. Daha sonra 23 y›l önce görevli olarak Uluda¤’da birlikte bulundu¤um, çal›flmalardan arta kalan zamanlarda çevreyi dolaflt›¤›m›z ve birlikte foto¤raflar çekti¤imiz arkadafllar›mdan birini ikna ederek, birlikte Uluda¤’a gittim ve May›s 2003’te çok güzel Do¤u Kay›n› ve Uluda¤ Göknar› foto¤raflar› çektim. ‹lk foto¤raf makinemi edindi¤im 1973 y›l›ndan beri foto¤raf çekmekteyim. Giderek, ifllerim gere¤i ya da keyif almak için yapt›¤›m tüm yurtiçi ve yurtd›fl› gezilerimde foto¤raf makinelerimden birini sürekli yan›mda tafl›r oldum. Konular› daha çok gitti¤im flehirlerden genel görüntüler, tarihsel mekânlar ve ören yerleri, müzeler, spor ve müzik etkinlikleri, hayvanat bahçeleri, parklar, k›rsal alanlar, bazen de ayr›nt›l› olarak çiçekler ve a¤açlar olufltururdu. Çekti¤im foto¤raflar, kimi zaman be¤eniyle karfl›lan›r, kimi zaman da özellikle a¤aca, ota, çiçe¤e ay›rd›¤›m bunca vakit, emek ve para için yad›rgan›rd›m. Son y›llarda çekti¤im foto¤raflar içinde do¤a foto¤raflar›n›n a¤›rl›k kazand›¤›n› sonradan farkettim. Emekli olduktan sonra da foto¤raf çekme hevesim artarak sürdü. Çekti¤im foto¤raf say›s›ndaki art›fl beni say›sal bir foto¤raf makinesi edinmeye yönlendirdi. Böylece foto¤raf filmi ve ka¤›d› harcamalar›ndan kutulmufl ve de çekti¤im foto¤raflar› k›sa sürede görebilir duruma gelmifltim. Yeni makinemle önce yak›n çevreden, evimin bahçesindeki çiçek ve a¤açlardan bafllad›m. K›fl sonunda çi¤dem, menekfle ve henüz yapraklanmam›fl a¤açlar yeni makinemle çekti¤im ilk foto¤rafard›. Daha sonra önce yak›ndaki, giderek uzaktaki ‹stanbul parklar› yeniden foto¤raflar›n› çekti¤im alanlar oldu. Bu arada çekti¤im foto¤raflar› yak›nlar›mla paylaflmakta ve övgüler de almak6 tayd›m. Bir gün ye¤enlerimden biri dört yafl›ndaki k›z›n›n a¤açlar› tan›mad›¤›n›, onun Elma a¤ac›n› Ç›nar’dan ay›rabilmesi için küçük bir albüm haz›rlamam›n mümkün olup olmad›¤›n› sordu ve e¤er bunu yapabilirsem, hem kendisinin hem de k›z›n›n çok mutlu olaca¤›n› belirtti. Çocuklu¤u a¤açlar içinde geçmifl, baz› oyunlar›n› a¤açlar üzerinde oynam›fl ve ileriki y›llarda da a¤açl› ortamlardan hiç kopmam›fl biri olarak bu fikri çok benimsedim ve çekimlerimi yaln›zca a¤açlar üstünde yo¤unlaflt›rd›m. Ceren’e a¤açlar› tan›tmak için önce kendim a¤açlar› daha iyi tan›mal›yd›m. A¤açlar üzerine yaz›lm›fl evdeki bir iki kitab› daha dikkatle inceledikten sonra edindi¤im bilgilerin yeterli olmad›¤›n› ve bu konuda daha sistemli bir tan›maya gereksinim oldu¤unu düflündüm. Bu amaçla 8-10 y›l önce bahçesini gezdi¤im ‹stanbul Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü, Botanik Kürsüsü’ne gittim. Say›n Prof. Dr. Tuna Ekim’den a¤açlar› daha yak›ndan tan›yabilece¤im, bana önerebilece¤i bir kaynak olup olmad›¤›n› sordu¤umda bana baz› önerilerde bulundu ve Orman Fakültelerinin bu konuda iyi kaynaklar oldu¤unu belirtti. Bunun üzerine Bahçeköy’deki ‹stanbul Üniversitesi Orman Fakültesi’ne gidip a¤açlar konulu ders kitaplar›ndan, oradaki kitap sat›fl birimi görevlilerinin önerisi ile Prof. Dr. Faik Yalt›r›k ve Prof. Dr. Asuman Efe imzal› Dendroloji (A¤açbilim) dersi için haz›rlanan kitab› sat›n ald›m ve incelemeye bafllad›m. Bu arada edindi¤im kitaplar›n kaynakça listelerinden Say›n Faik Yalt›r›k ve Say›n Hayrettin Kayac›k’›n a¤açlar üzerine yazd›klar› öteki kitaplara ulaflt›m. A¤aç foto¤raflar› çekti¤imi duyan bir kuzenim bana Hikmet Birand’›n Al›ç A¤ac› ile Sohbetler kitab›n› okumam› önerdi. Türk botanik tarihinin temel tafllar›ndan biri olan ve bu alanda tan›d›¤›m herkesin çok büyük sayg› duydu¤u Hikmet Birand’›n bu ola¤anüstü eseri beni konuya daha fazla çekti. Botanik tarihini ve Türkiye do¤as›n› konunun d›fl›ndaki insanlara bu kadar kolay anlafl›l›r ve zevkle okunur biçimde anlatan bu kitab› de¤iflik aral›klarla birkaç kez okuduktan sonra Türkiye’deki a¤açlar›n do¤al olarak yetiflti¤i ortamlara ve bölgelere gittim. Türkiye’de hangi a¤ac›n hangi bölgelerde yetiflti¤ini, kimi zaman, buralarda hangi tepelerde yo¤unlukla bulundu¤unu ya da hangi yol kenarlar›nda, hangi evin bahçesinde rastland›¤›n› Hikmet Birand, Hayrettin Kayac›k, Faik Yalt›r›k, Rahim Anflin, Yücel Ça¤lar ve Ahmet Demirtafl’›n kitaplar›ndan ö¤rendim ve o a¤ac› foto¤raflamak üzere o yere bazen bir, bazen birkaç kez gittim. Gitti¤im yerlerdeki Orman Müdürlükleri ve Milli Parklar Müdürlükleri görevlilerinden çok büyük destek ald›m. Birçok bölgedeki üniversitelerin Orman Fakültelerinin ö¤retim görevlilerinden de o bölgenin a¤açlar› ve bulunduklar› yerler konusunda önemli bilgiler edindim. K›rsal ve da¤l›k arazideki çekimlerim s›ras›nda çevre insanlar›, özellikle çobanlar, kald›¤›m otel ve pansiyonlar›n görevlileri, bir yerden baflka bir yere giderken arabama ald›¤›m insanlar da bana çok yard›mc› olanlar aras›ndad›rlar. Büyük flehirlerdeki üniversitelerden baz›lar›n›n yerleflkelerinin sanki birer botanik bahçesi gibi özenle se- çilmifl ve çok iyi korunmufl, yetiflkin a¤aç örnekleri ile dolu oldu¤unu gördüm. Ankara Fen Fakültesi’nin bahçesi bu konuda her türlü takdiri hakeder, gezenleri hayran b›rak›r. Bunlardan baz›lar›nda bana çok yard›mc› olan görevliler bulunmakta idi. Baflta ‹stanbul, daha sonra Ankara, Antalya, Bursa, Adana gibi büyük flehirlerin yan›nda, küçük ilçe ve kasabalar›n flehir parklar›nda çok güzel, nadir a¤aç örneklerine rastlad›m. Yaln›zca ‹stanbul Fenerbahçe Park›nda, pek ço¤u yerli, yetmiflin üzerinde a¤aç türünün sa¤l›kl› örnekleri bulundu¤unu biraz hayretle, daha çok keyifle izledim. Benim ve ailem için özel bir yeri olan, bir zamanlar üyesi bulundu¤um Bahçeköy’deki Atatürk Arboretumu bana a¤açlar› daha iyi ve yak›ndan tan›mam aç›s›ndan çok yard›mc› oldu. Yine ‹stanbul’daki baz› resmi ve özel fidanl›klar a¤açlar› daha yak›ndan tan›mak olana¤›n› verdi. Foto¤raf çekimlerim s›ras›nda kardefllerim, eflim, çocuklar›m, kuzenlerim, ye¤enlerim, yak›n arkadafllar›m, komflular›m da bana hem duygusal destek verdiler hem de zaman zaman efllik ettiler. Türkiye’nin do¤al a¤açlar›n› foto¤raflarken, Türkiye’de do¤al olarak yetiflmeyen, ancak, çevremizde s›kça gördü¤ümüz a¤açlar› da resimledim ve bu kitab›n kapsam› içine ald›m. Bunlardan bir k›sm› flark›lara da girmifl yüz y›ldan uzun bir süreden beri Türkiye’de yetifltirilenler, bir bölümü de 15-20 y›l önce getirilmifl, çok yak›n çevremizde sürekli olarak gördü¤ümüz a¤açlard›r. Baflka bir kesimi ise ender olarak görülen, ancak, dünya a¤açlar› aras›nda önemli yeri olanlard›r. Bunlar›n aras›nda çok ender olarak rastlanan ilginç a¤açlardan oldukça geliflmifl örnekleri baz› çok yak›n arkadafllar›m›n yak›nlar›n›n bahçelerinde bulmak beni hem flafl›rtt›, hem de çok sevindirdi. Bu arada varl›¤›n› tesadüfen ö¤rendi¤im Ankara’daki K›rsal Çevre Derne¤i’nin Dendroloji Semineri’ne kat›lmak da bana önemli katk›larda bulundu. A¤açlar› tan›t›rken çevresi ile birlikte genel görünümünü, farkl› mevsimlerdeki durumlar›n› ya da farkl› formlar›n›, gövdesini, yapra¤›n›, çiçeklerini ve meyvesini görüntülemeye ve sunmaya çal›flt›m. Bu amaçla bir a¤ac›n y›l›n en az iki, ço¤u kez üç, bazen dört, befl farkl› zaman›ndaki foto¤raflar›n› çektim. Be¤en7 medi¤im foto¤raflar› yeniden çekmek için ertesi ya da daha ertesi y›l, o a¤ac›n bulundu¤u yere, bir ya da birkaç kez daha gittim. Bu amaçla Trakya ve Anadolu’nun do¤u, bat›, kuzey ve güneyinde olmak üzere pek çok yöresine gidip, yüz altm›fl binin üzerinde foto¤raf çektim. Ceren’in Elma a¤ac›n› Ç›nar’dan ay›rabilmesine yard›mc› olmak için bafllayan bu çal›flma 350 a¤aç ve çal› türünü kapsayan bir derleme durumuna geldi. Kitapta sundu¤um baz› foto¤raflar›, ayn› konu için çekti¤im binlerce foto¤raf aras›ndan seçtim. Çekti¤im foto¤raflar› ve kaynakçada belirtti¤im kitaplardan, dergilerden, ansiklopedilerden derledi¤im bilimsel bilgileri kitap haline getirirken en çok zorluk çekti¤im fley s›ralamay› nas›l yapaca¤›md›. A¤aç türlerini, cinslerini, ailelerini, alt s›n›flar›, s›n›flar› ve bölümleri Türkçe adlar›na göre abece s›ralamas›nda sunmay› ve bu s›ralamaya göre yerlefltirmeyi uygun buldum. Her a¤aç türüne karfl›l›kl› iki sayfa ay›rmaya çal›flt›m. Çok say›da önemli alttüre sahip birkaç a¤aç için ikifler sayfa daha ekledim. Tan›t›m› için az say›da foto¤raf› yeterli gördü¤üm ya da baz› organlar› için yeterli nitelikte foto¤raf çekemedi¤im ya da bu organlar› bulamad›¤›m a¤açlar› da bir sayfaya s›¤d›rd›m. ‹ki sayfal›k bir a¤ac› kesinlikle karfl›l›kl› iki sayfaya yerlefltirme ilkesini korumak için bir sayfal›k a¤açlar› kitaba yerlefltirirken, baz› durumlarda abece s›ralamas›ndan ödün verdim. Her a¤ac›n ilk sayfas›n›n bafl›nda a¤ac› tan›t›c› bilgilere yer verdim. Sol üstte a¤ac›n Türkçe ad›n›, hemen alt›nda italik harflerle Latince ad›n›, sa¤ üstte a¤ac›n çeflitli yörelerde ve ortamlarda kullan›lan ö¤rendi¤im öteki adlar›n› belirttim. Bunlar›n alt›ndaki s›rada soldan bafllayarak önce s›n›f›n›, sonra ailesini, en sa¤da da cinsini Türkçe ve Latince olarak gösterdim. Varl›¤›n› sonradan ö¤rendi¤im veya ulaflamad›¤›m ya da yeterli say›da ve nitelikte görüntüsünü alamad›¤›m birkaç a¤aç ve çok say›da çal› türünü sunamad›m. Özellikle son iki yüzy›lda insanl›k do¤an›n dengesini, k›sa vadeli ç›karlar› için, öldüresiye bozdu.Türkiye’de bu ifl son 50-60 y›lda yap›ld›. Geleceklerini düflünen geliflmifl ülkeler yapt›klar› yanl›fl›n ayr›m›na var›p, do¤alar›n› yeniden büyük ölçüde kazand›lar. Bu arada yeniden kazan›lamayacak kay›plar da oldu. Türkiye’de bu bilincin ço¤u çevreler taraf›ndan henüz edinilemedi¤ini, tersine özellikle yeni yetiflmekte olan genç insanlar›m›z taraf›ndan daha da kay›ts›z kal›nd›¤›n› üzülerek görmekteyim. Bu konuda do¤aya, özellikle a¤açlara özen göstermemiz onlar› koruyup kollaman›n bu dünyada yaflayan herkesin insanl›k görevi oldu¤unu, sadece bu iflle görevli olanlar›n sorumlulu¤unda olmad›¤›n› kavramam›z ve çocuklar›m›za ö¤retmemiz gerekiyor. ‹nsanlara has özellikler olan ak›l ve sevgi yolu ile do¤ay› yeniden, az kay›pla kazanabilece¤imizi düflünüyorum. Akl›m›z› kullan›r ve uzun vadeli ç›karlar›m›z› düflünürsek bu iflin yar›s›n› kotar›r›z. Geri kalan› için de sevgi gerekiyor. Bir fleyi, bir varl›¤› tan›madan sevmek olanakl› de¤ildir. Bu kitap Türkiye’nin a¤açlar›n›, Türk insan›na, daha çok gençlere, çocuklara tan›tmak, giderek sevdirmek, korunmas›na ve ço¤alt›lmas›na yard›mc› olmak amac› ile haz›rlanm›flt›r. Bilimsel bir iddia tafl›mamakla birlikte verilen tüm bilgiler ve görüntülerde bilime ayk›r› bir fley bulunmamas› için olanca çaba harcanm›flt›r. Bu kitaba bir göz atan ya da ayr›nt›l› inceleyen birinin yolu bir gün Marmaris Fethiye aras›na düfler de, yol kenarlar›ndaki Günlük A¤açlar›n› “a¤aç” de¤il de “Anadolu S›¤las›” olarak görürse bafllad›¤›m ifli baflard›m demektir. Kokulu Ard›ç, Eskiflehir. Necati Güvenç Mam›ko¤lu Daha sonra kitab› tamamlamaya yak›n, haz›rlad›¤›m kadar› ile Say›n Tuna Ekim’e sundum ve görüfllerini ald›m. Çok olumlu görüfller vererek düzeltmelerde ve baz› önerilerde bulundu. Bunun üzerine kitab› yay›mlamaya karar verdim. 8 9 Önsöz De¤erli okuyucu, Elinize ald›¤›n›z bu kitab›n yazar› Güvenç Beyle ilk bilinçli tan›flmam, 2006’n›n Aral›k ay› sonlar›nda, yani 45 y›l kadar süren akademik hayat›m›n emeklili¤ine birkaç gün kala bir ö¤leden sonra oldu. Çal›flt›¤›m birim büyük bir onar›m geçiriyordu ve ben asistan›mla anlaflarak, inflaat faaliyetlerinden ay›klayarak herbaryumun bir köflesine toplayabildi¤im belgelerimi, kitaplar›m›, yay›nlar›m› bir düzene koymak; kendime alacaklar›m› ay›klamak, de¤iflik birimlere hediye edeceklerimi de s›n›fland›rmak üzere, o gün ö¤leden sonras› için anlaflm›flt›k. So¤uk bir ‹stanbul günü idi ve inflaat nedeniyle kalorifer de yanm›yordu. Birime geldi¤imde, girifl kap›s›nda beni karfl›layan asistan›m›n yan›nda bana bilinçli ve inançl› gözlerle bakan tan›mad›¤›m bir kifli de beni bekliyordu. Kendisini tan›tt›, daha evvelce de bana geldi¤ini, ondan sonraki y›llar içinde bir a¤aç kitab› haz›rlad›¤›n› ve bu kitab› göstermek için bana tekrar geldi¤ini söyleyerek, bilgisayar›na yüklü kitab› görmem için 15 dakikam› ay›rmam› rica etti. Belki de hayat›mda ilk defa, kendisi ile randevumun olmad›¤›n›, baflka bir amaçla birime geldi¤imi, ortam›n da bu ifl için pek uygun olmad›¤›ndan kendisi ile görüflemeyece¤imi bildirdim. Ayr›ca a¤açlar konusunda tan›t›c› bir kitap yazman›n zorluklar›n› ve kendisine bu konuda yard›m edecek baflka kiflilerin oldu¤unu söylememe ra¤men Güvenç Bey bana ›srarla 15 dakika ay›rmam› tekrar rica etti ve ben de kendisindeki inanc› göz10 lemledi¤im için iste¤ini kabul ettim. 15 dakika san›r›m bir saat kadar uzad› ve tasla¤› gördü¤üm ve de kendisinin anlatt›klar›n› dinledi¤imde kitab›n flimdiye kadar yaz›lanlar›n d›fl›nda bir kitap oldu¤unu, ayr›ca a¤açlar›m›z hakk›nda amatör bir bitkiseverden çok fazla bilgiye de sahip oldu¤unu anlad›m. Baz› a¤açlar›n iki evcikli oldu¤unu, bir a¤ac› tan›t›rken yaln›z genel görünüfl de¤il, s›n›fland›rma ve tan›t›mda ifle yarayan çeflitli organlar›n›n resimlerini çekmek için ülkemizin birbirinden uzak yörelerinde ve baz› bahçelerde yetiflen ayn› a¤ac› defalarca ziyaret etti¤ini ve resimler ald›¤›n›; ayr›ca resmini çekti¤i her a¤ac› do¤ru tan›yacak bilgiye de sahip oldu¤unu anlad›m. Kendisi ile k›saca bir saat kadar kitap hakk›ndaki haz›rl›klar›n› görüfltükten sonra, Ankara’da yaflad›¤›n› anlamam üzerine, bir hafta kadar sonra Ankara’ya gidece¤imi söyledim ve kendisi ile sohbetimize daha evvelce görev yapt›¤›m Ankara Gazi Üniversitesi’ndeki meslektafllar›m› da katarak devam etmemizin daha verimli olaca¤›na ikna ederek kendisinden kurtulabildim ve Ankara’da buluflmak üzere sözleflerek ayr›ld›k. Bir hafta kadar sonra Ankara’da randevu yerimizde bulufltu¤umuzda Gazi Üniversitesi’ndeki meslektafllar›mla birlikte kitap haz›rl›klar›n› daha ayr›nt›l› incelemek f›rsat› yakalad›k. Oradaki meslektafllar›m da Güvenç Bey’in merak, çal›flkanl›k ve a¤açlar hakk›ndaki al›fl›lmam›fl bilgisine hayran kald›klar›nda, içimden “Ne iyi ettim de Güvenç Bey’i k›rmad›m” diye düflündüm. Daha sonra defalarca görüfltük ve elinizdeki kitab›n bu hale gelmesinde ben ve di¤er tan›flt›rd›¤›m meslektafllar›m kendimize göre do¤ru olan fikirleri kendisine aktard›k. Kitab›n ilk k›sm›nda ülkemiz için önemli baz› a¤açlar›n (Datça Hurmas› vb.) eksik oldu¤unu ve bunlar olmazsa kitab›n eksik olaca¤›n› belirtmemiz üzerine, kendisi üflenmeyerek 2007 y›l› içinde bu a¤açlar›n yetifltikleri yerlere giderek eksiklikleri tamamlad›. Kitab› bilinçli olarak inceleyeceklerin kolayca anlayabilece¤i gibi bu kitap bir bilimsel eser olmaktan öte, ülkemizde do¤al olarak yetiflenler a¤›rl›kl› olmak üzere, yayg›n kültürü yap›lan baz› egzotik a¤açlar› ayr›nt›l› olarak tan›tan bir derleme kitapt›r. Resimlerin hepsi kendisi taraf›ndan bilinçli olarak çekilen orijinal resimler olup di¤er bilimsel bilgiler, bu konuda deneyimli, de¤erli baz› orman botanikçilerinin kitaplar›ndan al›nm›flt›r. Bu eserler kaynakçada belirtilmifltir. A¤açlar›m›z bir taksonomik dizin içine konulmufl ve her grup Türkçe adlar›na göre alfabetik olarak s›ralanm›flt›r. Kitab›n sonuna Türkçe ve Latince isim dizini konulmufltur. A¤açlar›n de¤iflik organlar›ndan tan›mlay›c› resimler ve bilgiler mevcuttur. Yazar›n›n söyledi¤ine göre 150 000’den fazla resim içinden bu resimler seçilerek kitap haz›rlanm›flt›r. Büyük bir emek mahsulü olarak ve titizlikle haz›rlanan kitab›n, ülkemiz a¤açlar›n›n tan›nmas›na büyük katk›larda bulunaca¤›n› biliyorum. Ülkemizde, maalesef, henüz ulusal bir botanik bahçesi ve arboretum olmad›¤› için halk›m›z, ülkemizde yetiflen bitkileri canl› olarak belli bir yerde görebilmek olana¤›ndan mahrumdur. Bu nedenle, flimdilik ülkemiz bitkilerini foto¤raflarla da olsa do¤ru ve ayr›nt›l› tan›tan kitaplara büyük gereksinim vard›r. Bir ülkenin floras›n›, bitkilerini korumak için ilk yap›lacak ifl onlar› tan›maktan geçer. Bu konuda amatörler yan›nda profesyonel genç botanikçilerimizin de baz› faaliyetlerini sevinçle izliyorum. Ancak, itiraf etmeliyim ki, onlar›n yazd›klar›, amatörlerin yazd›klar› kitaplar kadar halka ulaflamamaktad›r. Ülkemiz botani¤inde son y›llardaki h›zl› geliflmeler, bu geliflmeleri aç›klayan ve halka ulaflan eserlerin ço¤almas› ile mümkün olacakt›r ki, bu ve benzeri kitaplar bu amaca hizmet eden önemli eserlerdir. Bu kitab› yay›nlamay› kabul eden NTV Yay›nlar›’na mesle¤ime gösterdikleri bu yak›nl›k dolay›s› ile flükran borçluyum. Yazar› da, bu bitmeyen merak ve enerjisi dolay›s› ile kutluyorum. Umar›m bu kitap a¤açlar›m›z› tan›mak isteyen bitki severlere iyi bir kaynak olacakt›r ve gelecekte gerek Say›n Mam›ko¤lu ve gerekse di¤er kifliler taraf›ndan daha iyileri de yaz›lacakt›r. Tuna Ekim Yukar›da yazd›klar›mdan ve kendisinin yaz›s›ndan da anlayaca¤›n›z gibi Güvenç Mam›ko¤lu profesyonel bir botanikçi de¤ildir. Beni tan›yanlar bilirler. Ben yaman profesyonel botanikçiler yan›nda, baflka mesleklere ait kiflilerin botani¤e meraklar›ndan çok k›vanç duyar›m. Yurtd›fl› gezilerimde dünyan›n geliflmifl ülkelerinde bu tip kiflilerin pek çok oldu¤unu gözlemlemiflimdir. Ülkemizde ise tam tersine say›lar› çok az olmakla birlikte son y›llarda memnuniyetle gözlemliyoruz ki say›lar› yavafl da olsa artmaktad›r. Daha evvel benzer bir a¤aç kitab› yazan Tu¤rul Matarac› muhasebecidir. Otsu bitkilerimizi tan›t›c› iki ciltlik bir kitap ç›karan ve ilk cildi üç bask› yapan (ikinci cildi henüz yay›nland›) Erdo¤an Tekin ODTÜ’den emekli bir metalurji hocas›d›r. Kim ne derse desin gönlüm bu kiflilerin say›lar›n›n artmas›ndan yanad›r. 11 Teflekkür Bu eserin haz›rlanmas› s›ras›nda farkl› çevrelerden çok büyük Murat Ege’ye, Saniye, Mehmet S›rr› ve Cihan Ünay’a, Gülçin ve yard›mlar ald›m. Öncelikle do¤a sevgisini genlerime kaz›yan, da- Engin Özmen’e... ha sonra ben büyüdükçe bu sevginin de büyümesine önemli katk›lar› olan anneme ve babama flükranlar›m› sunar›m. ... foto¤raflar›n çekilmesi s›ras›nda bana efllik eden Seçkin ve Mehmet Keskiner’e, Münevver ve ‹brahim Mam›ko¤lu’na, Emi- Projenin fikir anal›¤›n› yapan ye¤enim Leyla Keskiner’e, foto¤- ne ve Turan Naflap’a, Jeffrey Winslow Howlett’a, Yaflar Ka- raflar›n çekilmesi s›ras›nda zaman zaman bana efllik eden, seçil- ya’ya, Canan Ünay’a, Muhterem Sayg›n’a; yolda tan›flt›ktan son- mesinde yard›mc› olan, yaz›lar›n kontrolünü yapan eflim Serpil’e, ra beni do¤ru yönlendiren ve Bat› Karadeniz seyahatlerimde pek yine çekimler s›ras›nda yan›mda bulunan, foto¤raflar›n bilgisayar çok kez efllik eden ‹brahim Y›lmaz’a; benimle Do¤u Karadeniz’e ortam›nda ifllenmesinde ve kitab›n haz›rlanmas›nda, kontrolünde kadar gelerek efllik eden Davut Tüfekçi’ye, Cengiz Ayzit’e, Sabri önemli katk›lar› bulunan o¤lum Mehmet Sarp’a ve k›z›m Ar›kan’a, Reflat Canpolat’a, Kemal Bak›c›’ya, Suat Say›n’a, Baha Gizem’e, foto¤raf çekimleri s›ras›nda benimle ayn› heyecan› pay- Tat›fl’a, Ali, Ramazan Beylere, Musa ve Fehmi Geyik’e, Mecnun laflarak bana efllik eden, projenin gerçekleflmesi boyunca maddi fienel’e, fierafettin Yalç›n’a, Muhittin Bayhan’a, Mehmet Poy- ve manevi desteklerini esirgemeyen kardefllerim Ümit raz’a, Ensar Y›lmaz’a, Ali Akbulut’a, Ali Altuntafl’a, Rüfltü, Mam›ko¤lu, Ülker Keskiner, Saniye Mam›ko¤lu, Sabriye Erday Mustafa, Musa ve Hüseyin beylere, Mecnun fienel’e, Mehmet ve Sacide Koyutürk’e... Poyraz’a, Hüseyin ve Fehmi Kaya’ya; kald›¤›m otel ve pansiyon- ... b›rakt›klar› eserler sayesinde a¤açlar konusunda ayr›nt›l› bilgi sahibi olmam› sa¤layan, onlar›n Türkiye’deki yerlerini köy köy, larda bana yard›mc› olan görevlilere; dolaflt›¤›m yerlerdeki çevre halk›na, çobanlara... hatta bazen bay›r, tepe ve bahçe ayr›nt›s›nda veren botanik üs- ... metinleri kontrol eden Ayfle Mam›ko¤lu’na; foto¤raf çekimle- tatlar› Hikmet Birand, Hayrettin Kayac›k, Faik Yalt›r›k, Rahim rinde bana efllik etmesinin yan›nda teçhizat deste¤inde de bulu- Anflin, Yücel Ça¤lar ve Ahmet Demirtafl’a... nan Ertan Rifat Telhan’a; tasar›m s›ras›nda önemli önerilerde ... a¤açlar›n bulunmas› ve foto¤raflanmalar› konusunda çok önemli katk›lar› ve destekleri bulunan, Türkiye’nin dört bir taraf›ndaki Orman Bölge Müdürlükleri’nin her görevdeki çal›flanlar›na... ... a¤açlar› daha iyi ve yak›ndan tan›mam› sa¤layan Atatürk Arboretumu’nun yöneticisi Selma fiengönül’e ve arboretum görevlilerine... bulunan Y›ld›z ve Yusuf Okçuo¤lu’na; her karfl›laflmam›zda sürekli teflvik ve takdirlerini yineleyerek beni motive eden, a¤aç yerleri konusunda önemli bilgiler veren Latife Mam›ko¤lu’na; sürekli destek ve teflvikleri için Sevil ve Torun Cangöz’e; proje ile ilgili fikir desteklerini esirgemeyen ‹zzet Siyalom’a, Ayfer ve Ali Alpay’a, Didem Kaynak’a, Nazan Telhan’a... ... eseri, bafltan sona inceleyerek gerekli düzeltmeleri yapan ve çok de¤erli önerilerde bulunan Prof. Dr. Tuna Ekim’e; haz›rl›k ... eserin bilgisayar ortam›nda haz›rlanmas›nda ve eserin ortaya s›ras›nda a¤açlar konusunda de¤erli bilgiler veren ve önerilerde ç›kmas› konusunda bana destek veren Refik Telhan’a, yine bilgi- bulunan Prof. Dr. Asuman Efe’ye, Prof. Dr. Nezaket Ad›güzel’e, sayar ortam›nda profesyonelce haz›rlan›p sunulmas›nda çok bü- Prof Dr. Hayri Duman’a, Prof. Dr. Mecit Vural’a, Prof. Dr. Ha- yük katk›lar› bulunan, kitab›n çat›s›n› oluflturan Tahir Hatibo¤- kan Alt›nçekiç’e, Doç. Dr. Salih Terzio¤lu’na, Yard. Doç. Özgür lu’na; foto¤raf çekimlerimde bana efllik eden, proje ile ilgili ola- Emina¤ao¤lu’na, araflt›rma görevlileri Sefa Akbulut ve S›rr› Yüz- rak önemli katk›larda bulunan Mutena ve Enver ‹bek’e; proje bafl›o¤lu’na... süreci boyunca önemli elefltiriler ve yararl› önerilerde bulunan Tar›k Koray’a... ... foto¤raflar›n kendi bahçelerinde de çekilmesine, böyle bir projeye katk›da bulunduklar› için memnuniyetle izin veren Ali ve ... projeye katk›lar› nedeniyle Çi¤dem Atakuman ve Birsen K›z›lda¤’a, Haluk Demirk›l›ç’a... Boz P›rnal Meflesi’nin palamutu. ... kitab› yay›nlamaya karar veren NTV Yay›nlar›’na... Muteber Nuransoy’a, Olcay ve Osman Mam›ko¤lu’na, Süha, ... bu eserin haz›rlanmas›, foto¤raflar›n çekilmesi s›ras›nda bana Kemal, Rezan ve Atila Alkan’a, Zafer ve Erdal Keskiner’e, ‹pek yard›m eden, ad›n› burada belirtmeyi ihmal etti¤im ya da unut- Hatibo¤lu’na, Semra ve Recep Özkan’a, Zuhal ve Rober tu¤um, veyahut da hiç ö¤renemedi¤im kiflilere (onlar›n hepsi Bronz’a, Nilgün ve Bülent Örencik’e, Ayla ve Bülent Unat’a, Ay- lütfen beni ba¤›fllas›nlar) teflekkürlerimi sunar›m. fle ve Turhan Feyzio¤lu’na; baba evindeki Mamut A¤ac›’ndan foto¤raflar göndererek beni uzun bir seyahat yapmaktan kurta- N. G. Mam›ko¤lu ran, ayn› zamanda bana zor bir seyahatimde efllik eden Görkem Feyzio¤lu’na, Ruhan ve Gürbüz fianl›’ya, Mehmet, Hatice ve Müzeyyen Sand›kç›o¤lu’na, Zaulye ve Haluk Yeflilnil’e, Mine ve 12 13 ‹çindekiler A¤aç Nedir ....................................................................................................... S›n›fland›rma Adland›rma .................................................................................................... 18 ....................................................................................................... 19 ................................... 23 ............................................. 25 ................................................................... 29 AÇIK TOHUMLULAR — Gymnospermae Fil Kula¤› Yaprakl›lar — Ginkgoinae Kozalakl›lar — Coniferae Palmiye Yaprakl›lar — Cycadinae ................................................. Taç Yaprakl› Çiçekliler — Gnetinae ............................................. 135 141 ............................................... 143 ...................................................... 165 ..................................................................... 167 Bir Çenekliler — Monocotyledonae ‹ki Çenekliler — Dicotyledonae Çiçekliler — Floriferae 131 ............................... KAPALI TOHUMLULAR — Angiospermae Ayr› Taç Yaprakl›lar — Polypetalae ............................................. Birleflik Taç Yaprakl›lar — Sympetalae Taç Yapraks›zlar — Apetalae 169 ........................................ 473 ......................................................... 571 Sark›k Baflakl›lar — Amentiferae ................................................... 597 ................................................................................. 714 Türkçe Dizin .................................................................................................. 716 Latince Dizin .................................................................................................. 722 Özel Terimler Sözlü¤ü Yararlan›lan Kaynaklar 14 16 ................................................................................ 727 15 A¤aç nedir? Prof. Dr. Faik Yalt›r›k’›n tan›m› ile “A¤aç” boyu en az befl metre, gövde çap› da on santimetreden afla¤› olmayan, dal, sürgün ve yapraklar›n oluflturdu¤u tepe tac›n› tek bir gövde ile tafl›yan, her y›l çap art›m› yaparak kal›nlaflan, boy büyümesi yaparak boylanan ve dokular›ndaki hücrelerin büyük bölümü odunlaflm›fl olan uzun ömürlü odunsu bitkilerdir. Tomurcuk, yapraklar›n ve çiçeklerin, ilkbaharda henüz ortaya ç›kmadan önce, k›fl› içinde geçirdikleri, pul biçimindeki yapraklar taraf›ndan s›k›ca sar›larak korunmufl sürgündür. Tepe Tac›, a¤ac›n yap›s›n› oluflturan dallar ile uzun ve k›sa sürgünlerden oluflur. Uzun sürgünler her sene tepe ve yan tomurcuklar› ile boy büyümesi yapar. K›sa sürgünler çok yavafl büyür ve üzerinde farkl› zamanlarda çiçek tomurcuklar›, çiçek ve meyve tafl›r. Yapraklar, günefl ›fl›¤›ndan ald›klar› enerji yard›m› ile havadan ald›klar› karbondioksit ve topraktan ya da havadan ald›klar› suyu karbonhidratlara ve oksijene dönüfltüren, böylece a¤ac›n gereksinim duydu¤u besinleri üreten organlard›r. Çiçekler, a¤ac›n üreme ifllevinin gerçekleflti¤i, yapraklar› ifllevsel olarak de¤iflime u¤ram›fl, k›sa sürgünlerdir. Söz konusu de¤iflim s›ras›nda yapraklar çiçek örtüsü biçimini al›rken üreme organlar› da oluflmufltur. Toprak seviyesinden itibaren ayn› ya da yak›n kal›nl›klarda birçok gövdesi bulunan ve en çok befl metreye kadar boylanabilen odunsu bitkilere de “Çal›” ad› verilir. A¤aç, birlikte bir sistem olarak çal›flan ve her biri de ayr› bir sistem olarak görev yapan Kök, Gövde, Yapraklar, Çiçekler, Meyve ve Tohum olarak adland›r›lan organlardan oluflur. 16 Kökler, topraktan ald›klar› su ve suda erimifl durumda bulunan maddeleri sürgünlere, yapraklara, çiçeklere ve meyvelere ulaflt›ran, gövdeyi topra¤a ba¤layan, a¤ac›n toprak alt›nda kalan bölümüdür. Gövde, dal ve sürgünlerden oluflan Tepe Tac›’n› tafl›yan, a¤aca ayakta durabilmesi için destek görevi yapan, köklerin topraktan ald›¤› su ve erimifl maddeleri yukar›daki organlara ulaflt›ran, organik maddeleri depolayan bölümdür. Ayn› zamanda yapraklarda üretilen besinleri de köklere tafl›r. Meyveler, çiçeklerin döllenmesi sonucu oluflan, tohumu olgunlafl›ncaya kadar içinde bar›nd›rarak besleyip koruyan, olgunlafl›nca da da¤›l›p yay›lmas›na yard›mc› olan oluflumdur. Tohum, çiçeklerin difli organlar›ndaki tohum tomurcuklar›n›n döllenip, meyve içinde geliflip olgunlaflarak, yeni bir birey üretebilir duruma gelmifl organlar›d›r. 17 S›n›fland›rma Adland›rma A¤açlar konusunda farkl› çevreler ve farkl› ekoller taraf›ndan, de¤iflen zamanlarda birbirinden, az da olsa farkl›l›klar gösteren s›n›fland›rmalar yap›lmaktad›r. Bu kitapta Orman Fakültelerinde kabul gören s›n›fland›rma esas al›nm›flt›r. Prof. Dr. Faik Yalt›r›k’›n kitaplar›na dayanarak oluflturdu¤um çizelge afla¤›da sunulmufltur. Tüm dünyada birlik sa¤lamak için ortak bir adland›rma yöntemi gelifltirilmifltir. Bu yöntemde temel anlamda a¤ac› anlatan birim “tür”dür. Tür, birbirine çok benzeyen, aralar›nda döllenerek kendilerine benzer döller oluflturabilen bireyler toplulu¤udur. Kendi içlerinde daha alt birimlere ayr›labilirler. Alttür, en az bir morfolojik özelli¤i bak›m›ndan farkl› özellik gösteren ve bölgesel olarak s›n›rland›r›lm›fl, yerel topluluklard›r. Varyete, en az bir morfolojik özellik bak›m›ndan türden ayr›lan, fakat türün yay›l›fl alan› içerisinde küçük ya da büyük gruplar halinde bulunan topluluklard›r. A⁄AÇLAR AÇIK TOHUMLULAR Gymnospermae KAPALI TOHUMLULAR Angiospermae Tür üstü kategoriler: Cins, birbirine benzeyen ve ortak pek çok özelli¤i bulunan türlerin toplulu¤udur. Fil Kula¤› Yaprakl›lar Kozalakl›lar Palmiye Yaprakl›lar Taç Yaprakl› Çiçekliler Bir Çenekliler ‹ki Çenekliler Ginkgoinae Coniferae Cycadynae Gnetinae Monocotyledonae Dicotyledonae Çiçekliler Sark›k Baflakl›lar Floriferae Amentiferae Aile, ortak özellikleri bulunan yak›n cinslerin toplulu¤udur. Aileler Latince’de, baz› örnekler d›fl›nda ço¤unlukla, aileye ad›n› veren cins ad› kökünün sonuna “aceae” eki getirilerek adland›r›l›r. Türkçe’de ise yine cins ad› kökünün sonuna, aileyi ça¤r›flt›ran, “giller” eki eklenir Birleflik Taç Yaprakl›lar Taç Yapraks›zlar Polypetalae Sympetalae Apetalae Çamgiller Pinaceae Gülgiller Rosaceae Ailelerin birleflmesi ile tak›m, tak›mlar›n birleflmesi ile s›n›f, s›n›flar›n birleflmesi ile bölüm oluflur. 18 Türkçe’de genellikle türler, cins ve tür ad› olmak üzere, iki sözcükle adland›r›l›r, bazen nitelik belirten daha çok sözcük de yer alabilir, tüm sözcükler büyük harfle bafllayarak yaz›l›r. Adland›rman›n Türkçe halinde de, Latince halinde de türü belirleyen sözcükler ço¤unlukla o türün yetiflti¤i ülkeyi, bölgeyi ya da türün belirgin bir özelli¤ini anlatan s›fatlardan oluflur. Ancak Türkçe adland›rmada bazen cinsin en yayg›n olan türü, sadece cinsin ad› ile de adland›r›lmakta ya da bafl›na “yayg›n” anlam› kastedilerek “adi” sözcü¤ü eklenmektedir. Taraf›mca hiçbir a¤aca adi s›fat› yak›flt›r›lamad›¤› için, bu kitapta, Ceviz gibi, ad› böyle olan a¤aç türleri yaln›zca cins adlar› ile adland›r›lm›flt›r. Örnek: Sapl› Mefle Quercus robur Ceviz Juglans regia Kara Ceviz Juglans nigra Finike Ard›c› Juniperus phoenicea Atlas Sediri Cedrus atlantica Ç›nar Yaprakl› Akçaa¤aç Acer platanoides Örnek: Ayr› Taç Yaprakl›lar Bitkilerin bilimsel adlar› dünya üzerinde birlik sa¤lanmas› amac› ile Latince sözcüklerden oluflur. Latince adland›rmada bir türün ad› yaz›l›rken, önce büyük harfle bafllayarak türün içinde oldu¤u cinsin ad›, daha sonra küçük harfle bafllayarak türü belirleyen ad yaz›l›r. Bugüne kadar Türkçe ad verilmemifl iki tür Akçaa¤aca, konunun otoritelerine de dan›flarak Türkçe isimler önerdim, umar›m yad›rganmaz. Örnek: Çoruh Akçaa¤ac› Acer divergens Tüylü Akçaa¤aç Acer hyrcanum 19 “Dikmen Al›ç›! Sohbetlerimize bafllarken demifltin ki: Dünyay› canland›ran, flenelten, sizin ve bütün canl›lar›n yaflayabilece¤i bir yurt haline getiren biziz, biz bitkiler... Sohbetlerimizin sonunda da: Bir gün gelmiflsin, bakm›fls›n ki ben yokum, beni senden baflka kim hat›rlar! Ali’ye, Ayfle’ye, Berk’e, Can’a, Ceren’e, Döne’ye, Ece’ye, Efe’ye, Elif’e, Erkan’a, Erkut’a, Gizem’e, H›d›r’a, Mehmet’e, Sarp’a, Tuana’ya, Zeynep’e... Do¤ru söylemiflsin. Seni benden baflka kimse hat›rlamaz art›k, hatta seni kesip yok eden bile... Ama sohbetlerimizi dinleyenler, san›yorum ki, unutmayacaklard›r seni. Sonra belki bir gün gelir, biz de, seni, dallar›nda öten kufllar›, çiçeklerine konan kelebekleri kendimiz gibi beller; hepimiz için fleneltti¤iniz bu dünya yurdunda, onlar›n da bizim gibi yaflamaya hakk› oldu¤unu anlar, hiçbirinize k›yamaz oluruz.” Hikmet Birand Al›ç A¤ac› ile Sohbetler, 1968 20 21 Aç›k Tohumlular Gymnospermae Borçka, Karagöl. Aç›k Tohumlular, Tohumlu Bitkiler’in iki ana bölümünden biridir. Yaflayan bütün örnekleri odunsu bitkilerdir. Bu bölümdeki bitkilerde tohum tomurcu¤u aç›kta olup, kapal› bir yumurtal›k içine saklanmam›flt›r. Çiçek tozlar›n›n difli çiçeklere ulaflt›r›lmalar› rüzgarla olur. Çiçekler bir cinslidir (erkek ve difli çiçekler ayr› ayr›d›r). Bir evcikli ya da iki evcikli (erkek ve difli çiçekler ayn› a¤aç veya ayr› a¤açlar üzerinde) olabilir. 22 Dört s›n›f alt›nda incelenirler: — Fil Kula¤› Yaprakl›lar (Ginkgoinae) — Kozalakl›lar (Coniferae) — Palmiye Yaprakl›lar (Cycadynae) — Taç Yaprakl› Çiçekliler (Gnetinae) 23 Fil Kula¤› Yaprakl›lar Ginkgoinae Ginko Biloba baz› özellikleri bak›m›ndan Kapal› Tohumlulara benzer, bir geçifl a¤ac› olarak nitelendirilebilir. 24 Jura döneminde (yaklafl›k 205-142 milyon y›l önce) dünyan›n her taraf›na yay›lm›fl olan bu s›n›ftaki a¤açlar›n büyük ço¤unlu¤u önemli iklim de¤ifliklikleri nedeniyle yok olmufltur. Bu s›n›ftan günümüzde sadece bir aile ve bu ailenin tek bir türü yaflamaktad›r: Ginkgo biloba. Ginkgo Çince’de “gümüfl meyve” anlam›na gelen “yin kuo”dan türetilmifltir. Tarihsel oluflum bak›m›ndan yeryüzünde yaflayan a¤açlar›n en eskisidir. Öteki tüm Aç›k Tohumlulardan farkl› olarak genifl yaprakl›d›r ve yapraklar› fil kula¤› ya da yelpaze biçimindedir, k›fl›n dökülürler. 25 Ginko Biloba Mabet A¤ac›, Canl› Fosil, Japon Eri¤i, Gümüfl Meyve Ginkogiller Ginko Ginkgo biloba SINIF Fil Kula¤› Yaprakl›lar Ginkgoinae A‹LE Ginkogiller Ginkgoaceae C‹NS Ginko Ginkgo l Aç›k tohumlu olmas›na karfl›n, genifl yaprakl›d›r. 5-8 cm uzunlu¤unda, ince bir sap›n ucundaki yelpaze biçiminde, mat yeflil renkli yapraklar 5-7 cm uzunlukta ve 5-10 cm geniflliktedir. Yelpazenin iki yan kenar› düz, yuvarlak karfl› kenar› oyuntuludur. Ço¤unlukla karfl› kenardan sapa do¤ru bir ya da birkaç yar›k vard›r. Orta ve yan damarlar yoktur. Bunun yerine saptan ç›k›p karfl› kenara do¤ru ›fl›nsal yay›lan 50-80, bazan 100’ün üzerinde damar yer al›r. Yapraklar demetler halinde bir arada bulunur. Alt yüzleri daha soluktur. Sonbaharda dökülmeden önce mat sar› renk al›rlar. Yapraklardan, günümüzde özellikle yafll›l›ktaki unutkanl›¤a karfl› kullan›lan, k›lcal damar aç›c› özelli¤i bulunan bir ilaç elde edilir. l Erkek ve difli çiçekler ayr› a¤açlar üzerinde bulunurlar (bir cinsli iki evcikli). Sar› yeflil renkli erkek çiçekler k›sa sürgünler üzerindeki yapraklar›n diplerinde küçük salk›mlar halinde yer al›rlar. ›fl›n yapraklar›n› döken, önceleri piramidal, ileri yafllarda da¤›n›k tepeli bir a¤açt›r, 30-40 metre boylanabilir. Yaflayan tohumlu bitkilerin en eskisi ve en ilkelidir. Bu nedenle baz› botanikçilerce ‘Canl› Fosil’ olarak adland›r›lmaktad›r. Vatan› Çin olarak kabul edilmektedir. K l Olgunlaflt›¤›nda 1,5-2 cm çap›nda, erik görünümündeki etli meyve önceleri sar› yeflil, olgunlukta aç›k kahverengi, turuncu renktedir. ‹çinde bir adet tohum yer al›r. Tohumun iç k›sm› odunlaflm›flt›r. Olgun tohumlar besince zengin olup yenebilir. Meyve pek güzel olmayan bir kokuya sahiptir. Do¤u Asya’da pek çok ülkede kutsal olarak nitelendirilmekte, özellikle tap›naklarda yetifltirilmektedir. Dekoratif görünümü sayesinde pek çok ülkede oldu¤u gibi Türkiye’de de birçok flehirdeki (‹stanbul, Ankara, Trabzon, ‹zmir, Bursa...) park ve bahçelerde çok güzel ve geliflmifl örneklerini görmek mümkündür. m 26 Gri renkli gövde genç yafllarda çatlamaya bafllar, 50-60 cm çap yapabilir. m Aç›k yeflil renkli difli çiçekler uzun bir sap›n ucunda tekli veya ikili, bazen de üçlü olarak birkaç› birarada bulunurlar. 27 Kozalakl›lar Coniferae Toros Göknar› dört haftal›kken Aç›k Tohumlular s›n›flar› içinde yeryüzünde yaflayan örne¤i en fazla oland›r. Bu s›n›ftakilerin gövdeleri dallan›r. Baz›lar› uzun boylu a¤açlar, baz›lar› boylu çal›lar, baz›lar› da yerde sürünen çal›lar biçimindedir. Birçok örneklerinin yaprak, kabuk ve odunlar›nda reçine ad› verilen kat› ya da yar› ak›flkan, özel kokulu bir madde bulunur. Yapraklar i¤ne ya da pul fleklindedir, baz› cinsler d›fl›nda, ço¤unda her zaman yeflildir. Çiçekler bir cinsli bir evcikli ya da iki evciklidir. Dünyada yedi aile, 58 cins ve 600’ü aflk›n taksonla özellikle kuzey yar›kürede çok genifl alanlara yay›l›r. Bu ailelerden Türkiye’de do¤al olarak yetiflen ya da yetifltirilen alt› aile içindeki a¤açlar bu kitab›n kapsam›na al›nm›flt›r. 28 Cins ve tür say›s› bak›m›ndan çok zengin olmamakla birlikte özellikle kuzey yar›kürede ve Türkiye’de kar›fl›k, bazen de saf ormanlar oluflturarak büyük ekonomik de¤erdeki temel ürünleri olan odunu verirler. Bunun yan›nda reçine, tohum, terebentin, kabuk gibi de¤erli yan ürünler de sunarlar. So¤u¤a, s›ca¤a, kurakl›¤a ve di¤er kötü flartlara dayan›kl› bitkilerdir, 盤 ve toprak erozyonunu önlemede son derece yararl›d›rlar. En uzun ömürlü, en uzun boylu ve en büyük hacimli a¤açlar bu s›n›ftand›r. 29 Salon Arokaryas› fiili Arokaryas› Araucaria heterophylla Araucaria araucana SINIF Kozalakl›lar Coniferae A‹LE Arokaryagiller Araucariaceae C‹NS Arokaryalar Araucaria SINIF Kozalakl›lar Coniferae Maymun Ç›kmaz A¤ac› A‹LE Arokaryagiller Araucariaceae C‹NS Arokaryalar Araucaria n Gri k›z›l kahverengindeki gövde olgun a¤açlarda genifl çatlakl›d›r. Dallar gövdeye dik, çevrel biçimde dizilmifllerdir. Genç a¤açlarda üçgen biçimindeki sivri uçlu, sert ve kal›n yapraklarla kapl›d›r. m Gri kahverengi gövde ileri yafllarda ince pullar halinde soyulur. er zaman yeflil, i¤ne yaprakl›, seyrek dall› ve konik görünümlüdür. Difliler 40-50 metre, erkekler 15-20 metre boylanabilir. fiili ve Arjantin’de do¤al olarak yetiflir. Dekoratif görünümü nedeniyle di¤er ülkelerde ve Türkiye’de de süs bitkisi olarak yetifltirilmektedir. Erkek ve difli çiçekler ayr› a¤açlar üzerinde bulunur. K›z›l kahverengindeki erkek çiçekler 10 cm uzunlu¤unda kal›n sark›k kurullar oluflturur. Yeflil kahverengi difli çiçekler tek tek sürgünler üzerinde yer al›rlar. Kozalaklar küresel biçimde, kahverenginde ve 10-15 cm çap›ndad›r. Tohumlar› yenmektedir. H m er zaman yeflil, i¤ne yaprakl›, piramidal görünümlü bir a¤açt›r, 50-60 metre boylanabilir. Vatan› Norfolk adas›nda ormanlar oluflturur. Türkiye’de daha çok saks› içinde salon bitkisi olarak yetifltirilmektedir. Bununla birlikte Akdeniz k›y›s›ndaki flehirlerin park ve bahçelerinde hatta sokaklar›nda oldukça geliflmifl güzel örnekleri bulunmaktad›r. H 30 Genç ve yan sürgünlerde bat›c› olmayan 6-10 mm boyundaki ince i¤ne yapraklar, yafll› sürgünlerde birbiri üzerine binmifl yass› pul yapraklara dönüflür. m Yapraklar üçgen biçiminde, sert, sivri uçlu ve bat›c›d›r, 2-5 cm boyunda, 0.5-2 cm geniflli¤indedir. 31 Amerikan Batakl›k Servisi Batakl›kservisigiller Batakl›k Servileri Taxodium distichum SINIF Kozalakl›lar Coniferae A‹LE Batakl›kservisigiller Taxodiaceae C‹NS Batakl›k Servileri Taxodium l Erkek ve difli çiçekler ayn› a¤açta yer al›r (Bir cinsli, bir evcikli). Erkek çiçekler sar› yeflil renkte sark›k salk›mlar halindedir. Sonbaharda belirirler, k›fl sonunda olgunlafl›rlar. n Yumuflak i¤ne yaprak bileflik yaprak biçimindedir. ‹¤ne yapraklar›n uzunlu¤u 5-15 mm’dir. ‹lkbaharda canl› aç›k yeflil, yaz›n sar› yeflil renkteki yapraklar sonbaharda dökülmeden önce k›z›l kahverengine dönüflür. m Gri k›z›l kahverengi gövde dipte genifl olup uca do¤ru h›zla incelir. Batakl›k yerlerde yüzeye ç›km›fl kökler görülür. ‹leri yafllarda kabuk s›¤ çatlakl›d›r. Vatan›nda 4 metreye kadar çap yapabilir. ›fl›n yapraklar›n› döken, i¤ne yaprakl›, gençken piramidal, ileri yafllarda da¤›n›k tepeli bir a¤açt›r. 30-40 metre boylanabilir. Vatan› Kuzey Amerika’d›r, özellikle Missisippi Nehri havzas›nda, su kenarlarlar›nda, batakl›klarda genifl, saf topluluklar oluflturur. Kütahya taraflar›nda fosillerine raslanm›fl olsa da bugün Türkiye’de do¤al olarak yetiflmemektedir. Parlak aç›k yeflil ve sonbaharda k›z›la dönen yapraklar› ile parkç›l›kta s›kça tercih edilmektedir. Odunu çok dayan›kl› ve de¤erlidir. K 32 m 3 cm boyundaki saps›z, yumurta biçimli kozalak gençken yeflil, olgunlafl›nca morumsu, mavimsi kahverengindedir. m Difli çiçekler pembe yeflil renkte ve 2-3 mm çap›ndad›r. K›fl sonunda ortaya ç›karlar. 33 Çin T›rpan A¤ac› Batakl›kservisigiller T›rpan A¤açlar› Cunninghamia lanceolata SINIF Kozalakl›lar Coniferae A‹LE Batakl›kservisigiller Taxodiaceae C‹NS T›rpan A¤açlar› Cunninghamia l T›rpan biçimindeki i¤ne yapraklar yass›, sivri uçlu, deri gibi sert ve bat›c›d›r. 3-7 cm uzunlu¤a sahiptir. Üst yüzleri parlak yeflil renkte olup, alt yüzlerinde aç›k mavimsi gri renkte iki tane stoma çizgisi yer al›r. Sürgünlere sarmal biçimde dizilmifllerdir, ancak ›fl›k durumuna göre bazen yan dallarda iki s›ral› imifl gibi bir durum al›rlar. m Difli çiçekler sar› yeflil renkte, k›sa sürgün uçlar›nda yer al›rlar, kozala¤›n küçük birer modeli görünümündedirler. er zaman yeflil, i¤ne yaprakl›, seyrek dall›, gençken konik, ileri yafllarda da¤›n›k tepeli bir a¤açt›r. 30 metreye kadar boylanabilir. H Anavatan› Çin’de büyük ormanlar oluflturur. Odunu hafif ve dayan›kl›d›r. Il›man iklimlerde yetiflir. ‹stanbul ve Trabzon’da baz› park ve bahçelerde güzel örneklerine rastlamak mümkündür. k Gri kahverengi gövde gençken düz, ileri yafllarda dikine çatlakl›d›r. Dallar gençken düzenli aral›klarla kat kat, gövdeye çevrel olarak, ileri yafllarda düzensiz bir flekilde dizilirler. 34 m Erkek ve difli çiçekler ayn› a¤aç üzerinde yer al›rlar (Bir cinsli, bir evcikli). Erkek çiçekler sürgünlerin ucunda birço¤u bir arada, aç›k kahverenginde küçük kozalaklar halinde bulunur. l Önceleri yeflil, olgunlukta kahverengindeki, 3-4 cm uzunlu¤unda ve koni biçimindeki kozala¤›n pullar› kiremit gibi dizilmifltir, uçlar› sivri ve bat›c›d›r. Kozala¤›n ucundan yeni sürgün ç›kabilir. Bir y›lda olgunlafl›r. Olgunlafl›nca pullar aç›l›r, ancak da¤›lmaz. Pullar›n içinde dar kanatl›, sert kabuklu tohumlar yer al›r. 35 Japon Kriptomeryas› Batakl›kservisigiller Kriptomeryalar Cryptomeria japonica elegans SINIF Kozalakl›lar Coniferae A‹LE Batakl›kservisigiller Taxodiaceae C‹NS m Kriptomeryalar Cryptomeria Gri k›z›l kahverengindeki gövde dikine çatlakl›d›r. 70-80 cm çapa ulaflabilir. m m n K ›fl›n yapra¤›n› dökmeyen, i¤ne yaprakl›, s›k dall›, piramidal tepeli bir a¤açt›r. 40-50 metre boylanabilir. Do¤al olarak yetiflti¤i Japonya’da en yayg›n a¤aç türlerinden biridir. Odunu hafif ve yumuflak olmas›na karfl›n dayan›kl›d›r. Türkiye’de dekoratif amaçlarla yetifltirilmektedir. Baz› büyük illerde ve Do¤u Karadeniz’de oldukça geliflmifl örneklerine rastlan›r. 1-1.5 cm uzunlu¤undaki ince yumuflak, sivri uçlu i¤ne yapraklar ilkbahar, yaz ve sonbaharda yeflil renktedir, k›fl›n morumsu k›z›l kahverengine döner. Sürgünlere sarmal dizilidir. Enine kesitleri üç ya da dört köflelidir. Bütün yüzlerinde stoma çizgileri yer al›r. Difli ve erkek çiçekler ayn› a¤aç üzerinde bulunurlar (Bir cinsli bir evcikli). Difli çiçekler k›sa sürgün uçlar›nda yer al›r. Gri yeflil renkte 3-5 mm çap›nda yuvarlak kozalaklar halindedir. k Erkek çiçekler yeni sürgünlerin uç taraf›ndaki yapraklar›n koltuklar›nda kozalakç›k demetleri halinde yer al›r. Boylar› 8-12 mm kadard›r. k Olgunlaflt›¤›nda 2-3 cm çap›ndaki kozalaklar gençken yeflil, daha sonra kahverengindedir. Bir y›lda olgunlafl›r. Tohumlar döküldükten sonra uzun süre a¤aç üzerinde kal›r. Tohumlar kanatl› ve üç köflelidir. 36 37 Kadife Çam› Japon Kadife Çam› Batakl›kservisigiller Kriptomeryalar Cryptomeria japonica SINIF Kozalakl›lar Coniferae A‹LE Batakl›kservisigiller Taxodiaceae C‹NS n Kriptomeryalar Cryptomeria K›z›l kahverenkli gövde dikine çatlakl›d›r, bir metreyi aflk›n çap yapabilir. m Difli ve erkek çiçekler ayn› a¤aç üzerinde yer al›rlar (Bir cinsli, bir evcikli). Difli çiçekler 4-6 mm çap›nda kozalakç›klar biçimindedir, k›sa sürgün uçlar›nda yer al›r. l Erkek çiçekler yeni sürgünlerin uç taraf›ndaki yapraklar›n koltuklar›nda kozalakç›k demetleri halinde yer al›r. 15-20 tanesi bir aradad›r. H er zaman yeflil, i¤ne yaprakl›, gençken piramidal, ileri yafllarda da¤›n›k tepeli bir a¤açt›r. Do¤al olarak yetiflti¤i Japonya’da en yayg›n a¤aç türlerinden biridir, 40-50 metre boy yapabilir. Nemli ortamlar› sever, kurakl›¤a dayanamaz. Odunu hafif ve yumuflak olmas›na karfl›n dayan›kl›d›r, kolay ifllenir. Bu nedenle Japonya’da çok çeflitli kullan›m alanlar› bulur. Türkiye’de dekoratif amaçlarla yetifltirilmektedir. Özellikle Do¤u Karadeniz Bölgesinde oldukça geliflmifl örnekleri bulunmaktad›r. 38 m 10-15 mm uzunlu¤undaki yeflil i¤ne yapraklar sürgünlere sarmal olarak dizilidir. Sivri uçludur, ancak batmaz. Enine kesitleri üç ya da dört köflelidir Bütün yüzlerinde stoma çizgileri yer al›r. l Olgunlaflt›¤›nda 2-3 cm çap›ndaki kozalaklar önceleri yeflil, daha sonra kahverengindedir. Bir y›lda olgunlafl›r, tohumlar döküldükten sonra uzun süre a¤aç üzerinde kal›r. Tohumlar kanatl› ve üç köflelidir. 39 Mamut A¤ac› Batakl›kservisigiller Mamut A¤ac› Sequoiadendron giganteum SINIF Kozalakl›lar Coniferae A‹LE Batakl›kservisigiller Taxodiaceae C‹NS Mamut A¤ac› Sequoiadendron m Difli ve erkek çiçekler ayn› a¤aç üzerinde yer al›r. Erkek çiçekler k›sa sürgünler ucunda, terminal durumunda ve saps›zd›r. 3-4 mm boyunda ve olgunlukta aç›k kahverengindedir. m Difli çiçekler de sürgün uçlar›nda ve terminal durumundad›r. 1-2 mm boyunda ve beyaza yak›n aç›k yeflil renktedir. Olgunlaflma ve tozlaflma k›fl sonundad›r. m Dünyan›n en genifl gövdeli a¤ac›d›r. 9-10 metre çapa ulaflabilir (en çok 12 m). Yükseldikçe çap› daral›r. Gövde kabu¤u k›z›l kahverenginde, gevflek dokulu, çok kal›n ve oluk denebilecek kadar derin çatlakl›d›r. er zaman yeflil, i¤ne yaprakl›, konik, 100 metreye kadar boylanabilen bir a¤açt›r. Cinsinin günümüzde yaflayan tek türüdür (monotipik). Do¤al olarak sadece Kuzey Amerika’n›n Kaliforniya bölgesindeki Sierra Nevada Da¤lar›nda yetiflir. Dünyan›n en genifl gövdeli ve en büyük hacimli a¤ac› olmas›n›n yan›nda, en uzun ömürlü a¤açlar›ndand›r. 3000-4000 y›l yaflayabilmektedir. 19. Yüzy›l’da Avrupa’ya getirilmifltir. ‹stanbul ve Trabzon’da birkaç örne¤i bulunmaktad›r. H m Yumurta biçimindeki kozalak 4-8 cm uzunlu¤unda, 3-5 cm çap›ndad›r. ‹ki y›lda olgunlafl›r. Tohumlar› kanatl›d›r. Kozalaklar uzun y›llar a¤aç üzerinde kalabilir. 40 m Yaklafl›k 1 cm uzunluktaki i¤ne yapraklar üç s›ra üzerinde sarmal dizilidir, biz gibi sivri ve üç köflelidir. Mavimsi yeflil yapraklar›n üzerinde iki stoma çizgisi yer al›r. Üçünçü y›ldan sonra kahverengiye dönüflür ve uzun süre a¤aç üzerinde kal›r. 41