Eleştiri Kuramları E-kitap okumak için tıklayın
Transkript
Eleştiri Kuramları E-kitap okumak için tıklayın
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2449 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1421 ELEfiT‹R‹ KURAMLARI Yazarlar Prof.Dr. R›za F‹L‹ZOK (Ünite 1, 8) Prof.Dr. V. Do¤an GÜNAY (Ünite 2) Prof.Dr. Ece KORKUT (Ünite 3) Prof.Dr. Ayla GÖKMEN (Ünite 4) Doç.Dr. Mustafa ÖZSARI (Ünite 5) Prof.Dr. Ayfle EZ‹LER KIRAN (Ünite 6) Prof.Dr. Kubilay AKTULUM (Ünite 7) Editörler Prof.Dr. R›za F‹L‹ZOK (Ünite 1-4) Yrd.Doç.Dr. Eylem SALTIK (Ünite 5-8) ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç Genel Koordinatör Yard›mc›s› Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö¤retim Tasar›mc›s› Doç.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Ö¤r.Gör. Belgin Boz Yüksekda¤ Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Elefltiri Kuramlar› ISBN 978-975-06-1118-6 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 16.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013 iii ‹çindekiler ‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ viii Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi ............................................... 2 ELEfiT‹R‹N‹N DO⁄UfiU VE GEL‹fi‹M‹.......................................................... BAfiLICA ELEfiT‹R‹ KAVRAMLARI VE SINIFLANDIRMALARI NELERD‹R? ..................................................................................................... Üslubun Genel Nitelikleri ............................................................................ Üslup Türleri (Üslûbun Özel Nitelikleri) .................................................... Kompozisyon................................................................................................. Kompozisyon Türleri .............................................................................. ESTET‹K VE ELEfiT‹R‹ ................................................................................. ELEfiT‹R‹N‹N TEMEL E⁄‹L‹MLER‹ ................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... ‹nternet Kaynaklar›........................................................................................ Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 3 9 11 12 13 13 14 16 17 18 19 20 20 21 21 21 Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri ........................................ 22 SÖZB‹L‹M VE KISA B‹R TAR‹HÇE............................................................... SÖZB‹L‹M‹N BÖLÜMLER‹............................................................................. Bulufl ............................................................................................................. Düzenleyifl ..................................................................................................... Anlatma Biçimi .............................................................................................. Hareket ......................................................................................................... Bellek ............................................................................................................. SÖYLEM TÜRLER‹ ......................................................................................... Övgü-Yergi Söylemi ..................................................................................... Yarg›lay›c›/Savunmac› Söylem...................................................................... Karar Almaya Yönelik ya da Tart›flmac› Söylem ....................................... SÖZB‹L‹MSEL BET‹LER YA DA B‹ÇEM BET‹LER‹ ...................................... Heyecanland›rmay› Amaçlayan Soylu Biçem .............................................. Bilgi Verme ve Aç›klama Amaçl› ‹nce Ya da Yal›n Biçem ....................... K›sa Anlat› Ya da Gülmeceyi Öne Ç›karan Hofllan›lacak Biçem ............... SÖZ SANATLARININ TÜRLER‹..................................................................... Sözcük Düzeyi ............................................................................................. Dizim Düzeyi ............................................................................................... Tümcecik Düzeyi ......................................................................................... Metin Düzeyi ................................................................................................ Anlam Betileri .............................................................................................. Sözcük Betileri ............................................................................................. Düflünce Betileri ........................................................................................... Kuruluflla ‹lgili Betiler .................................................................................. KANITLAMA .................................................................................................. 1. ÜN‹TE 23 25 26 27 28 28 29 29 29 30 30 30 31 31 31 32 32 32 32 32 33 33 34 34 34 2. ÜN‹TE iv ‹çindekiler Özsunum........................................................................................................ Etkileyim ........................................................................................................ Uslamlama ..................................................................................................... Metindeki Farkl› Kan›tlama Türleri .............................................................. Düflünme Düzeninin Bilimi .......................................................................... Tümdengelim ve Tas›m ................................................................................ Tümevar›m ve Genellefltirme ....................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 3. ÜN‹TE ‹zlekçi Elefltiri........................................ ................................... 46 G‹R‹fi .............................................................................................................. EDEB‹YAT NED‹R? ...................................................................................... ELEfiT‹R‹ NED‹R? .......................................................................................... EDEB‹YAT ELEfiT‹R‹S‹ NED‹R? ................................................................... MEFHUM VE KAVRAM NED‹R? .................................................................. ‹ZLEK NED‹R? .............................................................................................. ‹MGE NED‹R? ............................................................................................... ‹MGELEM NED‹R? ........................................................................................ ‹ZLEKÇ‹ ELEfiT‹R‹ ......................................................................................... ‹ZLEKÇ‹ ELEfiT‹RMENLER............................................................................. Gaston Bachelard (1884-1962) ..................................................................... Georges Poulet (1902-1991) ......................................................................... Jean-Pierre Richard (1922- ) ......................................................................... UYGULAMALAR ............................................................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 4. ÜN‹TE 35 36 36 36 38 39 39 40 42 43 43 44 45 47 47 47 48 48 49 50 50 51 52 53 53 54 55 60 62 63 63 64 65 Ruhçözümleyimci Elefltiri (Psikanalitik Elefltiri) .................. 66 RUHÇÖZÜMLEY‹MC‹ ELEfiT‹R‹: RUHÇÖZÜMLEY‹M KURAMI, TANIMI VE TEMEL‹....................................................................................... Freud, Ruhçözümleyim Kuram› ve Bilinçd›fl› ............................................. Jung ve Lacan’›n Freud Kuram›na Yaklafl›mlar› ......................................... RUHÇÖZÜMLEY‹M VE YAZINSAL ELEfiT‹R‹ .............................................. RUHÇÖZÜMLEY‹MC‹ ELEfiT‹R‹DE YAZAR/YAPIT DENKLEM‹ ................. Yaz›nsall›k ve Ruhçözümleyim ................................................................... Yazar/Yap›t Denklemi ................................................................................. CHARLES MAURON VE RUHÇÖZÜMSEL ELEfiT‹R‹ (PS‹KOKR‹T‹K) YÖNTEM‹....................................................................................................... RUHÇÖZÜMSEL ELEfiT‹R‹YE BAKIfi VE YEN‹ YÖNEL‹MLER ................... Dominique Fernandez ve Ruhsalyaflamöykücü Elefltiri ............................. Yeni Yönelimler ............................................................................................ 67 68 69 70 72 72 73 74 76 76 78 v ‹çindekiler Jean Bellemin-Noël ve “Metin Bilinçd›fl›” .............................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 78 80 82 83 84 84 85 Sosyolojik Elefltiri..................................................................... 86 5. ÜN‹TE G‹R‹fi .............................................................................................................. 87 EDEB‹YAT-TOPLUM ‹L‹fiK‹S‹....................................................................... 87 SOSYOLOJ‹-ELEfiT‹R‹ ‹L‹fiK‹S‹ ..................................................................... 88 SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹N‹N TAR‹HÇES‹....................................................... 88 SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹N‹N TEMS‹LC‹LER‹.................................................. 89 Abel François Villemain ................................................................................ 89 Hippolyte Taine ........................................................................................... 89 Gustave Lanson ............................................................................................. 90 SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹DEN YARARLANAN XX. YÜZYIL ELEfiT‹R‹ AKIMLARI ...................................................................................................... 90 Marksist Elefltiri: Lukacs ve Goldmann ........................................................ 90 Frankfurt Okulu: Adorno ve Benjamin........................................................ 92 Bakhtin’in Çevresi ......................................................................................... 93 Elefltirel Edebiyat Kuram›: Zima ................................................................... 95 Özet ............................................................................................................... 96 Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 98 Okuma Parças› ........................................................................................... .. 99 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 100 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 100 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 101 Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri........................... .............. 102 YAZINSAL GÖSTERGEB‹L‹M........................................................................ ÇÖZÜMLEME SÜREC‹................................................................................... ÇÖZÜMLEME fiEMASI................................................................................... ÜRET‹C‹ SÜREÇ............................................................................................. ‹ZLEK/MOT‹F ................................................................................................ YÜZEY YAPI: ANLATISAL SÖZD‹Z‹M......................................................... EYLEYENLER ................................................................................................. UYGULAMALAR ............................................................................................ ANLATI fiEMASI............................................................................................. Birinci Anlat› fiemas› ..................................................................................... ‹kinci Anlat› fiemas›....................................................................................... ANLATISAL ANLAM ...................................................................................... DER‹N YAPI................................................................................................... TEMEL ANLAM .............................................................................................. YAZAR VE MET‹NLEfiME.............................................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 103 104 105 105 108 110 110 111 114 114 115 116 118 118 120 123 124 125 125 6. ÜN‹TE vi ‹çindekiler S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 125 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 126 7. ÜN‹TE Metinleraras›l›k ........................................................................ 128 G‹R‹fi .............................................................................................................. MET‹NLERARASILI⁄IN TANIMI, KÖKEN‹ VE ÇEfi‹TL‹ KURAMLAR.......... Karfl›laflt›rmal› Yaz›n Elefltirisi ....................................................................... Kaynak Elefltirisi ............................................................................................ Metinleraras›l›¤›n Kökeni .............................................................................. Rus Biçimcileri......................................................................................... Mihail Bahtin ................................................................................................. Julia Kristeva.................................................................................................. Roland Barthes .............................................................................................. Michael Riffaterre .......................................................................................... Gérard Genette.............................................................................................. Metinleraras› ............................................................................................ Ana-Metinsellik ........................................................................................ Yan-Metinsellik........................................................................................ Üst-Metinsellik ......................................................................................... Yorumsal Üst-Metin................................................................................. MET‹NLERARASI YÖNTEMLER .................................................................... Ortakbirliktelik ‹liflkileri ................................................................................ Al›nt› ve Gönderge.................................................................................. Gizli Al›nt› ya da Afl›rma......................................................................... An›flt›rma.................................................................................................. Kolaj ......................................................................................................... Türev ‹liflkileri ......................................................................................... Yans›lama - Alayc› Dönüfltürüm - Öykünme ........................................ Ana-Metinlerin Ciddi Düzende Dönüflümü ................................................. Biçimsel Dönüflümler.............................................................................. Anlamsal Dönüflümler............................................................................. Anlat› ‹çinde Anlat› ...................................................................................... Yenidenyazma ............................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimiz S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 8. ÜN‹TE 129 130 131 132 133 133 134 135 135 136 136 137 137 137 138 138 138 138 139 139 140 140 141 141 142 142 144 145 145 147 149 150 151 151 153 Bilimsel Elefltiri-‹zlenimci Elefltiri .......................................... 154 B‹L‹MSEL ELEfiT‹R‹ ....................................................................................... Hippolyte Taine............................................................................................. Ferdinand Brunetière .................................................................................... Gustave Lanson (1857-1934) ........................................................................ ‹ZLEN‹MC‹ ELEfiT‹R‹ .................................................................................... (LA CRITIQUE IMPRESSIONNISTE) ............................................................. EDEB‹YAT E⁄‹T‹M‹NE YANSIYAN ELEfiT‹R‹ ANLAYIfiLARI..................... Edebî Ak›mlar ................................................................................................ Edebî Türler................................................................................................... 155 155 156 157 158 158 160 161 162 ‹çindekiler Metin Tipi ...................................................................................................... Duygu Tonu .................................................................................................. E⁄‹T‹M AMAÇLI B‹R UYGULAMA............................................................... E⁄‹T‹MDE KULLANILAB‹LECEK B‹R MET‹N ANAL‹Z‹ MODEL‹............... Metni Tan›ma Çal›flmalar› ............................................................................. Metnin Tarihî ve Sosyal fiartlar› ‹çinde Anlafl›lmas› .................................... Dilin Görevlerinin (Fonksiyonlar) Araflt›r›lmas›........................................... Metnin Edimbilimsel (Pragmatik) ‹ncelenmesi: Sözceleme (L’énonciation)............................................................................ Metnin Dilbilimsel Bir Olgu Olarak ‹ncelenmesi ........................................ Metnin Di¤er Metinlerle ‹liflkisi .................................................................... Kültür Nesnesi Olarak Metin ........................................................................ Metnin Yap›s›n›n ‹ncelenmesi ...................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... ‹nternet Kaynaklar›........................................................................................ Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 163 164 164 167 167 168 168 168 168 170 170 171 172 173 174 176 176 177 177 177 Sözlük ................................................................................... 179 Dizin ...................................................................................... 189 vii viii Önsöz Önsöz Düflünce tarihi boyunca insanlar, do¤a olaylar› üzerinde oldu¤u kadar kendi yaratt›klar› sanat eserleri üzerinde de düflünmüfller ve sanat›n, güzelli¤in, yararl›n›n ne oldu¤u konusunda fikirler üreterek bunlar üzerinde tart›flm›fllard›r. Elefltiri tarihi, bu konularda ileri sürülen de¤iflik görüfllerin tarihidir. Tarih boyunca sanat nedir, güzellik nedir, yararl› olan nedir sorular›na verilen cevaplar, düflüncenin, zaman›n, mekan›n ve alg›lar›n de¤iflmesiyle çeflitlenmifl, farkl› elefltiri anlay›fllar› do¤mufltur. Bu kitab›n amac›, bütün elefltiri ak›mlar›n›n tam bir tablosunu çizmek de¤ildir, okuyuculara bafll›ca elefltiri kuramlar› hakk›nda derli toplu bir fikir vermek ve onlar›n elefltirel yaklafl›mlar›n zaman ve mekan içinde nas›l ve niçin de¤iflti¤ini kavramalar›n› sa¤lamakt›r. Elefltiri tarihi üzerinde bugüne kadar yap›lan çal›flmalar, elefltiri anlay›fllar› ile zaman, mekan, sanat tarihi, düflünce tarihi, siyasî tarih, uygarl›k tarihi aras›nda s›k› iliflkiler oldu¤unu göstermifltir. Bu kitapta ele al›nan bafll›ca elefltiri ak›mlar›, okuyuculara bu konularda derli toplu bir fikir verecektir. Girifl ünitesinde Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi konusu k›saca ele al›nm›fl, ilkça¤ filozoflar›n›n bu konulardaki fikirleri üzerinde durulmufltur. Sözbilim ve Yaz›n ‹ncelemeleri ünitesinde tarih boyunca etkili olan sözbilim (rhétorique) kurallar› tan›t›lm›flt›r. Üçüncü ünitede ‹zlekçi (tematik) Elefltiri Kuram›, dördüncü ünitede Ruhçözümleyici Elefltiri Kuram› aç›klanm›flt›r. Beflinci ünitede Sosyolojik Elefltiri Kuram›, alt›nc› ünitede Yaz›nsal Göstergebilim yöntemleri ele al›nm›flt›r. Yedinci ünitede Metinleraras›l›k Kuram›, sekizinci ünitede Bilimsel Elefltiri ve ‹zlenimci Elefltiri Kuramlar› hakk›nda bilgi verilmifltir. XX. yüzy›lda özellikle iki dünya savafl› aras›nda elefltiri dünyas› büyük bir kriz içine girmifl, bunun sonucunda bu yüzy›lda pek çok elefltiri ak›m› do¤mufltur. XX. yüzy›lda do¤an bütün elefltiri ak›mlar›n›n bir özetini vermek bu kitab›n amac›n› aflaca¤›ndan bafll›ca e¤ilimlere yer vermekle yetinilmifltir. Ünitelerde an›lan kaynaklar çizdi¤imiz tabloyu tamamlamakta okuyuculara yard›mc› olabilecektir. Okuyucular, ünite yazarlar›n›n k›smen farkl› terimler kulland›klar›n› göreceklerdir. Bu, flüphesiz ki kitab›n bütünlü¤ünü k›smen de olsa etkileyen bir olgudur. Ancak bu olgu, bizim görüflümüze göre, bu kitab›n yazarlar›n›n üstesinden gelemeyece¤i ve onlar› aflan bir toplumsal sorunun kitaba yans›mas›ndan baflka bir fley de¤ildir: Türk edebiyat› araflt›rmalar›nda ve elefltiri eserlerinde yüz y›l› aflk›n bir zamand›r iki farkl› terim anlay›fl›yla karfl› karfl›yay›z. Özellikle son elli y›ld›r iki farkl› dil ve terim anlay›fl›na dayanan pek çok elefltiri eseri yaz›lm›fl, bunun sonucunda iki farkl› anlat›m tarz› do¤mufltur. E¤itim amaçl› bu çal›flmada hangi tutumun do¤ru oldu¤unu tart›flmak boflunad›r. Edebiyat ve elefltiri konular›na ilgi duyan Türk okuyucular›, elli y›ld›r, bu kar›fl›kl›k içinde her iki taraf›n yaz›lar›n› da okumaya ve anlamaya çal›flarak bilgilerini geniflletme çabas› içinde olmufltur. Biz bu kitapta dil birli¤ini sa¤lam›fl olsayd›k bile amaca ulaflm›fl olmayacakt›k: Çünkü, ö¤rencilerimiz, kitapta önerilen kaynaklara ulaflt›¤› zaman ülkemizin bu dil gerçe¤iyle zaten karfl› karfl›ya kalacaklard›. Bu karfl›laflmay› geciktirmenin e¤itsel bir yarar› yoktur. Bu olgunun sak›ncalar›n› en aza indirmek için kitab›n sonunda Önsöz yer alan “sözlük” bölümünde terim farkl›l›klar›n› giderecek aç›klamalar yapt›k. Temennimiz, Türk ayd›nlar›n›n yak›n zamanda bilimsel bir anlay›flta birleflmeleri ve Türk düflünce hayat›n›n önündeki bu en büyük engeli aflmalar› ve okuyucular› dil engelinden kurtararak onlar›n do¤rudan do¤ruya fikirler ve düflüncelerle karfl›laflmalar›n› sa¤lamalar›d›r. Bu kitab›n ünite yazarlar›n›n bu çal›flma çerçevesinde bir araya gelmifl bulunmalar›n› terim konusundaki ikili¤in ortadan kalkmas› için at›lm›fl önemli ve anlaml› bir ad›m olarak düflünüyoruz. Bu bir araya gelifl, en az›ndan karfl›l›kl› bir hoflgörünün de müstesna bir örne¤i olmufltur. Böyle bir deneme, inan›yoruz ki biz ayd›nlar›n konu üzerinde tekrar düflünmemizi sa¤layacak ve ikinci bir ad›mda bu konularda çal›flanlar› özlenen birli¤e yahut uzlaflmaya ulaflt›racakt›r. Bu kitab›n ünite yazarlar›n›n bir araya gelmesinde say›n Prof. Dr. V. Do¤an Günay’›n büyük çabalar› ve katk›lar› olmufltur. Kitab›n özgün bir nitelik kazanmas›nda onun ve ünite yazarlar›m›z›n pay› büyüktür. Bu yard›m›ndan dolay› kendilerine çok teflekkür ederiz. Yaz›lar›n tümünü de¤erlendirmede say›n Prof. Dr. Ece Korkut’a özellikle çok teflekkür ediyoruz: Her yaz›yla ayr› ayr› ilgilendi, kendisine düzeltmeler için verebildi¤imiz çok s›n›rl› zaman içinde yap›labilecek her fleyi yapt›. Son olarak da karfl›laflt›¤›m›z güçlükleri aflmam›za büyük katk›lar sa¤layan meslektafl›m›z Say›n Prof. Dr. Muhsin Macit Bey’e de burada ayr›ca flükranlar›m›z› sunar›z. Editörler Prof.Dr. R›za Filizok Yrd.Doç.Dr. Eylem Salt›k ix 1 ELEfiT‹R‹ KURAMLARI Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Elefltirinin do¤uflu ve geliflimini aç›klayabilecek, XX. yüzy›la kadar oluflmufl bafll›ca elefltiri kavramlar› ve s›n›fland›rmalar›n› aç›klayabilecek, Elefltiri ak›mlar›n›n hangi estetik ilkelere dayand›¤›n› tart›flabilecek, Elefltirilerin hangi temel e¤ilimler çevresinde topland›¤›n› çözümleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Taklit / ar›nma, yans›tma, Biçim / içerik Özel / genel Üslup • • • • Ak›l, tabiat, sa¤duyu Hayal / gerçek Eser / yazar Estetik ‹çindekiler Elefltiri Kuramlar› Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi • ELEfiT‹R‹N‹N DO⁄UfiU VE GEL‹fi‹M‹ • BAfiLICA ELEfiT‹R‹ KAVRAMLARI, SINIFLANDIRMALARI NELERD‹R? • ESTET‹K VE ELEfiT‹R‹ • ELEfiT‹R‹N TEMEL E⁄‹L‹MLER‹ Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi ELEfiT‹R‹N‹N DO⁄UfiU VE GEL‹fi‹M‹ Elefltirinin tarihi sanatlar›n tarihi kadar eskidir. ‹nsanlar en eski devirlerden bafllayarak, sanat eserleri karfl›s›nda ilgisiz kalmam›fllar, onlar karfl›s›nda duyduklar› hayranl›klar›, hayal k›r›kl›klar›n› ifade etmifllerdir. Zamanla bu do¤al tepkiler, yerini uzman de¤erlendirmelerine b›rakm›fl ve böylece ayn› zamanda bir sanat ve bilim say›lan elefltiri türü do¤mufltur. ‹lk ça¤larda filozoflar ve yazarlar baz› edebî eserlerin insanlar›n haf›zas›nda yer etti¤ini, unutulmad›¤›n›, baz›lar›n›n ise zamanla tamamen unutuldu¤unu fark etmifllerdi ve bunun sebeplerini araflt›rmakla ifle koyuldular. Kal›c› eserlerin güzel ve iyi ile iliflkili oldu¤u görüflünü benimsediler. Bu güzel ve iyi, asl›nda kendisiyle var olan bir fleydi ve sanat eserinin d›fl›ndayd›. Sanat eseri onu ancak varl›¤›yla hissedilir k›labilirdi. ‹lkça¤da, büyük elefltirmenler yetiflti. Bunlar›n en meflhurlar›, Sokrat, Platon ve Aristoteles’tir. Platon, sanat ve fliir hakk›nda, iyi ve güzelin ne oldu¤u konusunda oldukça önemli estetik kuramlar gelifltirdi. Aristoteles, “Poétique” ve “Rhétorique” (fiiir sanat› ve ‹fade Sanat›) adl› kitaplar›nda edebiyat› ilk defa sistemli ve bilimsel bir flekilde inceledi. fiiir sanat› ve ifade sanat›n›n nitelikleri hakk›nda üzerinde hâlâ düflünülüp tart›fl›lan felsefî ve derin fikirler gelifltirdi. Aristoteles’ten sonra Théophraste birçok elefltiri kitab› yazd›. Platon ve Aristoteles’e göre sanat, bir yapma, bir yaratma iflidir. Ancak bu yaratma, yoktan var eden bir yaratma de¤ildir, var olan› taklide yahut yans›tmaya dayanan bir yaratmad›r. Bu görüfle göre sanatç›, ister ressam, ister flair yahut yazar olsun, eserlerinde tabiat›, hayat›, toplumu, insanlar› yans›t›r. Onlar, eserleriyle âdeta hayata ayna tutarlar. Platon ve Aristoteles, sanat›n bir taklit oldu¤u görüflünde birleflirler, fakat taklidin niteli¤i konusundaki görüflleri farkl›d›r: Platon’un felsefesinde biçimler, fikirler (‹dea) kavram› önemli bir yere sahiptir. “‹dea”, duyularla kavranabilen fleylerin tamamen zihnî, mükemmel ve ebedî olan özüdür. Platon, bir düflünür olarak her fleyin göreceli oldu¤una inanan Sofistlerin aksine, de¤iflmeyen, insandan ba¤›ms›z, yetkin bir gerçekli¤in oldu¤una inan›yordu. Duyular›m›zla kavrad›¤›m›z ve de¤iflkenlikleri karfl›s›nda flafl›rd›¤›m›z dünyan›n yan›nda duyularla de¤il düflüncemizle kavrayabilece¤imiz de¤iflmez bir biçimler dünyas› vard›r. As›l olan, biçimler dünyas›d›r. Duyular›m›zla kavrad›¤›m›z çevremizdeki dünya, y›ld›zlar, da¤lar, denizler, a¤açlar, insanlar, kendilerine ait 4 Elefltiri Kuramlar› Vecd: Afl›r› heyecan SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ olan biçimlerin birer kopyas›, birer taklididir (mimesis). Durmadan de¤iflen duyular›m›zdan gelen bilgiler gerçek bilgi de¤ildir, gerçek bilgi, de¤iflmeyen hep ayn› kalan “‹dea”lar›n bilgisidir. Duyular dünyas›na ait olan a¤açlar, ›rmaklar birer taklittir, yans›mad›r, “idea”lar›n taklididir; ama tabiatta ikinci dereceden bir taklit, bir yans›ma daha vard›r, o da mesela a¤ac›n sudaki aksidir. Bu durumda a¤ac›n sudaki yans›mas›, taklidin taklididir. Sanatç›, bir taklit olan duyular dünyas›n› taklit etti¤ine göre ortaya koydu¤u, yaratt›¤› eser, a¤ac›n sudaki aksi gibi ikinci dereceden bir taklittir yani taklidin taklididir, dolay›s›yla pek de k›ymetli bir fley de¤ildir. Platon’a göre “‹dea”lar bizi gerçeklere götürür, sanatç›lar, flairler heyecan veren güzel eserler yaratsalar da insanlar› gerçeklerden uzaklaflt›r›rlar. Sanat ve edebiyat eserleri asl›nda gerçekli¤i yans›tmaz. fiair ve yazarlar, akla dayanmazlar, bilgiden yola ç›kmazlar, vecd içinde, ilahi bir ilhamla yazarlar. Okuyucunun yahut dinleyicinin akl›na de¤il, duygular›na seslenirler. Dolay›s›yla onlar› as›l olan biçimlerden uzaklaflt›r›rlar. fiairlerin uzman› oldu¤u bir konu da yoktur ve eserlerinde çok SIRA S‹ZDE zaman gençlere kötü örnek olacak konular› ele al›rlar. (Moran, 1972, s. 19) Platon’a göre sanatta güzellik de biçimlerin akisleridir. Nesneler dünyas›ndaki Ü fi Ü N E L ‹ M ve sanatta Dgördü¤ümüz güzellikler, “güzel-ideas›”n›n akislerinden baflka bir fley de¤ildir. O R U Sanat ve Sedebiyat üzerine yaz›lm›fl ilk önemli ve sistemli eser Aristoteles’in Poetika’s›d›r. Aristoteles Lycée’de verdi¤i derslerin notlar›ndan oluflan bu kitab›nda edebiyat ve Delefltiri biliminin temellerini atm›flt›r. Aristoteles’in sanat ve edebiyat ‹KKAT üzerine ortaya koydu¤u tan›mlar, tasnifler, prensipler, kurallar yüzy›llarca aynen benimsendi ve temel bilgiler olarak kabul edildi. Edebiyat ve elefltiri üzerine öne SIRA S‹ZDE sürdü¤ü fikirler, büyük ölçüde günümüz bilim dünyas›nda dahi araflt›rmalar›n hareket noktas›n› oluflturmakta, tan›mlad›¤› kavramlar üzerinde hâlâ tart›fl›lmaktad›r. O, bu kitab›yla kendisinden sonraki iki bin y›ldan uzun süren edebiyat ve elefltiri AMAÇLARIMIZ araflt›rmalar›n›n program›n› haz›rlam›fl gibidir. N N K ‹ T A P Bu eseri flu çevirisinden K ‹ T A P okuyabilirsiniz: Aristoteles, (1963), Poetika, Çev.: ‹smail Tunal›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul. TELEV‹ZYON Aristoteles, edebî türleri (forme) tan›mlad›, s›n›fland›rd› ve ça¤›n›n T E L E Vbu ‹ Z Yeserinde ON sanat eserlerinin elefltirisini yapt›. Taklit (Mimesis) ve Ar›nma (Catharsis) gibi edebî araflt›rmalarda hâlâ kullan›lmakta olan temel kavramlar› ortaya koydu. Bu filozofa göre sanat›n yarar›, okuyucu ve seyircinin duygular›nda bir ar›nma sa¤lama‹ N T E R N E T sanat yoluyla hissedip onlardan kurtulmas›na âdeta haz›rlamas›, baz› heyecanlar› s›d›r. Edebî eserlerin özellikle tragedyan›n yaz›lmas›nda uyulacak teknikleri belirledi. Bu görüfller, Frans›z klasisizminin temellerini oluflturdu. Aristoteles’e göre tragedya bütünlü¤ü olan bir hareketin taklididir. Tragedyada bütünlü¤ü sa¤layan ne kahramanlar ne de zamand›r, bu bütünlük bafl›, ortas› ve sonu anlat›lan hareket sayesinde sa¤lan›r. Aristoteles’in bu tan›m›, okul kitaplar›nda hikâye ve roman›n bölümlenmesinde hâlâ ö¤retilen “serim, dü¤üm, çözüm” formülünün kayna¤›n› oluflturur. Hikâye, birlikli ve tamamlanm›fl bir hareketin taklidi olmal›d›r. Fazlan›n kompozisyonda yeri yoktur. Eserin kompozisyonunu da olabilirlik ilkesi yani olas›l›k ve zorunluluk kanunu idare etmelidir. Aristoteles Tragedya nedir sorusuna “taklittir”, neyi anlat›r sorusuna “insan hareketlerini”, neyle anlat›r sorusuna “sözle, ritimle, harmoni ile”, nas›l anlat›r sorusuna “hikâye ederek, hareket halinde” neden anlat›r sorusuna “taklit içtepisine, gü- ‹NTERNET 1. Ünite - Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi düsüne sahip oldu¤u için”, hangi amaçla anlat›r sorusuna “uyand›rd›¤› duygularla ruhlar› tutkular›ndan ar›nd›rmak için” (catharsis) cevaplar›n› verir. (Aristoteles, Poetika, çev.: Tunal›) Aristoteles’in hocas› Platon, sanat›n ve edebiyat›n gerçekliklerden uzak oldu¤unu iddia ediyordu. Aristoteles ise sanat›n gerçekleri yans›tt›¤›na inan›yordu. Platon’a göre gerçek olan biçimler (idealar), duyu dünyas›n›n d›fl›ndad›r. Aristoteles’e göre ise gerçek, duyu dünyas›ndad›r, dolay›s›yla sanatç›, bize ikinci dereceden bilgiler sunan birisi de¤il, hayat› ve dünyay› aç›klayan adamd›r. ‹nsan psikolojisini ve olgular› yans›tan sanatç›, asl›nda gerçekleri yans›t›r. Madde ve biçim (form) birbirinden ayr›lamaz. Duyu dünyas›ndaki nesneler ayn› zamanda madde ve biçimdir. Aristoteles, taklidin niteli¤ini de aç›klar. Sanatç› nesneleri aynen mi taklit eder yoksa de¤ifltirerek, seçerek, s›ralayarak, kendisine göre onlara yeni bir düzen vererek mi ifade eder? Aristoteles’e göre tabiat› ve olaylar› aynen taklit etmenin ne bir anlam› vard›r, ne de imkân›. Bir tragedya kahraman›n›n yapt›¤› her fleyi anlatmak âdeta imkans›z ve gereksizdir. Bundan dolay› sanatç› gerçekleri seçerek, s›ralayarak, kendisine göre onlara yeni bir düzen vererek anlat›r. Bir tarihçi bir olay› oldu¤u gibi anlatma gayreti içindedir. Buna karfl›l›k bir yazar, tek bir kiflinin hayat›n› oldu¤u gibi anlatmaya kalk›flmaz, bir adam›n hayat›n› anlat›rken genel olarak insan› anlatmaya çal›fl›r. Baflka bir ifadeyle özel bir olguyu ele alsa da o özel olgu arac›l›¤›yla genel olan› anlat›r. Aristoteles, böylece tarih türü ile hikâye ve tragedya aras›ndaki ay›rt edici en önemli fark› yakalar. Poetika’n›n dokuzuncu bölümünde flöyle der: “fiimdiye kadar söylenenlerden flu sonuç ç›k›yor: fiairin ödevi, gerçekten olan fleyi de¤il, tersine olabilir olan fleyi, yani olas›l›k veya zorunluluk kanunlar›na göre mümkün olan fleyi ifade etmektir. Tarih yazar› ve flair, biri düz-yaz›, öteki naz›m yazd›¤› için birbirlerinden ayr›lmazlar; çünkü Herodotos’un eserinin m›sralar haline getirilmifl oldu¤u düflünülebilir; bununla birlikte, ister naz›m isterse düz-yaz› halinde olsun, Herodotos’un eseri bir tarih eseridir. Ayr›l›k daha çok flu noktada bulunur: Tarihçi daha çok gerçekten olan fleyi ifade eder, flair ise olabilir-olan fleyi ifade eder. Bunun için fliir, tarih eserine göre daha felsefi oldu¤u gibi, daha üstün olarak da de¤erlendirilebilir; çünkü fliir, daha çok genel olan› tarih ise tek olan› (özel) tasvir eder.” ( Tunal›, Poetika, 1963, s.30.) Bu düflünceleriyle Aristoteles bize tarih türü ile hikâye ve tragedya aras›ndaki temel fark›, temel karfl›tl›¤› gösterir. Tarih, daha çok özeli, edebî eser daha çok geneli anlat›r. Bu, edebî eserlerde özelin ele al›namayaca¤› manas›na gelmez, birçok tragedyada özel, tarihî kifliler kahraman olarak yer almaktad›r. Bilim ve felsefe de genelin peflindedir. Çünkü insan zihni s›n›rl›d›r ve nesneleri tek tek bilme gücüne sahip de¤ildir. Bilimin genel ve geçerli kanunlar peflinde koflmas›n›n sebebi de budur. Edebî eser, genele daha yak›n oldu¤undan tarih türünden daha üstün say›labilir. Aristoteles, yukar›daki parças›nda Tarih türü ile hikâye ve tragedya aras›nda ikinci bir fark› da belirtir: Tarih, olan›; hikâye ve tragedya ise daha çok olabilir olan› ifade eder. Bu ay›r›m, okul kitaplar›ndaki hikâye ve roman tan›mlar›nda hâlâ yaflamaktad›r. Edebî eserler gerçekleri mi yans›tmal›d›r, yoksa hayalî mi olmal›d›r tart›flmalar›na da ciddi bir cevap niteli¤indedir. Çünkü edebî eser, tamamen gerçekleri yans›tmaya yöneldi¤i anda edebî olma özelli¤ini de tart›flmal› hale getirmektedir. 5 6 Elefltiri Kuramlar› Aristoteles’e göre yazar›n ister özeli anlats›n ister geneli anlats›n, olgular›n tasvirinde zorunlu olarak uyaca¤› üç yöntem vard›r: Sanatç› nesneleri: 1) Ya nas›l idiyseler veya nas›lsalar, 2) Ya insanlar›n inançlar›na veya mitoslara (mythos) göre, 3) Ya da nas›l olmalar› gerekiyorsa öyle anlatabilir. Aristo bu ay›r›m›yla -s›ras›yla- realist, hayalci ve idealist edebiyat ak›mlar›n›n ilkelerini de ortaya koymufl olur. Birinci ilke realist, ikinci ilke hayalci, üçüncü ilke idealist ak›mlar›n genel niteli¤ini ifade eder. Özetlenecek olursa sanatta taklit üç farkl› flekilde karfl›m›za ç›kar: 1) Sanat görünüfl dünyas›n› yans›t›r. 2) Sanat geneli yans›t›r. 3) Sanat ideali yans›t›r. Bu konuda Platon da Aristoteles de ayn› görüfltedir. Farkl› düflündükleri fley, genelin ve idealin niteli¤idir. Aristoteles’e göre flair, nesneleri olduklar› gibi yans›tabilece¤i gibi, onlar› nas›l olmalar› gerekiyorsa o flekilde de tasvir edebilir. Bu ikincisi, tercih edilecek tutumdur. Aristoteles, “sanat genel ve ideal olan› anlat›r” derken yine duyular dünyas›na ba¤l› idi. Platoncu kuramc›lar ise ideallefltirmeden söz ederken aflk›n (transcendental) bir gerçekli¤e ulaflmay›, “‹dea”lar› düflünüyorlard›. Üstünde yaflan›lan dünyadan daha iyi bir dünyay› hayal ediyorlard›. Bu görüfl, Yeni Platonculuk (Neo-platonisme) ad› alt›nda Rönesans’ta ‹talya’da tekrar canlanm›fl, oradan Fransa ve ‹ngiltere’ye kadar yay›lm›flt›r. Elefltiri çal›flmalar› daha sonra ‹skenderiye Okulu taraf›ndan gelifltirildi. Burada yap›lan çal›flmalar, Platon’un ve Aristoteles’in felsefî görüfllerine dayanmakla birlikte esas olarak dil bilgisi a¤›rl›kl›yd›, yani dil ve kültür ö¤eleri üzerinde derin, sistemli görüfller gelifltirdiler. Bafll›ca temsilcileri Aristarque de Samothrace’t›. Aristarque, bütün ilkça¤›n en meflhur elefltirmen ve gramercilerinden birisiydi. Ciceron ve Horace, onu elefltirmenlerin elefltirmeni olarak görüyorlard›. ‹skenderiyeli araflt›rmac›lar eski Yunan yazarlar›n›n ortaya koydu¤u ilkeleri, kurallar› araflt›rd›lar. Denys d’Halicarnasse, üslup ve dilbilgisi çal›flmalar›n› derinlefltirdi, hitabet sanat›n›n kurallar›n› araflt›rd›. Plutarque, eserlerinde ahlakç› bir elefltirinin örneklerini verdi, görüfllerini herkesin anlayabilece¤i bir dille ortaya koydu. MÖ. I. yüzy›lda yaz›ld›¤› tahmin edilen Yüce Üzerine (Traité de Sublime), çok önemli bir elefltiri kitab›d›r. Yazar› bilinmemektedir. (Bu kitab›n önceleri Longin “Cassius Dionysius Longinus -M.S. 213-273- “ taraf›ndan yaz›ld›¤› kabul ediliyordu. Örne¤in Boileau, bu görüfltedir. Fakat sonralar› bunun do¤ru olmad›¤› görüflü benimsemifltir.) Bu eserde eski Yunanistan’da ortaya ç›kan elefltiriler ele al›nm›fl, üslup üzerine önemli fikirler ileri sürülmüfltür. Kitapta “Yüce üslup” nedir sorusunun cevab› aranm›flt›r. Bu kitap, Aristoteles’in Poetika adl› eseriyle birlikte ilkça¤›n en önemli elefltiri kitab› say›lmaktad›r. Eser Rönesans döneminde bas›lm›fl ve büyük ilgi görmüfltür. Eserin ilk bask›s› Francesco Robortello (1516-1567) taraf›ndan yap›lm›flt›r. Barok döneminde sanatta “yüce” kavram› üzerinde tart›flmalar bafllam›flt›, daha sonra Boileau, 1674’te bu eseri tercüme ederek yay›nlad›. “Yüce Üzerine” adl› eserin etkileri günümüze kadar ulaflm›flt›r (Thomas Weiskel, Harold Bloom, Laura Quiiney üzerinde etkileri vard›r.). Romal›lar döneminde elefltiri, Elius Stilo’nun (MÖ. 154-74), Varron’un (Marcus Terentius Varro) (MÖ. 116-27) ve Jules César’›n (MÖ. 100-44) dilbilgisi çal›flmalar›yla devam etti. Cicéron (Marcus Tullius Cicero) (MÖ. 106-43), Quintilien 1. Ünite - Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi (Marcus Fabius Quintilianus) ve Publius Cornelius Tacitus (MS. 56-117) gibi sanatç›lar edebiyat›n bütünü üzerinde de¤il, daha çok söylev sanat› üzerinde çal›flt›lar. Quintus Horatius Flaccus (Horace M.Ö. 65- MS. 27), eski Yunan sanat›na yöneldi. Roma döneminde elefltiri, daha çok bir söylev sanat› elefltirisi olarak geliflti. Ortaça¤da, önemli say›labilecek elefltiri eserleri yoktur. Bu dönemde bir “yazar” kavram› da yoktur, sanatç›n›n kiflili¤i üzerinde durulmaz. Ortaça¤da yaflamöyküsü (biyografi) alan›nda baz› geliflmeler vard›r, ancak bunlar basit birer hayat hikâyesi tarz›nda yaz›lm›flt›r. Bu ça¤da dinî metinlerin yorumlanmas›, yani tefsir çal›flmalar› görülür. Yorumlanacak metinlerin do¤ru nüshalar›n›n saptanmas› için çeflitli el yazmas› kitaplar incelenir ve do¤ru metinler elde etme çal›flmalar› görülür. Do¤ru bir elefltiri, ancak do¤ru bir metne dayan›larak yap›labilece¤i için, daha Ortaça¤da metin elefltirisi (critique textuel) bilimi do¤mufl ve bu bilim dal› sonraki yüzy›llarda geliflimini sürdürmüfltür. Metin elefltirisi, tarih, edebiyat ve elefltiri bilimlerinin ortak çal›flma alan›d›r. Bu bilim dal›, eski el yazmalar›n›n bulunmas›, bir eserin nüshalar›n›n karfl›laflt›r›lmas›, gerekiyorsa nüshalar›n soy a¤ac›n›n ç›kar›lmas›, özgün eserin bulunmas› veya kurulmas›, metnin tarihinin saptanmas›, müstensihlerin (kitaplar› kopya edenlerin) eserde yapt›¤› de¤iflikliklerin saptanmas› gibi ifllerle u¤rafl›r. Yaz›t bilimi (epigraphie) ve eski el yaz›lar›n› okuma bilimi (paléographie) metin elefltirisine yard›mc› olan bilim dallar›d›r. Yaz›t bilimi, tafl ve mermer gibi sa¤lam maddeler üzerine yaz›lm›fl yaz›larla u¤rafl›r. Eski el yaz›lar›n› okuma bilimi, bu yaz›lar› okuma güçlükleriyle u¤rafl›r; kullan›lan yaz›n›n tiplerini, karakter de¤iflimlerini, kullan›lan k›saltmalar› araflt›r›r. Bu tip araflt›rmalar, günümüzde de devam etmektedir ve bilimsel elefltiri anlay›fl›n›n ilk ad›mlar›n› oluflturmaktad›r. Rönesans döneminde ‹slam dünyas›n›n kültüründen etkilenilerek tekrar eski Yunan kaynaklar›na dönüldü, filolojik ve edebî elefltiri çal›flmalar› yap›ld›. Aristoteles’in “Poétique” adl› eseri, Cicéron’un Orator et De Oratore adl› ifade sanat› kitab›, Quintilien’in L’institution Oratoire adl› kitab› ve Horace’›n L’art Poetique adl› eserleri, XVI. yüzy›l yazarlar› ve elefltiri anlay›fl› üzerinde etkili olmufltur. Bu yüzy›lda elefltiri türünün geliflmesini sa¤layan ikinci olgu, matbaan›n geliflmesi, bas›m sanat›n›n do¤mas›d›r. Bas›m sanat›n›n geliflmesiyle birlikte, eserlerin üzerinde hüküm verilebilecek ve tart›fl›labilecek olan sa¤lam metinleri ortaya ç›kar. Metinler, toplumun de¤iflik s›n›flar›na ait genifl bir okuyucu kitlesine yay›l›r. Bir rönesans elefltirmeni olan Sir Philip Sidney’e göre edebiyat, sadece e¤lendiren ve zevk veren bir sanat de¤ildir; onun e¤itici bir yönü de vard›r. ‹nsanlara do¤ru yaflamay› ö¤retecek bilim dallar›n›n bafl›nda felsefe ve tarih yer al›r. Ancak felsefe bize soyut, kuru ve genel bilgiler verir. Tarih ise somuttur, olan› anlat›r, olmas› gereken üstünde durmaz. Anlatt›¤› olaylardan baz›lar› gençler için olumsuz örnekler oluflturur. Edebiyat ise ne felsefe gibi soyut, ne tarih gibi tamamen özeldir. Hem somuttur, hem olmas› gerekeni anlatabilir. Edebiyat bu yönleriyle felsefe ve tarih e¤itiminin bofl b›rakt›¤› bir alan› doldurur, etkileyici anlat›m›yla e¤itime katk›da bulunur. (Moran, 1972: 27) Klasisizm, XVII. yüzy›lda Fransa’da ortaya ç›kan bir edebî ak›m›n ad›d›r. Bu terim, zamanla XVI. ve XVIII. yüzy›llar›n büyük yazarlar›n› ifade etmek için de kullan›lm›flt›r. Klasisizm, mutlak monarfli rejiminin ideolojik ve estetik görüflünü yans›t›yordu. Bu ak›m›n fikrî temellerini filozof Descartes, Metot Üzerine Konuflma (1637) adl› eseriyle atm›flt›r. Bu eserde insan akl› hakikatin kavranmas›nda en büyük dayanak olarak yüceltiliyordu ve ak›l evrensel bir ölçüt olarak kabul ediliyor- 7 Tefsir: 1)Yorum, 2) Kur’ân-› Kerîm’in anlam bak›m›ndan aç›klanmas›. Filoloji (Betikbilim / philologie): Yaz›l› eserleri inceleyerek geçmifl uygarl›klar› tan›may› amaçlayan, eski metinlerin gün ›fl›¤›na ç›kar›lmas›, tarihlendirilmesi, çözülmesi, karfl›laflt›r›lmas›, elefltirel aç›dan de¤erlendirilmesi gibi sorunlar›yla ilgilenen bilim dal›. 8 Elefltiri Kuramlar› du. Boileau, fiiir Sanat› (Art Poétique) adl› kitab›nda bu ak›m›n kuramlar›n› ortaya koymufl, Descartes’›n etkisiyle akl›, tabiat›, sa¤duyuyu sanat›n hareket noktas› olarak ilan etmiflti. Sanatç›n›n görevi, herkeste farkl› olan özellikleri de¤il, herkeste ortak olan insan tabiat›n› taklit etmektir. Sanat, akla, gerçe¤e, tabiata, sa¤duyuya dayanmal› ve insanl›¤›n her devrinde ayn› kalan insan tabiat›n› sergilemelidir. Yunan ve Roma sanat› mükemmeldir, dolay›s›yla onlar örnek al›nmal›d›r. Bu ak›m›n tiyatro yazarlar›, tiyatronun üç birlik kural›na (zaman birli¤i, mekan birli¤i ve olay birli¤i) büyük ölçüde uydular. Klasik yazarlar, ahlak ile estetik aras›nda ilk ça¤da oldu¤u gibi, yeniden bir iliflki kurdular. Boileau için mükemmel eser, içerik ile biçimin uygunlu¤undan do¤ar. Ancak do¤ru düflünceler do¤ru bir biçimle ifade edilebilir. Sanat›n kurallar›, sezgi ile bulunur; sa¤lam bir sezgi, mükemmele ulaflt›r›r. Bu, elefltiri için de do¤rudur: Elefltiri, seçme, sezme ve iyiyi kötüden ay›rma yetisi yani temyiz kabiliyetine dayan›r. XVII. yüzy›lda yeni bir elefltiri biçimi do¤mufltur: Bu yüzy›lda zengin ve soylu kifliler, ayd›nlar› konaklar›na, salonlar›na, otellere davet ediyorlard›; bu toplant›larda yaz›lan ve bas›lan yeni eserler üzerinde sohbet ediyorlar, sözlü tart›flmalar yap›yorlard›. Böylece sözlü bir elefltiri bafllad›. Ayr›ca Guez de Balzac, Voiture gibi yazarlar aralar›nda mektuplaflarak bu tür elefltirinin farkl› bir örne¤ini veriyorlard›. XVII. yy. ‹ngiliz elefltirmenlerinden Thomas Rymer, edebiyat›n gerçeklere uygun olmas› gerekti¤ini savunuyordu. Shakespeare’in Othello’da asker ‹ago’yu yalanc›, düzenbaz, kötü bir tip olarak canland›rmas›n›n gerçeklere uygun düflmedi¤ini söylüyordu. Asl›nda askerler, toplum içinde sayg›n insanlard›. Yazar, tip yarat›rken gerçeklere dayanmal›yd›. XVII. ve XVIII. yüzy›lda Frans›z edebiyat›nda idealist ya da kuramsal (teorik) bir elefltiri anlay›fl› vard›r. Bütün eserler ayn› doktrine göre ve kabul edilmifl bir ideale göre yarg›lan›yordu. Sanatta ahenk, düzen, kurallara uyma ve ölçü, ahlak, nezaket, sayg›, dürüstlük ve efendilik vazgeçilemeyecek niteliklerdi. Klasisizm ak›m›n›n dayand›¤› bu dogmatik kurallar›, baz› ayd›nlar kabul etmedi, bunun sonucunda Fransa’da 1650-1715 y›llar› aras›na yay›lan meflhur “EskilerYeniler” kavgas› bafllad›. Yenilerin temsilcisi olan Charles Perrault’ya göre eski Yunan sanatç›lar›, afl›lamaz örnekler de¤ildi. Bir fliirinde XIV. Louis devri sanat eserlerinin Auguste devrinin sanat eserlerinden üstün oldu¤unu yazd› (1687). Böylece tart›flma geniflledi. “Eski” taraftarlar› bu görüfle hücum ettiler. Perrault, Fontenelle, Corneille yeniler cephesinde yer ald›. Boileau, Racine, La Fontaine, La Bruyère ise eskileri temsil ediyordu. Yeniyi temsil edenlerin temel düflüncesi fluydu: Antikiteden beri insanl›k, medeniyet, bilimler ilerlemifltir. Her yeni nesil, eski bilgilere yeni fleyler ilave etmifltir. Edebiyat da bu geliflimin d›fl›nda kalmamal›, kat› kurallardan kurtulmal›, kendine has bir edebiyat yaratmal›d›r. Her devir ve her co¤rafyaya uygun düflen farkl› edebiyat anlay›fllar› olabilmelidir. Bu tart›flmalar, yenilerin zaferiyle sonuçland›. XVIII. yüzy›l, Avrupa’da felsefenin geliflti¤i bir yüzy›l oldu. Bu ça¤›n ayd›nlar› felsefeyi kiflisel düflüncenin ba¤›ms›zl›¤› olarak alg›lad›lar. Her çeflit düflünceye sayg› gösterilmesi gerekti¤ini savundular ve her çeflit düflünceye de elefltirel bir gözle bakt›lar. Düflüncelerini yazmakla yetinmediler, edebî eserler de yazarak bu düflüncelerin topluma malolmas›n› sa¤lad›lar. Ça¤›n hemen bütün bilgilerini toplayan bir ansiklopedi yay›nlay›p ça¤dafl bilgileri topluma kazand›rd›lar. Toplumda yeni bir kamuoyu do¤du. Bunun sonucunda siyasî, ekonomik, dinî ve kültürel otoriteler zay›flad›. Montesquieu, Voltaire, Rousseau’nun fikirleri bütün Avrupa’ya 9 1. Ünite - Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi yay›ld›. Sonunda Frans›z Devrimi gerçekleflti (1789). Bu geliflmelerden edebiyat hayat› da etkilendi. XVIII. yüzy›l›n sonunda ‹ngiltere’de ve Almanya’da bafllayan Romantizm hareketi Fransa’y› da etkisi alt›na ald›. Almanya’da Iéna’da kuramc› Friedrich, filozof Schlegel ve Schelling, flair Novalis’in bafllatt›¤› Romantizm ak›m› ayn› zamanda çok güçlü ve yeni bir elefltiri anlay›fl›n›n do¤mas›n› sa¤lad›. Madame de Staël ve François René de Chateaubriand Romantizmle bafllayan yeni elefltiri ak›m›n›n kurucular› oldu. Madame de Staël, tarihî elefltiri yöntemini gelifltirdi. Bu yönteme göre edebiyat, sosyal kurumlarla iliflkisi içinde ele al›nmal›yd›. XIX. yüzy›l, ayn› zamanda ça¤dafl, bilimsel elefltirinin bafllad›¤› yüzy›l oldu. Dogmatik elefltiriden göreli elefltiriye geçildi. XX. yüzy›lda ise elefltiri kuramlar› büyük bir çeflitlilik kazand›. Felsefeciler, bilginler ve sanatç›lar yüzy›llardan beri sanat ve elefltirinin niteliklerini ve SIRA S‹ZDE amaçlar›n› belirlemek için büyük çaba harcam›fllar ve üzerinde birçok fikir üretmifllerdir. Düflünürlerin bu konulara bu kadar büyük bir ilgi göstermesinin ve çaba harcamas›n›n as›l D Ü fi Ü N E L ‹ M nedeni sizce ne olabilir? BAfiLICA ELEfiT‹R‹ KAVRAMLARI VE SINIFLANDIRMALARI NELERD‹R? 1 S O R U SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U ‹lkça¤dan günümüze kadar uzanan edebiyat araflt›rmalar› ve elefltiri anlay›fllar› üzeD‹KKAT rinde genel bir fikir edinmenin yollar›ndan birisi de XX. yüzy›la kadar edebiyat e¤itiminde kullan›lan ders kitaplar›n›n benimsedi¤i görüflleri, kurallar› gözden geçirSIRAe¤itiminde S‹ZDE mek ve incelemektir. XIX. ve XX. yüzy›llarda Fransa’da edebiyat onlarca bask›s› yap›lan edebiyat e¤itimi kitaplar› bu konuda bize ayd›nlat›c› ip uçlar› vermektedir. “Edebiyat›n ‹lkeleri, Edebiyat Dersleri, Edebî Kompozisyon KuAMAÇLARIMIZ ramlar›, Frans›z Edebiyat› Tarihi, Yazma Sanat›, Edebî Tür Kuramlar›...” ad› alt›nda okutulan bu kitaplar, Bat› medeniyetinde e¤itimcilerin üzerinde anlaflmaya vard›¤› edebiyat ve elefltiri anlay›fl› hakk›nda aç›k bir fikir edinmemizi K ‹ T A P sa¤lamakta, elefltiride hangi kavramlar›n ve s›n›fland›rmalar›n kullan›ld›¤›n› göstermektedir. Bu kitaplarda kabul edilen kurallar›n bir ço¤u flüphesiz “dogmatik”tir ve bir ölçüt, bir k›stas, bir “norm” fikrine dayan›r. Bununla birlikte, insanl›kT Etarihi günL E V ‹ Z boyunca YON demde kalm›fl temel görüflleri, de¤iflmeyen yaklafl›m yöntemlerini, elefltiri kavramlar›n› ve s›n›fland›rmalar›n› da ifade ederler. Günümüzdeki her yeni elefltiri kuram›, bu görüfllerle, ilkelerle, kavram ve s›n›fland›rmalarla hesaplaflmak zorunda kalm›fl‹ N T E R N Ekavramlar›n›, T t›r. Bundan dolay› söz konusu kitaplar›n edebiyata temel yaklafl›m›n›, s›n›fland›rmalar›n›, ilkelerini k›saca özetlemek yararl› olacakt›r. Bu kitaplardaki kurallara, kavramlara, s›n›fland›rmalara resmî olarak onaylanm›fl ve tarihin süzgecinden geçmifl elefltiri anlay›fl› olarak da bakabiliriz. XIX. yy. Frans›z edebiyat e¤itiminin esas›n› oluflturan bu kuramlar, Tanzimat Döneminden sonra Bat› retori¤ine yönelen Osmanl› ayd›nlar›n›n da hareket noktas› olmufltu. Recaizade Mahmut Ekrem, Ta’lim-i Edebiyat adl› kuram kitab›nda tamamen afla¤›da özetleyece¤imiz görüfllere ve s›n›fland›rmalara yer vermifltir. Dolay›s›yla afla¤›daki kavramlar, kuramlar ve s›n›fland›rmalar, ayn› zamanda Tanzimat’tan sonraki Yeni Türk Edebiyat›n›n da ilk ve temel program› özelli¤ini tafl›r. XIX. yüzy›ldan itibaren Fransa’da edebiyat e¤itiminde esas al›nan görüflleri ve s›n›fland›rmalar› flu flekilde k›saca özetleyebiliriz: Estetikçiler ve kuramc›lar ça¤lar boyunca, edebî eser veren sanatç›larda bulunmas› gereken temel niteliklerin, zihinsel güç, duyarl›l›k, hayal ve zevk oldu¤u- N N D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 10 Elefltiri Kuramlar› na inanm›fllard›r. Ayn› özelliklerin edebî eserleri de¤erlendirecek olan elefltirmenlerde de bulunmas› gerekti¤ini düflünmüfllerdir. Sanatç›lar›n ve eserlerin de¤erlendirilmesinde genellikle göz önünde bulundurulan bu kavramlar› aç›klamakta yarar vard›r: 1) Zihin: Edebî eserler, zihnî bir çal›flman›n ürünüdür. Düflünceye dayan›r. Düflünce (pensée) zihnin kavrad›¤› iki fikir (idée) aras›nda bir iliflki kurmas›d›r ve bir hükme varmas›d›r. Fikrî vaya edebî eserler de elefltiri eserleri de düflünceye dayan›r, dolay›s›yla hükümler tafl›r. Düflünce, do¤ru, yanl›fl, aç›k, yeni, basit, kuvvetli, hofl, ince, zevkli, zarif, zay›f, parlak olabilir. Bunlar düflüncenin nitelikleridir ve edebî eserin de niteliklerini belirler (Urbain, s. 4). Bu nitelikler, edebî eserde de edebî eser üzerine yaz›lm›fl elefltiri yaz›lar›nda da bulunabilir. Düflünceye verilen bu s›fatlar, Bat› elefltiri tarihinde de Türk-‹slam elefltiri tarihinde de sanatç›lar elefltirilirken ça¤lar boyunca kullan›lm›flt›r. 2) Duyarl›l›k (sensibilité): Duyarl›l›k, nesneleri duyarl›l›kla alg›lama yetisidir. Kiflinin duyular›n›n ve duygular›n›n kuvvetli, duyarl›, hassas olmas›n› ifade eder. Duyular, fizik olgular› yans›t›r, duygular, fikirlere ba¤l›d›r. Sanat eserlerinde yans›t›lan duyular ve duygular›n gerçek ve inand›r›c› olmas› büyük önem tafl›r. Duygular›n gerçekli¤i, içtenlik demektir. Söylenen ya da anlat›lan fleylerin içtenlikle ifade edilmifl olmas›d›r. Edebiyatta ifade edilen duygular›n bafll›ca meziyetleri, zariflik, soyluluk, ve yüceliktir (sublimes). 3) Hayal (tasavvur; imagination): Hayal, göz önünde bulunmayan maddî nesneleri belirgin nitelikleriyle zihinde canland›rma yetisidir. Hayaller, üç s›n›fa ayr›l›r: 1) Pasif hayaller: Daha önce gördü¤üm bir a¤ac›, gövdesi, dallar› ve yapraklar›yla göz önüne getirdi¤imde kurdu¤um hayal, pasiftir. 2) Yarat›c›, flairâne hayaller: D›fl dünyadan al›nm›fl unsurlara yeni ve bilinmeyen bir düzen verildi¤inde yarat›c› bir hayal ortaya ç›kar. Örne¤in aslan›n vücudu ile insan bafl›n›n birlefltirilmesi (sfenks) yarat›c› bir hayaldir. 3) Üslup hayalleri: Soyut olan fikirler somut, maddi ve hissedilebilir biçimlerle ifade edildi¤inde, ortaya üsluba ait bir hayal ç›kar. “Gençlik, hayat›n bahar›d›r” dendi¤i zaman bir üslup hayali kurmufl olur. Sanatç›lar, çok zaman bu hayal türlerinin hepsini kullan›rlar. Bununla birlikte baz› yazarlar pasif hayaller, yarat›c› hayaller ve üslup hayallerinden birisini a¤›rl›kl› olarak kullanabilir ve bu da onun üslubunun belirleyici yönünü oluflturur. “Edebiyat gerçekçi mi olmal›d›r yoksa hayalî mi olmal›d›r” sorusu, tarih boyunca tart›fl›lm›flt›r. Bu bofl tart›flmalar›n bir sonuca ulaflamamas›n›n sebeplerinden birisi, yukar›daki flu basit ay›r›m›n dahi çok zaman göz önünde buldurulmadan hükümler verilmifl olmas›d›r. “Bir eserde hayaller çoktur” derken bu hayallerin hangisinden söz ediyoruz acaba? Pasif hayallerle yarat›c› hayalleri veya üslup hayallerini ayn› kefeye koyabilir miyiz? 4) Zevk: Bir eseri güzel ya da kötü olarak de¤erlendirebilme yetene¤idir. Zevk, kendili¤inden, do¤ufltan var olan bir yetenek de¤ildir. Elefltirmenlerin genel kan›s›na göre zevk, sa¤lam bir yarg›lama yetene¤ine, geliflmifl bir duyarl›l›¤a ve yeterli bir hayal gücüne dayanmak zorundad›r. ‹nsanlar tabiî olarak bir zevk duygusuna sahiptir, ancak bu zevk e¤itim arac›l›¤›yla incelir. Estetik duygular e¤itimle geliflebilen duygulard›r. Bu duygular›n›n geliflmesi için klasik yazarlar›n, de¤erli elefltiri yaz›lar›n›n okunmas› ve bir estetik kültürü gerekir. 1. Ünite - Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi Zevk, ça¤a ve kifliye göre de¤iflen bir fleydir. Bundan dolay› mutlak olan zevk kuralar›ndan söz edilemez. Homère’i veya Racine’i daima elefltirenler bulunmufltur, ancak büyük bir ço¤unluk onlar›n eserlerini be¤enmifltir. Edebî eserler hakk›nda farkl› hükümler verilmesinin bafll›ca nedenleri, zevksizlik, ayr›nt›lara saplan›p kalma, önyarg›lar, kiflisel düflmanl›klar ve ihtiraslard›r. Elefltirinin dayand›¤› temellerden birisi zevk duygusudur. Ahlak nas›l iyi ile kötüyü ay›rt etme bilinci ise, zevk de güzel ile çirkini birbirinden ay›rt etmeyi sa¤layan bir tür sanat bilincidir. Elefltiri, yaratmayan ama yarg›layan temel bir yetidir. Bilgiye ve do¤ru de¤erlendirmeye dayand›¤› ölçüde kiflisel zevk, elefltirinin hareket noktas›d›r. ‹nce bir zevke dayanan iyi bir elefltirinin iki yarar› vard›r: 1) Elefltiri, yön göstericili¤iyle okuyucular›, toplumu ayd›nlat›r. 2) Sanata yön verir. K›saca özetleyecek olursak zihin, duyarl›l›k, hayal ve zevk sanatç›n›n sorgulanacak dört temel niteli¤idir. Üslubun Genel Nitelikleri Üslup, düflünceyi özel bir biçimde ifade etme sanat›d›r. Buffon’a göre üslup, bizzat insan› yans›t›r: “‹yi yazmak, asl›nda iyi düflünmek, iyi hissetmek ve iyi ifade etmektir”. Üslubun genel nitelikleri de flunlard›r: 1) Aç›kl›k (clarté): ‹fade edilmifl bir düflüncenin hemen ve zahmetsizce anlafl›l›r nitelikte olmas›d›r. Bu, iyi bir edebî ifadenin en temel kural›d›r. Bat› retori¤inin ustalar›ndan Quintilien’in de Divan flairlerimizden Ahmet Pafla’n›n da fikri budur. Aç›k bir flekilde ifade etmenin bafll›ca flartlar› flunlard›r: a) Aç›k bir flekilde anlatman›n ilk flart›, anlat›lacak fleyin önce anlatan taraf›ndan iyice anlafl›lm›fl olmas›d›r. Anlat›c› ne diyece¤ini iyi bilmezse, bu karars›zl›¤› ifadesine de yans›r, aç›k bir flekilde anlatamaz. b) Fikirleri, do¤al ve mant›ksal düzenleri içinde sunmak gerekir. Fikirler sebep sonuç iliflkisi içinde anlat›lmal›d›r. c) Cümleler, k›sa ve düzenli oldu¤u ölçüde aç›k olur. d) Do¤ru kelimelerin seçilmesi, anlafl›lmay› kolaylaflt›r›r. Bu dört niteli¤e sahip olan söz, aç›k sözdür. 2) Safl›k (düzgün ifade; pureté, correction): Safl›k, dili do¤ru olarak kullanmakt›r. Dili do¤ru kullanmak flu kurallara uymak demektir: a) Dilde bilinen kelimeleri kullanmak. b) Dilde kullan›lan kelimeleri, al›fl›lagelmifl anlam›nda kullanmak. c) Sözdizimi kurallar›n› çi¤nememek, belirsiz ifadeler kullanmamak. Yabanc› dillerden al›nm›fl kelimelerin afl›r› kullan›m›, dili afl›r› saflaflt›rma gayretleri (purisme), fazla yeni kelime kullanma (néologisme) dilin safl›¤›n› bozan hatalard›r. 3) Tabiîlik (do¤all›k; naturel): Düflünceleri, hiçbir özel çaba sarf etmeden, düflünüldü¤ü gibi, yapmac›ks›z bir ifadeyle anlatmakt›r. Gösteriflli kelimelerden ve ola¤an d›fl›, iddial› cümle veya yap›lardan kaç›narak, yapmac›ks›z, konufluldu¤u gibi yazmaktan ibarettir. Fikir ve düflünceleri, en iyi anlatma flekli, onlar› sade ve basit bir flekilde dile getirmektir. Fenelon, “‹fadeleriniz düflüncelerinizi, düflünceleriniz gerçe¤i resmetsin” diyerek tabiî üslûbun gereklili¤ini dile getirir. Hofla gidecek ifade tarzlar›n› uzun uzun araflt›rmak anlat›m› tabiîlikten uzaklaflt›r›r. Hatta basit yazmak için gösterilecek afl›r› gayret bile tabiîli¤in düflman›d›r. Pascale, “ Tabiî bir üslupla karfl›lafl›nca flafl›r›r ve hayran oluruz, çünkü karfl›m›zda bir yazar bulmay› beklerken bir insan buluruz” der. Bunun z›tt› olan üslup, gösteriflli, tumturakl› üslup (emphase), fliflkin üslup (style ampoulé) adlar›n› al›r. Böyle bir üsluba yapmac›kl› üslup (affectation) da denir. Düflünceleri anlat›rken de duygular› ifade ederken de tabiîlikten uzaklaflmamak gerekir. Tabiîlik, yazar›n edebî mizac› ve ele ald›¤› konunun türü ile üslubunun uyumu sonucu ortaya ç›kan bir niteliktir. 11 12 Elefltiri Kuramlar› 4) Vecizlik (kesinlik; précision): Düflüncenin en k›sa, tam ve en güzel tarzda ifade edilmesidir. Gereksiz kelimelerden ve sözlerden, süslerden ar›nd›r›lm›fl söze veciz denir. Veciz bir ifadeye ulaflmak için en uygun kelimelerin bulunup kullan›lmas› gerekir. 5) Asalet (noblesse): Üslupta baya¤› ifadelere, kaba hayallere yer vermeme ilkesidir. Bu ilke, baz› kelimelerin seçkin baz› kelimelerin baya¤› oldu¤u anlay›fl›na dayan›r. XVII. yy.da Fransa’da “Eskiler-Yeniler” tart›flmas› sürerken Charles Perrault, Homère’in “eflek” kelimesini kullanmas›n›n baya¤› bir üslup yaratt›¤›n› iddia etti ve devrinin yazarlar›n›n eski Yunanl›lardan daha seçkin bir üslup kulland›¤›n› söyledi. Buna karfl›l›k Boileau, bu kelimenin o devirde Yunanl›lar taraf›ndan baya¤› say›lmad›¤›n› hat›rlatarak Homere’in üslubunu savundu. 6) Ahenk (harmonie): Nesirde olsun fliirde olsun, kula¤a hofl gelen seslerin bir arada kullan›lmas› anlam›na gelir. Üslupta iki çeflit ahenk vard›r: 1) Mekanik ahenk (harmonie mécanique), 2) Taklide dayal› ahenk (harmonie imitative). Mekanik ahenk, kelimelerin seçiminden do¤an ahenktir, bu seçim yap›l›rken, kelimelerin ifade ettikleri düflünceler hesaba kat›lmaz, sadece uyumlu seslerin bir araya gelmesi sa¤lan›r. fiiirde oldu¤u gibi nesirde de buna dikkat edilir. Taklide dayal› ahenkte ise ifade edilen fley ile kullan›lan kelimelerin sesi aras›nda bir benzerlik iliflkisi bulunur. Y›lan› tasvir ederken, uygun kelimeler kullanarak y›lan›n sürünürken ç›kard›¤› sesin taklit edilmesi buna örnektir. 7) Çeflitlilik (variété): Anlat›mda can s›k›c›l›¤› önlemek için farkl› üslup türlerinin bir arada kullan›lmas›, çeflitlili¤e yer verilmesidir. 8) Uygunluk (convenance): Üslupla anlat›lan fley aras›nda bir uygunlu¤un olmas›d›r. K›saca, anlat›lan fleyle anlat›m›n uyuflmas›na uygunluk denir. Üslubun tonunu, hareketlili¤ini, biçimini anlat›lan nesnenin, flah›slar›n, flartlar›n, hareketlerin nitelikleriyle uyuflturmakt›r. Yazar›n görevlerinden birisi fikirlerine ve duygular›na en uygun gelecek anlat› türünü, anlat› biçimini bulmakt›r. La Fontaine’in bir çok fabl›nda böyle bir uyumun güzel örneklerini görürüz. Üslup Türleri (Üslûbun Özel Nitelikleri) Bat›l› retorikçilere göre bütün kompozisyonlar› içine alan üç temel tür (cins /genre) vard›r: Bunlar, a) Basit türler, b) Orta türler, c) Yüksek türlerdir. Bu üç türe uygun düflen üç üslup türü do¤mufltur: 1) Basit üslup (style simple): Do¤al, kolayca ve sanats›z bir flekilde anlat›m tarz›d›r. S›radan veya samimî düflünceleri ifade etmek için kullan›lan bir üslup çeflididir. Masallara, komedilere, fabllara, diyaloglara, mektup türüne ve tarihe uygun düfler. Yerine göre trajedilerde de kullan›l›r. Nitelikleri sadelik, incelik ve duyarl›l›kt›r. 2) Orta üslup (style tempéré): Seçkin düflüncelerle, zarif düflüncelerle ifade etme tarz›d›r. Bütün sanatlardan, bütün edebî süslerden yararlan›r. Çünkü amac›, hofla gitmektir. Bu üslup tarz›, tarihe, fabllara, fliirlere, tasvirî fliirlere, fliirsel romanlara uygundur. 3) Yüksek üslup (style sublime): Yüksek heyecanlar› ve düflünceleri ifade etmek için baflvurulan bir üslup türüdür. Amac›, duyguland›rmak, etkilemektir. Dili düzgün ve hatas›z kullanma, aç›kl›k, kolay anlafl›l›rl›k, zarafet, düflüncelerin etkileyici bir biçimde ifade edilmesi, konuya uygun bir üslûbun kullan›lmas› yüce üslûbun bafll›ca nitelikleridir. Yüksek üsluba her türlü eserde rastlanabilir. 1. Ünite - Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi Üslup türleri, yani basit üslup, orta üslup ve yüksek üslup, üslûbun özel nitelikleridir. Daha önce sözü edilen aç›kl›k, safl›k, tabiîlik, vecizlik, asâlet, ahenk, çeflitlilik ve uygunluk ise üslûbun genel nitelikleridir. Birinciler, yazar›n konusuna ve türe göre tercihlerini yans›t›r, seçti¤i üslup araçlar›n› gösterir, ikinciler ise her yaz›da ve her yazarda bulunmas› gereken üslup güzelliklerini, üslup niteliklerini ifade eder. Kompozisyon Kompozisyon, bir konuyla ilgili fikirleri toplamak, düzenlemek ve düflünceleri konuya uygun olan bir üslupla ifade etmek sanat›d›r. O halde her türlü yazma etkinli¤inde yazara düflen üç görev vard›r: a) Sanatç› önce söyleyece¤i ya da yazaca¤› fleyleri aray›p bulmal›d›r. Bu, edebiyatta “icat” denilen fleydir (invention). b) Sonra bulduklar›n› bir düzene sokmal›d›r. Bu, düzenlemedir, s›n›fland›rmakt›r, s›raya koymakt›r (disposition). c) Nihayet, düzenlenmifl olan bu malzemeyi ifade etmek, yani uygun bir üslupla anlatmakt›r (élocutions). Bu basit ay›r›m, Bat› dünyas›n›n iyi ve do¤ru söz söyleme sanat› olarak bilinen retorik biliminin (sözbilimin) de temel bölümlenifl tarz›n› ifade eder. Retorikçiler, eserlerinde kompozisyonun bu üç ad›m›n›, icad›, düzenlemeyi ve üslubu ele al›rlar ve onlar›n genel ilkelerini ortaya koyarlard›. Elefltirmenler de yazar›n bu üç aflamadaki baflar›lar›n› ve baflar›s›zl›klar›n› saptarlard›. Günümüz elefltiri sanat› da bak›fl aç›lar›n› çok geniflletmifl olmakla birlikte bu konular etraf›nda döner. Kompozisyon Türleri Nesir Sanat› (Prose) Nesir (düzyaz›) türünde yaz›lm›fl eserlerde yazar›n amac› hikâye etmek, bilgi vermek ve ikna etmektir. Bu türe ait eserler üç s›n›fa ayr›l›r: anlat› türü (narratif), Ö¤retici tür (didactique), hitabet ya da söylev türü (oratoire). a) Anlat› türü (narratif): Gerçek veya hayalî olaylar› anlatan bütün eserler bu s›n›fa girer. b) Ö¤retici tür (didactique): Ö¤retmek amac›yla yaz›lan ahlakî, edebî, ilmî ve dinî bütün eserler bu türdendir. c) Hitabet ya da söylev türü (oratoire): ‹kna etmek, inand›rmak amac›yla söylenen bütün sözler bu türdendir. Bu üç tür, konular›na göre birçok alt türe ayr›l›r. Anlat› türüne ba¤l› bafll›ca türler, tarih, biyografi ve romand›r. Ö¤retici türe ba¤l› bafll›ca türler, edebiyat üzerine yaz›lm›fl kitaplar, elefltiri kitaplar› ve bilimsel kitaplard›r. Hitabet ya da söylev türüne ba¤l› bafll›ca türler, siyasî söylevler, adlî söylevler, iddianameler, bilimsel bildiriler ve dinî konuflmalar, vaazlard›r. fiiir Sanat› (Poétique) fiiire has kurallar bütününe fliir sanat› (poetika) denir. Bu kurallar, en iyi fliir örneklerinin gözlemlenmesiyle elde edilmifltir. fiiir sanat› ile ilgili bafll›ca türler flunlard›r: a) Büyük türler, lirik tür, epik tür ve dramatik tür olarak üçe ayr›l›r. b) Orta türler, E¤itici tür yahut felsefi tür, pastoral tür ve a¤›tlard›r. Ö¤retici eserler, fabllar, masallar, satirler bu tür içinde yer al›r. c) Küçük türler, koflma, balad ve sone tarz›nda fliirlerdir. Bu ay›r›m edebiyat tarihlerinde göz önünde bulundurulan 13 14 Elefltiri Kuramlar› en önemli s›n›fland›rmalardan biridir. Edebî türler genel olarak bu çerçeve içinde ele al›nm›flt›r. XIX. yüzy›lda ve XX. yüzy›l bafllar›nda Fransa’da edebiyat ve elefltiri, iflte bu SIRAal›n›yordu. S‹ZDE çerçevede ele ‹kinci Dünya savafl›ndan sonra bu çerçeve çok geniflleyecektir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ Bafll›ca elefltiri ve s›n›fland›rmalar›n› inceledik. Zaman içinde baz› elefltiri ölSIRAkavramlar› S‹ZDE çütlerinin, normlar›n ve s›n›fland›rmalar›n ortaya ç›kt›¤›n› fark ettik. Sizce bu ölçütler, S O R U normlar ve s›n›fland›rmalar her devirde ve her yerde ayn› kalacak mutlak, de¤iflmez hakiD Ü fi Ü N E L ‹ M katlar m›d›r, yoksa belli dönemlerde ve yerlerde ortaya ç›km›fl sadece tarihsel gerçekler midir? D‹KKAT S O R U ESTET‹K VE ELEfiT‹R‹ N N N N TKE L‹E VT ‹ ZAY OP N T ‹ENLTEEVR‹ ZNYEOT N ‹NTERNET Benzeflim (analogie): Bir çeflit tümevar›m yoludur, fakat tam olmayan veya eksik bir tümevar›md›r. Genel d›fl görünüflleriyle birbirine tamamen benzemeyen iki fley aras›ndaki k›smî uyum ve benzerliktir. Yani iki nesne aras›nda mevcut olan fakat tam olmayan bir benzerliktir. Analoji yoluyla ak›l yürütme (raisonnement), aralar›nda mevcut bir d›fl görünüfl veya bir zahirî görünüfl benzerli¤inden hareket ederek bilinenden bilinmeyene gidip hükümde bulunmakt›r. Örnek: Voltaire, flöyle düflünür: “Nas›l saat bir saatç›n›n varl›¤›n› gerektirirse dünya da onu yaratan bir yarat›c›n›n varl›¤›n› gerektirir.” Burada saat ile dünya aras›nda bir benzerlik kurulmufl, bilinenden bilinmeyene ulafl›lm›flt›r. SIRA S‹ZDE Elefltiri kuramlar› ile estetik kuramlar› aras›nda s›k› bir iliflki vard›r. Elefltiri tarihi D‹KKAT boyunca edebî eserler, genel bir bak›flla de¤erlendirildi¤inde befl de¤iflik estetik anlay›fl›na AMAÇLARIMIZ göre yorumlanm›flt›r. Bunlar, nesnel estetik, pozitif estetik, negatif SIRA estetik S‹ZDE ve do¤rulama esteti¤idir: estetik, öznel Bu bölüm, büyük Jean-Marc Lemelin’in “Theorie de la Litterature”adl› yaz›s›ndan K ‹ T ölçüde A P AMAÇLARIMIZ yararlan›larak yaz›lm›flt›r. I) Nesnel (esthétique objective): Düflüncelerimizin d›fl›nda bir d›fl gerT EK L ‹E VEstetik T‹ ZAY OPN çeklik vard›r. Sanat ya da edebiyat, bu nesnel gerçekli¤i yans›t›r. Yans›tma ne kadar do¤ruysa, eser aktif veya pasif bir biçimde bu gerçekli¤i ne ölçüde dile getiriyorsa, k›saca ne kadar gerçekçi ise o kadar de¤erlidir. Bu anlaZ YE OT eser, N NLTEEVR‹ Nbir y›flaT‹Egöre içerik ve biçimden oluflur. Gerçekçilik ak›m›, edebî eserlerin içeri¤ine, temalar›na (izlek) ba¤l› nesnel bir esteti¤e yöneldi, içeri¤in gerçekçi olup olmad›¤›n› araflt›rd›. Biçimcilik (formalisme), edebî eserin biçimine yönelik nesnel bir esteti¤e yönelmifltir; konunun de¤il, ‹ N T E(anlat›m›na) RNET biçimin nesnelli¤i ile ilgilenmifltir. II) Pozitif Estetik (esthétique positive): Bu anlay›fla göre sanat, ba¤l› oldu¤u dönemin ve çevrenin ürünüdür; dönemini ve çevresini yans›t›r. Bu yans›tmada bir benzeflim (analogie) iliflkisinden çok, bir türdefllik (homologue) iliflkisi vard›r. Sanattaki de¤iflim ve geliflimler, zihnin de¤iflimine, düflüncenin geliflimine, tarihin ak›fl›na göre biçimlenir. Aristoteles ve Hegel esteti¤i, Platon esteti¤inin aksine pozitif bir estetiktir. Bu estetik, sanat› ba¤lamlar›, tarihsel ve toplumsal koflullar› içinde tan›mlar. Hegel, sanat› tarih içinde oluflmufl bir hiyerarfli içinde ele al›r. Sanat tarihi, maddi olandan manevi olana, somuttan soyuta do¤ru bir geliflim çizgisi izlemifltir. Maddi olan madde ve tabiatt›r, manevi olan fliirdir. Sanat tarihi diyalekti¤in “tez, antitez ve sentez” üçlüsüne ba¤l› bir geliflim gösterir: Mimari, sembolik bir sanatt› (tez), onu klasik bir heykel sanat› izledi (antitez), nihayet onlar› romantik birer sanat olarak fliir, müzik, tiyatro izledi (sentez). fiiir kendi içinde mitolojik ve destanî olandan lirik olana, lirik olandan dramatik olana do¤ru geliflti. Lukacs ve Goldmann, esas olarak Hegel’i izlediler ve pozitif esteti¤in savunucular› oldular. Sosyolojinin kurucular›ndan olan ve pozitif felsefeye ba¤lanan Auguste Comte’a göre bilgilerin geliflim çizgisi, insanl›¤›n geçirdi¤i üç evreyi yans›t›r. Comte’a göre bilimin geliflimi, somuttan soyuta do¤ru bir ilerleme göstermifltir. O, insanl›k tarihini sosyolojik olarak ve bilginin geliflimi aç›s›ndan üç evreye ay›rm›flt›r: 15 1. Ünite - Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi 1) Tanr›bilimsel Dönem: Bu dönemde sanat, hayal gücüne dayan›r. Kendi içinde ayr›ca üç safhaya ayr›l›r: a) Putçuluk dönemi: Bu aflamada insan, do¤aya ruhî nitelikler verir. Onu insanm›fl gibi alg›lar (teflhis ve intak). b) Çoktanr›c›l›k dönemi: Olgular›n kayna¤› olarak tabiî olan fleyler görülece¤ine, onun yerine yüksek bir âlem hayal edilir. c) Tektanr›c›l›k dönemi: Tek Tanr›c›l›k, metafizik döneme bir geçifl sürecedir. 2) Metafizik Dönem: Bu dönemde olaylar›n nedenleri soyut fikirlerde, ilkelerde, maddi kuvvetlerde aran›r. Kuvvetler, bir tek temel kuvvet olan “do¤a” fikrine ba¤lan›r. Metafizik de Tanr›bilim gibi her fleyin olufl biçimini, kaderini aç›klamak amac› güder. Aralar›ndaki fark, metafizik dönemde somutun yerini soyutun almas›, hayal gücünün yerini ispatlaman›n almas›d›r. Metafizik dönemde masal ve mitlerin yetersizli¤i anlafl›lm›fl, onlar›n yerine “sebepler” ve “tözler”in araflt›r›lmas›na bafllanm›flt›r. Birinci dönem toplumsal olarak krallar ça¤›, ikinci dönem uluslar ça¤› olmufltur. Böylece sanat›n ölçütleri de de¤iflmifltir. 3) Pozitif Dönem (l’état scientifique / positive): Bu dönemde hayal gücü ve ispatlama yerini tamamen “gözlem”e b›rak›r. Pozitifçilik, görgücülükten oldu¤u kadar mistisizmden de uzakt›r. Mutlak nedenlerle aç›klama yerine bilimsel genel kanunlar bulmaya yönelir. Bilim do¤a kanunlar›n›n de¤iflmezli¤i ilkesine dayan›r. Bacon, Galilée ve Descartes pozitif felsefenin kurucular› olmufllard›r. Comte’a göre pozitif demek, gerçek, sürekli, yararl›, itiraz edilemez, kesin, görülebilir ve dokunulabilir olan fleydir. Pozitif estetik, sanat›n ve edebiyat›n böyle bir bilim anlay›fl›ndan yola ç›k›larak yorumlanmas›d›r. III) Negatif Estetik: Adorno ve Horkheimer Frankfurt Okulundan etkilenerek bu esteti¤i kurmufllard›r. Bu estetik Kant’›n akl›n elefltirisi kuram›na dayan›r, bununla birlikte Kant’a ait “yücenin aflk›n esteti¤i” görüflünü benimsemez. Adorno’ya göre sanat›n gerçeklik de¤eri vard›r, ancak bu de¤erini hür oluflundan, gerçe¤i, toplumu, yabanc›laflmay› ve afl›r› ak›mlar› inkar›ndan al›r. IV) Öznel Estetik (esthétique subjective): Marcuse’un kuram›d›r. Bu görüfle göre sanat, nesnelli¤in dönüflümünü ifade eder ve bu haliyle devrimci bir güce sahiptir. V) Do¤rulama Esteti¤i (esthétique affirmative): Nietzche, Lyotard ve Delouze taraf›ndan gelifltirilmifltir. Bu esteti¤e göre sanat, bir amaç de¤il, amaçl›l›kt›r. Sanat, arzular›n, “libido”nun, kuvvetin, yapma iradesinin do¤rulanmas› gücüdür. Bu estetik, hem Platon’un nesnel esteti¤ine hem de Hegel’in pozitif esteti¤ine karfl›tt›r; ayn› zamanda negatif estetik ve öznel esteti¤in de karfl›t›d›r. Estetik, edebî elefltirinin do¤al bir felsefesidir. Edebî elefltiri, edebiyat›n do¤al bir felsefesidir. Bilimsel düflüncedeki geliflmelerin sanat anlay›fl›na ve yorumlamalar›na yeni boyutlar geSIRA S‹ZDE tirdi¤ini gördük. Sosyoloji, biyoloji ve psikoloji gibi son yüzy›llarda geliflen bilimler, sanat ve elefltiri hayat›na da yans›m›flt›r. Günümüzdeki ça¤dafl dilbilimi ve gösterge biliminD Ü fi Ü N EBu L ‹ Mdurumda gedeki geliflmeler de ayn› flekilde sanat› ve elefltiri anlay›fl›n› etkilemektedir. lece¤in sanat ve elefltiri anlay›fl›n› tahmin edebilmek için bilimsel geliflmeleri göz önünde bulundurman›n faydal› olabilece¤ini düflünebilir miyiz? S O R U 3 AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 16 Elefltiri Kuramlar› ELEfiT‹R‹N‹N TEMEL E⁄‹L‹MLER‹ Macherey elefltirinin genel bir de¤erlendirmesini yapm›flt›r. Macherey’e göre bütün edebî elefltiriler, üç tip kuruntuya, vehme (illusion) veya saplant›ya dayan›r. Bunlar, görgücü anlay›fl, kuralc› anlay›fl ve yorumlay›c› anlay›flt›r : 1) Görgücü anlay›fl (l’illusion empirique): Tümevar›ma dayanan bir anlay›flt›r. Edebiyat› metin olarak alg›lar ve eseri yazarla aç›klar. Do¤al elefltiri taraftarlar›na göre edebiyat› yaratan, yazar ve eserdir. Asl›nda ise yazar› ve eseri yaratan edebiyat gelene¤idir (sanat, dil, elefltiri...). 2) Kuralc› anlay›fl (l’illusion normative, virtuelle): Tümdengelime dayanan bir anlay›flt›r. Bu anlay›flta eser estetik, ahlakî, ideolojik bir modele göre de¤erlendirilir. Elefltiri, bir ölçüte, bir “kod”a, bir “kip”e dayan›larak yap›l›r. Bu ise eserin ideolojik bir okuma ve de¤erlendirme ile s›n›rland›r›lmas› demektir, bu durumda edebiyat bir ideolojiye indirgenir. Böylece bir yarg›ç elefltirisi (gazeteci, dergici...) do¤ar ve yarg›ç, yazar›n efendisi olur. Bazen onu cezaland›r›r, bazen ona ödüller, Nobeller verir. 3) Yorumlay›c› anlay›fl, Kültürel anlay›fl (l’illusion interprétative, culturelle): Bu elefltiri, ikili estetik yahut metafizik ay›r›m›na dayan›r: ‹çerik / biçim, yahut iç/d›fl gibi. Böylece eser, eser yard›m›yla, eser arac›l›¤›yla yorumlanm›fl olur. Eser yorumlan›rken onun bir anlam tafl›d›¤›, ayr›ca gizli, örtülü anlamlar› bulunabilece¤i varsay›m›ndan hareket edilir. Okuyucunun yahut elefltirmenin görevi, bu anlamlar› keflfetmek, aç›klamak ve göstermektir. Bu durumda yorumcu âdeta bilimsel bir “tâbirci” olur. Tefsirler, göstergebilimsel ve psikolojik yorumlar bu tipe girer. (Lemelin) SIRA S‹ZDE 4 Sizce Görgücü, SIRAKuralc› S‹ZDE ve Yorumlay›c› anlay›fllar, birbiriyle taban tabana z›t anlay›fllar m›d›r, yoksa daha çok birbirini tamamlayan görüfller midir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 1. Ünite - Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi 17 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi Platon ve Aristoteles’e göre sanat, dolay›s›yla edebiyat, bir taklittir (mimesis); yans›tma ilkesine dayan›r. Platon’a göre duyularla alg›lad›¤›m›z dünya Tanr›sal olan cevherlerin, biçimlerin taklididir. fiair ve yazarlar ak›ldan çok duygu ve ilhama ba¤l› olarak yazarlar ve duygulara seslenirler. Aristoteles, Poetika adl› kitab›nda edebî eserleri tan›mlam›fl, s›n›fland›rm›fl ve baflar›l› edebî eserlerin bafll›ca niteliklerini ortaya koymufltur. Bu filozofa göre gerçekler, duyu dünyas›ndad›r; dolay›s›yla sanat eserleri gerçekleri yans›t›r. Edebî eserlerde madde ve biçim ( içerik ve biçim) birbirinden ayr›lmaz. Tarih, özel olan fleyleri, felsefe, genel olan fleyleri, edebiyat ise özelden yola ç›karak genel olan fleyleri anlat›r. Bundan dolay› edebiyat, tarih bilimi ile felsefe aras›nda kalan bir deneyim dünyas›n› aç›klar. K›saca ifade edilecek olursa tarih olmufl olan›, edebiyat olabilecek olan› anlatmaya yönelir. Aristoteles’e göre sanat, ya görünüfl dünyas›n›, ya genel olan›, ya da ideal olan› yans›t›r. Romal›lar döneminde elefltiri, daha çok bir söylev sanat› elefltirisi olarak geliflmifltir. Ortaça¤da metin yorumlamalar› ve tefsir çal›flmalar›, metin elefltirisi, yaz›t bilimi, el yaz›lar› bilimi ilk örneklerini vermifltir. Rönesans’ta ‹lk Ça¤a ait edebî eserlere yeni bir ilgi uyanm›fl, ‹lk Ça¤›n elefltiri görüflleri benimsenmifltir. Bir modele, ideal örneklere ba¤l› elefltiriler yap›lm›flt›r. Klâsisizm döneminde ak›lc›l›k, tabiat›n taklidi, ilk ça¤›n taklidi temel ilkeler olarak kabul edilmifltir. XIX. yy.’da elefltiri ak›mlar›, felsefenin ve bilimsel geliflmelerin etkisinde bir bilim olma yoluna girmifl, bilimsel ve akademik elefltirinin temelleri at›lm›flt›r. XX. yy’da dil bilimi ve yap›salc› ak›mlar›n etkisinde çok büyük bir çeflitlili¤e kavuflmufl, edebî bir tür ve bilim olmufltur. Bafll›ca Elefltiri Kavramlar› ve S›n›fland›rmalar› Nelerdir? Elefltiri kuramlar› ve ak›mlar› büyük bir çeflitlilik gösterir. Buna ra¤men bu elefltiri ak›mlar› dikkatle incelendi¤inde tart›flmalar›n baz› temel düflünce ve kavramlar etraf›nda yap›ld›¤›, baz› temel görüfller etraf›nda dönüp dolaflt›¤› görülür. Elefl- tiri ak›mlar›nda de¤iflen unsurlar bulundu¤u gibi de¤iflmeyen ve her devirde ayn› kalan unsurlar da vard›r. Ayn› kalan unsurlar, elefltiri tarihini kolayl›kla kavramam›z› sa¤lar. Elefltiri dünyas›nda kabul görmüfl birçok kural, s›n›fland›rma ilkesi vard›r. Bunlar, edebiyat e¤itiminin de elefltirinin de temel konular›n› belirler. Meselâ zihinsel güç, duyarl›l›k, hayal gücü ve zevk sanatç›da da elefltirmende de bulunmas› gereken nitelikler olarak belirlenmifltir. Ayn› flekilde aç›kl›k, safl›k, tabiîlik, vecizlik, asâlet, ahenk, çeflitlilik, uygunluk... hem Bat› retori¤inde hem Do¤u belâgat›nda iyi bir üslubun bafll›ca nitelikleri olarak de¤erlendirilmifltir. Bunlar üslubun genel nitelikleridir. Üslup, genellikle basit üslup, orta üslup ve yüksek üslup tarz›nda s›n›fland›r›lm›flt›r, bunlar üslubun özel nitelikleridir. Nesir sanat›, genel olarak anlat› türü, ö¤retici tür, söylev türü olmak üzere üç s›n›fa ayr›lm›flt›r. fiiir sanat›, genel olarak büyük türler, orta türler ve küçük türler olmak üzere s›n›fland›r›lm›flt›r. Günümüz elefltirisinde tart›flmalar iflte bu temel kavramlar›n ve s›n›fland›rmalar›n çerçevesinde geliflmektedir. Estetik ve Elefltiri: Elefltiri kuramlar› ile estetik kuramlar› aras›nda s›k› bir iliflki vard›r. Bundan dolay› elefltiri kuramlar›, estetik anlay›fllar›na göre de s›n›fland›r›labilir. Lemelin, bafll›ca estetik yaklafl›mlar› flu flekilde s›n›fland›rm›flt›r: Nesnel estetik, Pozitif estetik, Negatif estetik, Öznel estetik, Do¤rulama esteti¤i. Elefltirinin Temel E¤ilimleri: Macherey’e göre bütün edebî elefltiriler, üç tip kuruntuya, vehme (illusion) yahut saplant›ya dayan›r. Bunlar flöyle s›ralanabilir: a) Görgücü anlay›fl: Edebiyat› yaratan yazar ve eserdir. b) Kuralc› anlay›fl: Edebiyat›, kurallara, ölçütlere, ideolojilere göre yarg›lar. Böylece bir yarg›ç elefltirisi do¤ar. c) Yorumlay›c› anlay›fl: Eser, eser yard›m›yla yorumlan›r. Amaç, eserin anlam›n› bulmak ve onu aç›klamakt›r. Bu üç türlü yaklafl›m›n da olumlu ve olumsuz yönleri vard›r. 18 Elefltiri Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m 1. Platon’a göre sanat eserleri afla¤›dakilerden hangisi sa¤lar? a. Gerçeklere ulaflt›rmay› b. Bilgi vermeyi c. Biçimleri, idealar›, asl›ndan daha güzel yans›tmay› d. Gerçek tabiat› yans›tmay› e. Biçimlerden, idealardan uzaklaflt›rmay› 7. Görgücü anlay›fla göre afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Tümevar›m› uygular. b. Eseri yazarla aç›klar. c. Edebiyat› yaratan yazard›r. d. Yazarlar› incelemek gerekir. e. Tümdengelimi uygular. 2. Aristoteles’e göre sanatç› afla¤›dakilerden hangisini gerçeklefltirir? a. Gerçekleri oldu¤u gibi yans›t›r. b. Gerçekleri süsleyerek anlat›r. c. Gerçeklerle asla ilgilenmez. d. Gerçekleri seçer ve s›ralar. e. Sadece hayallerini süsleyerek anlat›r. 8. Tefsirler, gösterge bilimsel ve psikolojik yorumlar, elefltiride afla¤›daki anlay›fllardan hangisini yans›t›r? a. Yorumlay›c› b. Görgücü c. Kuralc› d. Nesnel e. Külürel 3. Aristoteles’e göre afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Tarih geneli, edebiyat özeli anlat›r. b. Tarih hem geneli, hem özeli anlat›r. c. Edebiyat özeldeki geneli anlat›r. d. Tarih geneldeki özeli anlat›r. e. Edebiyat daima özeli anlat›r ve özeli amaç edinir. 9. Üslupta uygunluk ne anlama gelir? a. Aç›k ve seçik bir anlat›ma sahip olma b. Can s›k›c› olmama c. Ahenkli ve ak›c› olma d. Üslubu konuya uygun hale getirme e. Tabiî olma 4. Romal›lar döneminde elefltiri sanat› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Sadece estetik üzerine yo¤unlaflm›flt›r. b. Yazar›n hayat› üzerine yo¤unlaflm›flt›r. c. Söylev sanat› üzerine yo¤unlaflm›flt›r. d. Ahlâkî konular üzerine yo¤unlaflm›flt›r. e. Süslü üslup üzerine yo¤unlaflm›flt›r. 5. Afla¤›dakilerden hangisi üslubun özel niteliklerinden biri de¤ildir? a. Aç›kl›k b. Tabiîlik c. Ahenk d. Uygunluk e. Gerçekçilik 6. Bir kompozisyonun oluflturulmas›nda üslup, düzenleme ve icat evreleri afla¤›daki s›ralamalardan hangisini takip etmelidir? a. Üslup-düzenleme-icat b. Üslup-icat- düzenleme c. ‹cat, düzenleme, üslup d. Düzenleme-plan-üslup e. Plan-üslup-düzenleme 10. Afla¤›dakilerden hangisi üslubun genel niteliklerinden biridir? a. Aç›kl›k b. Zihin c. Duyarl›k d. Hayal e. Zevk 1. Ünite - Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi 19 Okuma Parças› EDEB‹YAT TEOR‹S‹: PERSPEKT‹FÇ‹L‹K NED‹R? Réne Wellek, Austin Varren, Uygulamada tarihî ve günümüz bak›fl aç›lar›ndan birisine aç›k ve kesin bir flekilde ba¤lanmak oldukça zordur. Hatal› taraflar› olan relativist ve mutlakç› tutumlar›n her ikisinden de uzak durmal›y›z. De¤erler, tarihî de¤erlendirme sürecinden ç›karlar ve biz yeri geldi¤inde bunlara bakarak tarihî süreci daha iyi anlar›z. Tarihî relativizme verilecek cevap,” de¤iflmez insan tabiat›” veya “sanat›n evrenselli¤i “ fikrine dayanan doktrinci mutlakç›l›k de¤ildir. Bizim daha çok “perspektifçilik” terimiyle anlat›labilecek bir görüflü benimsememiz gerekir. Bir sanat eserini hem kendi zaman›n›n hem de onu izleyen bütün dönemlerin de¤erlerine dayand›rabilmeliyiz. Sanat eseri hem “ölümsüz”dür ( baflka deyiflle hep ayn› kalan bir taraf›yla devam eder) hem de “tarihî”dir (baflka deyiflle bir geliflme sürecinden geçer). Relativizm edebiyat tarihini birbirinden ayr› ve bundan dolay› da devaml›l›k göstermeyen bir parçalar silsilesi haline getirir. Öte yandan mutlakç› görüfllerin ço¤u ya sadece o devre ait geçici bir durumun ifline yararlar ya da (Yeni Hümanistler, Marksistler ve Yeni Tomac›lar›n ölçüleri gibi) edebiyat›n tarihî çeflitlili¤ini dikkate almayan ve gayr› edebî soyut ideallere dayan›rlar. “Perspektifçilik”, bütün devirler içinde birbiriyle k›yaslanabilen, geliflen, de¤iflen ve imkanlarla yüklü tek bir fliirin, tek bir edebiyat›n var oldu¤unu kabul etmek demektir. Edebiyat ne hiç bir ortak taraf› olmayan bir yegâne eserler serisi ne de Romantizm veya Klasisizm, Pope ça¤› ve Wordsworth ça¤› gibi bir zaman dairesinin içine kapat›lm›fl eserler serisidir. Ne de flüphesiz edebiyat, daha önceki bir klasisizmin bir ideal olarak benimsedi¤i hep ayn› ve de¤iflmez kalan bir kitle halindeki eserler dünyas›d›r. Mutlakç›l›¤›n ve Relativizmin her ikisi de hatal›d›r. Fakat günümüzde en az›ndan ‹ngiltere ve Amerika’da görülen daha sinsi bir tehlike vard›r ki o da bir de¤erler kargaflas› demek olan bir relativizm veya elefltiri görevini baflkalar›na b›rakma tehlikesidir. Uygulamada hiç bir edebiyat tarihi belli seçme ilkeleri ve belli bir karakterize etme ve de¤erlendirme giriflimi olmaks›z›n yaz›lmam›flt›r. Elefltirinin önemini reddeden edebiyat tarihçileri geleneksel ölçü ve flöhretleri benimseyivermekten baflka bir fley yapmayan bilinçsiz ve genellikle de ikinci s›n›f elefltiricilerdir. Günümüzde genellikle bunlar di¤er sanat türlerine ve özellikle de yeni edebiyata kulaklar›n› t›kam›fl gecikmifl romantikler- dir. Fakat R.G. Collingwood’un çok hakl› olarak söyledi¤i gibi “Shakespeare’i neyin flair yapt›¤›n› bilmek iddias›nda bulunan bir kifli, Gertrude Stein’›n flair olup olmad›¤›n› ve e¤er de¤ilse neden olmad›¤›n› üstü kapal› olarak iddia ediyor demektir.” Bu “akademik” tutumun özellikle kötü bir sonucu, son devirler edebiyat›n›n ciddî incelemelerin d›fl›nda tutulmas› olmufltur. “Yeni” edebiyat terimi üniversiteli araflt›r›c›lar taraf›ndan o kadar dar bir anlamda yorumlan›yordu ki Milton’›nkilerden sonra yaz›lm›fl bir eser, güç bela hat›r› say›l›r bir inceleme konusu olabilmekteydi. Bundan dolay› 18. yüzy›l, geleneksel edebiyat tarihi içinde iyi ve sürekli bir yere sahip olmufl, hatta modalaflm›flt›r; çünkü bu devir edebiyat tarihçisine daha sevimli, daha düzenli ve daha hiyerarflik bir dünyaya kaç›fl imkan›n› veriyordu. Romantik devir ve 19. yüzy›l sonralar› daha yeni yeni araflt›r›c›lar›n dikkatini çekmeye bafllam›flt›r. Bu arada ça¤dafl edebiyat›n ilmî bir flekilde incelenmesini savunan ve bunu yapmaya çal›flan akademik pozisyondaki birkaç cesur araflt›r›c›ya da sahibiz. Çev.: Ömer Faruk Huyugüzel Aç›klama: Okudu¤unuz metin, meflhur bir edebiyat kuram› kitab›ndan al›nm›flt›r. Bu metin, Bat› kültürüne ait birçok olguyu bilmeyi gerektirdi¤inden bunlar› bilmeyen okuyucular için güç anlafl›l›r olmas›na ra¤men, anlafl›lmaz de¤ildir. Metni dikkatle okuyarak yazarlar›n›n “Perspektifçilik” ad›n› verdi¤i kuram› tan›mlamaya çal›fl›n›z. 20 Elefltiri Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. d 3. c 4. c 5. e 6. c 7. e 8. a 9. d 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üslup Türleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kompozisyon” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltirinin Temel E¤ilimleri” bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltirinin Temel E¤ilimleri” bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üslubun Genel Nitelikleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üslubun Genel Nitelikleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Bizce bunun temel nedeni insan›n üretti¤i en anlaml› ürünlerden birisinin sanat olmas›d›r. Bilimin amac› d›fl dünyay› anlamakt›r, sanat›n amac›, daha çok insan› anlatmak ve anlamakt›r. ‹nsan, en iyi bir flekilde sanat›n aynas›na yans›r. ‹nsanlar, sanat arac›l›¤›yla kendisini ve dünyay› tan›mak imkân›n› bulur. Sanat eserleri üzerinde düflünmek ve onu de¤erlendirmek amac›na yönelmifl olan elefltiri de asl›nda insan›n yarat›c›l›¤› üzerinde düflünmektir. S›ra Sizde 2 Bu bölümde ele al›nan elefltiri kavramlar› ve s›n›fland›rmalar›, her devirde ve her yerde ayn› kalacak mutlak, de¤iflmez hakikatlar de¤ildir, belli dönemlerde ve yerlerde ortaya ç›km›fl sadece tarihsel gerçeklerdir. Sanat ve edebiyatta farkl› zamanlarda farkl› yerlerde farkl› ölçütler ortaya ç›kabilmektedir. Her devrin sanat anlay›fl› farkl› olabildi¤inden ölçütler de de¤iflebilmektedir. Bu bölümdeki ölçütlerin tarihsel bir gerçek olarak de¤erleri vard›r, bu de¤er uzun süre de¤iflik ülkelerde benimsenmifl olmalar›ndan kaynaklanmaktad›r. Ama mutlak de¤ildirler. S›ra Sizde 3 Evet. Sosyoloji biliminin sanat›n somuttan soyuta yöneldi¤ini tespit etmesi edebiyat ve sanat› etkilemifl, bu tespitin ard›ndan soyut sanat eserleri ortaya ç›km›flt›r. Yirminci yüzy›lda dilbilim ve gösterge bilimindeki geliflmeler de edebiyat› ve elefltiriyi derinden etkilemifltir. Yar›nki bilimsel geliflmelerin de sanat› ve elefltiri anlay›fl›n› etkileyece¤ini düflünebiliriz. S›ra Sizde 4 Elefltirinin bu üç temel e¤ilimi birbirini tamamlayan görüfllerdir. Ça¤dafl bilim, hem tümden gelimi hem tüme var›m› birbirini tamamlayan iki bilimsel yol olarak kabul etmektedir. Bundan dolay› Görgücü anlay›fl da Kuralc› anlay›fl da bilimseldir. Yorumlay›c› görüfle gelince: Falc› da yorumlar, meteoroloji uzman› da yorumlar. Ama birisi hayâle, di¤eri hava gözlemlerine ve akla dayan›r. 1. Ünite - Elefltirinin Do¤uflu ve Geliflimi 21 Baflvurulabilecek Kaynaklar Yararlan›lan Kaynaklar Aristoteles, (1963). Poetika, Çev.: ‹smail Tunal›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul. Günay, Do¤an, (2000). Metin Bilgisi, Multilingual, ‹stanbul. Günay, Do¤an, (2004). Dil ve ‹letiflim, Multilingual, ‹stanbul. Hece, (2003). Elefltiri Özel Say›s›, Hece Ayl›k Edebiyat Dergisi, Say›: 77; Ankara. K›ran Zeynel; (Eziler) K›ran, Ayfle, (2000). Yaz›nsal Okuma Süreçleri, Seçkin Yay›nevi, Ankara. Özön, Mustafa Nihat, (1954). Edebiyat ve Tenkit Sözlü¤ü, ‹nk›lâp Kitabevi, ‹stanbul. Tunal›, ‹smail, (1979). Estetik, Bahar Matbaas›, ‹stanbul, Türk Dili, (1963). Elefltiri Özel Say›s›, Say›:142, Temmuz 1963, TDK, Ankara. Uçan, Hilmi, (2003). Edebiyat Bilimi ve Elefltiri, Hece Yay›nlar›, Ankara. Yetkin, Suut Kemal, (1967). Edebiyatta Ak›mlar, Remzi Kitabevi, ‹stanbul. Yetkin, Suut Kemal, (1972). Estetik Doktrinler, Bilgi Yay›nevi, Ankara. Zima, Peter V., (2004. Modern Edebiyat Teorilerinin Felsefesi, Hece Yay., Ankara. Angenot, Marc; Bessiere, Jean; Fokkema, Douwe; Kushner Eva, (1989). Théorie Litteraire, Presses Universitaires de France.Paris. Calvet, L’abbé J., (1923). Manuel ‹llustré D’Histoire de la Littérature Française, Librairie J. De Gigord, Paris. Des Granges, Ch.-M; Mlle Maguelonne, (1929). La Composition Française, Librairie A. Hatier. Doumic, René, (1905). Histoire de la Littérature Française, Librairie Classique Paul Delaplane, Paris. Engel, Vincent, (1998). Histoire de la Critique Litteraire des XIX et XX’e. Siecles; BruylantAcademia, Belgique. Günay, Do¤an, (2000). Metin Bilgisi, Multilingual, ‹stanbul. Günay, Do¤an, (2004). Dil ve ‹letiflim, Multilingual, ‹stanbul. Hébert, Louis,(2011). Méthodologie de L’analyse Litteraire, Analyse, dissertation, commentaire, compte rendu; Version (29 / 01 / 2011), dans Louis Hébert (dir.) Signo en ligne), Rimouski (Québec), http://www.signosemio.com. Lemelin, Jean-Marc, “Theorie de la Litterature” “www.ucs.mun.ca/~lemelin/THEORIE.htm” Moran, Berna, (1972). Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri, Edebiyat Fak. Yay. ‹stanbul. Rallo, E. R., (2006). Méthode de Critique Littéraire, Armand Colin, Paris. Roger, Jérôme, (2009). La Critique Litteraire, Armand Colin, Paris. Tamine, Joelle Gardes; Hubert, Marie-Claude, (2004). Dictionnaire de Critique Littéraire, Armand Colin, Paris. Tunal›, ‹smail, (1979). Estetik, Bahar Matbaas›, ‹stanbul Urbain, Ch, (Dixième Edition), Précis d’un Cours De Littérature, Principes Généraux et Poetique, Librairie Générale Catholique et Classique, Lyon. Vincent, M. L’abbé C., (1908). Principes Raisonnés de Littérature, Thé›rie de la Composition Litteraire, Librairie V.Ch. Poussielgue, Paris. Yetkin, Suut Kemal, (1967). Edebiyatta Ak›mlar, Remzi Kitabevi, Ankara. ‹nternet Kaynaklar› Filizok, R›za, Elefltiri Kuramlar› http://www.egeedebiyat.org/wp/?p=1832 Filizok, R›za, Edebî Elefltiri Türleri, http://www.egeedebiyat.org/wp/?p=338 2 ELEfiT‹R‹ KURAMLARI Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Sözbilimin k›sa tarihi hakk›nda aç›klama yapabilecek, Sözbilimin temel bölümlerinin neler oldu¤unu aç›klayabilecek, Farkl› söylem türleri hakk›nda yorum yapabilecek, Sözbilimde kullan›lan betilerin neler oldu¤unu s›ralayabilecek, Kan›tlaman›n ne oldu¤unu ve kaç tür kan›tlama oldu¤unu aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • ‹nand›rmak, ikna etmek, tümdengelim, tümevar›m, tas›m • Bulufl, düzenleyifl, anlatma biçimi, bellek, hareket • Yarg›lay›c› söylem, tart›flma söylemi, övgü-yergi söylemi • Kan›tlama, özsunum, etkileyim, uslamlama • Beti, anlam betileri, sözcük betileri, düflünce betileri, kuruluflla ilgili betiler ‹çerik Haritas› Elefltiri Kuramlar› Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri • • • • SÖZB‹L‹M VE KISA B‹R TAR‹HÇE SÖZB‹L‹M‹N BÖLÜMLER‹ SÖYLEM TÜRLER‹ SÖZB‹L‹MSEL BET‹LER YA DA B‹ÇEM BET‹LER‹ • SÖZ SANATLARININ TÜRLER‹ • KANITLAMA Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri SÖZB‹L‹M VE KISA B‹R TAR‹HÇE Sözbilim (retorik, belagat) bat› toplumu içinde çok eskilerden bu yana bilinen bir dil uygulama alan›, tekni¤i ya da sanat›d›r. Antik Yunanda ve sonraki dönemlerde Latinlerde bu sanat›n toplumda çok önemli bir yeri olmufltur. Bu ilgi her dönemde var olmufltur. Günümüzde ise disiplinleraras› ba¤lamda sözbilimden belki de her dönemden daha fazla yararlan›lmaktad›r. Türk toplumunun da bu alanla ilgili bilgileri çok eski dönemlere dayan›r. Sözbilimi dilin etkili kullan›m› olarak tan›mlad›¤›m›zda, Türklere ait en eski yaz›tlarda, Göktürk yaz›tlar›nda birçok söz sanat›n›n kullan›ld›¤›n› biliyoruz (Do¤an Aksan, En eski Türkçenin ‹zlerinden, s.107-113). Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde yaz›nsal anlat›mlarda çok yetkin örneklere ulafl›lm›fl ve bu örneklerde sözbilimsel dizge, betiler, kan›tlamalar, düflünme düzeni vb. çok kullan›lm›flt›r. Günümüzde sözbilim yaln›zca bir teknik olarak görülmemektedir. Sözle ve imgeyle oluflturulan kan›y› güçlendirmek, elefltirmek, elefltirel bir yarg› gelifltirebilmek için sözbilime gereksinim vard›r. Sözbilimin kayna¤› çok eskilere dayan›r. Özerk bir bilimsel disiplin olarak do¤mas› M. Ö. 465 y›l›nda Sicilya’da, yönetimi ele geçiren Gelon ve Hiéron ad›ndaki iki zorba, halk›n elindeki topraklar› askerlere da¤›tmak üzere alm›fl ve toprak sahiplerinin bir k›sm›n› da adadan sürmüfllerdir. Halk tekrar eski topraklar›na ve eski olanaklar›na sahip ç›kmak isterler. Bu iste¤in savunulmas› büyük bir halk kitlesi önünde yap›l›r. Halk kendi topraklar›na ve özgürlüklerine sahip olabilmek için çok iyi bir savunma yapmak zorundad›rlar. Sözbilim bu savunmayla ortaya ç›km›flt›r. Sözbilimin kurulmas› ve geliflmesinde Aristotales, Platon, Quintilien gibi Antik Yunan filozoflar›n›n da ad›n› anmak gerekiyor. Tüm bu filozoflar sözbilimi kendi ba¤lam› için de¤erlendirmifllerdir. Aristotales’e göre sözbilimsel anlat›m, ak›lc›l›k temelinde ve dille ilgili bir anlat›m› belirtir. Sözbilim yoluyla hakikate ulafl›labilir ve hakikate ulaflmak erdemdir. Kifli için amaç, baflar› elde etmek yerine hakikatin aran›p bulunmas›d›r. Aristotales Retorik ve Poetika kitaplar›nda sözbilim ve edebiyat kuram› üzerine görüfller gelifltirir. Bu bilgilerden baz›lar› hâlâ geçerlili¤ini korumaktad›r. Bu kitaplardaki aç›klamalara göre sözbilim, mahkeme gibi kamusal alanda ya da politik sahada ikna etmeyle ilgileniyordu. Ortaça¤da Martinius Capella bilimin çeflitli kollar›n› ortaya koymaya çal›fl›r ve bunlar› kümelere ay›rarak iki dereceli bir ö¤retim düzeni oluflturur. Bu s›n›fland›rmadan sonra ilkö¤retimde üç ders okutulur: Dilbilgisi, sözbilim (retorik) ve eytiflim Yorumbilim: Ç›k›fl noktalar› farkl› olsa da, sözbilimsel uygulamalar ve çözümlemeler; günümüzde edebiyatta izlek ve biçem araflt›rmalar›nda, söylem, metin ya da anlat› incelemelerinde; hukuk, felsefe ve yorumbilim çal›flmalar›nda s›kl›kla kullan›lmaktad›r. Yine günümüz kitle iletiflim araçlar›nda sözbilime çok s›k baflvurulmaktad›r. Yaz›nsal metinlerden ayr› olarak reklamlarda, medyada, politikada kullan›lan karmafl›k metinlerin anlafl›lmas›nda sözbilimsel incelemeler önemlidir. Reklam metinlerinde, politik söylemlerde, felsefi söylemlerde, dini söylemlerde, e¤itimle ilgili söylemlerde ya da bunlar›n d›fl›ndaki baflka metinlerde sözbilim ve buna ba¤l› kan›tlama biçimlerine s›kl›kla baflvurulmaktad›r. 24 Ç›k›fl noktas› toplumsal sayg›nl›k ve dili iyi kullanma durumu olarak de¤erlendirilse de sözbilim ve buna ba¤l› olarak biçembilim her zaman edebiyat (yaz›n) dünyas› için çok önemli olmufltur. Bu hem yaz›nsal ürün oluflturma aflamas›nda hem de o ürünleri elefltirme, de¤erlendirme ve inceleme aflamas›nda gerekli bir uygulama ve teknik aland›r. Edebiyat çal›flmalar›nda sözbilimsel inceleme demek, biçem (stil) ve söz sanatlar›n›n bir arada kullan›lmas› ve de¤erlendirilmesi demektir. Birbiriyle iç içe geçmifl olan sözbilim ve biçembilim çal›flmalar›, yaz›nsal bir metindeki sanatsal yan› ortaya koymay› amaçlayan bilim dallar› olarak görülür. Bunlara dilbilim, anlat›bilim, yorumbilim, yaz›nsal göstergebilim gibi alanlar› da katmak olas›d›r. Sözbilimin en önemli iki kavram› kan›tlama ve sözbilim betileridir. Al›c›: Kendisine seslenilen kifli. Elefltiri Kuramlar› (diyalektik). ‹kinci aflamada ise aritmetik, geometri, astronomi ve müzik okutulur. Bu s›ralamada sözbilimin ilk ö¤renilmesi gereken bilimler aras›nda oldu¤unu görüyoruz. Ortaça¤dan sonra sözbilim toplumsal sayg›nl›¤›n› yitirir, uzunca bir süre kimsenin ad›n› anmak istemedi¤i bir alan olarak görülür. Bunun nedeni des, sözbilimin yalan söyleme sanat› olarak görülmesidir. XX. yüzy›l›n bafllar›nda, dilbilimdeki geliflmelere ba¤l› olarak, ça¤dafl demokratik toplumun, bilgi ve karar verme süreçlerinin, elefltirel çözümleme ve de¤erlendirmesinin neredeyse evrensel bir arac› olarak görülmeye bafllanan sözbilime bir geri dönüfl söz konusu olmufltur. Sözbilim betileri (figür) yerine biçem betileri diyenler de vard›r. Ad› ne olursa olsun, betiler yoluyla dilin gündelik kullan›m› d›fl›nda daha özenli bir kullan›m› söz konusudur. Bu kavram›n günümüz her türlü yaz›l› ve sözlü anlat›mlar›nda önemli bir yeri vard›r. Bir dil kullanma sanat› ya da tekni¤i olarak düflünüldü¤ünde, sözbilim ile dilbilim aras›nda da çok yak›n bir iliflkinin olmas› kaç›n›lmazd›r. Sözbilim günümüzdeki yayg›n kullan›m›n› dilbilime borçludur. Örne¤in sözbilimin Antik Yunandaki ç›k›fl aflamas› ile günümüzde geldi¤i aflama aras›nda önemli farkl›l›klar vard›r. Bu fark›n oluflmas› dilbilimin bu alana yönelik çal›flmalar yapmas›na ba¤lanabilir. Eski dönemlerde iyi hatip yetifltirme, sözbilimci yetifltirme, mahkemelerde iyi savunma yapma, yap›lan söz sanatlar›n› ezberde tutma, söz oyunu ustas› yetifltirme önemliydi. Eskiden mahkemeler için böyle kiflilere gereksinim vard›. Bugün ise sözbilim, kifliyi ya da kitleyi üretilen söylem üzerine düflünmeye yöneltir. Vericinin üretti¤i bildirinin genel kurallar›n› ve ikna etme süreçlerini ortaya koymaya çal›fl›r. Bu da üretilen bildirinin oluflum süreçlerini belirleme demektir. Verici ve al›c›n›n ifllevleri üzerine düflündürtür. Günümüzdeki sözbilimsel çal›flmalar ile bir söylemdeki, bir yaz›nsal metindeki ikna edici yan›, kan›tlay›c› k›s›mlar›, kullan›lan söz sanatlar›n›n metne katt›klar› gibi durumlar ortaya konulmaya çal›fl›l›r. Bu amaçlar›yla da sözbilim yaz›nsal incelemeler ve uygulamalar için en önemlidir. Bafllang›c›ndan bu yana sözbilimin güzel konuflma, kendini anlatabilme ve ikna etme sanat› oldu¤u vurgulan›r. Ancak ikna etmesi gereken ya da ikna etmeyi amaçlayan kan›tlar›n ve söylemlerin sergilenmesi aç›s›ndan bir teknik ve bilimsel bir k›sm› da vard›r. Yani daha önceden bir sanat ve uygulama olarak görülen sözbilim, günümüzde bir teknik ve bilim olarak da düflünülür. Örne¤in reklamlarda, politik söylemlerde ve baflka birçok söylemde inand›rma ve ikna etme önemli bir yer tutar. Bu da sözbilimin inceleme alan› içindedir. Bir söylemin düzenlenifli, ikna etme biçimlerinin incelenmesi bilimsel yaklafl›mlarla ele al›nmaktad›r. Söylem çözümlemesinde kan›tlama ve kan›tlama biçimlerinin incelenmesinde sözbilimsel dayanaktan yola ç›k›l›r. Aristotales’e göre, sözbilim, konuflan bir kiflinin söylemidir ve dinleyiciyi ikna etmeyi ya da heyecanland›rmay› amaçlar. Bu yaklafl›m her dönemde geçerlidir. ‹ster eski yaklafl›m olsun ister yeni yaklafl›m, her durumda al›c›n›n yönlendirilmesi söz konusudur. O halde sözbilimde, güzel konuflma ve ikna etme olmak üzere iki temel özellik vard›r. Sözbilime dayal› bir söylem, bir al›c›ya herhangi bir fleyi bildirmeyi ve onu bu konuda ikna etmeyi ya da yönlendirmeyi amaçlar. Sözbilim gerçek uygulamalara dayal› etkili söz olarak tan›mlan›r. Al›c› bafltan ç›kar›lmal› ya da kendisine sunulan durumdan çok hofllanmal›d›r. Böylece akl›n sözbilimin tek dayana¤› olmad›¤› görülür. Akla uygun bir çal›flma ile sözbilim aras›nda kesiflim noktas› varsa da ayr›ld›¤› noktalar da vard›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S OEdebiyat R U 2. Ünite - Sözbilim ve ‹ncelemeleri Kan›tlama Akla uygun olan D‹KKAT D‹KKAT Sözbilim Gösterme S O R U 25 SIRA S‹ZDE Hitabet AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K collection: ‹ T A P (REBOUL, Oliver (2001) Introduction à la Rhétorique, Paris: PUF, premier cycle, s. 8) K ‹ T A P T E L her E V ‹ Zzaman YON Bir baflkas›n›n kendi istedi¤iniz yönde davranmas›n› sa¤lamak ak›l temelli ikna ile mümkün olmayabilir. Bir baflka deyiflle, sözbilim her zaman akla uygunluk ile duyarl›l›¤›n kesiflim noktas›nda geliflir. Al›c›y› ikna etmek için, do¤ru olan› güzel ya da iyi fleyler kullanarak ve kabul edilebilir ak›l yürütmelerle sunmak gerekir. ‹NTERNET Sözbilimde temel sorun, bir konuda al›c›n›n nas›l etkilenece¤i ve yönlendirilece¤idir. Bu sorular dilin özenli kullan›m›yla yak›ndan iliflkilidir. Verici ve al›c›yla ilgili bilgilerden sonra sözbilimin as›l önem verdi¤i bildiri konusunda da sorulmas› MAKALE gereken sorular vard›r. Örne¤in metin neden söz ediyor, ne diyor sorular›n›n yan›nda as›l olarak, metin söyledi¤i fleyi nas›l söylüyor sorusu sözbilim aç›s›ndan çok önemlidir. Ayn› soru metin inceleyen di¤er bilim dallar› için de önemlidir. Metin ya da söylem gibi dilsel yap›lar› inceleyen tüm elefltiri yöntemlerinin, çözümleme kuramlar›n›n, inceleme bilimlerinin peflinde oldu¤u üçlü yap› “verici-bildiri-al›c›”d›r. Sözbilim, bir söylemin (bildirinin) vericiden al›c›ya aktar›lmas› olarak yaflan›lan sürecin bütünüyle ilgili oldu¤undan, bu alanda sorulacak çok say›da sorunun oldu¤u da ortadad›r. Her türlü dilsel bildirinin anlafl›lmas›nda Quintilien’in meflhur sorular›n›n yan›tlar›n› bulmakla ifle bafllamak iyi bir ç›k›fl noktas› olacakt›r. “Kim, ne, niçin, nerede, ne zaman, nas›l, hangi yoldan?” sorular›na verilecek yan›tlar metnin anlafl›lmas› için çok önemli ç›k›fl noktalar›d›r. Bir söylemde, metinde verici kime sesleniyor? Bu sorunun yan›t›n› bilmek verici aç›s›ndan çok önemlidir. Ancak söz yöneltme gibi baz› sanatlarda konuflan›n vericiyi bilmedi¤i varsay›l›r; ortalama bir al›c› düfllenir. Sonuç olarak, sözbilimin kapsaml› içeri¤inde bir yandan kuram ve uygulama, öte yandan da üretici ve çözümlemeci (analitik) yöntemler bir arada bulunur. TELEV‹ZYON Afla¤›daki metinde kim, ne, niçin, nerede, ne zaman, nas›l, hangi yoldan? sorular›n›n yan›SIRA S‹ZDE t›n› bulun. ‹NTERNET MAKALE Verici: Metin ya da söylem oluflturan kifli. 1 Kardeflim Muhsin D Ü fi Ü N E L ‹ M Sana bu mektubumla beraber bir de defter gönderiyorum. Bu bir piyestir. Yaprak Dökümü ad›ndaki on befl senelik bir roman›mdan ç›kard›m. Roman› belki de unutmuflsundur. FaS O R U kat hat›rlasan da tan›mayacaks›n. Çünkü piyes haline geçerken kendimin bile kolayca tan›yamayaca¤› kadar, k›l›k de¤ifltirmifltir. (Ankara, 2 Kas›m 1943) (Not: Muhsin: Muhsin Ertu¤rul’u belirtir) D ‹ K K A T Reflat Nuri Güntekin SÖZB‹L‹M‹N BÖLÜMLER‹ SIRA S‹ZDE N N Sözbilimsel dizge (sistem) bir s›n›fland›rma iflidir. Quintilien’den bu yana sözbiliAMAÇLARIMIZ min temel olarak befl aflamas›ndan söz edilir. Bu befl k›s›m söylemin temel özellik- SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 26 Elefltiri Kuramlar› leridir ve oluflum sürecinde göz önünde bulundurulmas› gereken k›s›mlard›r. Bunlar bulufl, düzenleyifl, anlatma biçimi, bellek ve harekettir. Burada belirtilen befl aflaman›n ilk üçü günümüz söylemlerinin oluflumu için de önemlidir. Ancak son ikisinin (bellek ve hareket) günümüz söylemlerinde çok fazla bir ifllevinin kalmad›¤›n› söyleyebiliriz. K⤛ttan okuman›n ay›p say›ld›¤› Antik Ça¤da, ezberlemek çok büyük bir öneme sahip idiyse de; günümüzde bunun pek önemi kalmam›flt›r. Konuflman›n tekni¤i (hareket) aç›s›ndan da, eski dönemlerdeki gibi zorlay›c› bir durum yoktur. Günümüzde yaln›zca uygulamal› konuflmac› e¤itimi için bir önem tafl›maktad›r. Bulufl Söylemin izle¤i (temas›) ile ilgili her türlü ikna yolunun araflt›r›ld›¤› aflamay› belirtir. Konuflmayla ilgili söylem türünü belirleme, bir bulufl durumudur. ‹yi bir konu bulmak, do¤ru kan›tlar› ve kan›tlama biçimlerini seçmek de bu aflamada düflünülür. Tart›fl›lan sorun çerçevesi içinde, yani söylem tipi içinde uygun kan›tlar bulmaya dolay›s›yla konuya iliflkin yan›t bulmayla iliflkilidir. Önemli ve belirleyici olan›n bulunmas›ndan sonra, müzikteki gibi bunu biçimlendirmek ve düzenlemek gerekir. Sözbilimin temeli düzenlemedir. Bulufl bafll›¤› alt›nda temel olarak flu dört konu ele al›n›r: neden bu konu seçildi?, hangi metin türü kullan›lacak?, ne tür bir kan›tlama biçimi kullan›lacak?, bu metinde düflünme düzeni nas›l olacak? Günümüz söylemlerinde önemli olan, konunun bulunmas› de¤ildir, çünkü konu genellikle verilmifltir, haz›rd›r. Gerekli olan, konunun ifllevine uygun olmas› ve bu yönde somutlaflt›r›l›p kesinlefltirilmesidir. Günümüzde metin/söylem türlerini göz önünde bulundurmak gerekir. Metin/söylem, hangi amaca yönelik olarak haz›rlanmal›, hangi etkiyi elde etmeli, hangi ba¤lamda yer almal›, yazar›n/ konuflucunun rolü nedir, hangi hedef kitleye seslenecektir, hangi kitle iletiflim arac›ndan yararlanacakt›r? Günümüz sözbiliminin bulufl aflamas›nda bütün bu konular› ele almas› beklenir. Bu sorular›n yan›t› uygun metin/söylem türünün seçimi konusunda bir ölçüt sa¤layacakt›r. Oluflturulmas› gereken söylemin bir reklam metni, siyasal bir konuflma, konferans, bilimsel bir bildiri, deneme mi, yoksa bir yorum yaz›s› ya da say›s›z baflka metin/söylem türlerinden biri mi olaca¤› bu ba¤lamda önemlidir. Metnin/söylemin konusu ve konunun de¤iflik yönleri, ancak yeterli bir bilgi birikimi sa¤land›ktan sonra kesin bir biçimde dile getirilebilir. Sözbilim, kan›tlamalar ya da temellendirmelerin oluflmas› ve sa¤lanmas› için, metinle/söylemle ilgili soru sorma tekni¤ine yard›mc› olur. Burada söz konusu olan, tart›flmal› bir konu hakk›nda ya da onu savunan kifli hakk›nda sorulabilecek bir soru dizisidir. Bu sorular›n yan›tlar›ndan yola ç›karak, yazar/konuflmac› kendi kan›tlar›n› sa¤lamlaflt›rabilecektir. Sözbilimin temel görevlerinden birisi de, günümüzde kullan›lan kan›tlamalardaki temellendirmelerin ne flekilde kullan›ld›¤›n› çözümlemektir. Kan›tlar yoluyla bir metnin/söylemin ana izle¤i konusunda gerekli bilgilere ulafl›labilir; ya da vericinin al›c›y› nas›l ikna etti¤i hakk›nda gerekli bilgilere ulafl›l›r. Sözbilim kan›tlar› çevreleyen genel koflullar› betimler. Böylelikle, kan›tlar›n geçerli olabilmesi için zorunlu önkoflullar›n ve genel olarak kabul gören kan›tlama biçimlerinin ne oldu¤u sorusuna ulafl›l›r. Kan›tlar›n geçerlili¤i aç›s›ndan temellendirmenin biçimi de¤il, içeri¤i belirleyicidir. Kan›tlama, savunulan tezle ilgili kan›tlar verir; bu kan›t, (fr. argument) ve tan›tlar (fr. preuve) belli bir düzen içinde sunulur. 2. Ünite - Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri Düzenleyifl Sunulacak bildirinin yap›s›n›, tutarl›l›¤›n› ve düzenleniflini inceler. Ekonomik bir ifllevi vard›r. Kan›tlama süresince metinde ya da söylemde ne gereksiz tekrar ne de bilerek söylenilmemifl ya da unutulmufl yan bulunur. Her fley karar›ndad›r. Düzenleyiflin ifllevi kabul edilebilir bir neden aç›klamak, yazan›n / konuflan›n bak›fl aç›s›n› konuyla uygun hale getirmektir. Sözbilim her türlü metnin/söylemin belirli bölümlere ayr›larak haz›rlanmas›n› ister. Anlaml› bir bölümleme, mant›ksal bir ak›l yürütme biçimi ve inand›r›c› ve etkili bir kan›tlamayla birlikte gerçeklefltirilen tutarl› metinler/söylemler oluflturma, düzenleyifl k›sm›nda akla gelen baz› etkinliklerdir. Düzenleyiflin metin ve söylem çözümlemesinde, metin ve söylemlerin de toplumsal yaflamda önemli yeri ve ifllevi vard›r. O halde sözbilimin ya da ilgili di¤er bilim dallar›n›n bu metinleri/söylemleri sorgulamas›, nas›l düzenlendi¤ini ortaya koymas›, elefltirel bir çözümleme yapmas› beklenir. Yeni bir metin/söylem türü ortaya ç›kt›¤›nda, bu süreç de bilimsel aç›dan izlenmelidir. Ancak bilimin görevi sadece var olan›n saptanmas› ve betimlenmesinden ibaret de¤ildir. Bilim bu sürece gerekti¤inde düzeltici müdahalelerde de bulunmal›d›r. Dolay›s›yla sözbilimin görevi yaln›zca var olan metinleri incelemeyle s›n›rl› de¤ildir. Bu görev ayn› zamanda, ö¤rencilerin belirli bir e¤itim sayesinde dili bilinçli olarak kullanmalar›n›, düflünce içerikli bir metin/söylem üretimine geçmelerini ve öngörülen medya araçlar›na yönelik metin/söylem türlerini uygun bir biçimde kullanmalar›n› sa¤lamay› da kapsar. Böylelikle araçlar kifliye egemen olaca¤›na, kifliler bu araçlara egemen olmay› ö¤renebilirler. Düzenleyifl ile ilgili söylem girifli, anlatma, uzat› (fr. digression), somut sunum (fr. hypotypose) ve söylem sonu kavramlar› önemlidir. Söylem girifli k›sm›n›n birinci ifllevi iliflkilendirmedir. Al›c›n›n dikkatini çekmeyi amaçlar. Bir bak›ma amaç al›c›y› uysal, iyiliksever, dikkatli hale getirmektir. Övgüyergi söylem türünde al›c›y› da söyleme katmak için bir söylem bafllang›c› ya da söylem girifli k›sm› vard›r. Ey Türk gençli¤i! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir. Atatürk’ün gençli¤e seslenmesinde söylem girifli belirgin olarak görülür. Al›c›ya do¤rudan seslenir, ancak bu al›c› soyut, kitlesel bir kimliktir. Anlatma, söylemin amac›na uygun olarak, konunun sergilenmesini, sunumunu belirtir. Çeflitli söylem türlerinin de anlatmayla ilintisi vard›r. Anlatma, karar almaya yönelik söylemden ayr›lmaz; di¤er yandan yarg›lay›c› söylemin merkezinde yer al›r, çünkü izlenecek ak›l yürütmeyi belirgin hale getirir. Bir anlatma; tarih, söylence ya da kurmaca gibi farkl› konular› ele alabilir. Uslamlama aç›k, k›sa ve inand›r›c› bir anlatmay› oluflturur. Anlat› kronolojik olmak zorundad›r, önerinin aç›k olmas› bak›m›ndan gereksiz fleyler at›lm›fl olmal›d›r. Anlat›lan olgular ve öne sürülen nedenler aç›s›ndan inand›r›c› olmak durumundad›r. Uzat›n›n amac›, al›c›y› e¤lendirmek ve sonuçtan önce onu oyalamakt›r. Bunlar› yapabilmek için somut sunum ve al›c›n›n gözü önünde gerçeklefltirilen canl› betimleme gibi söz sanatlar›na baflvurulur. Somut sunum, gerçekçi bir betimlemeden oluflan, anlat›m› s›ras›nda yaflan›l›yormufl izlenimi veren, canl› ve sahnede gerçeklefliyormufl izlenimi veren anlat›m için kullan›lan bir biçem betisidir. 27 28 Elefltiri Kuramlar› ‹ki, iki buçuk metre çap›nda bir borudan f›rl›yormufl gibi bol ve coflkun akan sular, bembeyaz bir kayaya var›nca birdenbire bofllukta karfl›lafl›yorlar, bir an, bir küçük an sanki daral›yorlar, sonra, geldiklerinden daha müthifl bir h›zla derin bir çukura, sade köpük halinde dökülüyorlard›. Orada bir müddet kaynafl›yorlar ve çalkalana çalkalana sa¤a k›vr›l›p, beyaz tafllar üzerinde sekerek, yollar›na devam ediyorlard›. Kenara kadar sokulup afla¤›ya bak›nca insan›n yüzünü serin bir bu¤u sar›yor, ard› aras› kesilmeyen bir gök gürültüsü iki yanda yükselen kayal›k da¤larda u¤ultulu akisler b›rak›yordu. (Sabahattin Ali, Hasan Bo¤uldu) Üstteki anlat› tam bir somut sunumdur. Edremit bölgesindeki bu suyun ak›fl›n›n o anda betimlenmesi ise canl› betimleme olacakt›r. Söylem sonu, söylemin bitifl k›sm›n› belirtir. Söylem sonu genelde üç biçimde olabilmektedir. Birinci olarak, yarg›lay›c› söylem türünde cezaland›rma için de¤erler ve etkileyimi ilgilendiren geniflletme biçimindedir. ‹kinci olarak söz yöneltimi yoluyla ac›ma ya da kay›ts›zl›k duygusu uyand›ran tutku yoluylad›r. Son olarak da söylem sonu, metinde ya da söylemde kullan›lan kan›tlaman›n k›sa bir özetiyle olur. Söylem sonu dokunakl›l›¤›n özel alan›d›r. Burada al›c›n›n duygular›n›, tutkular›n› canland›rma ve heyecanland›rma söz konusudur. Ey Türk istikbalinin evlâd›! ‹flte, bu ahval ve flerâit içinde dahi, vazifen; Türk ‹stiklâl ve Cumhuriyetini kurtarmakt›r! Muhtaç oldu¤un kudret, damarlar›ndaki asil kanda mevcuttur! (Atatürk, Gençli¤e seslenifli) Anlatma Biçimi Geleneksel sözbilimde anlatma biçimi, bir söylemin yaz›lmas› ya da sözlü olarak sunulmas›n› belirtir. Ça¤dafl dilbilim kuram›nda bir söylemin sözceleme aflamas›na denk düflen aflamay› belirtir. Burada söz konusu olan, düflüncelerin dile aktar›lmas›d›r. Bu nedenle, duruma uygun ve olabildi¤ince etkili biçimlere gerek vard›r. Yaz›nsal anlat›mlarda bu aflama çok önemlidir: Yazar çok iyi bir konu bulmufl olabilir, ancak bunun anlat›lma biçimi, bulunan konu kadar önemlidir. Ayr›ca kullan›lan dil ve biçem, hem içeri¤e ve yaz›n›n / konuflman›n amac›na uygun, hem de kolayca anlafl›labilir olmal›d›r. K›sacas› bir metin / söylem oluflturmak isteyen kifli, dilsel anlamda yetkin olmal›, yani dile bütün yönleriyle egemen olmal› ve dili etkili biçimde kullanabilmelidir. Anlatma biçimi iki ö¤e üzerine kurulur: biçem ve sözbilim betileri. Anlatma biçimi sözcüklerin seçimi, tümcelerin oluflturulmas›, yeni ya da eski sözcük kullanma, e¤retileme (istiare) gibi söz sanatlar›n›n kullan›m› gibi durumlar›n tümünü içerir. Hareket Eylem ya da hareket, al›c› için haz›rlanan söylemin sesletilmesi, al›c›ya söylenmesi aflamas›n› belirtir. Bu süreçte vericinin sözel bildiri yan›nda yapt›¤› her türlü bürünsel (fr. prosodiqne) ve bedensel özellikler de önemli bir yer tutar. Bütün bu özellikler bildirinin inand›r›c›l›¤›n›n artmas›n› hedefler. Bürünsel özellikler olarak söylemin sesletimi (telaffuzu), tonu, sesin yüksekli¤i ya da alçakl›¤›; bedensel özellikler olarak da durufl, el-kol hareketleri, yüz ifadeleri söylemin üretimi aflamas›nda büyük önem tafl›r. 29 2. Ünite - Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri Bellek Üretilen söylemi ak›lda tutma iflidir. Özellikle farkl› kan›tlama türleri belle¤e al›nmal› ve yeni söylemlerde kullan›lmal›d›r. Bir söylemin kullan›lan kan›tlama biçimi söylemin inand›r›c›l›¤›n› artt›racakt›r. Günümüz anlat›mlar›nda bellek aflamas›n›n fazla bir ifllevinin kalmad›¤› söylenebilir, çünkü belle¤e alma durumu farkl› kay›tlarla yap›labilmektedir. Sözbilimin temel bölümleri nelerdir? SÖYLEM TÜRLER‹ Geleneksel sözbilimde kullan›lacak söylem türü olarak, Aristoteles üç tür söylemden söz eder: yarg›lay›c›/savunmac› söylem, tart›flma söylemi ve övgü-yergi söylemi. Sözbilimin güzel konuflma sanat› olarak düflünülmesi nedeniyle, övgü-yergi söylemi her zaman ön plana ç›kmaktad›r. Övgü-Yergi Söylemi SIRA S‹ZDE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE Ü fi Ü N E L ‹ M fiekilD2.1 S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE N N Sözbilim için güzel konuflma ve ikna etme AMAÇLARIMIZ sanat› oldu¤u söylenir. Bu iki durum da en çok övgü-yergi söylemini ilgilendirir. K›sacas› sözbilim genellikle övgü-yergi söyleK ‹ T A P miyle özdeflleflmifltir. Bir kifliyi ya da bir fleyi övmek ya da yermek bu grup içinde düflünülür. Bu tür söylemde genellikle flimdiTELEV‹ZYON ki zaman kullan›l›r, ama duruma göre geçmifl ya da gelecek zaman da kullan›labilir. Bu tür söylemlerde ak›l yürütme biçimi olarak geniflletme (fr. amplification) kullan›l›r. Biçem betisi olarak de¤iflik betilerT E R N E T öne ç›kar. den yararlan›lsa da, düzde¤iflmece, e¤retileme ve kapsamlay›fl‹ Nbetileri Türk edebiyat›nda methiye ve güzelleme ad› verilen fliir türlerinde övgü söylemleri bask›n olarak kullan›l›r. Birini övmek amac›yla yaz›lan fliirlere methiye deM A K A L E devletin ileri nir. Övülen kifliler s›radan kifliler de¤ildir. Padiflahlar›, sadrazamlar›, gelenlerini, din büyüklerini ya da de¤er verilen herhangi bir kifliyi övmek için söylenir. Güzelleme ise daha çok sevgili, do¤a, sevilen herhangi bir fley (at, ördek vb.) için söylenmektedir. Dinleyin bir güzeli methedeyim / Yi¤idine nisbetle yürüyüfllünün / Can feda ederim böyle sunaya / Bin türlü naz ile sal›n›fll›n›n / (...) Entari giyinmifl fireng irengi / Yanaklar k›rm›z› elma irengi / Saçlar› toplukla eyliyor cengi / Bir hümâ bakl›fll› ondört yafll›n›n (Karaco¤lan, Koflma) Türk halk edebiyat›ndan tafllama türü fliir de övgü-yergi söylemleri grubuna girer. Tafllama, kiflilerin ya da yaflan›lan toplumsal olaylar›n kötü yanlar› elefltirilir. “Hele bir düflün ki gözümün nuru / fiu kadar paray› sana kim verdi / Baz› fukaraya bulma kusuru / Mesti kunduray› sana kim verdi / Anadan do¤unca kürkün var m›yd› / Üryan gelmedin mi börkün var m›yd› / Torba torba mecidiyen var m›yd› / Tükenmez paray› sana kim verdi (Ruhsati, Koflma) SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 30 Elefltiri Kuramlar› Yarg›lay›c›/Savunmac› Söylem Öncelikle adalet görevlilerine ait bir söylemdir. Amac› birisini suçlamak ya da savunmakt›r. Yarg›lay›c› söylemde genellikle geçmifl zaman kullan›l›r. Bu tür söylemlerde ak›l yürütme biçimi olarak tas›m ya da örtük tas›m kullan›l›r. Karar Almaya Yönelik ya da Tart›flmac› Söylem Karar almaya yönelik söylem türü politikac›lar›n yayg›n olarak kulland›¤› bir türdür. Amac› al›c›y› karar almaya ya da eylem yapmaya zorlamakt›r. Bu tür söylemlerde gelecek zaman kullan›l›r, ak›l yürütme biçimi olarak örnek kullan›l›r. Bir biçem betisi olan örnek, olgudan kurala ya da olgudan olguya giden bir tümevar›msal kan›tlama biçimidir. Al›c›n›n sunulan durumdan bir sonuç ya da yarg› ç›karabilmesi, gerekli ise bir görüfl oluflturabilmesi için somut ve özel bir durum olarak sunulur. Yarg›lay›c› türde bir eylemin do¤ru olup olmad›¤› belirlenir, tart›flmac› türde ise yararl› ya da zararl› olmas›na göre karar verilir. Burada sözü edilen üç söylem antik Yunandan bu yana bilinen söylem türleridir. Her birinin kendine özgü yanlar› vard›r. Bu üç söylemin kendine özgü yanlar› flu biçimde gösterilebilir. Tablo 2.1 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Söylem türü 3 Al›c›lar Zaman Edim De¤erler Kan›tlama tipi Yarg›lay›c› /savunmac› Hakimler Geçmifl Suçlamaksavunmak Do¤ru do¤ru de¤il Örtük tas›m (ya da tümdengelimsel) Karar almaya yönelik/tart›flmac› Topluluk Gelecek Ö¤üt vermekö¤üt vermemek Yararl› zararl› Örnek (ya da tümevar›msal) Övgü/yergi Seyirci fiimdi Övmek-k›namak Soylu - baya¤› Geniflletme Geleneksel sözbilimin SIRA S‹ZDE söylem türleri nelerdir? SÖZB‹L‹MSEL BET‹LER YA DA B‹ÇEM BET‹LER‹ fi Ü N E L ‹ M GelenekselD Üsözbilimin biçem ö¤retileri, dilin yetkin bir kullan›m›na yönelik, do¤ru, anlafl›l›r ve etkili bir anlat›m sa¤lamay› amaçlamaktad›r. Bu nedenle yazan kifliS O Rbilgi U ve ölçütler sunmaktad›r. Yetkin dil kullan›m› yaln›zca sözbiliye yol gösterici min ilgi alan›na girmez. Özellikle edebiyat yetkin dil kullan›m› örnekleriyle doludur. Edebiyat bir amac› da budur: ö¤rencinin baflar›l› biçimde metin üreD ‹ dersinin KKAT tebilmesi ve dili etkili kullanabilmesi. O halde gerek edebiyat›n gerekse edebiyat incelemelerinde kullan›lan sözbilimin bafll›ca görevi, toplumsal gereksinim ve koSIRA S‹ZDE flullara uygun anlatma biçimlerinin özelliklerini belirlemek, yani iyi bir dilsel düzenlemenin ölçütlerini ortaya koymakt›r. AMAÇLARIMIZ Sözbilimsel yolla yeni anlat›m biçimleri gelifltirmek, kullan›lan dildeki biçem betileri yoluyla gerçekleflebilir. Oluflturulan söyleme ba¤l› olarak biçemlerin seçilmesi söylemin baflar›s›n› artt›racakt›r. Anlatma ve söylemdeki durumu aç›s›ndan üç K ‹ T A P tür biçem vard›r: N N TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 2. Ünite - Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri Heyecanland›rmay› Amaçlayan Soylu Biçem Burada amaç, al›c› üzerinde bir etkileyim yaratarak onu heyecanland›rmakt›r. Söylem sonu ya da söylemin uzun uzad›ya anlat›ld›¤› k›s›mlarda al›c›ya yönelik heyecanland›r›c› k›s›mlar bulunur. Atatürk’ün Cumhuriyetin Onuncu Y›l Nutku al›c›y› heyecanland›rmaya yönelik, soylu bir biçemi olan söylem olarak görülür. Metnin içindeki coflkulu anlat›m›n yan›nda söylemin sonundaki seslenmeler de heyecanland›rmaya yönelik anlat›mlard›r. Türk Milleti! Kurtulufl Savafl›’na bafllad›¤›m›z›n on beflinci y›l›nday›z. Bugün Cumhuriyetimizin onuncu y›l›n› doldurdu¤u en büyük bayramd›r. Kutlu olsun! fiu anda, büyük Türk milletinin bir ferdi olarak, bu kutlu güne kavuflman›n en derin sevinci ve heyecan› içindeyim. Yurttafllar›m! Az zamanda çok ve büyük ifller yapt›k. Bu ifllerin en büyü¤ü, temeli, Türk kahramanl›¤› ve yüksek Türk kültürü olan Türkiye Cumhuriyeti’dir. Bundaki muvaffakiyeti, Türk milletinin ve onun de¤erli ordusunun bir ve beraber olarak, azimkârane yürümesine borçluyuz. Fakat yapt›klar›m›z› asla kâfi göremeyiz; çünkü, daha çok ve daha büyük ifller yapmak mecburiyetinde ve azmindeyiz. (Atatürk, Cumhuriyetin Onuncu Y›l Nutku) Biçem al›c›ya da uygun olmak zorundad›r. Aç›k, k›sa, konuya uygun, canl›, yenilikçi ve anlafl›l›r olmal›d›r. Belirsizlikten ya da örtük anlat›mlardan kaç›nmak gerekir. Bilgi Verme ve Aç›klama Amaçl› ‹nce Ya da Yal›n Biçem Bu tür söylem genellikle uslamlama ile birlikte an›l›r. Uslamlama, verici ile al›c› aras›nda bilgi aktar›m›n› sa¤layan söylemi belirtir. K›sa Anlat› Ya da Gülmeceyi Öne Ç›karan Hofllan›lacak Biçem Temel amaç hofla gitmektir. Burada kan›tlama aç›s›ndan, al›c› üzerinde güven sa¤lamak için konuflan›n göz önünde bulundurdu¤u tüm özellikler söz konusudur. Söylemin metnin giriflinde ya da söylemin uzun uzad›ya anlat›ld›¤› k›s›mlarda hofla giden biçem bulunur. Günümüzde sözbilimsel betiler daha çok biçembilim çal›flmalar› içinde an›lmaya bafllam›flt›r. Biçem incelemesi, yazar›n/konuflucunun kulland›¤› anlat›m tekniklerinin ve söz sanatlar›n›n incelenmesidir. Bir metindeki/söylemdeki düzanlamsal düzeyin ötesinde, yananlamsal de¤erleri de ortaya koyabilmek için sözbilimden yararlanmak gereklidir. Sözbilim uzunca bir süre betiler kuram› olarak görülmüfltür. Güzel konuflmada ve al›c›s›n› ikna etmede söz sanatlar›n›n önemli bir yeri oldu¤u aç›kt›r. Sözbilimi betilere dayal› bir yaklafl›m olarak görmek de do¤rudur. Biçem betisi, anlat›m araçlar› daha sonra geliflecek özerk bir disiplinin, biçembilimin konusunu oluflturur. Biçem betisi günümüz söylem çözümlemelerinde çok önemli bir araçt›r. 31 32 Elefltiri Kuramlar› SÖZ SANATLARININ TÜRLER‹ Geleneksel edebiyat incelemelerinde söz sanatlar› olarak kullan›lan ve sözbilimde beti olarak de¤erlendirilen dil kullan›mlar›n› biz de sözbilimdeki flekliyle kullan›p beti olarak de¤erlendirece¤iz. Betiler dilin s›radan kullan›m›n›n yan›nda gelifltirilen savl› kullan›m› belirtir ya da bir sözcü¤ün bilinen ve var olan anlam›n›n yan›nda yeni bir anlam kat›lmas›n› gösterir. Söylemdeki düflünce, kan› ve duygular›n yayg›n ve yal›n anlat›m›ndan uzaklaflan, az ya da çok de¤erli bir bulufl olan az ya da çok çarp›c› biçime, deyifle beti denir. Sözbilim betileri, vericinin baflar›s›yla do¤rudan ilintilidir. Al›c›ya zevk verebilmeli ve onu konuya çekebilmeli gerekti¤inde ikna etmeli, yönlendirmelidir. Özgün ve yeni betilerle bu özellikler sa¤lanabilir. Bütün bu söz sanatlar› al›c›y› ikna etmek amac›yla kullan›lmaktad›r. Betiler, söyleyim (fr. diction), yap›, söyleyifl vb. olarak da çeflitli bölümlere ayr›l›rlar. Yani bazen anlam betileri olarak anlamda, bazen de sözcük betileri olarak biçimde ortaya ç›karlar. Sözbilim betileri genellikle söylemin süsü ya da aksesuar› olarak kabul edilir. Günümüzde ise sözbilim betileri, sözbilimin konusu olmaktan nerdeyse ç›km›fl, ikna etme ve iletiflim ba¤lam›nda kullan›l›r olmufltur. Çok say›daki sözbilim betisinin s›n›fland›r›lmas›, grupland›r›lmas› tarihin her döneminde sözbilimcilerin ilgisini çekmifltir. Geleneksel sözbilimde en önemli dört beti vard›r: e¤retileme, düzde¤iflmece, kapsamlay›fl ve tersinleme. Ama bunun yan›nda çok farkl› s›n›flar içinde yüz civar›nda betinin oldu¤u da bilinmektedir. Yap›lan s›n›flamalar genelde sözcük, sözdizim ve ba¤lamla ilgilidir. Ça¤dafl dilbilim kuramlar› sözbilim betilerini dört düzeyde ele al›r: Sözcük Düzeyi Örne¤in de¤iflmece (fr. trope) bu grupta yer al›r. Bir sözcü¤ün kesin anlam› olmayan yeni bir anlam›n sözcü¤e kazand›r›lmas›na ya da bir sözcü¤ün anlamlar› aras›nda yer almayan bir anlam› bu sözcü¤e yüklemeye de¤iflmece denir. De¤iflmecelerde genellikle tek sözcü¤ün anlam de¤iflmesi söz konusudur. Dizim Düzeyi Örne¤in z›tlaflma betisi bu düzeyde yer al›r. Karfl›t ya da birbiriyle çeliflen iki sözcü¤ün ayn› ba¤lamda kullan›lmas›na z›tlaflma denir. Örne¤in “karanl›k günefl”. Tümcecik Düzeyi Devriklik bu düzeyde yer al›r. Devriklik, sözcüklerin al›fl›lm›fl düzeninin de¤ifltirilmesidir. Özellikle herhangi bir zorunluluk olmad›¤› halde özne ile yüklem aras›nda yap›lan de¤iflikli¤i belirtir. Metin Düzeyi Tersinleme ve somut sunum bu düzeyde yer al›r. Tersinleme, duyurulmak istenene fleyin tersini söyleyerek belirtmeye denir. (Somut sunum için Bkz. 2.2. ve Sözlük). Bu s›n›fland›rmalar betileri belli bir ba¤lam içinde biçemsel etkileri aç›s›ndan aç›klamaya yarar. Biçembilim, sözbilim betilerini, herhangi bir konuflma/yazma durumunu göz önünde bulundurmadan dinleyici/okuyucu üzerindeki etkisi aç›s›ndan ele al›r. Kullan›lan betiler kan›tlamaya katk› sa¤lar. Yerine (fr. allégorie), tan›m yoluyla soyut kavramlar› aç›klad›¤›ndan, konuflmalarda en çok kullan›lan betilerden birisidir. Betiler etkileyim (fr. pathos) ve özsunum (fr. èthos) üzerinde belli bir etki yarat›yorsa, bu betilerin al›c›y› farkl› biçimlerde yönlendirme ifllevlerinden söz edilebilir. Etkileyim denen fley, belirli bir bildiri yoluyla al›c›y› etkilemek, 33 2. Ünite - Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri yönlendirmektir; bu durumda beti, uslamlama ile, yani dilin mant›ksal kullan›m› ile de ilgilidir. Etkileyim boyutu, vericinin yarat›c›l›¤› ve dil kullan›m›ndaki özgünlü¤ü aç›s›ndan özsunum boyutuyla ilgilidir. Örne¤in bu betiler söz dalafl› yaratabilirler (tersinleme, örnekseme betileri), adland›rabilirler (dolaylama ve dolayl› adlama betileri), dinleyicinin ilgisini çekebilir (abartma ve betimleme ile), bir düflünce esinleyebilir (an›flt›rma, düzde¤iflmece, örtmece betileri) ya da sorgulayabilir (söz yöneltme betisi). Ça¤dafl dilbilim sözcük betileri kaç grupta toplarlar? Devriklik ve de¤iflmece SIRA S‹ZDE hangi gruplarda yer al›r? 4 Ü N E Lbaz› ‹M Farkl› araflt›rmac›lar söylemde/metinde kullan›lan betilerleD Ü fiilgili s›n›fland›r›lmalar yapm›fllard›r. En bilineni fludur: anlam betileri, sözcük betileri, düflünce betileri ve kuruluflla ilgili betiler. Her bafll›¤›n alt›nda say›s›z S Obeti R U vard›r. K›saca bu dört beti hakk›nda bilgi verelim: Anlam Betileri SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D‹KKAT Anlam betileri sözcüksel bir katk› sa¤lar; dile yeni sözcükler katarak de¤il de, sözSIRA S‹ZDE cüklere yeni anlamlar katarak bu zenginli¤i sa¤lar. “Sana binlerce kez söyledim” sözcesindeki “bin”in niceliksel bir özelli¤i kalmam›flt›r. Anlam betileri, temel olarak de¤iflmecelerden oluflur; anlamsal aktar›m betileridir. Burada, bilinen bir kavAMAÇLARIMIZ ram betisel kullan›mlarla yeni anlamlar sa¤lamaya yönelik olarak kullan›l›r. De¤iflmecelerde, bir terim ya da terim grubu ile bir baflka terim aras›nda yer de¤ifltirme, daha do¤rusu anlamsal aktar›m söz konusudur. Yal›n de¤iflmeceler olaK ‹ T A P rak bilinen türler e¤retileme, düzde¤iflmece ve kapsamlay›flt›r. E¤retileme örnekseme üzerine kurulur, düzde¤iflmecede ise bitifliklik iliflkisi söz konusudur. Düzde¤iflmeceye benzer bir baflka beti ise kapsamlay›flt›r. Kapsamlay›flta bir içinde bar›nTELEV‹ZYON d›rma durumu vard›r. Yirmi kadar anlam betisi vard›r. N N Sözcük Betileri Ngibi T E RS‹ZDE Nbetiler ET Sözcük betileri, söz yaratma, eskillik, kökenbilimcilik, cinas‹SIRA yoluyla sözcüklerle yap›lan oyunlar› ilgilendirir. Ünsüz yinelenmesi ve ünlü yinelenmesi gibi sesle ilgili yap›lan betiler de bu grup içinde yer al›r. “Gerek ünsüz yinelenmeD Ü fi Ü N E L ‹ M A K A L E gerekse ünsi yani bir uyum etkisi sa¤lamak için ayn› ünlü sesleri yinelemeMbiçimi, lü yinelenmesi, yani bir uyum etkisi sa¤lamak için ayn› ünsüz sesleri yineleme fliS O R U irdeki sessel uyum için yap›l›r. “Bir büyük bofllukta bozuldu büyü” gibi bir anlat›mda “b” ünsüzünün yinelenmesini görebiliyoruz. Ünlü ya da ünsüz seslerle yap›lan bu uyumlar eflseslilik olarak de¤erlendirilir, yani bir gösterenin D ‹ K Kya A T da göstereni oluflturan sesbirimlerinin bir k›sm›n›n yinelenmesi söz konusudur.” Ünsüz yinelenmesi, ayn› sesin bir tümce içinde yinelenmesini belirtir. Sözbilim aç›s›ndan yeSIRA S‹ZDE ni oluflum da bir tür sözcük betisidir “Söz betileri, dilsel göstergenin gösteren k›sm›yla ilgilidir. De¤iflmece ise, gösterilen k›sm›yla ilgilidir. Birisi (sözcük betisi) sözcü¤ün yaz›l›fl›, biçimsel özelli¤i, ses ö¤esi ile ilgiliyken, di¤eriAMAÇLARIMIZ (de¤iflmece) sözcü¤ün anlam özellikleriyle ilgilidir.” N N ‹ T A ‹stanbul: P Son paragraftaki al›nt›lar› GÜNAY, V. Do¤an (2007) Metin Bilgisi, 3.K bask›, Multilingual Yay›nlar› ve GÜNAY, V. Do¤an (2007) Sözcükbilime Girifl, ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar›’ndan yapt›k. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹ SIRA N T E RS‹ZDE NET D Ü fi Ü N E L ‹ M MAKALE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 34 Elefltiri Kuramlar› Hece düzeyindeki ses betisi, ses benzeflimidir. Hece düzeyindeki yinelemeyi belirtir. Dize sonundaki uyak bir ses benzeflmesi yapar. Sözcük ba¤lam›ndaki ses yinelemelerine örnek olarak efladl›l›k ve çokanlaml›l›k verilir. Efladl›l›k içinde ündefllik (fr. calembour) vard›r. ‹ki sözcük ses olarak özdefl fakat anlam olarak farkl›d›r. Çokanlaml›l›k içinde cinas (fr. anatanaclase) vard›r. Cinasta bir sözcü¤ün birbirinden biraz farkl› iki anlam›n› bir arada kullanma söz konusudur. Sözcük betisi olarak k›rk kadar beti ad› say›lmaktad›r. Düflünce Betileri S O R U Bu grupta çok say›da beti vard›r. Özellikle tersinleme, karfl›tlam betileri ile abartma ve ar›ksay›fl (fr. litote) gibi yo¤unluk betileri ve söz yöneltme, dillendirme, söSIRA S‹ZDE zaçmazl›k (fr. prétérition) ve dönüfl (fr. épanorthose) betileri gibi sözcelemeyi ilgilendiren betilerden oluflur. D Ü fi Übetilerine NEL‹M Kan›tlama ise, kan›t y›¤›lmas›, ileriye atlay›fl, kan›t› reddetme ve de¤ersiz gösterme türleri örnek verilebilir. Düflünce betisi olarak yetmifl befl dolay›nS O R U da beti ad› verilebilir. D‹KKAT KurulufllaD ‹ K‹lgili K A T Betiler SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Bu betileri flu bafll›klar alt›nda ele al›n›r: ç›karma yoluyla beti grubunda eksilti, ba¤lams›zl›k, ani sessizlik, eksik kapama. Tekrar yoluyla betilere ise sözcük yineSIRA S‹ZDE leme ve karfl› sav örnek verilebilir. Bunun d›fl›nda aç›mlama, çapraz terim, afl›r› devriklik, caymaca, kerteleme, sözcüksel AMAÇLARIMIZ de¤ifltirme, artgönderim, sözcük art›r›m› gibi betiler de bu grupta yer al›r. Altm›fl kadar kuruluflla ilgili beti bulunmaktad›r. N N (UZDU YILDIZ, K ‹ Funda T A P (2010) “Aç›klama ve Aç›mlama Üzerine”, Synergies-Turquie içinde, say›: 3, Revue Du Gerfl›nt, Sylvains Lesmoulins-France [261-270]). K ‹ T A P T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON 5 KANITLAMA D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U MAKALE D‹KKAT fiekil 2.2 SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE ESIRA L E V ‹S‹ZDE Z hakk›nda YON Sese dayal›Tbetiler bilgi veriniz? ‹kna edici bir söylemin/metnin içerdi¤i iddialar›n gerçeklikle hangi oranda örtüfl‹NTERNET tü¤ü bilinmelidir. Öne sürdü¤ü kan›tlar›n akla yatk›n olup olmad›¤›na, öne sürdüS O kendi R U ¤ü taleplerinin ve kamunun ç›kar›na uyup uymad›¤›na ve önerdi¤i çözümlerin gerçekten de en iyi çözümler olup olmad›¤›na dair bir de¤erlendirmede buMAKALE lunabilmelidir. D‹KKAT Sözbilimsel çözümleme ya da inceleme yapabilmek için üç temel ö¤e gereklidir. Asl›nda her SIRA S‹ZDE türlü elefltiri ya da her tür iletiflim için bu ögeler gereklidir. Bir verici, bir al›c› ve bunlar›n düflündüklerini ve görüfllerini iletebilmelerine arac›l›k AMAÇLARIMIZ eden bir iletiflim arac› ya da ortam› gereklidir. Sözbilimin en önemli kuram›ndan birisi olan özK ‹ T A P sunum (ethos), etkileyim (pathos) ve uslamlama (logos) üçlü yap›s› bir sanat, teknik ve bilim olan sözbilimin yap›lanma biçimini ortaya TELEV‹ZYON koymaktad›r. Birçok kuram gibi sözbilim de bu üç ö¤eyle ilgili söyleyecek sözü vard›r. Her ça- N N ‹NTERNET MAKALE 2. Ünite - Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri l›flmada bu boyutlardan söz edilir. Bazen birisi öne ç›kart›l›r, bazen di¤eri, bazen de her birine yer verilir. Üç bafll›k bir iletiflimin üç temel ö¤esini (verici-bildiri-al›c›) gösterir. Burada, özsunum insana, özneye, ahlaka ve davran›fla, karaktere ve psikolojiye gönderme yapar. Bugün bu araflt›rma ve incelemelere insan bilimleri denmektedir ve bu da psikanaliz, hukuk ya da akla dayal› ve inand›r›c› bir söylem olarak felsefeye gönderme yapar. Ancak iktisat ve tarihin de kan›tlama ve sözbilimin verileri ile desteklenmesi gerekir. Yaz›nsal metinler için de bu üç temel ö¤e gereklidir. Yazar›n bir metni vard›r. Her metnin bir okuyucusu, yani al›c›s› vard›r. O zaman as›l sorun vericiden al›c›ya gönderilen bildirinin nas›l düzenlendi¤i konusudur. Yaz›nsal metin de bir iletiflim biçimidir ve burada da verici (özsunum), al›c› (etkileyim) ve bildiri (uslamlama) önemli bir yer tutar. Tüm iletiflimlerde birisi (verici) bir baflkas›na (al›c›) seslenir. E¤er verici ve al›c› aras›nda iletiflimin gerçekleflmesi konusunda ortak bir kod (do¤al dil, beden dili, Mors alfabesi, sa¤›r-dilsiz alfabesi...), gönderge, de¤erler dizgesi ve kanal (yaz›, söz, görüntü...) yoksa ne bir iletiflimden, ne bir söyleflimden, ne bir kan›tlamadan, ne bir bilgilendirmeden söz edilebilir. Özsunum Al›c› üzerinde güven sa¤lamak için konuflan›n almak zorunda oldu¤u ve göz önünde bulundurdu¤u tüm özellikleri belirtir. Konuflan›n dürüstlü¤ü en büyük kan›tt›r diyor Aristotales. Ayn› konuda Quintilianus’a da flunlar› belirtir: Sözbilim, iyi söyleme sanat›d›r, çünkü hem söylemin tüm yetkinliklerini hem de konuflan›n ahlak›n› kucaklar; çünkü iyi insan olmadan gerçekten iyi konuflmak ve ikna etmek mümkün de¤ildir. Antik ça¤da güzel konuflma ile konuflan›n bireysel özellikleri iliflkilendirilmifltir. Güzel konuflman›n anlaml› olabilmesi için vericinin/konuflan›n erdeminin ön plana ç›kmas› gerekir. Buradaki erdem özsunumla ilgilidir. Mesle¤i, sosyal konumu, kökeni ne olursa olsun, ahlak›n›n herkese örnek olmas› gerekir. Demek ki, özsunum, verici ya da konuflan kifliyi ilgilendirir. Konuflan›n içtenli¤i, sempatik olmas›, onurlu davran›fl› ya da namusu da aktard›¤› iletisine yans›r. Özsunumun temelinde ben imgesi vard›r ve bu kavram konuflucunun karakter, kiflilik, davran›fl özellikleri, yaflam ve amaç tercihi gibi durumlar› belirtir. Özsunum konuflan›n kendisi ile ilgili olarak verdi¤i ve kendisini dinlemeye ve izlemeye haz›r dinleyicinin örnek ald›¤› imgelerine ba¤l›d›r. Kendisine ait özellikleri, erdemleri ya da gelenek ve görenekleri kifliye ait özellikler olarak de¤erlendirilir. Konuflan, etkili konuflup al›c›s›n› ikna eder. Bu ikna etme ve inand›rma özsunumla yani konuflan›n özelli¤i ile ilgilidir. Sözbilimin ç›k›fl›nda güzel konuflma ve ikna etme sanat› oldu¤u söylenir. Güzel konuflma aç›s›ndan, aktar›lan bildirinin anlaml› olabilmesi vericinin özellikleriyle ilintilidir. Konuflan›n ikna edici olmas›, toplumda sayg›nl›¤›n›n olmas›, dille ve konufltu¤u alanla ilgili yeterli bilgi birikimine sahip olmas› al›c› üzerindeki etkisini att›racakt›r. Elbette bir söylem yaln›zca özsunum ile s›n›rland›r›lamaz. Konuflan› ilgilendiren güzel konuflmaya dayanan bir sözbilimin, kendisine ba¤›ml› k›lmak için de olsa, di¤er iki boyutu (etkileyim ve uslamlama) iflin içine katmas› gerekir. Güzel söz söyleme, ikna edici konuflma, hem biçem etkilerine, hem heyecana, hem de tutkuya aç›l›r. Heyecanlanma ise etkileyimdir, yani al›c› üzerinde oluflturulan bir etkidir. 35 36 Elefltiri Kuramlar› Etkileyim Vericinin al›c›da uyand›rd›¤› heyecanlar›n, tutkular›n, duygular›n tümüdür. Her söylemde coflkusal bir iliflki boyutu vard›r. Söylemdeki coflkusal k›s›m etkileyim (pathos) olarak belirtilir. Sergileme sürecinde dinleyicilerin bedenlerine ve yüreklerine hitap etmek gerekir, yani al›c›n›n tutkular›, duygular›, hatta heyecanlar› hedef al›n›r. Burada temelde al›c›n›n ikna edilmesi söz konusudur. Bu ikna biçimi çok farkl› olabilir: Kand›rmak, raz› etmek ya da büyülemek istedi¤i dinleyiciyi nitelemek amac› varsa etkileyim söz konusudur. Dinleyici/okuyucu bir fleyin güzel/çirkin (övgü-yergi söylemi), do¤ru/yanl›fl (yarg›lay›c› söylem) ya da yararl›/yarars›z-zararl› (karar almaya yönelik) olup olmad›¤› konusunda karar verir. Etkileyim durumunda dinleyici edilgendir, kendi tutkular›n›n etkisinde kald›¤› gibi konuflan›n da etkisinde kal›r. Konuflan ile dinleyici iletiflim içinde bulunduklar› s›rada farkl›l›klar›n› ya da belki de mesafelerini tart›fl›rlar. Farkl›l›klar›n ya da çat›flmalar›n›n kesinlikle birçok nedeni vard›r ve bunlar belki de sosyal, politik, etik, ideolojik, entelektüeldir, ama kesin olan fludur: Bir sorun, onlar› ay›ran bir sorun olmasayd› aralar›nda bir tart›flma, hatta bir çat›flma da olmazd›. Uslamlama SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE Sözbilimsel bir söylem usa yatk›nd›r. Vericinin kendisini güçlü gösterebilmesi, al›c›y› ikna edebilmesi uslamlamayla ilgilidir. Bildirideki baflar› vericinin iletiflimsel baflar›s›n› getirir. Konuflan güçlü kan›tlar›yla dinleyiciyi ikna eder ya da seslendi¤i kiflileri heyecanland›ran güzel biçemi, dinleyicinin be¤enisini kazan›r. Akla uygun SIRA S‹ZDE söylem ve tutkular› etkileyen söylem aras›ndaki fark› do¤uran, heyecan yaratan ve ifli, mant›¤› unutturma noktas›na kadar götüren uslamlamad›r. D Ü fi Ü Nkullan›lan EL‹M Uslamlama, dilsel özelliklerle ya da kan›tlama yöntemleriyle çekici gelebilir, heyecanland›rabilir, e¤itebilir, ama ayn› zamanda kan›tlarla ikna edebilir. Kan›tlay›c› mant›kta S O R U ya da sözbilimsel betilerin görüldü¤ü yer uslamlamad›r. Uslamlama yukar›da sözü edilen yarg›lay›c› söylemde, tart›flma söyleminde ya da övgü-yergi söyleminde her zaman vard›r. D‹KKAT Özsunumda ben ad›l›, etkileyimde sen ad›l› bask›n olarak kullan›l›r. Uslamlama ise sözbilim betilerinin s›kça kullan›ld›¤› güzel anlat›m özellikleri bar›nd›ran bildiriS‹ZDE yi gösterir. SIRA Bir baflka aç›dan özsunum, etkileyim ve uslamlama insan›n çok uzun süredir sordu¤u üç soruyu da an›msat›r. Özsunum konuflan›, yani her zaman merak edilen ben’i, uslamlama ise içinde yaflan›lan dünyay› ve dili, son olarak etkileyim AMAÇLARIMIZ ise öteki’ni ilgilendirir. ‹leti ve iletideki göstergeler dünyay› alg›lamam›z› sa¤lar. N N GÜNAY, V. Do¤an; Ümral (2005). “Bilimsel Söylem ve Kan›tlama” Buca E¤itim FaK ‹ T KIRMAN, A P kültesi Dergisi içinde, Özel say›, Y›l: 2005, say›: 17, [327-333] Metindeki Kan›tlama Türleri T E L E VFarkl› ‹ZYON Konuflan kiflinin, sözbilim d›fl› ve sözbilim içi olmak üzere iki tür kan›t› vard›r. Günümüzde bunlar d›flar›dan gelen kan›t ve içeriden gelen kan›t olarak tan›mlan›r. D›flar›dan gelen kan›t, baflka tan›klar›n dinlenmesi, yap›lan sözleflmeler gibi ‹NTERNET özellikleri belirtir. ‹çeriden gelen tan›t ise konuflucunun bir durumu zenginlefltirmesi, bu ba¤lamda farkl› söz sanatlar›n› kullanmas›n›, dille ilgili yap›lan her fleyi belirtir. MAKALE Kan›tlama, aç›kl›k ile bilgisizlik aras›ndaki ya da gerekli ile nedensiz aras›ndaki araflt›rma yöntemini oluflturur. Bir söylemin düflüncesini gelifltirmede destek ve- 37 2. Ünite - Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri ren, bir öneri ya da tez gelifltiren söylemin ö¤eleridir. Kan›t, dilbilimin oldu¤u kadar mant›¤›n da araflt›rma konusu olmufltur. Kan›tlama ile sözbilim kimi zaman birbiriyle kar›flt›r›l›r. Sözbilim kan›tlamay› da içeren bir sanat ve tekniktir. Her kan›tlay›c› söylem sözbilimsel olsa da, her sözbilimsel söylem kan›tlay›c› olmak zorunda de¤ildir. Dolay›s›yla kan›tlama ile sözbilim ayn› fley de¤ildir. Sözbilim etkilemeyi ve tutku uyand›rmay› amaçlar, kan›tlama ise nedenlerle ikna etmeye çal›fl›r. Söylemin akla uygun olmas› için kan›t kullan›l›r. Kan›tlama, mant›k yard›m› ile al›c›y› ikna etmeye yarayan düflünce dizgesidir. Uslamlama, hem akl› hem de eylemi belirtir. Bir fleyi ak›l yoluyla tartmak hem düflünmeyi hem de baz› davran›fllarda bulunmay› gerektirir. Sözbilim etkili söz söyleme sanat›d›r, övme ya da dil arac›l›¤›yla bafltan ç›karma tekni¤ini kullanma sanat›d›r. Kan›tlama ise bir ak›l yürütme biçiminin düzenlenifli ve geliflimidir. Sözbilim ile kan›tlama aras›ndaki en büyük fark fludur: Sözbilim yan›ta, dolay›s›yla soruya yaklafl›r; kan›tlama ise sorudan yola ç›kar. Sözbilim, soruya yan›t arac›l›¤›yla yaklafl›r, soruyu ortadan kalkm›fl, dolay›s›yla çözümlenmifl kabul eder. Buna karfl›l›k kan›tlama, sorunun kendisinden yola ç›kar, bireyler aras›ndaki çat›flman›n çözümüne ulaflmak için farkl›l›¤›n çözümüne ulafl›r. Kan›tlamada biçim ve biçem fazla önemli olmayabilir, ama sözbilimde bunlar önemlidir. Tüm kan›tlama biçimlerini kaynak aç›s›ndan iki gruba ay›rmak olas›d›r. Birincisi mant›k alan›ndan do¤anlar, di¤eri ise bir yarg› ileri süren kan›tlar. Bu iki gruptaki kan›tlar›n tümü dört bafll›k alt›nda ele al›nabilir: yar› mant›ksal kan›tlar, görgül kan›tlar, zorlay›c› ya da kötü inanc›n kan›tlar› ve son olarak da etkileyim üzerine kurulan kan›tlar. SIRA S‹ZDE Yar› mant›ksal kan›tlar: Sözbilim temelde yaln›zca yar› mant›ksal kan›tlara dayan›r. Baz›lar› kan›tlar› ikiye ay›r›r: yar› mant›ksal kan›tlar ve biçimsel mant›k D Ü fi Ü N E L ‹ M alan›na dayal› kan›tlar. ‹kincisi için matematikteki kan›tlamalar örnek verilebilir. Jean-Jacques Robrieux kan›tlar› üçe ay›r›r: S O R Uiliflkisi sa¤lar. Tan›mlar: Bir kavrama anlam vermek için denklik ya da eflde¤erlik Karfl›laflt›rma: Ortak özellikleri olan birden çok kavram aras›nda yak›nlaflt›rarak ya da ay›rarak bir nesne ya da kavram› aç›klar ya da betimleme yapar. D‹KKAT Ba¤daflmazl›k: Ayn› sistem içinde bir arada bulunmayacak iki kesinlemeyi belirtir. Di¤erini mant›ksal olarak yads›maz, ama ikisi ayn› sistem içinde bir arada buSIRA S‹ZDE lunmaz. Bu üç türün d›fl›nda yar› mant›ksal kan›tlamaya bir örnek de ikili yineleme (fr. tautophonie) örnek verilir. Saçma bir ak›l yürütme biçimiyleAMAÇLARIMIZ bir durum kan›tlanmaya çal›fl›l›r. N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ ‹ T A Paris: P (ROBRIEUX, Jean-Jacques (2001) Rhétorique et Argumentation, 2.Kbask›, NathanUniversité) K ‹ T A P T E L E V ‹ Z Y O N tersine, Görgül kan›tlar: Deneyim üzerine kurulur. Mant›ksal kan›tlaman›n gerçekli¤in bir gözlemi olmaks›z›n bu kan›tlar var olamazlar. Görgül kan›tlar üç gruba ayr›l›rlar: nedensellik ve ard›fl›kl›k üzerine kurulmufl kan›tlar (örne¤in betimleme böyle bir kan›tt›r). Yüzlefltirme üzerine kurulmufl gör‹NTERNET gül kan›tlar (yetisizlenme (fr. disqualification) ya da yetkeci kan›t (fr. argument d’autorité) örnekleri verilebilir). Son olarak da tümevar›msal kan›t vard›r. Bezeme (fr. illustration) ya da örnekseme bu gruba örnek verilebilir. M A K A L E TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 38 Elefltiri Kuramlar› Zorlay›c› ya da kötü inanc›n kan›tlar›: Bu tip kan›tlamalarda bir yönlendirme ifllevi söz konusudur. Çok de¤iflik türleri vard›r: sa¤duyu, uyarc›l›k, kurnazl›k ya da fliddet üzerine kurulu olanlar. Sofizm, mant›kötesicilik, sav› kan›tsama, karfl›tlam bu gruptaki baz› betilerdir. Ne olursa olsun, kazanma amac›yla her türlü hileye ya da kurnazl›¤a baflvurulur. Etkileyim üzerine kurulan kan›tlar: Etkileyim üzerine kurulmufl kan›tlama biçimlerinden baz›lar› heyecan uyand›rma ya da ac›ma yaratmak amac›yla oluflturulmufltur. SIRA Yarg›lay›c› söylem bu konuya iyi bir örnektir. Bir avukat›n jüriyi heyeS‹ZDE canland›racak biçimde bir savunma yapmas› etkileyim üzerine kurulan bir kan›t durumunu belirtir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Düflünme Düzeninin Bilimi Sözbilim, temel S O R ve U tüm insanl›k bilimlerini kapsayan bir bilim dal› olarak görülmüfltür. Sözbilimin verileri ve baz› önemli yaklafl›mlar› birçok bilim dal› taraf›ndan kendi araflt›rmalar›nda kullan›lmaktad›r. Zaman içindeki çal›flmalara ba¤l› olarak KKAT sözbilim, birD ‹ konuflman›n nas›l gerçekleflece¤i, hangi etkileme yönteminin ya da araçlar›n›n kullan›lmas› gerekti¤i ve baflar›l› bir konuflmac›n›n nas›l davranmas› geSIRA S‹ZDEbir kurallar sistemi gelifltirmifltir. rekti¤ini belirleyen Sözbilim ikna edici bir kan›tlama kuram› olarak bilinir. Sözbilimsel sistem, al›c›y› ikna etmek (fr. persuader) ve inand›rmak (fr. convaincre) amac›yla söyleAMAÇLARIMIZ mi yap›land›rma tekniklerinin tümü demektir. Sözbilim belli yöntem ve stratejilere dayal› bir ikna sanat› olarak de¤erlendirilir. Sözbilimsel metinlerde bir sav vard›r. Her savda bir inand›rma durumu olacakt›r. ‹nand›rma ve ikna etme gereksinimi, K ‹ T A P bireysel oldu¤u kadar toplumsal bir önem de tafl›r. Belli bir al›c›ya yönelik söylemde ikna etme durumu söz konusudur, genel olarak insanl›¤a yönelik bir söylemde ise inand›rma durumu vard›r. Sözün k›sas›, e¤er insan kendi kaderini oluflturan bir TELEV‹ZYON varl›k ise çevresindekileri ikna etmek zorundad›r ve bu nedenle kan›tlamaya ihtiyac› vard›r. ‹kna ederek kendi varl›¤›n› kan›tlam›fl olur. S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON Sözbilimin ‹bölümleri N T E R N E T için Wikipedia’n›n rhétorique bafll›¤›nma bak›labilir. http://fr.wikipedia.org/wiki/Rh%C3%A9torique#cite_ref-133 ‹NTERNET M A K AS‹ZDE LE SIRA D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 6 Sözbilimin en M Aönemli K AS‹ZDE L E iki eylemi nedir? Aç›klay›n›z. SIRA Sözbilim bir bak›ma akla ait konuflmalar›n dilbilgisidir. Ak›lsal konuflman›n Ü fi Ü N E L ‹ M özelli¤i deDkiflinin yapt›¤›n› denetleyip, bunu iletiflim kurdu¤u tarafa kan›tlar›yla aç›klamas› ve böylece ortak bir toplumsal eylem konusunda uzlafl› sa¤lamas›d›r. Bu türden ikna giriflimlerine iknac› iletiflim denir. S O Retme U Kan›tlama bir düflünme düzeni bilimidir. Kan›tlaman›n amac› bilinenden yola ç›karak bilinmeyen konusunda bir düflünce gelifltirmek ve ak›l yürütmektir. BiçimD‹KKAT sel mant›kta bu duruma ç›kar›m denir. O halde kan›tlama da bir tür ç›kar›m iflidir. Burada anahtar sözcük düflünme düzenidir. S‹ZDE ve farkl›l›¤›n bir mant›¤› olarak da tan›mlanabilir, çünkü sözSözbilimSIRA kimli¤in bilim insanlar› ikna eden nedenleri arar. Di¤er yandan sözbilimin tüm insanl›k sorunlar›na tek ve bütüncül bir çözüm bulma gibi bir amac› da yoktur. Sözbilim ak›l AMAÇLARIMIZ yürütmeyle ilgilidir. Düflünme düzeni ikiye ayr›l›r: tümdengelim ve tümevar›m. Kan›tlaman›n amac› verici ile al›c› halk aras›ndaki mesafeyi azaltmakt›r. Bir bak›ma düflüncenin halka K ‹ T A P uygun hale getirilmesidir. N N TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 39 2. Ünite - Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri Tümdengelim ve Tas›m Tümdengelim, genelden tikele do¤ru giden bir ak›l yürütme biçimidir. Tas›m (fr. syllogisme) ise bu ak›l yürütme biçimini inceler. V D V. Her Anamurlu muzun ne oldu¤unu G bilir. D. Zeynel Anamurludur. G. Zeynel de muzun ne oldu¤unu bilir. Tas›m, kan›tlamalarda s›kl›kla baflvurulan bir ak›l yürütme biçimidir. Anlat›mlarda, kan›tlara dayanarak sonuçlar ç›karma tümdengelimsel ak›l yürütme iflini belirtir. Herkesin bildi¤i “Tüm insanlar ölümlüdür”. (Büyük önerme) “Sokrates insand›r”. (Küçük önerme) “Sokrates de ölümlüdür.” (Ç›kar›m) üçlü yap›s› bir tas›md›r. ‹lk iki önerme üçüncü önermenin öncülleridir. Birincisine büyük önerme denir, genel bir kural›, durumu ya da ilkeyi belirtir (Her insan ölümlüdür). ‹kincisine küçük önerme denir, çünkü genel önermeden yola ç›karak tikel bir durumu belirtir (Sokrat da insand›r). Sonuncu önerme ise bir ç›kar›m ve sonuçtur (Sokrat da ölümlüdür). Olas› öncüller üzerine kurulur ve yaln›zca gerçe¤e benzer bir sonuca ulafl›r. Tas›m iki biçimde olabilmektedir: evrensel - tikel karfl›tl›¤› üzerine ya da olumlu- olumsuz karfl›tl›¤› üzerine. Tümevar›m ve Genellefltirme Tümevar›mda, tikelden yola ç›karak genele ulafl›lmaya çal›fl›l›r. Genellikle bilimsel yaklafl›mda bu yol izlenir. Sözbilimde iki tür tümevar›m vard›r. Tam tümevar›m: Bütünlükten yola ç›karak baz› ç›kar›mlara izin verir. Geniflletilmifl tümevar›m: Bir tikel durum söz konusudur; bunlar de¤iflik yerlerde toplan›r ve bunlardan bir genel duruma ulafl›l›r. Anket yaparak bir grupla ilgili bilgilere eriflilir. Sonra o grup ya da toplumla ilgili baz› genellemelere gidilebilir. Aristotales’e göre kan›tlaman›n iki temel yöntemi tümevar›m ve örnektir. Bu ba¤lamda az çok olas› genel bir kurala do¤ru gitmek ya da ondan yararlanarak benzer bir durumu dikkate almak söz konusudur. Ama bilimsel olarak her iki giriflim de birbirine ba¤l›d›r. Örtük tas›m tümdengelimle ve örnek ise tümevar›mla iliflkilidir. fiekil 2.3 40 Elefltiri Kuramlar› Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Sözbilimin en eski dönemden bu yana temel amac› nedir? Sözbilim Antik Yunandan bu yana bilinen yedi sanattan biridir. Bafllang›çta güzel konuflma ve ikna etme sanat› olarak görülmüfltür. XX. yüzy›lda ise dilbilimdeki geliflmelere ba¤l› olarak metindeki ikna edici bölümlerin ve sözbilimsel betilerin kullan›mlar›, kullan›m yerleri ve durumlar› da incelenmeye bafllanm›flt›r. Aristotales, Platon, Quintilien gibi birçok düflünürün bu sanat›n oluflmas›nda ve geliflmesinde önemli katk›lar› olmufltur. Bugün sözbilim, üretilen söylem üzerine düflünmeye yöneltir. Vericinin üretti¤i bildirinin genel kurallar›n› ve ikna etme süreçlerini ortaya koymaya çal›fl›r. Bu da üretilen bildirinin oluflum süreçlerini belirleme demektir. Verici ve al›c›n›n ifllevleri üzerine düflündürtür. Bugünkü sözbilimde Antik Yunandan bu yana gelen özsunum (ethos) - etkileyim (pathos) - uslamlama (logos) ile ikna yöntemi yeniden gündeme gelmifl ve her türlü söylemde bu üçlü yap› aç›s›ndan de¤erlendirilmeye çal›fl›lmaktad›r. Sözbilimin kaç bölümü vard›r ve bu bölümler ne ifle yarar? Her türlü konuflman›n befl aflamada olufltu¤unu bilmek gerekiyor. Çok eskilerden bu yana bilinen bu aflamalar günümüzde de ifle yaramaktad›r. Geleneksel sözbilimin belirtti¤i befl aflama: bulufl, düzenleyifl, anlatma biçimi, bellek ve harekettir. Burada belirtilen befl aflaman›n ilk üçü günümüz söylemlerinin oluflumu için de önemlidir. Ancak belle¤in günümüz söylemlerinde çok fazla bir ifllevinin kalmad›¤›n› söyleyebiliriz. Konuflan kifli iyi bir konu seçmeli, bu konunun aktar›lmas›nda gerekli ikna yolu, metin türü, kan›tlama biçimi vb de ayr›nt›l› olarak belirtilmelidir. Tüm bunlar›n önceden belirlendi¤i her türlü söylem (yaz›nsal bir anlat›, politik bir söylem, felsefi konuflma, e¤itimle ilgili metin, reklam bildirisi vb) al›c› üzerinde daha fazla etki yaratacakt›r. Bu befl aflama metin haz›rlayan kifliye yard›mc› olaca¤› aç›kt›r. Ayn› özellikler metin çözümlemede de önemli ifllevler gerçeklefltirir. Bir yaz›nsal metni inceleyen araflt›rmac›, metin tipini, söz- celeme öznesini, al›c›s›n›, metnin üretimiyle ilgili farkl› bilgileri, kurmaca yap›n›n kurgulanma biçimi, varsa ikna yöntemlerini ortaya koydu¤u zaman inceledi¤i metinle ilgili çok önemli bilgilere ulaflm›fl olacakt›r. N A M A Ç 3 Sözbilimde kaç tür söylem vard›r ve nerelerde kullan›l›r? Sözbilime göre üç tür söylem vard›r. Yarg›lay›c›/savunmac› söylemi, tart›flma söylemi ve övgüyergi söylemi. Sözbilimin güzel konuflma sanat› olarak düflünülmesi nedeniyle övgü-yergi söylemi her zaman ön plana ç›kmaktad›r. Özellikle birisini övmek, al›c›n›n her zaman hofluna giden bir durumdur. Ama günümüzde her üç söylem türü de farkl› ortamlarda kullan›lmaktad›r. Övgü ya da yergiye dayal› söylemler gündelik konuflmalarda s›kl›kla kullan›lmaktad›r. Eski dönemlerde devlet adamlar›n›, yöneticileri övmek için say›s›z fliir yaz›ld›¤›n› düflündü¤ümüzde ne kadar ifllevsel bir söylem türü oldu¤u görülebilir. Türk halk edebiyat›nda güzelleme ya da tafllama ile divan edebiyat›ndaki methiye fliirleri bu söylem grubu için örnek gösterilebilir. Yarg›lay›c› söylem hâkimlerin, yarg› erkinin kulland›¤› söylem türleridir. Daha önce olmufl bir olay› de¤erlendirmede kullan›ld›¤› için zaman olarak genellikle geçmifl zaman kullan›l›r. Karar almaya yönelik söylemlerde bir sonuca varma, gerekti¤inde bir genellemeye gitme durumu vard›r. Politikac›lar›n, toplum önderlerinin, devlet adamlar›n›n söylemlerinde bu tür durumlar görülür. Al›c›n›n sunulan durumdan bir savunca, yarg› ç›karabilmesi ya da bir görüfl oluflturabilmesi için somut ve özel bir durum olarak sunulur. 2. Ünite - Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri N A M A Ç 4 Sözbilimde kullan›lan betiler ne ifle yarar ve bu betileri nas›l s›n›fland›rabiliriz? Sözbilim güzel söz söyleme, al›c›y› ikna etme ve inand›rma sanat›d›r. Bu da dilin daha özenli kullan›m›yla ilgili bir durumdur. Bir bak›ma düzanlam›n ötesinde yananlam temelinde bir dil kullan›m› vard›r. Kullan›lan dil, al›c›n›n konuya odaklanmas›na yard›mc› olmal›, gerekti¤i durumda onu ikna etmeli, yönlendirmelidir. Bu sanatsal kullan›m da dilde yap›lan farkl› türden dilsel sanatlar yoluyla olmaktad›r. Söylemdeki düflünce, kan› ve duygular›n yayg›n ve yal›n anlat›m›ndan uzaklaflan, az ya da çok de¤erli bir bulufl olan az ya da çok çarp›c› biçime, dilsel anlat›ma, dil kullan›m›na beti denir. Betiler dilin s›radan kullan›m›n›n yan›nda gelifltirilen savl› kullan›m› belirtir ya da bir sözcü¤ün bilinen ve var olan anlam›n›n yan›nda yeni bir anlam kat›lmas›n› gösterir. Betiler genel olarak anlam betileri, sözcük betileri, düflünce betileri ve kuruluflla ilgili betiler olmak üzere dört gruba ayr›l›rlar. Bu gruplar›n alt›nda da çok say›da beti vard›r. Baz›lar› sese dayal›, baz›lar› düflünce ile ilgili, baz›lar› da anlamla ya da tümcenin sözdizimiyle ilgili olabilir. Tüm bu betiler ikna etmek, daha güzel konuflmak, etkili konuflmak için baflvurulan anlam biçimleri olarak ifllev görür. N A M A Ç 5 41 Kan›tlama nedir, nas›l yap›l›r? Kan›tlama, konuflan özne taraf›ndan al›c›n›n bilmedi¤i ya da bildi¤i ama al›c› gibi düflünmedi¤i bir konuda verici gibi düflünmesi için konuflan öznenin dil yoluyla yapt›¤› ikna etme biçimini belirtir. Kan›tlama her tür metin için geçerlidir. Yaz›nsal metinler için oldu¤u gibi, politik metinler, bilimsel anlat›mlar, reklam metinleri için de çok önemli bir yere sahiptir. Günümüzdeki sözbilimsel çal›flmalarla bir söylemdeki, bir yaz›nsal metindeki ikna edici yan›, kan›tlay›c› k›s›mlar›, kullan›lan söz sanatlar›n›n metne katt›klar› gibi durumlar ortaya konulmaya çal›fl›l›r. Bu iki amac›yla da sözbilim yaz›nsal incelemeler ve uygulamalar için en önemli özellik durumundad›r. 42 Elefltiri Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi ortaça¤da okutulan yedi bilimden biri de¤ildir? a. Dilbilgisi b. Astroloji c. Sözbilim (retorik) d. Astronomi e. Eytiflim (diyalektik) 2. Sözbilim, dilbilim, anlat›bilim, yorumbilim, yaz›nsal göstergebilim gibi metin inceleme yöntemlerinden hangi aç›dan farkl›l›k gösterir? a. Sözceleme kuram›n› çal›flman›n merkezine almas› b. Yazar-anlatan-anlat›lan-okur ayr›m›n› metin çözümlemede öne ç›karmas› c. Kan›tlama ve sözbilim betileri ve ikna etme durumunun çal›flman›n temelini oluflturmas› d. Yaln›zca dinsel metinleri incelemesi e. Metin içindeki kurmaca dünyay› yeniden oluflturmak istemesi 3. Sözbilimin bölümlerinden biri olan düzenleyiflte temel olarak nelere dikkat edilmelidir? a. Sunulacak bildirinin yap›s›n›, tutarl›l›¤›n› inceler. Söylemin girifli, anlat›lma k›sm›, gerekli uzunlu¤u ve tutarl› bir sonucunun olmas› bu aflamayla ilgilidir. b. Söylemin izle¤i ile ilgili her türlü ikna yolunun araflt›r›ld›¤› aflamay› belirtir. Söylem türü, kan›tlama biçimi de bu aflamada seçilir. c. Al›c› üzerinde güven sa¤lamak için konuflan›n almak zorunda oldu¤u, göz önünde bulundurdu¤u tüm özellikleri belirtir. Etkileyim ve uslamlama ile birlikte bir söylemin kan›tlama biçimine dikkat edilmelidir. d. Söylemin anlatma biçimini belirtir. Kullan›lacak biçemleri, kan›tlama yollar›n› seçmek bu aflamada olmaktad›r. e. Söylemin kaydedilmesi, önceden kullan›lm›fl söz sanatlar›n› ve kan›tlama biçimlerini görmek amac›yla saklanmas›d›r. 4. “Yarg›ç: siz komflunuza kötülük ettiniz. Onlar›n hayvanlar›n› öldürdünüz. Bunun için suçlusunuz ve iki y›l hapse çarpt›r›yorum” hangi söylem grubu içinde yer al›r? Niçin? a. Karar almaya yönelik söylem. Kullan›lan zaman flimdiki zaman ve konuflan bir fleye karar almaya çal›fl›yor. b. Tart›flmac› söylem. Konuflan kifli bir münazarada bir konuyu tart›fl›yor. Kullan›lan zaman geçmifl zaman c. Övgü söylemi. Komflunun ne kadar iyiliksever oldu¤unu gösteriyor. Kullan›lan zaman gelecek zaman. d. Yergi söylemi. Komflusu ile iyi geçinemeyen kifliyi yeriyor. e. Yarg›lay›c› söylem. Kullan›lan zaman geçmifl zaman. Daha önce olmufl bir durum ile ilgili yarg›ç, komfluya zarar veren kifliyi yarg›l›yor. 5. Ses oyunlar›yla yap›lan sanatlar afla¤›daki gruplar›n hangisinde yer al›r? a. Düflünce betileri b. Anlam betileri c. Söyleyim betileri d. Sözcük betileri e. Kuruluflla ilgili betiler 6. ‹nand›rmak ile ikna etmek aras›ndaki fark› afla¤›dakilerden hangisi aç›klar? a. ‹nand›rmak, birisini bir fleye inand›rmaya çal›flmak, zorlamak. ‹kna etme bir bak›ma imgeleme dayan›r ve öznel bir de¤erlendirmeyi belirtir. b. ‹nand›rmak birisini bir fleyi anlamaya teflvik etmek. ‹nand›rmada anlamaya dayal› bir kabullenme vard›r. ‹nand›rmada ise, akla dayan›r ve nesnel bir de¤erlendirmeyi gösterir. c. ‹kna etmek, birisini bir fleye inand›rmaya götürmek, zorlamak. ‹kna etmede, inanca ba¤l› ve dogmatik bir durum söz konusudur. ‹kna etme bir bak›ma imgeleme dayan›r ve öznel bir de¤erlendirmeyi belirtir. ‹nand›rma, akla dayan›r ve nesnel bir de¤erlendirmeyi gösterir. d. ‹kna etme, inanca ba¤l› de¤ildir ve dogmatik bir durum olamaz. ‹nand›rma anlamaya dayal›d›r ama akla uygun bir fley sunulmak zorunda de¤ildir. e. ‹nand›rma ve ikna etme dogmatiktirler. Her ikisi de akla nesnel bir de¤erlendirmeye dayan›r. 2. Ünite - Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri 43 Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Henüz bekâr olan Sözbilim (Retorik, Belagat) tanr›s› Merkür, Virtus ile Apollo’nun ö¤ütlerine uyarak, a¤›r bafll›, okumufl bir k›z diye tan›nan Betikbilim (Filoloji) ile evlenmeye karar verdi¤inden, Tanr›lar, Betikbilim’e ölümsüzlük ba¤›fllarlar. Dört temel erdemin selamlamaya geldi¤i genç k›z›, Olympos’ta, evlenmelerin koruyucusu Juno karfl›lar. Kendisine, hem oran›n törenlerini, hem de orada oturanlar› tan›t›r. Olympos, yap›tta, Tanr›lardan baflka ünlü ozanlar›n, filozoflar›n, bilginlerin öldükten sonra oturduklar› yer alarak gösterilmifltir. Merkür, niflanl›s›na; dü¤ün hediyesi diye yedi özgür bilimi verir. Bu genel çerçeve içinde, kad›n k›l›¤›nda canland›r›lan bilimleri, öz ayr›nt›lar›yla, betimlemeye çal›flan yazar, her birine bir bölüm ay›rm›flt›r. Martianus Capella, her bilim kolunun konular›n›, ilkelerini örnek vererek aç›klamakla yetinmemifl, bunlar› kümelere ay›r›p, iki dereceli bir ö¤retim düzeni kurmufl ya da zaman›nda kurulmakta olan bir düzeni savunmufltur. Bu tarihten sonra okullarda uygulanan sisteme göre ilkö¤retimde üç ders okutulurdu: Dilbilgisi (gramer), sözbilim (retorik) ve eytiflim (diyalektik). Bu ilk kümeye üçlü kol (lat. trivium) deniyor. Daha sonra dört farkl› ders ö¤retilirmifl: Aritmetik, geometri, uzaybilim (astronomi) ve müzik. Bu ikinci kümeye dörtlü kol (lat. quadrivium) denilirdi. Okullarda okutulan bu üçlü küme dersleri her zaman gündemde kalm›fllar ve de¤iflik dönemde di¤erlerinin önüne geçmifllerdir. V-VIII. yüzy›llar aras›nda sözbilim, VIII-X. yüzy›llar aras›nda dilbilgisi, X-XV. yüzy›llar aras›nda eytiflim bafla geçmifltir. Son dönemde eytiflim ve onun etki alan› içine fazlaca giren dilbilgisini de yan›na alarak, sözbilimin gücünü zay›flatm›flt›r. Gramer-literatura: Bat› dillerindeki gramer, Yunanca gramma’dan (harf) gelir. Latince litteratura (yaz›) sözcü¤ü de Yunanca littera’dan (harf) gelir. Gramer ya da literatura’n›n kökeninde yaz› bilimi bulunmaktad›r. 1. b Kaynak: BAYRAV, Süheyla (1998) Filolojinin Oluflumu, ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar›, ss.: 21, 22, 23. 2. c 3. a 4. e 5. d 6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “sözbilimin tarihçe” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “sözbilimin tarihçe” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “sözbilimin bölümleri” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “söylem türleri” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “sözbilimsel betiler” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “kan›tlama” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. 44 Elefltiri Kuramlar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Ortaça¤da okutulan yedi temel bilim vard›r. ‹lkö¤retimde üç ders okutulurdu: Dilbilgisi (gramer), sözbilim (retorik) ve eytiflim (diyalektik). Bu ilk kümeye üçlü kol (trivium) deniyor. Daha sonra dört farkl› ders ö¤retilirmifl: Aritmetik, geometri, astronomi ve müzik. Bu ikinci kümeye dörtlü kol (quadrivium) denirdi. Bu listede astroloji yoktur. Astroloji, y›ld›zlar ile kiflilerin yaflamlar› aras›nda bir iliflki kurmaya çal›flan bir bilgidir. Falc›l›kt›r. Astroloji sözcü¤ü astronomi sözcü¤ünden do¤mufltur. Bu aç›dan iki sözcük aras›nda bir örnekseme iliflkisi vard›r. S›ra Sizde 2 Bütün bölüm s›ras›nda en çok yinelenen fley ikna etme, sözbilim betileri ve kan›tlamad›r. Bu üç konu sözbilimin temelini oluflturuyor. Di¤er bilgiler de farkl› bilimlerin konusunu oluflturmaktad›r. Örne¤in sözceleme kuram› sözceleme dilbilimi, edimbilim ve söylem çözümlemesi için önemlidir. Yazar ile anlat›c› ayr›m› anlat›bilim ve yaz›nsal göstergebilim için önemlidir. Dinsel metinler üzerine yo¤unlaflan yorumbilimdir. Ama günümüzde yorumbilim de alan›n› geniflletme çabas› içindedir. Metin içindeki kurmaca dünyay› inceleme izlekçilik, metin çözümleme ve metin aç›klama için gerekli bir durumdur. Sözbilim bunlar›n hepsiyle de az ya da çok ilgilenir, ancak burada temel olan kan›tlama, ikna etme, sözbilim betileri ve inand›rma durumlar›d›r. S›ra Sizde 3 Geleneksel sözbilimde üç tür söylem vard›r. Övgü-yergi söylemi, yarg›lay›c› söylem ve karar almaya yönelik söylem. Son söylem için tart›flmac› söylem diyenler de vard›r. Sözbilimde eski dönemlerde en önemli söylem türü övgü ya da yergi söylemi idi. Hatipler devlet büyü¤ünü, önemli bir kifliyi överler ve bunun karfl›l›¤›nda ödüllerini al›rlard›r. Bazen de elefltirilirlerdi. Yarg›lay›c› söylem mahkemelerde kullan›lan bir söylemdir. Burada da yarg›c›n söylemi bir yarg›lay›c› söylem özelli?indedir. Burada “do¤ru” ya da “do¤ru de¤il” türü bir de¤erlendirme vard›r. Edim olarak suçlamak ya da savunmak söz konusudur. Yarg›ç ki?iyi suçlamaktad›r. S›ra Sizde 4 Sözbilimin bölümlerinden biri de düzenleyifltir. Bulufltan sonra gelen aflamad›r. Metnin düzenlenmesiyle ilgili k›s›mlar› belirtir. Örne¤in söylem girifli, anlatma, metnin yeteri kadar uzat›lmas› ve söylem sonu bu düzenleyiflte göz önünde bulundurulmas› gereken k›s›mlard›r. Söylem sonu genelde üç biçimde olabilmektedir. Birinci olarak, yarg›lay›c› söylem türünde cezaland›rma için de¤erler ve etkileyimi ça¤›ran, genelde sözbilimsel konular üzerine kurulmufl geniflletme biçimindedir. ‹kinci olarak söz yöneltimi betisi yoluyla ac›ma ya da kay›ts›zl›k duygusu uyand›ran tutku yoluylad›r. Son olarak da metinde ya da söylemde kullan›lan kan›tlaman›n k›sa bir özetiyle olur. Bunlar›n hepsi de üretilen söylemin al›c› üzerinde bir etki yaratabilmesi için yap›lmaktad›r. S›ra Sizde 5 Sese dayal› betiler sözcük betileri grubunda yer al›rlar. Bu grupta yer alan ünsüz yinelenmesi (fr. allitération), cinas (fr. antanaclase), önses düflmesi (fr. aphérèse), sonses düflmesi (fr. apocope), ünsüz yinelenmesi (fr. assonance), ündefl (fr. calembour), iç ses türemesi (fr. épenthèse), hece düflmesi (fr. haplologie), eflyaz›ml›l›k (fr. homographie), efladl›l›k (fr. homonymie), eflseslilik (fr. homophonie), çanta sözcük (fr. mot-valise), yans›ma (fr. onomatopée), ses benzeflmesi (fr. paronomase), önses türemesi (fr. prothèse), her türlü uyak (fr. rime), çiftleme (fr. syllepse), içses düflmesi (fr. syncope), ikili yinelemeli ses (fr. tautophonie) gibi betilerin tamam› ses üzerine kuruludur. S›ra Sizde 6 Sözbilimdeki en önemli iki eylemi inand›rmak ve ikna etmektir. ‹nand›rmak (fr. convaincre), birini bir fleyi anlamaya çal›flmak, teflvik etmek demektir. ‹nand›rmada anlamaya dayal› bir kabullenme vard›r. ‹nand›rma akla dayan›r ve nesnel bir de¤erlendirmeyi gösterir. ‹kna etmek (fr. persuader) ise, birisini bir fleye inand›rmaya çal›flmak, zorlamakt›r. ‹kna etmede, inanca ba¤l› ve dogmatik bir durum söz konusudur. ‹kna etme bir bak›ma imgeleme dayan›r ve öznel bir de¤erlendirmeyi belirtir. 2. Ünite - Sözbilim ve Edebiyat ‹ncelemeleri 45 Yararlan›lan Kaynaklar AKSAN, Do¤an (1993). fiiir Dili ve Türk fiiir Dili, ‹stanbul: BE-TA Bas›m Yay›m. AKSAN, Do¤an (2000). En Eski Türkçe’nin ‹zlerinde, ‹stanbul: Simurg Yay›nevi. AMOSSY, Ruth (2000). L’Argumentation dans le Discours, Paris: Nathan-Université ARISTOTALES (1983). Politika, Çev. Mete Tunçay, 2. Bask›, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. ARISTOTALES (1995). Poetika, Çeviren: ‹smail Tunal›, 6. bask›, ‹stanbul: Remzi Kitabevi ARISTOTALES (2001). Retorik, Çeviren: Mehmet H. Do¤an, 5. Bask›, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. BARTHES, Roland (1985). “L’ancienne rhétorique: aide mémoire” L’Aventure Sémiologique, Paris: Editions du Seuil. BAYRAV, Süheyla (1998). Filolojinin Oluflumu, ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar› BERTRAND, Deniz (1999). Parler Pour Convaincre. Rhétorique et Discours, Paris: Gallimard. CANU, Alain (1992). Rhétorique et Communication, Orne: Éditions d’Organisation D‹LÇ‹N, Cem (1983). Örneklerle Türk fiiir Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu yay›nlar›. GUIRAUD, Pierre (1979). La Stylistique, Paris: PUF, Collection: Que sais-je?, No: 646. GUIRAUD, Pierre (1984). Anlambilim, Çeviren: Prof. Dr. Berke Vardar, Ankara: Kuzey Yay›nlar›. GÜNAY, V. Do¤an (2002). Göstergebilim Yaz›lar›, ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar›. GÜNAY, V. Do¤an (2007). Metin Bilgisi, Geniflletilmifl 3. bask›, ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar›. GÜNAY, V. Do¤an (2004). Dil ve ‹letiflim, ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar› GÜNAY, V. Do¤an (2007). Sözcükbilime Girifl, ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar› GÜNAY, V. Do¤an; KIRMAN, Ümral (2005). “Bilimsel Söylem ve Kan›tlama” Buca E¤itim Fakültesi Dergisi içinde, Özel say›, Y›l: 2005, say›: 17, [327-333] JOUBERT, Jean-Louis (1993). fiiir Nedir?, Çeviren: Ece Korkut, Ankara: Öteki Yay›nlar› MEYER, Michel (1993). Question de Rhétorique: Langage, Raison et Séduction, Paris: Le Livre de Poche. MEYER, Michel (2005). Qu’est-ce que l’Argumentation?, Paris: Librairie Philosophique J. Vrin, Collection: Chemins philosophiques. MEYER, Michel (2009). Retorik, Çev. ‹smail Yerguz, Ankara: Dost Kitabevi Yay›nlar›. PERELMAN, Chaim; OLBRECHTS-TYTECA, Lucie (2008). Traité de l’Argumentation: La Nouvelle Rhétorique, Bruxelles: Editions de l’Université de Bruxelles. PLATON (EFLATUN) (1982). Diyaloglar I, Çev. T. Aktürel, M. Cevdet Anday, Adnan Cemgil, Tacettin Ünlü, Sabahattin Eyubo¤lu, ‹stanbul. Remzi Kitabevi. REBOUL, Oliver (2001). Introduction à la Rhétorique, Paris: PUF, collection: premier cycle. ROBRIEUX, Jean-Jacques (2001). Rhétorique et Argumentation, 2. bask›, Paris: Nathan-Université. SUHAMY, Henri (1988). Les Figures de Style, Paris: PUF, Coll. Que sais-je?, No: 1889. UZDU YILDIZ, Funda (2010) “Aç›klama ve Aç›mlama Üzerine”, Synergies-Turquie içinde, say›:3, Revue Du Gerfl›nt, Sylvains Lesmoulins-France [261-270] Wikipédia “Rhétorique » http://fr.wikipedia.org/wiki/Rh%C3%A9torique 3 ELEfiT‹R‹ KURAMLARI Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bir edebiyat yap›t›nda “izlek” kavram›n› aç›klayabilecek ve ortaya ç›karabilecek; Bir edebiyat yap›t›n›n konusu ile izleklerini birbirinden ay›rt edebilecek; ‹zlekçi elefltirinin amaç ve yöntemlerini tan›mlayabilecek; ‹zlekçi elefltirinin öncülerini tan›yabilecek ve karfl›laflt›rabilecek; Bir edebiyat yap›t›n› izlek aç›s›ndan çözümleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Edebiyat Elefltirisi • ‹zlekçi Elefltiri • Anlambirimcik • Yananlam • fiiirsel ‹mge • Esenlikli / esenliksiz duygu de¤eri ‹çindekiler Elefltiri Kuramlar› ‹zlekçi Elefltiri • • • • • • • • • • • G‹R‹fi EDEB‹YAT NED‹R? ELEfiT‹R‹ NED‹R? EDEB‹YAT ELEfiT‹R‹S‹ NED‹R? MEFHUM VE KAVRAM NED‹R? ‹ZLEK NED‹R? ‹MGE NED‹R? ‹MGELEM NED‹R? ‹ZLEKÇ‹ ELEfiT‹R‹ ‹ZLEKÇ‹ ELEfiT‹RMENLER UYGULAMALAR ‹zlekçi Elefltiri G‹R‹fi ‹zlekçi elefltiriyi daha iyi anlayabilmemiz için, öncelikle bu konuyla do¤rudan ilintili olan genel kavramlar› gözden geçirip aç›kl›k getirmemizde yarar var. EDEB‹YAT NED‹R? Edebiyat ya da yaz›n, okuyucuda estetik (güzelduyusal) bir haz yaratmay› amaçlayan, dilsel bir sanat alan› ve bu alanda yarat›lm›fl yap›tlar›n tümüdür. Sanat yap›t› ise, genel anlam› ve tan›m›yla, “bir yap› ile bir düflüncenin ayn› anda ortaya ç›kmas›, bir biçimle bir deneyimin alafl›m›d›r” (J. Rousset, Biçim ve Anlam). Edebiyat, öncelikle bir yaz›, biçem (stil, tarz) çal›flmas› olup, roman, öykü, tiyatro metni gibi yarat›c› bir anlat›daki ya da farkl› bir alan oluflturan fliirdeki gibi özgün bir biçimanlam bütünüdür. Edebiyat ayn› zamanda tüm beflerî ve sosyal bilimleri de ilgilendiren bir aland›r. Ancak hemen belirtelim: felsefe, psikoloji (ruhbilim), tarih, sosyoloji (toplumbilim), antropoloji (insan bilimi) gibi bilim dallar› için edebiyat bafll› bafl›na inceleme nesnesi olamaz; bunun yerine, edebiyat elefltirmenleri ya da çözümleyicileri, inceleme konular›na aç›kl›k getirebilmek için zaman zaman bu bilim dallar›ndan yard›m alabilirler. Edebiyat yap›tlar› bir yarat› ürünüdür, dolay›s›yla her edebiyat yap›t›, kendine özgü bir sezgisi ve imgelem gücü, dilsel biçemi, dünyay› alg›lama, kurgulama ve yaz›yla bunu yans›tabilme becerisi olan bir “yarat›c› özne” taraf›ndan oluflturulur. Bir yap›t tamamlan›p okuyucuya ulaflt›¤›nda ise, ortaya ç›kan metnin okuyucu taraf›ndan anlamland›r›lmas›, de¤erlendirilmesi süreci bafllar. Elefltirmen de her fleyden önce bir okurdur; dikkatli, özenli ve araflt›rmac› bir okur. ELEfiT‹R‹ NED‹R? Türkçede “elefltiri” ad› “elemek” fiilinden gelmektedir. “Elemek” fiili ise “el” ad›ndan türetilmifl olup, “bir bir, tek tek elden geçirmek, seçmek” anlam› tafl›r (Eyubo¤lu 2004). Bat› dillerinde ise bu anlamda kullan›lan “critique” (Fr.) sözcü¤ünün kökeni Latince criticus, Yunanca kritikos sözcüklerinden gelip, ilk anlam› “kesin olarak yarg›lamak”t›r. Elefltiri genel anlam›yla, bir varl›k, oluflum, düflünce, söylem ya da ürünün olumlu ve olumsuz yönlerini, nitelik ve eksikliklerini irdeleyip anlad›ktan sonra, tam de¤erini ortaya ç›karma, bir yarg›ya ulaflma çabas› ve yetisidir. Bu aç›dan, her elefltiri ayn› do¤ruluk, tutarl›l›k ve kesinlik düzeyinde olamayaca¤› gibi, yap›lan elefltiri, incelenen varl›k ya da nesnenin özelliklerine ba¤l› olarak farkl› bilgi ve du- Elefltiri: Elefltirmek: el-e-fltir-mek. (Benzer bir türetim: öz-l-e-fl-tir-mek.) 48 Elefltiri Kuramlar› ‹zlenimci: Kiflisel izlenime, kiflisel alg›ya dayanan. / Kesin bir do¤rulu¤u olmay›p duyumlara, izlenime dayanan. SIRA S‹ZDE Yorum: öznel Elefltiri: öznel ve / ya da nesnel (izlenimci, ruhçözümsel, tarihsel, toplumbilimD Ü fi Ü N E L ‹ M sel, izlekçi... elefltiriler) Çözümleme: bilimsel ve nesnel (dilbilimsel, yap›salc›, göstergebilimsel... çözümlemeler)S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U ‹zlenim: Bir durum D ‹ K K A Tveya olay›n duyular yolu ile insan üzerinde b›rakt›¤› etki, intiba, imaj. (http://tdkterim.gov.tr) D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M N N 1 D‹KKAT TELEV‹ZYON ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ MAKALE K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE D‹ NÜTfiEÜRNNE LE‹TM S O R U MAKALE D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE Elefltiri, bir SIRA düflünce ya da ürünün olumsuz ve eksik yönlerini ortaya ç›karmak m›d›r? S‹ZDE EDEB‹YAT ELEfiT‹R‹S‹ NED‹R? AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹edebiyat M Edebiyat elefltirisi, yap›tlar›na ve / ya da yazarlar›n, flairlerin yarat›c›l›klar›na, özgünlüklerine iliflkin belli bir yarg›da bulunmak, yorum ve aç›klama getirmek K S‹ OTyapmak veya aç›mlama amac›yla gerçeklefltirilen özgün ve özenli okuma ve inceleRAU P meler sonucu oluflur. Bu elefltiriler edebiyat tarihi içinde kimi zaman, ele al›nan metinleri edebiyat d›fl›ndan, yani tarih, toplumbilim, ruhbilim gibi farkl› bilim dallar›nD‹KKAT dan yararlan›larak T E L E V ‹ Z Y Ove N edebiyat d›fl› ölçütler kullan›larak yap›lm›flt›r. Buna “d›fl elefltiri” ad› verilir. Di¤er yandan, edebiyat elefltirisi, özellikle 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›nSIRA S‹ZDE dan itibaren, bütünüyle edebiyat s›n›rlar› içinde kalarak da gerçeklefltirilmeye bafllanm›flt›r. ‹zlekçilik, yap›salc›l›k, yaz›nbilim, yaz›nsal göstergebilim ve fliir gösterge‹NTERNET bilimi gibi yöntemlerle yap›lan bu elefltiri türü “iç elefltiri” olarak adland›r›l›r ve bu AMAÇLARIMIZ tür elefltiri, yöntemli ve öncelikli olarak dilsel bir “çözümleme”ye dayan›r. Gerçekten de bir edebiyat yap›t› ne yaln›zca, kan›tlanabilen d›fl dünya bilgileriyle aç›klanaMAKALE bilir, ne de Kyaln›zca ‹ T A P dil ve biçem bilgisiyle. Yarat›c› bir kiflinin (yazar›n, flairin) edebî kiflili¤i ve dünyas›yla oluflturdu¤u bir yap›t ne kadar çok katmanl›ysa, okuma / elefltiri / çözümleme ifllemi de o kadar karmafl›k bir süreç olabilir. K S‹ OT RA UP SIRA S‹ZDE yarl›l›klar gerektirir. Bu nedenle, elefltiride kullan›lan ölçütler kadar, elefltiren kiflinin özellikleri ve donan›m› da büyük önem tafl›r. Genel kural olarak, elefltirinin mesafeli ve nesnel (Fr. objectif) olmas› beklenirken, özellikle sanat yap›tlar› söz konusu oldu¤unda, izlenimci veya öznel (Fr. subjectif) elefltirilere s›kl›kla rastlan›r. Bütünüyle elefltiren kiflinin kimli¤i, yap›s›, bilgisi, duyarl›l›¤› ve tutumuyla oluflturulan bu tür izlenimci yarg›lar, elefltiriden çok, kiflisel bir “yorum” niteli¤i tafl›r. “Çözümleme” ise, bir bütünün parçalar›yla olan iliflkileri göz önüne al›narak yap›lan, mesafeli, nesnel ve bilimsel dayanaklar› olan bir de¤erlendirme ifllemidir. K›saca belirtmek gerekirse, bu üç ifllem birbirinden flu özellikleriyle ayr›labilir: SIRA S‹ZDE N N TELEV‹ZYON 2 Güncel bir olay, SIRAdurum S‹ZDE ya da tutumun elefltirisi ile edebiyat elefltirisi aras›nda ne gibi farklar vard›r? D‹ NÜTfi EÜ RVE NN E LE‹TMKAVRAM NED‹R? MEFHUM Mefhum (Fr. notion) Arapça kökenli bir sözcük olup, “kavram”›n karfl›l›¤› olarak kullan›l›r. Ancak, S O R Ude¤iflik kullan›m alanlar›na bak›ld›¤›nda, iki sözcük aras›nda kimi M A K A L EMefhumun ilk anlam› fludur: Bir fleyi kendili¤inden, bir anda tafarkl›l›klar görülür. n›ma, bilme: zaman mefhumu, süre mefhumu, yer mefhumu, tehlike mefhumu giD‹KKAT bi. Ayn› sözcü¤ün bir di¤er anlam› ise flöyledir: Bir fley hakk›nda edinilmifl temel, bütüncül bilgi: dil mefhumu; temizlik, hesap, hukuk, felsefe, tarih mefhumu gibi. N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 49 3. Ünite - ‹zlekçi Elefltiri Kavram (Fr. concept) ise, genel anlamda “bir nesnenin veya düflüncenin zihindeki soyut ve genel tasar›m›” (Türk Dili Kurumu -TDK-, 1983) olarak tan›mlan›r. Kavram›n felsefedeki tan›m› ise fludur: “Nesnelerin ya da olaylar›n ortak özelliklerini kapsayan ve bir ortak ad alt›nda toplayan genel tasar›m”. Örne¤in gerçeklik, uzam, zaman, neden-sonuç, özgürlük, aflk, cesaret... kavram›. Elbette, özel alanlara iliflkin olarak kullan›lan “terim”ler de kavramlara dayan›r. ‹ZLEK NED‹R? ‹zlek (tema), TDK sözlü¤ünde k›saca flöyle tan›mlanm›flt›r: “Bir edebî eserde iflleSIRA S‹ZDE nen konunun anlamca ortaya koydu¤u ana yönelim”. Bir yap›ttaki izlek(ler) ço¤u zaman yap›t›n “konu”su ile kar›flt›r›l›r; birinin yerine di¤erinin kullan›ld›¤› olur. “Konu” yap›t›n d›fl›nda da var olan kavramlar› anlat›r; oysa izlekçilere D Ü fi Ü N E L ‹ Mgöre, izlek her yap›t›n içinde yeniden yarat›lan bir anlam ulam›d›r. ‹zlek, bir (yarat›c›) öznenin dünya ile olan öznel iliflkisini anlat›r. Bu aç›dan izlekçilik, biçimcilik ak›m›n›n S O RS‹ZDE U SIRA tersine bir yöntemden hareket eder ve fenomenolojiden yararlan›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Ulam: Kategori. S O RS‹ZDE U SIRA Biçimcilik: 1915-1930 y›llar› aras›nda, Rusya’da ortaya ç›kan ve edebiyat yap›tlar›n› kendi D DÜ fi‹ KÜ NK EALT‹ M bafl›na bir dizge olarak al›p ö¤eleri aras›ndaki ba¤lant›lara göre inceleyen, bugünkü yap›salc›l›k ak›m›n›n geliflmesinde de etkileri bulunan, bir dilbilim ve elefltiri ak›m›. FormaSIRA S‹ZDE S O R U lizm. (http://tdkterim.gov.tr/bts/) D‹KKAT D Ü fi Ü N E L ‹ M Fenomenoloji: Görüngübilim / Görüngü: Duyularla alg›lanabilen herAMAÇLARIMIZ fley. D ‹ K/ K(GörüngübilimAT de) Yaln›zca düflünülen, dolayl› olarak bilinen içeriklere karfl›t olarak, do¤rudan do¤ruya görülen, yaflanm›fl olan içerikler. (http://tdkterim.gov.tr/bts/) SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D‹KKAT N N K ‹ T A P N N ‹zlekler mefhumlardan ve kavramlardan yola ç›kar. Bu nedenle, bir metindeki kavramlar› ortaya ç›karabilmek için yöntemli bir okumayla metin içinde iz sürmek AMAÇLARIMIZ L E Vkabul ‹ Z Y O N edilebilir. gerekir. ‹zleksel elefltiri bu anlamda, kavramsal elefltiri olarakT Eda ‹zlek bir yap›tta yinelenen ö¤eler, olgular ya da kavramlard›r. Yinelenen izlek, kiK ‹ T A da P oluflturulmi zaman yananlamlarla, simgelerle (sembol), örtük anlamlarla mufl olabilir. Dolay›s›yla izlekler her zaman metnin yüzeyinde bulunmaz, ço¤u za‹NTERNET man derin yap›da, örtük olarak yer al›rlar; dikkatli bir metin çözümlemesi de bu T E L Eçok V ‹ Z Yizlek O N yer al›r, nedenle gerekli, hatta zorunludur. Bir yap›tta ço¤unlukla birden yani her yap›t için bir izlekler bütününden söz etmek gerekir. Bu izlekler de kenMAKALE di aralar›nda bir ba¤›nt› içindedir. SIRA S‹ZDE Çeflitli izlekler: yaln›zl›k, dostluk, sahiplenme, yaflam mücadelesi, sevinç, pifl‹NTERNET manl›k, geçmifl, özgürlük, özlem, hasret... ‹zlekler ikili olarak da ç›kabilir karfl›m›za: yaflam / ölüm, gündüz D Ü fi Ü N E L/‹ Mgece, geçmifl / flimdi, gençlik / yafll›l›k, esaret / özgürlük, kapal›l›k / aç›kl›k, d›fl uzam / iç MAKALE uzam, kapsayan / kapsanan... Bu ikili kavramlar, alt ulamlar›yla eklemlenerek yaS O R U z›nsall›¤› ortaya ç›kar›r. D ‹ farkl›l›klar KKAT Yananlamlar dillere, kültürlere, toplumsal katmanlara ve zamana göre gösterebilir. Örne¤in “sauna” sözcü¤ünün düzanlam› “buhar banyosu”dur. Baz› ülkelerde saunaya gitmek (evinde saunas› olmak) belli bir /refah/ yananlam› tafl›rken, Finlandiya’da ve SIRA S‹ZDE kimi baflka ülkelerde ya da toplumsal katmanlarda böyle bir yananlam tafl›maz. SIRA S‹ZDE K ‹ T A P Yananlam: Düzanlam AMAÇLARIMIZ karfl›t›. Bir sözcü¤ün T E L E V belli ‹ Z Y ObirN toplulukta yayg›n olarak ça¤r›flt›rd›¤› anlam ya da anlamlar. (Fr. connotation) K ‹ T A P ‹NTERNET Örtük anlam: Belirtik olmayan anlam. Bir fley TELEV‹ZYON söylerken baflka bir fleyi kastetmek. (Fr. implicite.) N N “(...) (genellikle tüm yazarlarda) her izlek her zaman ayn›AMAÇLARIMIZ sözcükle [motif] ya da ayn› imgeyle ortaya ç›kar. Bu da yinelenen izle¤in saptan›p kullan›lmas›n› ko- SIRA S‹ZDE S O R U MAKALE SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M MAKALE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 50S O R U Elefltiri Kuramlar› S O R U Yerdefllik: D ‹ K K Aanlam T ulamlar›n›n yinelenmesi. SIRA S‹ZDE Dizge: Sistem. laylaflt›r›r”. Ancak izlekler her zaman sözcüklerle somutlaflmaz, kimi zaman örtük D‹KKAT olarak (yerdefllik), hatta bilinçalt› veya bilinçd›fl› ile iliflkili olarak da metinde yer alabilirler. Bu durumda, izlekleri ortaya ç›karmak için elefltirmenin dil kullan›mlaSIRA S‹ZDE r›na, insana ve dünyaya iliflkin bilgi ve gözlemlerinin sa¤lam temelli olmas› gerekmektedir, çünkü “izlek tüm bir “de¤erler dizgesi”ni tafl›r; böylece dünyan›n tözleri “iyicil” ve “kötücül” durumlara ayr›l›r. Ancak iyicil ve kötücül ö¤eler belli bir AMAÇLARIMIZ ba¤lam içinde düflünülmelidir. N N Töz: Temelde olan, kurucu AMAÇLARIMIZ öz. (Fr. substance) Son paragraftaki Tahsin Yücel’in Elefltiri Kuramlar› (‹stanbul: ‹fl Bankas› Yay., K ‹ T al›nt›lar› A P 2007) adl› kitab›ndan yapt›k. Bu kitab›n 82-88 sayfalar›nda, konuyla ilgili ayr›nt›l› bilgi bulabilirsiniz. K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON S O R U Dolay›s›yla, bir metindeki izlekleri ararken en çok gereksinim duyulan bilgi, genel olarak anlambilim ad› verilen bilimin bize sundu¤u bilgilerdir. Her fleyden önce, dünyadaki olgu ve kavramlar› esenlikli (iyicil) ve esenliksiz (kötücül) olarak ‹ N T E R Nay›rabilmemiz ET iki büyük ulama gerekir. Örne¤in sa¤l›k, baflar›, ›fl›k, güven... esenlikli kavramlard›r; buna karfl›l›k, hastal›k, baflar›s›zl›k, karanl›k, tehlike... esenliksiz kavramlard›r. Ancak, burada dikkat edilmesi gereken konu fludur: Bir edebî yap›tM A S‹ZDE K esenlikli ALE SIRA ta, genel olarak de¤er tafl›yan bir kavram, yazar› taraf›ndan esenliksiz, tersi durumda da esenliksiz bir de¤er tafl›yan bir kavram esenlikli olarak alg›lan›p sunulabilir. Örne¤in “su” yaflamsal bir madde oldu¤una göre esenlikli bir de¤er tafl›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M Ancak belli bir ba¤lamda, ayn› madde insan için tehlike oluflturabilir ya da birbirini seven insanlar› birbirinden ay›rabilir; bu durumda esenliksiz olarak sunulmas› do¤ald›r. S O R U D‹KKAT ‹zlek konusunda D ‹ K K daha A T ayr›nt›l› bilgiler afla¤›daki di¤er bölümlerde bulunabilir. ‹NTERNET M A KS‹ZDE ALE SIRA D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N KE¤retileme: ‹ T A P‹stiare (Osm.), métaphore (Fr.). Bir sözcü¤ün al›fl›lm›fl anlam› d›fl›nda kalan bir anlamda T kullan›lmas›. ELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE ‹MGE NED‹R? SIRA S‹ZDE Öncelikle görsel anlat›m›n birimi olan imge, sözel, yani dilsel alanda farkl› bir anlamda kullan›l›r. Edebiyatta imge en genel tan›m›yla, her türden benzerlik ya da benzeflim AMAÇLARIMIZ iliflkisine dayal› olarak gerçeklefltirilen, ancak bunu al›fl›lm›fl yollarla de¤il de, iki varl›k ya da nesneyi özgün bir biçimde bir araya getirme anlam›ndaki bir söz sanat›d›r. TDK Sözlü¤ünde imge flu flekilde tan›mlan›r: “Bir fleyi daha canl› ve daha duygulu anlatmak için onu baflka fleylerin çizgileri ve flekilleri içinK ‹ TbirA halde P de tasarlay›fl”. Özgün bir imge yaratmada anlamsal ve sözdizimsel sapmalar söz konusudur; bunu gerçeklefltirmek için en yayg›n olarak kullan›lan yol ise e¤retilemedir, Töyle E L E Vki, ‹ Z Y kimi O N zaman imge ile e¤retileme eflanlaml› olarak bile kullan›l›r. ‹mgelerin en çok kullan›ld›¤› edebiyat türü fliirdir. Pierre Reverdy fliirsel imge için flöyle der: “Birbirine yaklaflt›r›lan iki gerçeklik aras›ndaki iliflki ne kadar uzak ve yerindeyse, imge o kadar güçlü olur”. ‹NTERNET Örne¤in, afla¤›daki 1. uygulamada flair Ahmed Arif “Hasretinden Prangalar Eskittim” bafll›kl› fliirinde flu imgeleri kullanm›flt›r: “D›flar›da gürül-gürül akan bir dünya”; “Saçlar›na kan gülleri takay›m”; “Okyanusun en ›ss›z dalgas›na”. MAKALE ‹MGELEM NED‹R? ‹mgelem birçok anlamda kullan›l›r. Öncelikle soyut bir fleyi gözünün önüne getirme, zihinde canland›rma, tasar›m yetisi, gücüdür. ‹mgelem: “a. Yarat›c› olabilir, tasar›m› kendisi yarat›r, b. Yans›t›c› olabilir, zihinde önceden bulunan tasar›mlar› an›msar” (TDK). Yarat›c› imgelem, insan›n daha önce hiç görmedi¤i, hatta gerçek 51 3. Ünite - ‹zlekçi Elefltiri d›fl› varl›k ya da nesnelerden yeni bir görüntü (imge) oluflturabilme yetisidir. Edebiyat yazarlar›, özellikle de flairler, bu yeni oluflan, özgün görüntüleri sözle oluflturabilirler. Okur için, imgelerin kavranmas› kimi zaman do¤al olarak bir sorun oluflturur. Okurun, ba¤lam› dikkate alarak, yazar›n / flairin bulup yaratt›¤› ve dile getirdi¤i imgeleri, kendi imgelem gücünü de kullanarak yeniden oluflturmas› gerekir. ‹ZLEKÇ‹ ELEfiT‹R‹ ‹zlekçi elefltiri, edebiyat yap›tlar›n› do¤rudan ve yaln›zca ruhbilim ve toplumbilim gibi edebiyat›n d›fl›nda kalan bilim dallar›yla aç›klayan elefltirilere tepki olarak, yap›t› daha ziyade yap›t›n içindeki ö¤elerle aç›klamaya, yorumlamaya çal›fl›r. Bu nedenle, yaz›nbilim, izlekçilik ve arkas›ndan gelen yap›salc›l›¤a ve yaz›nsal göstergebilime dayal› elefltiriler “iç elefltiri”, “yeni elefltiri” ak›mlar› olarak adland›r›l›r. Bunun yan›nda “varoluflçu elefltiri” (Sartre), “marksist elefltiri” (Goldmann) gibi ideolojik ve felsefi elefltiri türleri de yine 20. yüzy›l›n önemli elefltiri ak›mlar›d›r ve iç elefltiri, yeni elefltiri içinde say›l›rlar. Edebî yap›tlar, yarat›c›s›n›n gerçek dünyayla ve kendi dünyas›yla iliflkisini, yaflama, çevresine ve kendisine bak›fl›n› ortaya koyar. Ancak, her yap›t, yarat›c›s›n›n yaflam öyküsünden ba¤›ms›z olarak ele al›nmal›d›r, çünkü yazarlar yazmaya bafllad›klar›nda bir anlamda kendilerini yeniden olufltururlar. “Yazar yap›t›nda kendiSIRA S‹ZDE ni inkâr eder, aflar ve dönüfltürür” (Starobinski). Yazar›n özyaflam öyküsüne az çok mesafe koymaya çal›flmas›, izlekçi elefltiriyi yap›salc›l›k kuram›na yaklaflt›r›r. Bu nedenle de, izlekçi elefltiride ço¤u zaman yazar›n ad› yerine, “yarat›c› ben”, “yaraD Ü fi Ü N E L ‹ M t›c› özne”, “yarat›c› kifli”, “yarat›c› bilinç” terimleri kullan›l›r. ‹zlekçi elefltiride özellikle zaman, uzam ve çeflitli izlenimlerin, duygular›n alg›lanmas›na ve bunlar araS O R U s›nda iliflkiler kurulmas›na özen gösterilir. ‹ K Kgerçeklik AT Yap›salc›l›k: Structuralisme (Fr.). Özellikle Fransa’da geliflen, temel Dbir olarak yap›ya dayanan, yap› üzerine kurulan bilim kuram›. Yap›, ö¤eleri birbirine ve kendisine ba¤l› olan, ama ö¤elerinin toplam›ndan daha fazla bir fley oluflturan birS‹ZDE bütündür. Ç›k›fl SIRA noktas›n› dilbilimden alan yap›salc›l›k, bu etki ile, insanbilimlerinin yöntemi olmufltur; gerçekli¤in yap›s›n› kavramada dili örnek al›r, dil örne¤i insan davran›fllar›n›n tüm alan›AMAÇLARIMIZ na, özellikle de toplumsal olaylara, belli bir yönteme uyularak, uygulan›r. Yap›salc› yöntem ele ald›¤› konuyu, bütünleflti¤i yap› içine koyarak, sonra da daha genifl kapsaml› yap›lar içine koyarak ayd›nlatmaya çal›fl›r. (...) (http://tdkterim.gov.tr/bts/) N N K ‹ T A P ‹zlekçiler, edebiyat yap›tlar›nda belli izleklerin önemli ve ayr›cal›kl› bir yeri oldu¤unu, yap›ttaki baz› yap›lar›n yarat›c› bilincin yolculu¤una iflaret etti¤ini düflüT E Lanlayabilmek EV‹ZYON nürler. ‹zlekçi elefltirmenlere göre yazar ve flairlerin yap›tlar›n› için, onlarla birlikte, ama tersi yönde, onlar gibi düflünmek, düfllemek gereklidir (Fayolle, 1978: 186). Dolay›s›yla izlekçilikte hep gizli anlam›n su yüzüne ç›kar›lmas› çabas› söz konusudur. Ancak bunu her elefltirmenin ayn› baflar›yla gerçeklefltireme‹NTERNET yece¤i aç›kt›r. “‹zlekçi elefltiri metinlere bütüncül, düzenli ve mant›ksal bir bak›fl sunar; bunu alg›lama, düflünme ve yaz›nsall›k boyutlar›nda gerçeklefltirir. (...) ‹zlekçi elefltiri anMAKALE lama, dengeleme, s›n›flama ve düzene koymaya yönelik bir çal›flmad›r” (Laurent Dubreuil, fabula.org. 19.4.2011). Alg›lama, bu elefltiri türünde önemli bir konu ve önkofluldur. Bachelard bu konuda flöyle der: “Biz mavi gökyüzüne bakt›¤›m›z› san›r›z. Birdenbire mavi gökyüzü bize bakmaya bafllar”. Dolay›s›yla, izlekçi elefltiri, özne ile nesne, dünya ile bilinç, yarat›c› ile yap›t› aras›ndaki karfl›l›kl› içerme iliflki- SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 52 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE Elefltiri Kuramlar› si üzerinde durur. Öte yandan, izlekçi elefltiri edebiyat yap›tlar›n›n s›n›rlar›n› ve eksenini belirlemeye çal›fl›r. Bu tür elefltiri, belli bir yazar›n bir yap›t›n› ya da tüm yap›tlar›n› ele alabilece¤i gibi, metinler aras› karfl›laflt›rmalardan da yararlan›r. Yarat›c› imgelem, zaman› ve uzam› sanatç›ya özgü bir duyarl›l›kla birbiriyle iliflkilendirebilir. ‹zlekçi elefltiri, bu yarat›c› bilinç ile bir nesne ya da varl›¤›n hangi yollarla ve özel koflullarla iliflkilendirildi¤ini araflt›r›r. Bu elefltiri türü, yap›tlar›n derin yap›s›nda yer alan tutarl›l›¤› ortaya ç›karmaya, bir anlamda da¤›n›k halde bulunan ya da okuyucuya öyle gelen çeflitli ö¤eleri aras›ndaki gizli (örtülü) anlam iliflkilerini belirlemeye çal›fl›r. Çünkü bir edebiyat yap›t› bütünlü¤ünü, tutarl›l›¤›n› çeflitli anlam izlerine, izleklere borçludur; edebiyat yap›t› bir iliflkiler a¤›d›r ve bu a¤da yer alan her ö¤e bütüncül anlam›n oluflmas›na katk›da bulunur. K›sacas› anlam, kavramlar ve kavramlar› tafl›yan biçimler aras›ndaki iliflkide gizlidir ve yüzeysel bir SIRA S‹ZDE okuma bunun gözden kaç›r›lmas›na neden olabilir. ‹zlekçi elefltirmen Poulet, gerçek bir elefltirel düflünceyle yap›lan okuma edimini, ayr›ca iki bilincin (yazar›n ve okuyucunun) buluflmas› olarak tan›mlar. D Ü fi Ü N E L ‹ M Richard’a göre izlek “bir yap›t›n anlam birimlerinden biridir”. Peki, izle¤i nas›l tan›yabiliriz? Bunun en kesin ve kestirme yolu, bir sözcü¤ün, bir biçimin ya da bir S O R U olmas›d›r. anlam›n yinelenmifl Biçim yinelenirse anlam yinelenirse “yerdefllik” söz konusudur. ‹zlek her ikisiyle D ‹ K K A“motif”, T de ilintilidir. Özellikle yerdefllikler birleflerek izlekleri oluflturur. N N SIRA S‹ZDE Ancak izlek, sözcük boyutunun ötesine de geçer; ayr›ca sözcüklere de fazla güvenemeyiz, çünkü bir sözcük bir yap›tta birçok kez yinelenmifl olsa da, her defas›nda farkl› anlamlarda kullan›lm›fl olabilir. Örne¤in deyimlerde ya da genel olarak AMAÇLARIMIZ tüm kal›plaflm›fl kullan›mlarda geçen sözcüklerin bambaflka anlamlar kazand›¤› bilinen bir gerçektir. Dolay›s›yla, izlekçi okumalarla yap›lacak bir elefltiride sadece bir sözcü¤ün s›kl›¤›n› saptamak bizi bir yere götürmez; bunun yan›nda, K ‹ kullan›m T A P bir sözcü¤ün kullan›ld›¤› yerleri ve bütünü (metnin tamam›n›) oluflturan baflka ö¤elerle iliflkilerinin de ortaya ç›kar›lmas› gerekir. ‹zlek saptama iflleminde as›l olan, yinelenmifl bulunmas›d›r. Ancak, her elefltirmen, bir yap›tta içgüT E L E V ‹ Z Yanlamlar›n ON düsel olarak farkl› izleklerin aray›fl›na yönelebilir; bu da izlekçi elefltirinin nesnel de¤il, öznel taraf›n› ön plana ç›kar›r. Gerçekten de her elefltirmen farkl› izleklerin peflinde koflabilir; belirledi¤i izlekleri belli bir edebiyat kuram› veya ak›m› çerçe‹NTERNET vesinde veya tek tek yazarlarda, yarat›c›larda aray›p bulmak isteyebilir. Bu izlek seçimi, izlekçi anlay›fltan esinlenen elefltirmenleri birbirinden ay›rt eder. Elefltirideki bu öznelli¤i en aza indirmek için, kavramlar kadar, yap›ttaki biçimlere de titizM Agerekir. KALE likle e¤ilmek ‹ZLEKÇ‹ ELEfiT‹RMENLER ‹zlekçi elefltirmenler ruhbilimden esinlenmifllerdir, ancak ruhbilimsel elefltirmenler ile aralar›ndaki fark fludur: ‹zlekçiler, ruhçözümcü (psikanalist) de¤il, çeflitli felsefe ak›mlar›na ba¤l› kiflilerdir. Frans›z ve Belçikal› izlekçi elefltirmenlerden en önemli say›lanlar› Gaston Bachelard, Georges Poulet ve Jean-Pierre Richard’d›r. Her üç elefltirmen de izlekçi elefltirmen, ya da bilincin elefltirmenleri olarak an›l›r. Ancak Bachelard ve Poulet psikoloji (ruhbilim), psikanaliz (ruhçözümleme) ve fenomonolojiden (görüngübilim) yararlan›rken, Richard dilsel yaklafl›ma ve yap›salc›l›¤a daha yak›nd›r. 53 3. Ünite - ‹zlekçi Elefltiri Gaston Bachelard (1884-1962) ‹zlekçi giriflimin öncüsü olarak kabul edilen Gaston Bachelard felsefe e¤itimi alm›flt›r. Bir bilim kuramc›s› olarak, özellikle bilim tarihiyle ilgilenmifltir. Bilimsel Anlay›fl›n Oluflumu gibi yap›tlar›ndan sonra psikiyatri ve imgelem gücü ile ilgilenmifltir. Dolay›s›yla, bir yandan ald›¤› ak›lc›l›k e¤itimi, di¤er yandan imgelem, düfllem üzerine çal›flmalar› bulunmaktad›r. Ancak kendisi bunda bir çeliflki görmemektedir; ona göre bilim de edebiyat da, fliir de “yarat›c›l›k” ekseninde buluflur; iki alan da hayata bir anlam katmak ister. Bilincin en iyi ortaya ç›kt›¤› alan edebiyat, özellikle de fliirdir, Bachelard’a göre. Bachelard, yap›tlar›n› Aristo’nun izinde, dört temel element -toprak, su, hava, SIRA S‹ZDE Su ve Düflatefl- üzerine yo¤unlaflt›rm›flt›r. Bu do¤rultuda Ateflin Psikanalizi (1937), ler (1940), Hava ve Hayaller (1942) ve Toprak ve ‹radenin Düfllemleri (1947) gibi yap›tlar vermifltir. Bachelard bu evrensel temel ö¤elerden hareketle belli izleklere D Ü fi Ü N E L ‹ M ulaflm›flt›r; örne¤in “duru sular”, “âfl›k sular”, “derin sular”, “a¤›r su”, “fliddet içeren su” (Su ve Düfller); “uçufl düflü”, “hayalî düflüfl”, “hava a¤ac›” (Hava ve Hayaller) S O R U gibi izlekler. (Platon) Eflatun’un ö¤rencisi olan eski Yunan filozofu ve bilim adam› D ‹ KAristo K A T (M.Ö. 384322), maddenin sahip oldu¤u dört durumdan (›slak / kuru; s›cak / so¤uk) yola ç›karak, bunlar›n birleflmesiyle oluflan dört temel ö¤eden söz eder: toprak, su, hava, atefl. SIRA S‹ZDE N N Ancak daha sonra Bachelard dört elementin çok k›s›tlay›c› bir alan oluflturdu¤unu düflünmüfltür. Ayr›ca bu elementler birbirleriyle ba¤lant›l›d›r ve birbirlerine AMAÇLARIMIZ kar›flabilir: su ve atefl, su ve gece, su ve toprak. Elefltirmen bu düflünceyle, imgelemin dura¤an de¤il, hareketli bir alan oldu¤u kan›s›na varm›flt›r. As›l olarak, Bachelard’›n izlekçi elefltirisi bundan sonra bafllam›fl ve baflka elefltirmenlere de esin K ‹ T A P kayna¤› oluflturmufltur. ‹mgenin tek bafl›na bir de¤eri yoktur; imge, de¤erini belli bir anlam a¤›ndan al›r. Kuflkusuz bir yap›t› incelemek, de¤erlendirmek, yorumlamak T E L Eöncelikle V ‹ Z Y O N bir okuma iflidir; her metin kendi izlerini, izleklerini sunar okuyucuya. Ancak Bachelard metni çözümlemez, bir metinden hareketle genellemelere var›r. Bachelard’dan sonra gelen elefltirmenler ise, yap›tlar› tek tek ele al›p, hep yap›t›n özgünlü¤ünü ‹NTERNET ortaya koyan bir elefltiriyi benimserler. Georges Poulet (1902-1991) AKALE Cenevre Okulu’ndan, Belçikal› elefltirmen Poulet de BachelardMgibi yarat›c› bilinçle yak›ndan ilgilenir ve edebiyat yap›tlar›ndaki imge a¤lar›n› ortaya ç›karmaya çal›fl›r. Her sanatç›n›n kendine özgü dünyas›n›, imgelerin nas›l do¤du¤unu hem “öznel”, hem de “nesnel” bir tutumla anlatmak ister. Poulet en çok “zaman” ve “uzam”la ilgilenmifltir. Bu amaçla Molière, Proust, Flaubert, Montaigne, René Char, Baudelaire gibi yazar ve flairlerde zamansall›k ve edebî bilinç üzerine e¤ilmifltir. ‹nsan Zaman› Üzerine ‹ncelemeler bafll›¤›yla, dört ciltlik yap›t›n› 1949-1968 y›llar› aras›nda yay›nlanm›flt›r. Ona göre, zaman kavram›nda “süre” de¤il, “an”lar önemlidir: sevinç, k›zg›nl›k, öfke, intikam arzusu gibi duygu durumlar› hep k›sac›k anlarda gerçekleflir. Geçmifl ve flimdi bu anlara s›¤ar. Zaman kavram› yarat›c› ve özgün imgelerle somutlafl›r. Poulet için zaman kadar uzam da önemli bir kavramd›r: örne¤in insanlar ve nesneler aras›ndaki mesafe, olaylar›n geçti¤i yerler... SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 54 Elefltiri Kuramlar› ‹zlekçi elefltirmen Poulet, iki önemli Frans›z flairi Baudelaire ve Rimbaud’nun özgünlüklerini ortaya koymufltur. Geçmifl ve piflmanl›k Baudelaire’de bir tak›nt› halini alm›flt›r ve onu k›s›tlar. Rimbaud ise tam tersine, her an dünyas›n› ve benli¤ini yeniden yaratma peflindedir ve özgürdür; her ân›n mutlak bir de¤eri vard›r onun için. Georges Poulet izlekçi elefltiri anlay›fl›n› Elefltirel Bilinç adl› kitab›nda ortaya koymufltur. Poulet kendi izlenimlerini yap›tlara dayatmaya çal›flan elefltirmenlere karfl› ç›kar; bunun yan› s›ra, yarat›c› özneyi bütünüyle yok sayan yap›salc›l›¤a da uzak durur. Onun benimsedi¤i elefltiri türü, uygulanmas› pek de kolay olmayan ve elefltirmenleri zorlayacak bir türdür. Öncelikle, elefltirmen hem yazarla duygudafll›k kurmal› hem de nesnel saptamalar yapabilmek için, yazarla ve yap›tla aras›na elefltirel bir mesafe koymal›d›r. Kendi deyifliyle, yap›t› daha iyi inceleyebilmek üzere mesafeli olabilmek için yap›ta iyice yaklaflmal›d›r. Elefltirmen, yap›ta duydu¤u hayranl›k ile yazar›n niyetini ve yap›t›na katmak istedi¤i anlam› nesnel olarak çözümleme aras›nda sürekli gidip gelir. Elefltirmenin görevi, yap›t›n anlam›n› yeniden oluflturmakt›r; bu da bir sentez (bireflim) gücü gerektirir. Elefltirmek için “hissetmek” ve “anlamak” gerekir. Bu nedenle, elefltirmenin edebiyat “duygu”sunun ve “bilgi”sinin derin ve sa¤lam olmas›, ayr›ca elefltirdi¤i yazar›n yap›tlar›n› dikkatle okumufl olmas› gerekmektedir. Poulet’ye göre, elefltiri için iki bilincin -yazar›n ve okurun- birbirine yaklaflmas›, birbiriyle buluflmas› flartt›r. Bu aç›dan, elefltirmen yaln›z de¤ildir, yazarla birliktedir. Nitekim Frans›z flair ve elefltirmen Baudelaire, Kötülük Çiçekleri adl›, ünlü fliir seçkisinin bafl›nda okuyucusuna flöyle seslenir: “‹kiyüzlü okur -benzerim ve kardeflim!”. Poulet’ye göre, yap›t›n anlam›na ulaflabilmek için, okuyucu öncelikle yazar›n benzeri olmal›d›r, yap›ta önyarg›lar›yla yaklaflmamal›d›r; taraf tutmamal›d›r. Bu bak›mdan, elefltiri bir cömertlik gerektirir; elefltirmen kendi al›flkanl›klar›n›, istek ve inançlar›n› bir kenara koyup, yazar›n düflüncesine odaklanmal›d›r. Poulet, yazar›n / flairin hissetti¤i heyecan›, yap›t›n oluflmas›n› sa¤layan deneyimi yakalamak ister, ama bunu özyaflam öyküsünden hareket eden elefltirmenler gibi, yap›tta yazardan izler bulmak amac›yla yapmaz. Poulet yap›ttaki bir saptamadan yola ç›kar sadece. Poulet’ye göre, elefltirmen yap›ta ve yazar›na karfl› dürüst, sayg›l› ve sa¤duyulu olmal›d›r. Sonuç olarak, Poulet’nin elefltiri anlay›fl›, izlenimcilerle yap›salc›lar aras›nda yer al›r. Ona göre, yap›ta ve yazara çok yaklaflmak da, yap›ttan ve yarat›c›s›ndan çok uzaklaflmak da ayn› derecede tehlikeli bir tutumdur. Jean-Pierre Richard (1922- ) Frans›z elefltirmen Richard da benzer biçimde yarat›c› bilinci ve yaz›nsal yarat›n›n nas›l do¤du¤unu anlamaya çal›fl›r. Ancak, bunu yaparken “düflünce”den çok, duyulardan, alg›lardan yola ç›kar. ‹nsandan yap›ta ulaflmay› hedefler. Yap›tlar› aç›klamak, yorumlamak de¤il, yaz›nsal “manzaralar”›n betimlemesini yapmak, her yazara özgü alg›sal alan›n dökümünü yapmak ister. Richard anlat›lar kadar fliir elefltirisi ile de çokça ilgilenmifltir. ‹zlekçi elefltirmen Richard, “imgelerle oluflan duyumsal deneyime, edebiyat yap›t›nda kullan›lan dilin alt›nda yatan, örtük anlamla ulaflmak ister: Bu, bilinçd›fl›nda düflüncenin oluflumunu haz›rlayan bir çal›flmad›r” (Fayolle, 1978). Richard yap›t›, yarat›c›s›n›n kiflili¤ini ortaya ç›karan bir yap› olarak de¤erlendirir. Böylece yazar›n dünyayla ilksel temas›n›, o anda ne hissetti¤ini ve ne alg›lam›fl olabilece¤ini sorgular. Bu amaçla elefltirmen yap›ttan yola ç›karak, yazar›n derin duyarl›¤›na var- 3. Ünite - ‹zlekçi Elefltiri mak ister; bu nedenle, yazar›n her türlü yaz›s›n› gözden geçirir: taslaklar, karalamalar, yaz›flmalar, el yazmalar›, düzeltmeler... Bunun ard›ndan, yap›t›n nas›l oluflturuldu¤unu, son biçimini ald›¤›n›, izlekler aras›nda ba¤›nt›lar kurarak keflfetmeye çal›fl›r. Ayr›ca Richard “ayr›nt›” üzerinde durmay› tercih etmifltir; yap›ttaki ufac›k bir ayr›nt›y› didiklemek, yap›t›n tamam› ve yazar›n kendisi hakk›nda da bir fikir oluflturur ona göre. Ancak küçük parçalar üzerine fazlaca e¤ilmek, kimi zaman bütünün, esas olan›n gözden kaç›r›lmas› tehlikesini de beraberinde getirebilir. Yine de edebiyat yap›tlar›nda ayr›nt›lar›n büyük önemi vard›r; Richard, elefltirilerinde kimi zaman de¤er tafl›mad›¤› san›lan bir ayr›nt›n›n yap›t›n tamam› için büyük önemi oldu¤unu, hatta en önemli fley oldu¤unu göstermifltir. Önemli olan, ayr›nt›lara gerekti¤inden fazla bir de¤er yüklememek, ayr›nt›y› tak›nt› haline getirmemektir. Richard, bir sözcü¤ü veya izle¤i tak›nt› haline dönüfltürmekten sak›n›r, ancak izlekçi elefltirmenler genel olarak her yazar›n ya da flairin ye¤ledi¤i, defalarca kullanmaktan hoflland›¤›, bir anlamda tak›nt›l› sözcükleri (motifleri) ve izlekleri oldu¤unu düflünürler. Bunu yakalayabilmek için de iyi bir okuman›n yan› s›ra, yap›tla ve yazarla yak›nl›k, hatta özdefllik kurmak gerekti¤ini söylerler. Richard belli izleklere aç›kl›k getirmifltir: örne¤in “yemek” izle¤i /doymazl›k/ motifini ortaya koyar; oysa “aflk deneyimi” /ak›flkanl›k/ içeren imgelerin yinelenmesiyle ba¤›nt›l›d›r. Bilinçd›fl› göndermeleriyle zaman zaman psikanalize kayan Richard, di¤er yandan fenomenolojik (olaybilim, görüngübilim), dilsel ve dilbilimsel çal›flmalar› ayr›nt›l› bir biçimde gerçeklefltirir. Gerçekten de, dilsel çözümlemeler Bachelard ve Poulet’de hiç yer almazken, Richard’da ayr›cal›kl› bir yere sahiptir. Bu aç›dan Richard yap›salc›l›¤a daha yak›nd›r ve bir yaz›nbilim (poetika) oluflturmak ister. Sonuç olarak, izlekçi elefltiri, yaz›nsal yap›tlar› aç›mlamak, anlafl›lmas›n› sa¤lamak ve yarat›c›l›¤›n derinliklerine ulaflmak aç›s›ndan elefltiri edimine flüphesiz yenilikler getirmifltir. Ancak dilsel bir okumadan çok, ruhçözümsel (psikanalitik) yaklafl›m› ve izleklerin seçiminde öznelli¤in ön plana ç›kmas›, yazarla, flairle özdefllik kurman›n güçlü¤ü ve belirsizli¤i izleksel elefltirinin belli bir yöntem oluflturamamas›na neden olmufltur. Asl›nda izlekçilerin pek böyle bir amaçlar› da yoktur. Onlar yap›t›n derinliklerindeki insana, yazar›n / flairin derindeki benine ulaflmaya çal›fl›rlar, ancak bunu yaparken yap›t› gözden kaç›rd›klar› da olur; yöntemli bir elefltiri için ise her fleyden önce yap›t önemlidir, yap›t›n dili, kurgusu, özü, özgünlü¤ü, iletisi, anlam› ve olas› tüm anlamlar›. Nitekim göstergebilimci Roland Barthes (1915-1980), edebiyat yap›t›n›n çok özel bir anlamlar sistemi oldu¤unu, amac›n›n ise bir tek anlam oluflturmak de¤il, dünyay› anlamland›rmak oldu¤unu belirtmifltir (“Elefltiri Nedir?”, çev. Tahsin Yücel, 1971). Barthes için, önemli olan derinlerdeki anlam› çeflitli yollara baflvurarak ortaya ç›karmaya çal›flmak de¤il, anlam›n hangi yap›larla, kurallarla, biçimlerle oluflturuldu¤unu bulup göstermektir. UYGULAMALAR ‹zlekçi elefltiri günümüzde, tam olarak yukar›da aç›klanmaya çal›fl›ld›¤› biçimde uygulanmamaktad›r. ‹zlek kavram› yine önemini korumakla birlikte, edebiyat yap›tlar› yeni elefltiri ve çözümleme yöntemleriyle (dilbilim, anlambilim, göstergebilim...) ele al›nmaktad›r. Dolay›s›yla afla¤›daki uygulamalar izlekçi elefltirinin günümüzde ald›¤› zenginlefltirilmifl biçimine örnek oluflturacakt›r. Bu uygulamalar, bir edebiyat yap›t›nda izleklerin dil bilimlerinin katk›s›yla nas›l ortaya ç›kar›ld›¤›n› göstermek aç›s›ndan yararl› olabilir. 55 56 Elefltiri Kuramlar› 1. uygulama HASRET‹NDEN PRANGALAR ESK‹TT‹M Seni, anlatabilmek seni, ‹yi çocuklara, kahramanlara, Seni, anlatabilmek seni, Namussuza, haldan bilmez, Kahpe yalana. Art-arda kaç zemheri, Kurt uyur, kufl uyur, zindan uyurdu. D›flarda gürül-gürül akan bir dünya... Bir ben uyumad›m, Kaç leylim bahar, Hasretinden prangalar eskittim. Saçlar›na kan gülleri takay›m, Bir o yana, Bir bu yana... Seni, ba¤›rabilsem seni, Dipsiz kuyulara, Akan y›ld›za, Bir kibrit çöpüne varana, Okyanusun en ›ss›z dalgas›na Düflmüfl bir kibrit çöpüne. Yitirmifl t›ls›m›n› ilk sevmelerin, Yitirmifl öpücükleri, Pay› yok, apans›z inen akflamdan, Bir kadeh, bir cigara, dal›p gidene, Seni, anlatabilmek seni... Yoklu¤un, Cehennemin öbür ad›d›r Üflüyorum, kapama gözlerini... Ahmed AR‹F (1927-1991) Çözümlemeye, bu fliirde yer alan sözcük ve sözcük öbeklerinden yola ç›karak, çeflitli anlam alanlar›n› bir araya getirip s›n›fland›rmakla bafllanabilir. Metinden hareketle yapaca¤›m›z bu dilsel araflt›rman›n sonucunda belli izleklere var›lacakt›r. /Uzam/: “zindan”; “d›flarda”; “dünya”; “kuyu”; “okyanus”; “cehennem” /Zaman/: “zemheri” (= kara k›fl); “leyli” (= gece ile ilgili; leyla: karanl›k gece) ;”bahar”; “akflam” (“akan y›ld›za”; “Kurt uyur, kufl uyur, zindan uyurdu”) /Esaret/: “pranga” /Uzun esaret/: “art-arda kaç zemheri”; “kaç leylim bahar”; “prangalar eskittim” /Haks›z esaret/: “Namussuza, haldan bilmez / Kahpe yalana” /Yaln›zl›k/: “Bir ben uyumad›m”; “›ss›z”; “yoklu¤un” (burada, “ben” ve “sen” aras›nda bir uzam fark› vard›r: “sen” d›flar›da, “ben” içeride.) /Hasret/: “Hasretinden prangalar eskittim”; “Yoklu¤un, Cehennemin öbür ad›d›r” /So¤uk/: “zemheri”; “Dipsiz kuyulara”; “Üflüyorum, kapama gözlerini...” /Ifl›ks›zl›k/: “zindan”; “Dipsiz kuyulara”; “leylim”; “akflam”; “kapama gözlerini” 3. Ünite - ‹zlekçi Elefltiri /Yoksunluk/: /uykusuzluk/ (“Bir ben uyumad›m”), /yaln›zl›k/ (“Yoklu¤un, Cehennemin öbür ad›d›r”), /çaresizlik/ (“Seni, ba¤›rabilsem seni”), /kapat›lm›fll›k/ (“D›flarda gürül-gürül akan bir dünya”, “pranga”, “zindan”), /kay›p/ (“Yitirmifl t›ls›m›n› ilk sevmelerin, / Yitirmifl öpücükleri”). Bu sözcük ve anlam s›n›flamas›, fliiri anlamam›za yard›mc› olacakt›r. Görüldü¤ü gibi, burada yaln›zca metinden hareket edilmifl, flairin yaflamöyküsündeki deneyimleri dikkate al›nmam›flt›r; ayr›ca yarat›lan anlam alanlar› bilinçd›fl› ile iliflkilendirilmemifltir. ‹lk okumada öne ç›kan bu izlekler yan›nda, baflka izlekler de bulunabilir. Örne¤in, “gürül-gürül akan (bir dünya)”; “Dipsiz kuyulara”; “Akan (y›ld›za)”; “Okyanusun en ›ss›z dalgas›na”; “kadeh”, “dal›p gidene” gibi kullan›mlar örtülü olarak /su/, /ak›flkanl›k/ izleklerini ça¤r›flt›rmaktad›r. Uzayan bir esaret su gibi çabucak ak›p gidemeyece¤ine göre, /ak›flkanl›k/ izle¤i, /zaman/ ile de¤il, /uzam/ (so¤uk, karanl›k /su/) ile ba¤›nt›l› olabilir. Bu fliirde, (uzun, haks›z) esaret, yaln›zl›k, yoksunluk, hasret, so¤uk, ›fl›ks›zl›k gibi izlekler /su, ak›flkanl›k/, /so¤uk, karanl›k/ izlekleri ekseninde birbirine eklemlenmektedir. /Hasret/ izle¤i, so¤uk (okyanus, kuyu), karanl›k (dipsiz kuyu), belirsizlik ve tehlike (okyanus, dipsiz kuyu) içeren “kötücül, esenliksiz” bir /su/ imgesiyle bütünleflmektedir. Buna karfl›l›k, “gürül-gürül akan (bir dünya)” ve “Akan (y›ld›za)” kullan›mlar› ise “esenlikli” bir /su/ imgesi oluflturur. Yukar›da s›ralanan tüm anlam alanlar›, yarat›c› öznenin, d›fl dünyaya kar›flmas› engellenmifl ve içinden, akl›ndan geçenleri gerçeklefltirebilme özgürlü¤ünü kaybetmifl bir kifli oldu¤unu gösteriyor. fiiirde yer alan öznenin bütünüyle esenliksiz bir ortamdan söz etti¤i aç›kt›r. Esenliksiz kullan›mlar› metinde arad›¤›m›zda bu aç›kça görülecektir: fiiirde yer alan 93 sözcükten 23’ü, yani dörtte biri do¤rudan esenliksiz bir de¤er tafl›maktad›r: namussuz, haldan bilmez, kahpe, yalan, zemheri, kurt, zindan, uyumad›m, leylim, hasret, pranga, eskittim, kan, dipsiz kuyular, ›ss›z dalgalar, düflmüfl, yitirmifl (2 kez yinelenmifl), yoklu¤un, cehennem, üflüyorum. fiiirdeki esenlikli bir-iki kavram ise, zaten yarat›c› öznenin evreninde yer almamaktad›r (iyi çocuklar, kahramanlar, kufl, bahar, saçlar›n, gözlerin, akan y›ld›z). fiair “içeride”dir ve onun için /d›flar›s›/ esenlikli (“gürül-gürül akan (bir dünya)”, “Akan (y›ld›za)”), /içerisi/ ise esenliksiz bir de¤er tafl›maktad›r. 2. uygulama B‹R BAfiKA TEPEDEN Sana dün bir tepeden bakt›m azîz ‹stanbul! Görmedim, gezmedi¤im, sevmedi¤im hiçbir yer. Ömrüm oldukça gönül taht›ma keyfince kurul! Sâde bir semtini sevmek bile bir ömre de¤er. Nice revnakl› flehirler görülür dünyâda, Lâkin efsunlu güzellikleri sensin yaratan. Yaflam›flt›r derim en hofl ve uzun rü’yâda Sende çok y›l yaflayan, sende ölen, sende yatan. Yahya Kemal BEYATLI (1884-1958) ‹ki dörtlükten oluflan bu k›sa fliirin “konusu” ‹stanbul’a övgüdür. fiiirin “izlekler”ine ulaflabilmek içinse, yine öncelikle dilden hareket etmek gerekir. Sevilen bir 57 58 Elefltiri Kuramlar› kente yaz›lan bir fliirde esenlikli sözcüklerin bulunmas› do¤ald›r. Bunlardan kimileri art›k pek kullan›lmayan sözcüklerdir; kimileri ise anlamlar›ndan yaln›zca birini korumaktad›r günümüzde. Afla¤›daki dört sözcük fliirin izlekleri aç›s›ndan önem tafl›maktad›r: “Aziz”: De¤erli. / Ermifl, eren. / Yüksek dereceli, çok de¤erli. / Kuvvet, kudret sahibi. “Efsun”: Büyü. / (Mecazi olarak) Masal. “Taht”: Hükümdarlar›n oturdu¤u özel koltuk, makam. “Revnak”: Parlakl›k, güzellik. Tazelik, süs. Yukar›daki sözcüklerle, ‹stanbul hem de¤erli (“aziz”), hem masals› (“efsun”), hem yüce (“taht”), hem de parlak, güzel (“revnak”) bir kent olarak betimleniyor. Bilindi¤i gibi, “betimleme”de ad ve s›fatlar çokça kullan›l›r. Burada da, nitelik bildiren pek çok ad ve s›fat yer almaktad›r: Niteleyici adlar: “gönül taht›”, “revnak”, “güzellik”, “rüya”: Niteleyici s›fatlar: “aziz”, “revnakl›”, “efsunlu”, “hofl”. Bu sözcüklerin yan› s›ra, yine esenlikli birçok sözcük ve kullan›mla karfl›lafl›yoruz: “sevmedi¤im hiçbir yer” (Burada eksiltili anlat›m söz konusudur: “sevmedi¤im hiçbir yer” /yok/. Ayr›ca, /sevmek/ fiili fliirde iki kez yer al›yor: “Sâde bir semtini sevmek bile bir ömre de¤er”); “gönül taht›m”; “keyfince kurul”; “bir ömre de¤er”; “güzellikler”; “en hofl ve uzun rü’yâ”. Anlambirimcik: En küçük anlam birimi. Bir /uzam/ olarak ‹stanbul, bu fliirde yine uzam bildiren “tepe” ve “semt” sözcükleriyle bütünleniyor. Ayr›ca “tepe” sözcü¤ünde yer alan /yükseklik/ anlambirimci¤i, mecazî olarak “taht” (/yüksek/ makam) ve “aziz” (/yüksek/ dereceli, de¤erli; iktidar sahibi) sözcüklerine de göndermede bulunmaktad›r. Böylece flair (yarat›c› özne) hem betimledi¤i flehre yukar›dan bakarak flehri bütünüyle görmekte, hem de betimledi¤i flehri yüksek bir konumda göstererek yüceltmektedir. Bunun yan› s›ra, fliirde pek çok fiil yer al›yor: Bakmak, gezmek, görmek, sevmek, yaflamak, ölmek, yatmak (/kabristan/ ve /ölüm/ göndermeleri). Burada /ölüm/ bile, yüceltilen kentte gerçekleflince esenlikli bir de¤er kazanmaktad›r. fiiirde yinelenen sözcükler de önem tafl›maktad›r: /ömür/: “ömrüm”, “ömre de¤er” /sevmek/: “sevmedi¤im”, “sevmek” /yaflamak/: “yaflam›flt›r”, “yaflayan” “sende”: son dizede 3 kez yinelenmifl. fiiir ‹stanbul’u yüceltirken bir karfl›laflt›rmadan da yararlan›yor. Dünyadaki di¤er güzel kentler aras›nda bu kenti en yüksek dereceye yerlefltiriyor: “Nice revnakl› flehirler görülür dünyâda, / Lâkin efsunlu güzellikleri sensin yaratan.” Yeryüzünde parlak, güzel ve süslü pek çok kent olsa da, ‹stanbul masals›, büyüleyici (“efsunlu”) güzelli¤iyle di¤er kentlerden /üst/ün konumda alg›lan›yor. fiiirin ad› “Bir Baflka Tepeden”: Buradaki “baflka” sözcü¤ü, ‹stanbul’da birçok tepe oldu¤unu belirtiyor, ki ‹stanbul yedi tepeli kent olarak bilinir. 59 3. Ünite - ‹zlekçi Elefltiri Di¤er yandan, yarat›c› özne ‹stanbul ile bir diyalog içine girerek, kenti kiflilefltirme yöneliminde görünmektedir. Böylece kenti, içinde tüm güzellikleri bar›nd›ran ve çok sevilen, hayranl›k uyand›ran bir insan gibi (“aziz”) görmekte ve betimlemektedir. Bu diyalogda yarat›c› özne “ben”in duygu, alg› ve de¤erlendirmeleri çok önemlidir; ancak öznenin betimledi¤i “sen” de bir o kadar, hatta daha da önemlidir (“ben” için 7 sözcük, “sen” için 8 sözcük yer almaktad›r fliirde): /ben/: “bakt›m”, “görmedim”, “gezmedi¤im”, “sevmedi¤im”, “ömrüm”, “taht›ma”, “derim” (7 sözcük) /sen/: “sana”, “keyfince”, “kurul”, “semtini”, “sensin”, “sende” (3 kez) (toplam 8 sözcük). Bu irdelemelerin sonucunda, fliire hâkim olan izlekler flu flekilde s›ralanabilir: Yarat›c› özne aç›s›ndan: /hayranl›k/, /sevgi/, /yüceltme/; fiiire konu edilen kent aç›s›ndan: /bütünlük/, /masals›l›k/, /yücelik/... 1. ve 2. uygulamada yer alan fliirleri esenlikli / esenliksiz de¤erler aç›s›ndan karfl›laflt›r›n›z. SIRA S‹ZDE 3 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET MAKALE MAKALE 60 Elefltiri Kuramlar› Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Bir edebiyat yap›t›nda “izlek” kavram›n› aç›klayabilmek ve ortaya ç›karmak. ‹zlek bir yap›tta yinelenen kavramlarla ortaya ç›kar. Bu kavramlar kimi zaman yinelenen sözcüklerle metnin yüzeyinde belirir, kimi zaman da anlam ulamlar›n›n yinelenmesi söz konusu olur. Sadece yinelenen sözcükleri belirlemek, bir yap›t›n izle¤i ya da izleklerini ortaya koymada yeterli olmaz. Dolay›s›yla, izlek araflt›rmas› öncelikle bir “anlam” araflt›rmas›d›r. Yinelenen sözcüklerin yan› s›ra, bir izle¤i oluflturan kavramlar›n hangi yollarla oluflturuldu¤unun araflt›r›lmas› gerekir. Bir edebiyat yap›t›n›, edebî nitelik tafl›mayan bir yap›ttan ay›ran en önemli özellik, yazar›n / flairin imgelem gücünü çeflitli söz sanatlar› ile gerçeklefltirmesidir. Bu durumda, izle¤in ortaya ç›kar›lmas› hem dile ve anlama, hem de söz sanatlar›na iliflkin sa¤lam bilgiler gerektirir. Bir edebiyat yap›t›n›n konusu ile izleklerini birbirinden ay›rt etmek. Her fleyden önce bir edebiyat yap›t›n›n konusu ile izle¤ini / izleklerini birbirinden ay›rt etmek gerekir. Konu izlekten daha geneldir, yap›tta ele al›nan olgu veya olaylar›n bir bütünüdür. ‹zlek ise, yap›t›n konusunun ne flekilde / flekillerde oluflturuldu¤u ile ilintilidir. Örne¤in, konusu “hapishane yaflam›” olan iki yap›ttan birinde bu konu /isyan/, /yak›nma/, /yakarma/, /yaln›zl›k/... gibi izleklerle ortaya koyulabilir; di¤erinde ise /mücadele/, /azim/... ya da /kabullenme/, /sabretme/... gibi izlekler yer alabilir. Nitekim yukar›daki 1. uygulamada konu “hapishane” oldu¤u halde, izlekler flöyle s›ralan›r: /esaret/, /uzun esaret/, /haks›z esaret/, /yaln›zl›k/, /hasret/, /so¤uk/, /›fl›ks›zl›k/, /yoksunluk/. Görüldü¤ü gibi konu ile izlek birbirinden çok farkl›d›r. Ayr›ca, bir edebiyat yap›t›nda her zaman birden çok izlek yer al›r ve bu izlekler birbiriyle ba¤›nt›l›d›r. N A M A Ç 3 ‹zlekçi elefltirinin amaç ve yöntemlerini tan›mlayabilmek. ‹zlekçi elefltiri, edebiyat yap›t›n› edebiyat›n d›fl›ndaki bir bilim dal›n›n (toplumbilim, ruhbilim...) yöntemleriyle ele alan “d›fl elefltiri”den farkl›d›r. ‹zlekçi elefltiri öncelikle, ele ald›¤› yap›t› temel olarak al›r ve di¤er bilim dallar›na yaln›zca gerekti¤inde baflvurur. Bu nedenle, yap›salc›l›k, göstergebilimsel elefltiri gibi, izlekçilik de “iç elefltiri” olarak kabul edilir. ‹zlekçi elefltiri, “yarat›c› özne” ya da “yarat›c› bilinç” olarak adland›rd›¤› yazar›n / flairin, bir yap›t› nas›l ortaya ç›kard›¤›n› anlamaya çal›fl›r. Bunun için, yarat›c› bilinç ile özdefllik kurmak ve imgelem gücünün gizli geçitlerini ayd›nlatmak ister. Yarat›c› öznenin kendisini, yaflam› / ölümü, çevresini ve dünyay› nas›l alg›lay›p aktard›¤› izlekçi elefltiri için çok önemlidir. Dolay›s›yla, izlekçi elefltirinin amac›, yarat›c› bilincin hangi bilinçten ya da bilinçd›fl› durumlardan geçerek imgeler yaratt›¤›n› ortaya koymakt›r. 3. Ünite - ‹zlekçi Elefltiri N A M A Ç 4 ‹zlekçi elefltirinin öncülerini tan›yabilmek ve karfl›laflt›rmak. ‹zlekçi elefltiri 20. yüzy›l›n önemli elefltiri kuramlar›ndan biridir. ‹zlekçi elefltirmenler ruhbilimden yararlansalar da, kendilerinden önceki elefltiri ak›m›nda oldu¤u gibi ruhbilimci de¤illerdir. Nitekim, izlekçi elefltirinin babas› olarak kabul edilen Frans›z Gaston Bachelard, felsefe e¤itimi alm›fl bir bilim kuramc›s›d›r. Dolay›s›yla edebiyat yap›tlar›n› hem ak›lc› bir tutumla ele al›r, hem de imgelem gücüyle, düfl ve düfllemlerin nas›l ortaya ç›kt›¤› ile ilgilenir. Bachelard özellikle toprak, hava, su ve atefl ile bunlar›n birbiriyle ba¤lant›lar› üzerinde durarak, izlekleri bu dört elementten hareketle ortaya ç›karmak ister. Bachelard’›n izinden giden Georges Poulet ise en çok “zaman” ve “uzam” ekseninde izlek araflt›rmalar› yapar. Ancak kendi belirledi¤i izlekleri belli yap›tlarda aramak yerine, yazar ve özellikle flairlerle -mesafeli- bir duygudafll›k içine girerek, yarat›c› öznenin özgünlü¤ünü ortaya ç›karmaktan yana bir tutum izler. Böylece, yarat›c› öznenin, yap›t›n› olufltururken ne tür deneyimlerden geçti¤ini anlamaya çal›fl›r. Son olarak, Jean-Pierre Richard da düflüncelerden çok, duygulardan ve alg›lardan yola ç›karak insana ulaflmak ister. Özgün imgelerin nas›l yarat›ld›¤›n› ayr›nt›l› incelemelerle ortaya koyar. N A M A Ç 5 61 Bir edebiyat yap›t›n› izlek aç›s›ndan çözümlemek. Bir edebiyat yap›t›ndaki izleklerin nas›l ortaya ç›kar›labilece¤ini göstermek için yukar›da iki uygulama örne¤i verilmifltir. Burada görüldü¤ü gibi, yöntemdeki ç›k›fl noktas› ve temel birim “anlam”d›r. Sözcükler ve aralar›ndaki ba¤›nt›lar dikkatle incelenerek kavramlara ulafl›l›r. Bir izle¤in oluflmas› birçok sözcü¤ün ayn› anlam alan› içinde kullan›lm›fl olmas›na ba¤l›d›r. Örne¤in 1. uygulamada (“Hasretinden Prangalar Eskittim”, Ahmed Arif) /so¤uk/ izle¤i “zemheri”; “dipsiz kuyulara”; “Üflüyorum, kapama gözlerini...” sözcük ve söz öbekleriyle oluflturulmufltur. “So¤uk” sözcü¤ü fliirde yer almad›¤› halde, belirtilen di¤er kullan›mlar bizi bu izle¤e götürmektedir. Dolay›s›yla, sözcüklerin yaln›zca düzanlamlar› de¤il, ça¤r›flt›rd›¤› anlamlar da izleklerin saptanmas›nda çok önemlidir. 62 Elefltiri Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi izlek anlam›ndad›r? a. Mefhum b. Tema c. Kavram d. Biçem e. Yananlam 2. ‹zlek ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Konu izlekten daha genel bir kavramd›r. b. ‹zlek konudan daha genel bir kavramd›r. c. Bir edebiyat yap›t›nda birden çok izlek olabilir. d. ‹zlekler karfl›t çiftlerden oluflabilir. e. ‹zlek, anlam alanlar›yla ilintilidir. 3. ‹zlekçi elefltiri afla¤›dakilerden hangisi ile ortak yöntemleri kullan›r? a. Göstergebilim b. Toplumbilim c. Yap›salc›l›k d. Ruhbilim e. Biçimcilik 4. fiiirsel imge ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. fiairin imgelem gücüne ba¤l›d›r. b. Anlamsal sapmalar›n ürünüdür. c. Sözdizimsel sapmalar›n ürünüdür. d. Benzerlik ya da benzeflim iliflkisine dayan›r. e. Gündelik dilde s›kl›kla baflvurulur. 5. Afla¤›dakilerin hangisinde iki izlekçi elefltirmen birlikte verilmifltir? a. Poulet / Baudelaire b. Poulet / Rimbaud c. Richard / Rimbaud d. Bachelard / Richard e. Bachelard / Baudelaire 6. Arkada verilen okuma parças›nda, Orhan Veli Kan›k’›n fliirinin konusu afla¤›da-kilerden hangisidir? a. Lodos b. Kufllar c. ‹stanbul d. Deniz e. Bahar 7. Afla¤›dakilerden hangisi bu fliirin izleklerinden biri de¤ildir? a. Rüzgar b. Ses c. Su d. Hava e. Kad›n 8. Afla¤›dakilerden hangisi ses izle¤ini oluflturan bir anlat›m de¤ildir? a. Kalbinin vuruflundan anl›yorum b. Bir kad›n›n suya de¤iyor ayaklar› c. Sucular›n hiç durmayan ç›ng›raklar› d. Dinmifl lodoslar›n u¤ultusu içinde e. Küfürler, flark›lar, türküler, lâf atmalar 9. Orhan Veli Kan›k’›n bu fliirinde çok say›da ço¤ul ad (gözler, yapraklar, uzaklar, sucular, kufllar, yüksekler, a¤lar, dalyanlar, çekiç sesleri, doklar, ter kokular›, eski âlemler, kay›khaneler, lodoslar, küfürler, flark›lar, türküler, lâf atmalar, etekler, dudaklar, f›st›klar) kullan›lmas›n›n amac› afla¤›dakilerden hangisini vurgulamak olabilir? a. ‹stanbul’un çok kalabal›k bir flehir oldu¤unu b. ‹stanbul’un çok gürültülü bir flehir oldu¤unu c. ‹stanbul’da karmafla hâkim oldu¤unu d. ‹stanbul’un çok renkli bir flehir oldu¤unu e. ‹stanbul’un çok güzel bir flehir oldu¤unu 10. 6 k›tadan oluflan “‹stanbul’u Dinliyorum” fliirinde tüm k›t›larda yer alan izlek afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ses b. Rüzgar c. Su d. Kad›n e. Kufl 3. Ünite - ‹zlekçi Elefltiri 63 Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ‹STANBUL’U D‹NL‹YORUM ‹stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal›; Önce hafiften bir rüzgâr esiyor; Yavafl yavafl sallan›yor Yapraklar a¤açlarda; Uzaklarda, çok uzaklarda Sucular›n hiç durmayan ç›ng›raklar›; ‹stanbul’u dinliyorum gözlerim kapal›. 1. b ‹stanbul’u dinliyorum gözlerim kapal›; Kufllar geçiyor, derken; Yükseklerden, sürü sürü, 盤l›k 盤l›k. A¤lar çekiliyor dalyanlarda; Bir kad›n›n suya de¤iyor ayaklar›; ‹stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal›; 5. d 2. b 3. d 4. e 6. c 7. d 8. b ‹stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal›; Serin serin Kapal›çarfl›; C›v›l c›v›l Mahmutpafla; Güvercin dolu avlular. Çekiç sesleri geliyor doklardan. Güzelim bahar rüzgâr›nda ter kokular›; ‹stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal›; ‹stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal› Bafl›nda eski âlemlerin sarhofllu¤u, Lofl kay›khaneleriyle bir yal›; Dinmifl lodoslar›n u¤ultusu içinde ‹stanbul’u dinliyorum gözlerim kapal›; ‹stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal›; Bir yosma geçiyor kald›r›mdan; Küfürler, flark›lar, türküler, lâf atmalar. Bir fley düflüyor elinden yere; Bir gül olmal›; ‹stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal›; ‹stanbul’u dinliyorum, gözlerim kapal›; Bir kufl ç›rp›n›yor eteklerinde. Aln›n s›cak m›, de¤il mi biliyorum; Dudaklar›n ›slak m› de¤il mi, biliyorum; Beyaz bir ay do¤uyor f›st›klar›n arkas›ndan Kalbinin vuruflundan anl›yorum; ‹stanbul’u dinliyorum. Orhan Veli Kan›k (1914-1950) 9. d 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹zlek Nedir?” ve “Mefhum ve Kavram Nedir?” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹zlek Nedir?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹zlekçi Elefltiri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹mge Nedir?” ve “‹mgelem Nedir” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹zlekçi Elefltirmenler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uygulamalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uygulamalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uygulamalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uygulamalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uygulamalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 64 Elefltiri Kuramlar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Elefltiri, bir düflünce ya da ürünün yaln›zca olumsuz ve eksik yönlerini de¤il, hem olumlu ve yeterli, hem de olumsuz ve yetersiz yönlerini ortaya ç›kararak mant›kl› ve tutarl› bir biçimde de¤erlendirme yapmakt›r. Bunun yan› s›ra, bir insan›n ya da grubun belli bir davran›fl›n›, tutumunu, ideolojisini ya da etkinli¤ini elefltirebilmek için söz konusu alanda bilgi, deneyim ve elefltirmek için gerekli olan tutarl›l›k ve gerekçelendirme yetilerine gereksinim vard›r. Bu, her türlü elefltiri için geçerlidir. Dolay›s›yla birini veya bir fleyi elefltirmek öncelikle zihinsel bir etkinliktir. S›ra Sizde 2 Güncel bir olay, durum ya da tutumun elefltirisi kiflilerin dünya görüflü, e¤itimi, kimli¤i, bak›fl aç›s› ile do¤rudan ilintilidir. Dolay›s›yla bu tür bir elefltirinin öznel olmas› neredeyse kaç›n›lmazd›r. Ancak, bir fleyi kiflisel olarak ele almak baflka, önyarg›larla ele almak baflkad›r. Elefltirmek, ilk anda göze çarpmayan gerçekleri ortaya ç›kararak, bunlar aras›nda anlaml› ba¤lar kurabilmektir. Burada dikkat edilmesi gereken en önemli konu, elefltirinin nesnel ve mesafeli olmas›d›r. Ancak edebiyat›n özel ve sanatsal bir yarat› alan› olmas› nedeniyle, kimi zaman öznel ve izlenimsel edebiyat elefltirilerine rastlanmaktad›r. Edebiyat elefltirisinde bütünüyle öznel bir tutum tak›nmak, bir yazar›n / flairin yaratma sürecine müdahale anlam› tafl›yabilir. Elbette edebiyat elefltirmeni de bir edebiyat yap›t›n› kendi dil ve edebiyat bilgileri çerçevesinde de¤erlendirebilir. Bu nedenle, ayn› edebiyat yap›t› farkl› elefltirmenlerce farkl› de¤erlendirilebilir. S›ra Sizde 3 1. uygulamadaki fliir bütünüyle esenliksiz de¤er tafl›maktad›r. fiiirin bafll›¤› da bu de¤erlendirmeyi desteklemektedir. Bafll›kta yer alan üç sözcük de esenliksiz bir duygu de¤eri tafl›maktad›r: /Hasret/inden “prangalar” “eskit”tim. Yap›lan anlamsal çözümlemede ortaya ç›kan tüm esenliksiz sözcükler, ifadeler ve izlekler, yarat›c› öznenin içinde bulundu¤u uzamla ilgili; kimi esenlikli kullan›mlar ise özneye uzak olan /d›flar›s›/ ile ilgilidir. Buna karfl›l›k, 2. uygulamada yer alan fliir bütünüyle esenlikli bir duygu de¤eri tafl›maktad›r. Yarat›c› özne bir flehre /hayranl›k/ duymakta, ona /sevgi/ ile yaklaflmakta ve onu /yüceltme/ktedir. Övgüyle söz etti¤i flehri /bütünlük/, /masals›l›k/, /yücelik/ izlekleriyle betimlemektedir. Dolay›s›yla burada, betimleyen de (özne) betimlenen de (‹stanbul) esenlikli bir durumdad›r. Ahmed Arif’in fliiri ne kadar hüzün ve yoksunluk duygular› tafl›yorsa, Yahya Kemal Beyatl›’n›n fliiri o kadar huzur ve hoflnutluk duygular› içermektedir. 3. Ünite - ‹zlekçi Elefltiri Yararlan›lan Kaynaklar Bergez, D., P. Barbéris, P.-M. De Biasi, M. Marini ve G. Valency (1990). Introduction aux méthodes critiques pour l’analyse littéraire. Paris: Dunod. Collot, Michel (1998). Le thème selon la critique thématique. Communications, 47, 77-91. Dubreil, Laurent (2007, son güncelleme). Atelier de théorie littéraire: thème, concept, notion. (www.fabula.org/atelier.php?Th%26egrave%3Bme%2C_concept%2C_notion Eriflim tarihi 15.4.2011) Eyubo¤lu, ‹smet Zeki (2004). Türk Dilinin Etimolojisi. ‹stanbul: Sosyal yay›nlar›. Fayolle, Roger (1978). La critique. Paris: Armand Colin. Yücel, Tahsin (2007). Elefltiri Kuramlar›. ‹stanbul: ‹fl Bankas› Yay›nlar›. 65 4 ELEfiT‹R‹ KURAMLARI Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ruhçözümleyimci elefltirinin tan›m›n›, temelini, Freud Kuram›yla ba¤›nt›s›n› aç›klayabilecek; Ruhçözümleyimci elefltiri yöntemini, geliflim süreci içinde uygulanma alanlar›n› ve temsilcilerini ay›rt edebilecek; Ruhçözümleyim ve yaz›nsal elefltiri aras›ndaki iliflkinin nas›l kuruldu¤unu ve Charles Mauron’un ruhçözümsel elefltiri (psikokritik) yöntemini aç›klayabilecek; Ruhçözümleyimci elefltirinin inceleme alan› olarak yazar/ yap›t denklemi içinde yaklafl›mlar› tart›flabilecek; Ruhçözümleyimci elefltirinin yönelimlerini günümüz çerçevesinde aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Psikanalitik, Ruhçözümleyim, Ruhçözümsel Elefltiri • Freud, Bilinçd›fl›, Libido, Bu (altben), Ben, Üstben, • Düfl, ‹mge, Simge, Cinsellik, Çocukluk, Ruhsalyaflamöykü • Ölüm-yaflam dürtüsü, Yans›tma, Yüceltme ‹çindekiler Elefltiri Kuramlar› Ruhçözümleyimci Elefltiri (Psikanalitik Elefltiri) • RUHÇÖZÜMLEY‹MC‹ ELEfiT‹R‹: RUHÇÖZÜMLEY‹M KURAMI, TANIMI VE TEMEL‹ • RUHÇÖZÜMLEY‹M VE YAZINSAL ELEfiT‹R‹ • RUHÇÖZÜMLEY‹MC‹ ELEfiT‹R‹DE YAZAR/YAPIT DENKLEM‹ • CHARLES MAURON VE RUHÇÖZÜMSEL ELEfiT‹R‹ (PS‹KOKR‹T‹K) YÖNTEM‹ • RUHÇÖZÜMSEL ELEfiT‹R‹YE BAKIfi VE YEN‹ YÖNEL‹MLER Ruhçözümleyimci Elefltiri (Psikanalitik Elefltiri) RUHÇÖZÜMLEY‹MC‹ ELEfiT‹R‹: RUHÇÖZÜMLEY‹M KURAMI, TANIMI VE TEMEL‹ Ruhçözümleyimci (Psikanalitik) elefltiri, yirminci yüzy›l›n ilk yar›s›nda kendini güçlü bir biçimde hissettiren, ruhbilim alan›n›n ünlü ruhbilimci ve hekimlerinin, s›ras›yla Sigmund Freud, Carl G. Jung ve daha sonra Jacques Lacan’›n ö¤retilerinin yaz›nsal yap›tlar›n çözümlenmesi ve yorumlanmas›nda yararlan›lan gerçek bir yönteme dönüfltürülerek ortaya ç›kan bir elefltiridir. Bununla birlikte, onlarca y›ld›r var olan geleneksel elefltirinin, her f›rsatta ruhbilimsel verilerden yararlan›rken, bunu kuramsal olarak bir temele oturtmad›¤› gözlemlenmektedir. Bu konuda ilk örnekleri Sigmund Freud ve onun ö¤rencisi Otto Rank (1884-1839) verir. Yaz›n dünyas›nda ise ruhçözümleyimci elefltiri’nin bafllang›c›, asl›nda, Avrupa sanat›nda “Gerçeküstücü” ak›m›n etkisini hissettirdi¤i döneme (1918-1940) dayanmaktad›r. Özellikle, Fransa’da “‹kinci Gerçeküstü Bildiri”nin yay›nland›¤› 1930’lu y›llar›nda, bu yaklafl›m, René Laforgue’un Baudelaire’in Baflar›s›zl›¤› (L’échec de Baudelaire, 1931), sayr›l çizgeler biçiminde, bir ruhçözümselyaflamöyküsü olan Marie Bonaparte’›n, Edgar Poe (1933) ve Dr. Jean Delay’›n, André Gide’in Gençli¤i (La jeunesse d’André Gide, 1937) yap›tlar›nda somut olarak kendini göstermektedir. Bu elefltirinin gerçeklefltirmek istedi¤i fley, marksç› elefltirinin en iyi örneklerinde görüldü¤ü biçimde, yap›t›n yap›s›yla toplumsal yap›lar aras›nda kurdu¤u koflutlu¤u, yap›tla birey aras›nda kurmak, bir baflka deyiflle yap›t›n oluflumunun yazar›n ruhsal oluflumunun bir yans›mas› oldu¤u varsay›m›d›r. Ruhçözümleyicilik gibi bir ak›m, söz konusu dönemde yaz›n araflt›rmac›lar› aras›nda çoflkulu izleyicilerini bulmaktad›r. Örne¤in Charles Baudouin, Sanat›n Ruhçözümleyimi (Psychanalyse de l’art, 1929) ve Victor Hugo’nun Ruhçözümleyimi (Pyschanalyse de Victor Hugo, 1943) gibi yap›tlarda, bir yandan yazar›n yaflam öyküsünü, bir yandan da yap›t›n› inceleyerek, her ikisinin de ortak ö¤esi olan “gizli içerik”i bulmaya, aralar›nda gizlenen temel “karmaflalar›” ortaya ç›karmaya çal›fl›r. Bir baflka yazar, Charles Mauron (1899-1966), kendinden öncekilerin yaklafl›mlar›na uzak durarak, birçoklar›na göre, Baudouin’›n yaklafl›m›n› gelifltirerek, 1948 y›l›nda ruhçözümsel elefltiri (psikokritik) yöntemini yaratacakt›r. Bu yöntemle, yazar›n “bilinçd›fl›” kiflili¤inden kaynaklanan, metnin derin yap›s›n› oluflturan ve o zamana de¤in gözden kaçm›fl olan “olgular” ve “ba¤›nt›lar”›n bulunup ortaya ç›kar›lmas›n›, dolay›s›yla yaz›nsal yap›tlar›n daha iyi anlafl›lmas›na katk› sa¤lamay› amaçlamaktad›r. Mauron’un yönteminin özellikleri, ünitenin ileri aflamas›nda genifl bir çerçevede incelenecektir. 68 Elefltiri Kuramlar› Ne var ki, bu yöntemin temelini oluflturdu¤u ileri sürülen “kiflisel söylen” ya da “konuflma analizi”nin bir sanat yap›t›na uygulanmas›na, psikanalistler (ruhçözümcü hekimler) kadar yaz›n inceleme uzmanlar› da, yazar›n yaflam öyküsünden ç›kar›lan bilinçd›fl›n›n yap›t›n yaratma süreciyle bir çeliflki do¤urabilece¤i gerekçesiyle itiraz ederler. Bununla birlikte, her iki alan›n da taraftarlar›, yüzy›llarca birbirlerinin ilgi alan›na ister istemez girmektedirler. ‹lkin, sanat yap›t›, do¤uflundan itibaren ruhçözümleyim alan›na sokularak sorgulanm›fl, öte yandan, var olan geleneksel yaz›nsal elefltiride her f›rsatta çeflitli biçimlerde ruhbilim alan›n›n kavram ve verilerine baflvurmufltur. Bu durumda, her iki yaklafl›m›n birbirleriyle olan ilgisi ve ilgilenme alanlar›n› aç›mlamak kaç›n›lmazd›r. Ruhçözümleyimden ve yaz›nsal elefltiriden ayr› ayr› söz edilebilir. Örne¤in ilki için, “insan davran›fllar›nda bilinçd›fl›n›n incelenmesi”; di¤eri için, “yaz›nsal bir etki yaratmak amac›yla oluflturulmufl bir metni, biçimi ve içeri¤i ile aç›klama çabas›d›r” denebilir. Ama bu genel tan›mlar›n arkas›nda pek çok çeflitlilik bulunmaktad›r. Ruhçözümleyim, bir yandan, önce Sigmond Freud’den bu yana Adler’le, Jacques Lacan’la, Carl G. Jung’la, Mélanie Klein’le birbiriyle etkileflen ve de birbirine karfl› olan okullarda; sonra da Erich Fromm’un, Sullivan’›n ve ötekilerin ö¤retisinde durmaks›z›n ço¤ullafl›r. O halde ruhçözümleme ve yaz›nsal elefltiri aras›ndaki etkileflimsel iliflki -soru ve yan›t- tek bir biçimde dile getirilemez. Bununla birlikte, soru ve yan›t araflt›rma konusu, yaln›zca birbirleriyle iç içe girdi¤i düzlemde ve Freud’cülü¤ün nerdeyse tümden egemen oldu¤u Frans›z elefltirisiyle s›n›rland›r›ld›¤›nda basitleflir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 1 Yaz›nsal elefltiride ruhçözümleyim yöntemiyle gerçeklefltirilmek istenen amac› belirtiniz. SIRA S‹ZDE Freud, Ruhçözümleyim Kuram› ve Bilinçd›fl› fi Ü N E L ‹ MSigmond Freud (1856-1839), psikanalizin kurucusudur. PsikaAvusturyal›D Ühekim naliz (ruhçözümleyim) “konuflan tedavi” olarak do¤mufltur. Terim, Freud’un ilk çal›flma arkadafllar›ndan Josef Breuer’in kad›n hastalar›ndan birine aittir. Bu hasta, S O R U yaflad›¤› olaylar›, s›k›nt›lar›, gördü¤ü düflleri anlat›rken, s›rf konuflmakla bile s›k›nt›lar›ndan, bilinmezli¤in tutsakl›¤›ndan kurtulabildi¤ini, rahatlayabildi¤ini fark D‹KKAT edince, Breuer ve Freud, henüz sistematiklefltirmeden uygulamakta olduklar› bu serbest ça¤r›fl›m yöntemine “konuflan tedavi” ad›n› takm›flt›r. Freud, 1895 y›l›nda SIRA S‹ZDE haz›rlad›klar› Histeri Üzerine ‹ncelemeler adl›, t›p çevresinde Breuer ile ortaklafla tepkiyle karfl›lanan çal›flmay› yay›nlam›flt›r. Bu yap›tta, ruhçözümleyimin temel ilkeleri olan bilinçd›fl›, de¤ifltirme, d›flavurum, bast›rma kavramlar›na daha o zamanAMAÇLARIMIZ dan rastlan›r. Freud, 1896’da nevrozlar›n cinsel aç›dan aç›klanmas› konusunda Breuer ile ters düfler ve iliflkisini keser. 1901 y›l›nda temel çal›flmas› olan Rüyalar ve yorumlar› yay›nlar. Bu çal›flmayla, rüya, ilk kez, bilimsel incelemeK ‹adl› T Ayap›t›n› P nin konusu olur. Serbest ça¤r›fl›mlar› yorumlama yöntemiyle, rüyan›n görünen (imgeler) içeri¤inden yola ç›karak, genel anlam› bir arzunun gerçeklefltirilmesi olan örtükT içeri¤ini anlamak mümkün oluyordu. 1905’te ise ikinci temel yap›t› olan ELEV‹ZYON Cinsellik Üzerine Üç Deneme’nin yay›nlanmas›yla, ruhçözümleyim bilinçd›fl›n›n (ruhsal mekanizma) iflleyifl kuram› oldu. 1950 y›llar›nda, hasta tedavi uygulamalar›nda art›k unutulmaya bafllanan, “konuflan tedavi” yeniden ön plana ç›km›flt›r. T E Rbilinçd›fl› NET Böylece dil‹ Nile aras›ndaki iliflki sorunu sorgulanmaya bafllanm›flt›r. Bilinçd›fl›, dil gibi mi örgütlenmifltir; dil mi bilinçd›fl›n›n varl›k kofluludur, yoksa bir bilinçd›fl›n›n oluflmas› m› dili yarat›r? Bu iliflki çerçevesinde, ruhçözümleyim, hem anlamaya ve yorumlamaya dayal› düflünsel disiplinler için hem de aç›klamaya dayal› gözlemsel bilimler için bir so- N N 4. Ünite - Ruhçözümleyimci Elefltiri (Psikanalitik Elefltiri) run oluflturur. Baflka bir deyiflle, ne sadece yorumbilimdir ne de sadece pozitif (müspet) bilim. Lacan’›n 1950’lerde “Freudgil fley” ad›n› verdi¤i “bilinçd›fl›” (genel olarak bütün ruhsal mekanizma) kavram›yla, hem herkesin bilinçd›fl›n›, hem de ruhçözümleyimin kendi bilinçd›fl›n›, dolay›s›yla ruhçözümleyimci nesne için de geçerli olan› kasteder. Ancak, ruhsal mekanizman›n sadece bilinçd›fl›ndan oluflmad›¤› bilinmektedir. Freud’e göre, bilinçd›fl› ya da ruhsal mekanizma, es (bu), ego (ben) ve superego (üstben)’dan oluflur. 1920 y›l›nda yay›nlad›¤›, Haz ‹lkesinin Ötesinde adl› yap›t›nda, yaflam dürtüsü (Eros) ile ölüm dürtüsü (Thanatos) kavramlar›n›, gerçeklik ilkesi ile haz ilkesini ortaya koyarak, ruhsal mekanizman›n iflleyiflinde bu (altben), ben ve üstben (kültürel) kavramlar›n› çevirime sokan yeni bir model önererek, kuram›n› gelifltirir. Bu durumda, ruhçözümleyim di¤er bilimlerin, özdefl ve tan›d›k nesnelerinden farkl›lafl›r, anlambilim ve yaz›nbilimin yorumlar›n›n konusu olamayacak kadar da yaz›nbilime yabanc›d›r. Ruhçözümleyim kuram›n›n oluflumu, di¤er insan bilimlerinde pek görülmeyen yeni bir refleksif düflünce gelifltirme esas›na dayan›r. Refleksif düflünce, bir fley üzerinde düflünürken ayn› zamanda kendi üzerinde de düflünen düflünce demektir. Refleksif düflünceye, kendi nesnesinin oluflumunda bir pay› olan, döngüsel ya da bak›fl›k düflünce de diyebiriz. Baflka bir deyiflle, bilinçd›fl›n›n keflfi, Freud’un baflkas›n›n söyleminde, kendi içindeki bir fleyi, kendi kendine yorumlamaya, anlamland›rmaya çal›flan düflüncenin keflfi olarak ifade edilebilir. ‹flte bu refleksif bir tarzd›r ve asimetriktir. Bunu flu örnekle somutlayabiliriz: Özne ya da düflünce, ki burada Freud’dur, kendi düflüncesini çözümlemek için hastas›na dönmektedir, ama hastas›n›n üzerinde düflünebilmek için de yine kendine dönmektedir. Geri döndü¤ünde buldu¤u fley de kendisi de¤il, baflkas›d›r; baflka bir söylemdir, baflkal›¤›n söylemidir, bilinçd›fl›’d›r. 69 Bilinçd›fl›: Davran›fl üzerine etki yapan, ama pek fark›na var›lamayan süreçlere verilen ad. E¤ilimler, otomatik al›flkanl›klar gibi bilinci etkileyen ya da do¤a ötesi ile iliflkilerin kuruldu¤u, öznelli¤in eksik oldu¤u alan. Jung ve Lacan’›n Freud Kuram›na Yaklafl›mlar› Freud’un çal›flmalar›n› izleyen, görüfllerini savunan ve hatta 1910’lu y›llarda, onun ard›l› gözüyle bak›lan, ‹sviçreli ruh hekimi Carl Gustav Jung, 1912 y›l›nda yay›nlad›¤› Libido’nun De¤iflimleri ve Simgeleri bafll›kl› yap›t›nda, ilk kez freudçu savlardan, libido’nun yap›s› konusunda ayr› düfler. Jung’a göre, libido “yaflamsal enerji”nin ruhsal düzeydeki anlat›m›yd› ve yaln›zca cinsel kökenli de¤ildi. Freud’un tersine, Jung, yetiflkinlerdeki ruhsal rahats›zl›klarda çocuklu¤a belirleyici bir yer vermez; Oidupus ve Elektra karmaflalar›n› tan›m›yarak, rahats›zl›klar› kifli ile dünya aras›ndaki diyalekti¤e göre tan›mlar. 1913 y›l›nda Freud’dan kesin olarak kopan Jung, kendi yöntemine “çözümleyici ruhbilim” ad›n› verdi. Jung bireysel bilinçd›fl›ndan ayr› olarak kolektif bir bilinçd›fl›n›n varl›¤›n› öne sürer. Ruh Tipleri (1920) adl› yap›t›nda, insanl›¤›n binlerce y›ll›k deneyim birikimini simgeleyen kolektif bilinçd›fl›na örnekler vererek, rüyalar kadar, masal, efsane ve evrendo¤um öykülerinde de hiç de¤iflmeden karfl›m›za ç›kan, bireysel bilinçd›fl›n› niteleyen düflsel imge’ lere özel bir yer verir. 1944 y›l›nda yay›nlad›¤› Ruhbilim ve Simya bafll›kl› yap›t›yla, Jung, klinik çal›flmalar›n› b›rakarak, simya, din felsefesi alanlar›yla ilgilenir. Freud’un düflüncelerini benimseyen Frans›z Jacques Lacan, 1966 y›llar›nda kendi okulunu kurdu ve derslerinde, ruhçözümleyim klinik tedavisiyle s›n›rl› kalmayarak, ö¤retisini Freud’un kuram›n›n flu iki söylemine dayand›rd›: “bilinçd›fl› Öteki’nin söylemi” ve “bilinçd›fl› bir dil ile kurulur”. Lacan, düflüncesinin ana dayanaklar›n› üç ilke çerçevesinde kurar: 1- “‹stek Öteki’ni istemektir”; insano¤lu ancak Öteki’nde kendisini bulur. 2- Simgesel düzen, insan›n var olabildi¤i kendi öz düzeni, yani söz alan›d›r. 3- ‹stek bilinçd›fl›n›n kilit tafl›d›r; iste¤in nedeni eksikliktir ve özne ancak bu eksiklik nedeniyle var olmaya olanak tan›r. Libido: Yaflam içgüdülerinin tüm psiflik enerjisi (Jung). Dar anlamda cinsellikten do¤an ve yetiflkinlerde üreme amac›yla birleflen enerji. Genifl anlamda aflk. Freud, yaflam içgüdüsüne ait olmayan içgüdülere, tam karfl›t› ölüm içgüdüsü ad›n› vermifl ve insan varl›¤›n› bu iki içgüdünün merkezi yapm›flt›r. 70 Elefltiri Kuramlar› Yans›tma: Tedavi sürecinde hastan›n doktoruna karfl› sevgi ve düflmanl›k gibi, SIRAduygular S‹ZDE gelifltirmesi. karfl›t Hasta anne ve babas›na duydu¤u duygular›n›, yeniden bir çocuk oldu¤u D Ü fi Ü N E L tedavi ‹ M s›ras›nda psikanalitik doktoruna yans›tarak, onu ebeveynleriyle özdefllefltirir. S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Ancak, Lacan’a ra¤men, ruhçözümcü uzman hekimlere göre, bilinçd›fl› sadece bir dil de¤ildir. Çünkü Freud, ruhsal mekanizmadan, dil terimlerinin yan› s›ra, fiziksel ve biyolojik terim olan enerji terimiyle de söz eder: Libido (yaflam enerjisinin tüm olumlu yönleri ve cinsellik), libido’nun da¤›l›m›, niceli¤i, art›fl›, duygulan›mlar, kuram›n›n esas›n› teflkil eder; ilk çocukluk, cinsellik, Oidipus / Elektra karmaflas›, vb. Freud’un kuram›nda uzun uzad›ya anlatt›¤› bütün o “güdülenme”, “dürtüler” “bast›rma”, “ruhsal savunma”, “özdeflleflme”, “içsellefltirme”, “d›fla vurum”, “yans›tma”, “içgüdüsel e¤ilimler” ve “içgüdüsel tepiler” gibi süreçler, ruhçözümleyimin nesnesinin, yani insan oluflunun kendisini oluflturmaktad›r. RuhçöS‹ZDE zümleyim, SIRA kendi nesnesiyle iliflkisinde, nesneler dünyas›nda, hem nesne hem de özne olan insan› inceler. Burada nesne hasta, özne ise ruhçözümcünün kendisidir. Freud da kuram›n› kurarken, biyoloji ve fizik gibi müsbet bilimlerin modellerine D Ü fi Ü N E L ‹ M dayanmaktad›r. Ne var ki bu modeller zaman›m›zda geçerlili¤ini yitirmifltir. Yirminci yüzy›lda, Freud’le oluflan, Jung ve Lacan’›n bak›fl aç›lar›yla zenginleS O R U flen bu ruhçözümleyim bilimsel yöntemi, etkisini yaz›n dünyas›nda yazar›n yaflam›na ve kiflili¤ine ilgi gösteren, yaflamöykücü yazarlar taraf›ndan coflkuyla uygulanm›flt›r. Böylelikle D ‹ K K A T Freud’un etkisiyle, ruhçözümleyime dayanan yeni bir elefltiri yöntemi, sanat elefltirisinde önemli bir yer alm›flt›r. Freud’un bilinçd›fl› yöntemine dayanan uygulamalar›nda, baz›lar› sanatç›n›n bilinçd›fl› dünyas›n›, cinsel karmaflaSIRA S‹ZDE lar›n› ortaya ç›karmak, baz›lar› yap›tlar›n› yorumlamak, baz›lar› da yap›tlardaki kahramanlar›n davran›fllar›n› aç›klamak için kullanm›fllard›r. Ruhçözümleyimde “yaratma”n›n bilinçalt› kaynaklar›n› aç›klamak iddas›nda olan bir görüflte de, sanatAMAÇLARIMIZ ç›n›n yap›t›n› niçin ve nas›l yaratt›¤› sorular›n› ayd›nlat›lmas› temel oluflturur. N N Bu tan›mlarKve‹ konuyla T A P ilgili ayr›nt›l› bilgileri, Eric Fromm’un Freud Düflüncesinin Büyüklü¤ü ve S›n›rlar› (‹stanbul: Ar›kan Yay.,1981) ve Octavé Mannoni’nin Freud (‹stanbul: Alan yay.,1992) kitaplar›nda bulabilirsiniz. TELEV‹ZYON RUHÇÖZÜMLEY‹M VE YAZINSAL ELEfiT‹R‹ Freud bilinçd›fl› ö¤retisi arac›l›¤›yla, ilkin kendisi, sanat yap›tlar›ndaki “yaratma” sürecine e¤ilerek, ruhçözümleyimin nas›l uygulanaca¤›n› gösteren ilk örnekleri ‹ N T E R N E Tbirlikte, Freud’un yap›tlar›, sanatsal e¤ilimleri içerse de, temelvermifltir. Bununla de yaz›nsal elefltiri alan›nda de¤erlendirilemez. Düfllerin Yorumu kitab›nda Oidipus kompleksi temas›n›n bir örne¤ini Sophokles’in Kral Oidipus oyununda bulmufltur. Hamlet’in de Oidipus sorunu ile çözümlenebilece¤ini ortaya koymufltur. Fakat bu tragedyaya ruhçözümleyim yöntemini uygulayarak, Hamlet ve Oidipus (1910) incelemesini yay›nlayan Ernest Jones olmufltur. Freud, sanatç›n›n yaratma eylemi ile nevroz aras›nda s›k› bir iliflki bulur ve ‘yaratma’daki rolünü belirlemeye çal›fl›r. Yaratma, bilinci aflan ve bilmedi¤imiz içsel bir gücün (dehan›n) d›fla vurumudur. Freud’un sanat kuram›nda aç›klad›¤› bu iliflkiyi flöyle özetleyebiliriz: ‹nsanlar›n bir tak›m istekleri, itileri vard›r, fakat toplum içinde yaflad›¤›ndan, d›fl gerçekli¤e uymak zorunlulu¤u duyar ve bu isteklerini bast›rma, örtme yoluna gider. Bundan ötürü insan gerçek hayatta kavuflamad›¤› bu istekleri hayal kurma (düflleme-imgelem) yolu ile elde etme¤e çal›fl›r. Ancak bu hayal kurma eylemi afl›r› kaçar, normal s›n›rlar› aflarsa ruh hastal›¤›, bir ba¤lamda nevroz için ortam haz›rlam›fl olur. Freud, kuram›nda, sanatç›n›n yarat›c› gücünü düflleme yolu ile iliflkilendirir. Yazar, flair, ona göre, gündüz düflleyendir. Freud 1907 y›l›nda yaz›nsal yarat›y› uyan›kl›k rüyas› (fantezi) ile karfl›laflt›rd›¤› bir yaz› yay›mlar. Ne var ki, Freud’un hiçbir incelemesinde gerçekte esteti¤in ya da yaz›n’›n 4. Ünite - Ruhçözümleyimci Elefltiri (Psikanalitik Elefltiri) sorunlar› ifllenmemifltir. O, bir anlamda, sanatç›y› da bir ruh hastas› olarak kabul eder. Madem ki yazar›, yazmaya iten fley, a盤a vuramad›¤› ve bast›rmak zorunda oldu¤u istekleridir, o halde bunlar kendilerini bir flekide yazar›n yap›t›nda, t›pk› rüyalarda (düfllerde) oldu¤u gibi, simgesel olarak göstereceklerdir. Bu nedenle bir yaz›nsal sanat yap›t›na, yazar›n bilinçd›fl› bast›r›lm›fl isteklerinin, tepilerinin, korkular›n›n vb. simgelerini tafl›yan bir belge olarak bak›larak, yazar›n yap›t›yla yaflant›s›n›n bilinmezliklerini ortaya koymaya çal›flan ruhçözümleyici elefltiri yaklafl›m› yaz›n dünyas›nda heyecan yaratm›fl, büyük kabul görmüfltür. Ancak, sanatç›n›n dehas›n›, ya da yaratma yetene¤ini ruhsal bozukluklarla aç›klayamay›z. Baflka bir deyiflle, sanatç›y› sanatç› yapan ruhsal bozuklu¤u de¤il, bir çeflit yetene¤idir. O halde sanatç›n›n yaflant›s›n›, kiflili¤inin nevrozunu ruhçözümleyim yoluyla keflfetmenin, yap›t›n anlam›n› aç›klamakta, yap›t› de¤erlendirmekte yeterli olmayaca¤› bir gerçektir. Yöntemin yerleflmesi için düfllerin anlat›mlar›n›n ne denli önemli oldu¤u bilinir. Bu noktada Freud’un nevroz kuram›n› gelifltirip, psikanaliz tedavi yöntemini bulmam›fl olsayd› bile, rüya yorumlar›n› ortaya ç›karmas›yla, bu bilinçd›fl› imgesel görüngü evreninin simgesel anlat›mla gözden saklad›¤› gerçek anlam› çözümlemesine bilimsel bir temel kazand›rm›flt›r. Bu ba¤lamda Rüya Yorumlar› yap›t›n›n özgünlü¤ü tart›fl›lmaz. Simge düflüncesinin geliflmesi, bir yandan düfllerin ve nevroz say›klamalar›n›n yorumlanmas›na olanak tan›rken, ruhbilimin Freud’le sanat ve yaz›nsal alan›n imgesel düzleminde ilk kez beraber ilerledi¤ini gözlemleriz. Önce, ço¤unlukla oldu¤u gibi düflte görülmüfl bir imge söz konusu olsun. Bu ba¤lamda düfl, plastik betimlemelerle, yaz›nsal e¤retilemelerle karfl›laflt›r›labilir. Bu betimlemeler ve e¤retilemeler de kendi aralar›nda karfl›laflt›r›labilir. Kendili¤inden ya da tasarlam›fl olan düfl, bir kez çözümlendikten sonra ortak veya bireysel tüm imge evreninin gizini (flifresini), gizli içeri¤ini ortaya koyar. Paul Edouard’›n fliiri tan›mlarken kulland›¤› nitelemeye göre ruhçözümleyim, anlamaya olanak verir. Ruhçözümleme yaz›nsal imgeyi de etkiler: Klasiklerde bir söylem türü olan imge, romantiklerde “aktarma” (yans›tma) ya da sembolistlerde simge (simgecilik anlam›nda) biçiminde gerçekleflir; aktarma ya da simgede aç›k sözce, kapal› bir anlama gönderir, yani onu aç›klamak gerekir. Her imgenin bir anlam› vard›r; onu bu anlam oluflturur. Bu anlam, imge nesnesinde yaln›zca bir kullan›ma iflaret ediyorsa tek anlamla yüklüdür. Öteki türlüyse çok anlaml›d›r. Bu olgu, düfllerin yorumlanmas›nda, özellikle imgenin anlam ekseninde ortaya ç›kar: aç›k olan anlam ve gizli olan anlam. Düflümüzde aç›k olarak bir kral, bir kraliçe, bir hançer, bir top, bir gemi, bir deniz, bir merdiven, vb. görüyorsak; bilinçd›fl› olarak, bir baba, bir anne, bir erkeklik organ›, bir kad›n vücudu, cinsel edim, vb. görüyoruz demektir (gizli anlam). Durum böyle olunca, her yaz›n ve sanat yap›t› bir e¤retilemedir; sanat bir fleyi al›p baflka bir ba¤lama oturtur. Bir heykel, bir tablo, bir metin görünürde aç›k anlam (simgeler) olup, hiçbir zaman kendisi, görünürdeki d›fl gerçekli¤i için incelenmez, ama her zaman görünürün ard›ndaki görünmeyene, yani yok olana, gizli anlam› ortaya ç›kart›r. Hamlet, Oidipus iççat›flmas›n›n büyük yürek ac›s›n› sahneye koyarken; düflün simgeselli¤i sayesinde flair Baudelaire’in kad›n› niçin gemiyle karfl›laflt›rd›¤› ve ozan›n niçin hem yara hem b›çak, vb. oldu¤u anlafl›l›r. Mallarmé’de, batan günefl saçt›r, alevdir; sevi de utku, ün ve ölümdür. Aç›k ve gizli anlam oyunu daha yak›ndan incelendi¤inde, simgesel imgenin, yo¤unlaflma ve yer de¤ifltirmeyle içerdi¤i anlam çoklu¤u nedeniyle daha da çok anlaml› oldu¤u gözlenir. Anlat›mdan çok, düflüncelerdeki düfl afl›r› belirginleflir. Böylece, yöntemi bir metin aç›klamas›na benzeyen simgesel imgelerin bir tür yo- 71 Nevroz: Bir çeflit ruh ve sinir hastal›¤›. Nevroz (bunal›m) ile psikoz (saplant›) aras›ndaki fark, hastan›n içinde bulundu¤u bilinçlilik düzeyinden kaynaklan›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 72S O R U Elefltiri Kuramlar› S O R U rumlanmas›yla nevrozlar ve say›klamalar konusunda aç›mlama getiren ruhçözümD‹KKAT leyim, bir sanat ya da yaz›n yap›t›n›n oluflumunu anlamak için kullan›lm›flt›r. Her yap›t, t›pk› düfl gibi, bir ruhsal nedenli¤in sonucudur, bir “aç›k içeri¤i” bir de “gizSIRA S‹ZDE li içeri¤i” vard›r: Yazar›n iç evreninin ve onu haz›rlarken ço¤u kez hiç bilincinde olmad›¤› güdülenmelerinin bir “yans›tmas›”d›r. Böylelikle yaz›nsal ruhçözümleyimci yöntemi, bir yap›t›n gizil içeri¤inin çözümlenmesi olarak tan›mlan›r ve eleflAMAÇLARIMIZ tirinin ilgi alan›na girer. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N Ruhçözümleyim aras›ndaki iliflkinin kapsaml› bilgilerine ulaflmak için yararK ‹ TileA yaz›nbilim P l› bir kaynak olarak Ruhçözümlemenin Yaz›n Elefltirisine Katk›lar› bafll›kl› Anne Clancier’nin Psychanalise et Critique Littéraire adl› çal›flmas›n›n Önsöz’ünü inceleyiniz. Yvon Beleval, çev: T E A. L E Özçelebi, V ‹ Z Y O N Ça¤dafl Elefltiri Dergisi, ‹stanbul: Y›l 3, A¤ustos 1984, ss. 50-59). K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M 2 Ruhçözümleyimci hekimlik ile yaz›nsal elefltirinin birbiriyle ilgilenme alanlar› hangi etkiSIRA S‹ZDE leflimle gerçekleflmifltir ? ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M RUHÇÖZÜMLEY‹MC‹ DENKLEM‹ S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET ELEfiT‹R‹DE YAZAR/YAPIT S O R U Yaz›nsall›k ve Ruhçözümleyim Buraya dek, düfllerde simgesel biçimlerin somutlanmas› için önce imge ele al›nd›. D‹KKAT fiimdi de simgelerin sözel anlat›m›n› irdeleyelim. Simge yukarda aç›klanmaya çal›fl›lan biçimiyle, yarat› ve yaz›nsal elefltiriyle do¤rudan uyuflur. Kuflkusuz içe bak›fl›k SIRA S‹ZDE (refleksif) ve ergin bir bilinç için, görsel ve sözel birbirinden kesin olarak ayr›lmaz. Bir nesneyi görmek, onu flöyle ya da böyle adland›rmak demektir. Çünkü imgeleyen dildir. Ne var ki, yazar›n imgelem evrenini yans›tan bu dil, estetik de¤er yüklü, AMAÇLARIMIZ günlük kullan›mda dikkate al›nmayan, e¤retilemeli, simgesel bir dildir. K›sacas› yazar imge-dil kullanmaktad›r. Yirminci yüzy›l›n bafl›nda bile söz ile imge aras›nda yarat›l›fl bak›m›ndan K ‹ T A bir P ayr›m gözetilmez; yaz›nsal sözde, “sözel imge” ile görsel ve iflitsel imgeler öyle bir biçimde yan yana konulur ki, Freud bunu, düflte, nevrozda, zihinde simgeleflen her fleyle özdefllefltirir; simgeleri çözümlerken, onlar› çok anlaml›l›klar›n› art›ran yepyeni bir ba¤lama yerlefltirir; oysa ruhçözümsel ba¤lam meTELEV‹ZYON tinlerin okunmas›n›, yorumlamas›n› de¤ifltirir. Ruhçözümleyimci yöntemde simgelerin kayna¤› bilinçd›fl›ndad›r. O halde çözümlemenin bilinçüstüne ç›kard›¤› fley nedir? Freud’a göre, bilinçöncesinde bast›r›lm›fl çocukluk deneyimleri. Bilinçd›fl›, içi‹ N T E R N E Tilkel suskunluk yeri ise, bilinçöncesi üst-ben taraf›ndan bast›r›lmizdeki bast›r›lm›fl m›fl isteklerin bütünüdür. Bu sorunun yan›t›n› verebilmek için ruhçözümleyim biliminde benimsenmifl baz› temel kavramlar› k›saca gözden geçirmek gerekir: • ”Davran›fl›n”›n belirlenmesi: Belli bir anda bir bireyin düflünceleri, duygular›, duygusal edimleri yaln›zca kiflisel “güdülenme” lerine de¤il, çevresini alg›lama biçimine de ba¤l›d›r. • ‹çgüdüsel e¤ilimlerin, ruhsal ve toplumsal yap›n›n ikili etkisi alt›nda, kiflili¤in geliflmesinde ilk çocuklu¤un, cinselli¤in temel önemi: Kiflili¤in de¤iflik yönleri böyle oluflur; “bu,” (es-altben: içgüdülerin ve bilinçsiz tepilerin tümü), “ben” (bilinç ve alg›lama ifllevlerinin tümü), “üst-ben” (suçluluk ve bilinçd›fl›na atma tepkilerinin alan›). • ‹ç çat›flmalar›n, özellikle de engellemelerin önemli rolü: Genellikle yön de¤iflimi, simgesel doyma, ussallaflt›rma, yüceltme gibi ifllemler yoluyla bu çat›flmalar çözüme ulaflt›r›l›r. N N 73 4. Ünite - Ruhçözümleyimci Elefltiri (Psikanalitik Elefltiri) Bu bilgilerden flu sonuçlar› ç›karabiliriz: Bir yaz›nsal metin, ergin bir kifli olan yazar taraf›ndan yarat›l›yorsa ve anlafl›l›yorsa, bu “yazma edimi” bir davran›fl oldu¤undan, yaz›n (imgesel dil) yarat›m› da öteki davran›fllar gibi çözümlenebilir. Nas›l ki ruhçözümcü ergin hastas›n›, çok eski, unutulmufl, ancak simgelerle ulafl›labilen çocukluk dilinin deneyimleriyle uyand›r›yorsa, ergin yazar›n da yap›t›nda çocukluk döneminin kavray›fl›n› bulmak gerekir. Bu, ergin kiflinin çocuklu¤unu hâlâ içinde sakl›yor anlam›na gelir; simge, erginlerden oluflan bir toplumda, çocukluktan kalma bir sözcüktür. Freud ö¤retisini dilbilimle pekifltirmek isteyen Jacques Lacan’a göre sözcük, art›k “bir sözel betimleme, tasar›m” de¤il, bir imgedir; art›k kendi d›fl›nda, de¤iflmez bir an›ya gönderen bir gönderge de¤ildir. Sözcük, baflka sözcüklere, onlar da baflka sözcüklere gönderir ve böylece metin bilincini olufltururlar. O andan itibaren, çözümleyicinin inceleme konusu olan bilinçd›fl› art›k “dil”in d›fl›nda de¤il, içindedir; bilinçd›fl›, sözcü¤ün arka yüzü ya da maskesidir, yani “Ötekinin söylemi”dir, ya da “ben söylemde” eksik oland›r. Bu durumda, “bilinçd›fl› bir dil gibi yap›lanm›flt›r ve dilbilim yöntemlerinin ilgi alan›na girer”. BöyS‹ZDE lelikle çözümlemelerde, dilbilim ve ruhçözümleyim birbirleriniSIRA aç›klarlar. Freud, Rüya Yorumlar›’n›n VI. bölümünde, özellikle imgeler üstünde, düflün anlatma (figürasyon) yöntemlerini incelerken söylem teknikleri üzerinde durur: D Ü fi Ü N E L ‹ M Nevrotik söylem, bilinçd›fl›n›n olaylar›n› ortaya ç›kar›r; suskunluklar, konuflmadaki uç noktalard›r; dil sürçmeleri, virgüller; tasar›lar fiil zamanlar›na göre yön de¤ifltirirS O tümceye R U ler; düfl ya da düfllemelerdeki (uyan›kl›k düflü-fantezi) imge evreni dönüflmüfltür. Bu söylemin çözümlenmesi, afla¤› yukar› bir metin aç›klamas› olur. O halde elefltiri, ruhçözümcüden do¤rudan yard›m alacakt›r. Her ikisiD ‹de K K Abir T metnin dilini harfi harfine, tüm flifreleriyle (simge), noktalamalar›, heceleriyle ele alacakt›r. Her ikisi de imgeyi konuflacak, sözü imgeye çevirerek anlamland›racakt›r. Böylece SIRA S‹ZDE ruhçözümcülerin çal›flmalar› sanat ve yaz›nüzeine yo¤unlafl›r ve say›s›z elefltirmen, ruhçözümleyimden yard›m al›r. Ancak, ruhçözümleyim, yöntemini yaz›nsal elefltirilerde kullanan elefltirmenlerin, yazar-yap›t iliflki alan›ndaki AMAÇLARIMIZ tutumlar› karmafl›kt›r. Bu ba¤lamda ruhçözümleyimci elefltiri de iki tip yaklafl›m belirlenmifltir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Tahsin Yücel’in Elefltirinin ABC’si (‹stanbul: Simavi Yay., 1991, ss.56-60) K ‹ T A adl› P kitab›nda “Ruhbilimsel elefltiri” bölümünde konuyla ilgili temel bilgileri bulabilirsiniz. K ‹ T A P Ruhçözümleyim yöntemini, hem hasta tedavisi hem de yaz›nsal yap›t› TSIRA E L Eanlama-yorumlama VS‹ZDE ‹ZYON sürecinde uygulanmas›na olanak veren birlefltirici temel ö¤eler aç›s›ndan karfl›laflt›r›n›z. T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON Yazar/Yap›t Denklemi 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET Birinci yaklafl›m yap›ttan hareket ederek yazar› aç›klamay› amaçlar; bu ruhçözümleyimci elefltiri, yazar›n yap›t›n›, klinik tedavi sürecindeki bir hastan›n S O R U sözleri gibi ele alarak, yazar›n bilinçalt› dünyas›n› ve gizli isteklerini, cinsel e¤ilimlerini, saplant›lar›n›, ilk çocukluk dönemi yaralanmalar›n› (travmalar), güdülerini, dürtüleriD‹KKAT ni, ortaya ç›kartmay› amaçlayan incelemeleri kapsar. Ruhçözümleyimin bu yolda kullan›lmas›, yap›ttan hareketle yazar› aç›klayan elefltiri türüdür. Yazar›n bilinaçalSIRA S‹ZDE t›n›n çözümlenmesiyle, yazar›n yaflamöyküsü oluflturulur; yap›ttan, yap›t›n derin anlam›ndan söz edilmez. Freud sanat yap›tlar›na e¤ilmekle bu yöntemin nas›l uygulanabilece¤ini gösteren AMAÇLARIMIZ ilk örnekleri vermifltir. Rüyalar›n Yorumu kitab›nda, sonradan çok ifllenen Oidipus karmaflas› temas›n› Sophokles’in K›ral Oidipus oyununda bulgular. Freud’e göre çocu¤un ilk cinsel istekleri anaya yönelir ve babay› rakip bildi¤i için onun ölümünü isK ‹ T A P N N TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON 74 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Elefltiri Kuramlar› ter. Freud, Hamlet ’in de bu tema ile çözümlenebilece¤ini iflaret eder. Bu tragedya üzerinde, 1955 y›l›nda ruhçözümleyim yöntemini kullanarak derin bir inceleme yapan Ernest SIRA JonesS‹ZDE olmufltur. Freud, oyun karakteri Hamlet’in ruhsal durumunun yazar Shakespeare’le özdefl oldu¤una iliflkin kimi gözlemlerinde oldu¤u gibi, Dostoyevski ve Baba Katilli¤i adl› incelemelerinde, Dostoyevski’nin yaflam› hakk›ndaki bilgileri, D Ü fi Ü N E L ‹ Mkurgulad›¤› olaylara, kiflilere dayand›rarak, yazar›n sara hastal›¤›yazar›n yap›tlar›nda na, babas›n›n ölümünü arzulamas›na, belirmemifl eflcinselli¤ine dair sonuçlar ç›kararak verir. Ancak, yap›tlar›ndan bir tanesinin seçilerek, ruhsal çözümlemleyiS O R yazar›n U min yap›lmas› ve bunun di¤er yarat›lar›na genellenmesi okur için tehlikeli sonuçlar yaratabilir. Freud’un ö¤rencisi Otto Rank, Baudelaire ve Edgar Poe üzerine incelemeD‹KKAT lerinde, Dr. Laforgue ve Marie Bonaparte ise bir yaz›nsal ürünün yazar›n ruhsal derinliklerinin araflt›r›lmas›n› sa¤layan bir gereç olarak nas›l kullan›labilece¤ini gösterSIRA S‹ZDE bir yap›t arac›l›¤›yla, “hasta” lar›n (Freud sanatç› ya da yazara mek isterler: amaçlar› bir ruh hastas› gözüyle bakar) bir çözümlemesini yapmakt›r. Sanatç›n›n yap›t›n›, yaratma eylemini estetik ba¤lamda de¤erlendirmeyi amaçlamazlar. Dolay›s›yla çabalar› AMAÇLARIMIZ ruhçözümcü hekimlik alan›na girer, tam olarak yaz›nsal de¤ildir. N N Sanatç›ya dönük Türk edebiyat›nda yans›mas›n› görmek için Mehmet Fuat’›n K ‹ T elefltirinin A P “fiair-fliir-Okuyucu” bafll›kl›, Kemal Özer’in “A¤›t” fliiri çözümlemesini inceleyiniz. (Düflünceye Sayg›. ‹stanbul: de Yay›nevi, 1960). TELEV‹ZYON ‹kinci yaklafl›m ise ruhçözümleyim yöntemini, yazar›n özyaflam öyküsüne ulaflman›n ötesinde, yap›t›n derin anlamsal yap›s›n›, yap›ta ait özellikleri aç›klamak için kullan›r. Bu ba¤lamda, Charles Baudouin, Verhaeren’de ‹mge (1924), Sanat›n ‹ N T E R N E(1929) T Ruhçözümleyimi ve Victor Hugo’nun Ruhçözümleyimi (1943) gibi çal›flmalar›nda yaz›nsal ruhçözümleyimin, ruhsal aç›klama içinde, yeni yorum ve de¤erlendirme ö¤elerini ortaya koymas› gerekti¤i üzerinde durur. Baudouin, bir yandan yazar›n yaflamöyküsünü, bir yandan yap›t›n› inceleyerek, her ikisinin de ortak ö¤esi olan “gizli içerik”i bulmaya, arkalar›nda gizlenen temel “karmaflalar›” ortaya ç›karmaya çal›fl›r. Bir baflka yazar, Charles Mauron, kimilerine göre Baudouin’›n yöntemini gelifltirir ve derinlefltirir. Yazar›n bilinçd›fl›n› ve yap›t›n›n özünde yatan temel karmaflalar› yeniden kurmak için, hem yap›t›n özenli bir biçimde, derinlemesine incelemesini yapar, hem de yaflamöyküsel veriler üzerinde çal›fl›r. CHARLES MAURON VE RUHÇÖZÜMSEL ELEfiT‹R‹ (PS‹KOKR‹T‹K) YÖNTEM‹ Mauron, Mallarmé’nin Ruhçözümleyimine Girifl (Introduction à la psychanalyse de Mallarmé, 1950), Racine’in Yap›t›nda ve Yaflam›nda Bilinçalt› (L’Inconscient dans l’oeuvre et la vie de J. Racine, 1957), Saplant› E¤retilemelerden Kiflisel Söylene (Des métaphores obsédantes au mythe personel, 1963) gibi yap›tlar›nda, o güne dek Freud’la bafllayan, Jung ve di¤er ruhçözümcülerle geliflen ruhçözümleyim “hasta” tedavi yöntemine genifl yer verir. Mauron, ele ald›¤› yazar ve yap›tlarda, bol bol ruhçözümleyim bilim alan› terimler kullan›r, ve yazar›n “bilinçd›fl›” kiflili¤inden kaynaklanan, metnin derin yap›s›n› oluflturan ve gözden kaçan olgular› ve durumlar› bulur; ilk çocukluk, cinsellik, “bu”, “ben”, “üstben”, “bilinçd›fl›”, Oidipus/Elektra karmaflas›, yaflam-ölüm dürtüleri, vb. Bütün bunlarla, Mauron, yaln›zca yap›t›n ya da yazar›n ayd›nlat›lmas›nda, insan› ayd›nlatmay› hedefleyen ruhçözümleyimin “bilimsel” gerçekleriyle ileri sürülen tüm savlar› örnekçelerle ortaya ç›kart›r. Böylece yaz›nsal yap›tlar›n gizli içeri¤inin aç›klanmas›na da katk›da bulunur. 4. Ünite - Ruhçözümleyimci Elefltiri Elefltiri) SIRA(Psikanalitik S‹ZDE Bu amac›n gerçeklefltirilme biçimine gelince, yazar›n en kapsaml› yap›t›n›n baflD Ü fi Ü N E L ‹ M l›¤›yla özetlenir; güncel gerçekle yazar›n bilinçd›fl› kiflili¤inden kaynaklanan ve gözden kaçan gereksinimlerinin birleflim noktas› aras›nda koflutluk kurarak, söz konuS O R U su yap›t ya da yaz›nsal metinlerde birer saplant›ya dönüflmüfl, durmadan yinelenen e¤retilemeleri, ya da çeflitlenerek dönen simgeleri ve durumlar› bulmak, yine istemd›fl› imge topluluklar›n› belirlemek; bunlarla yaflamsal ö¤eler aras›nda orD ‹ K K Aba¤›nt›lar› T taya ç›kararak, yazar›n istemd›fl› ve bilinçd›fl› (kimi zaman patalojik ö¤eler) kiflili¤inin temel sorununu yaz›nsal yap›t›n ya da metnin bilincini nas›l oluflturdu¤unu FreSIRA S‹ZDE ud ö¤retisiyle aç›klamak. Ancak yap›tlar arac›l›¤›yla ortaya ç›kar›ld›¤› ve aç›klaman›n temelini oluflturdu¤u ileri sürülen “kiflisel söylen”in, yazar›n yaflamöyküsünden de ç›kart›labilecek olmas› çeliflkili bir yaklafl›md›r. Ne olursaAMAÇLARIMIZ olsun, de¤erlendirilmek ve aç›klanmak istenen, esasen yap›tt›r. (Bkz: Okuma Parças›: Dönüfl) N N Charles Mauron’un ruhçözümsel elefltiri yöntemini daha iyi anlamakK için, ‹ T bu A Pyöntemin günümüz uygulama örne¤i olarak “Bir Ruhçözümsel Okuma: Tezer Özlü’nün ‹çsel Dünyas›na Öyküleriyle Yaklafl›m” (Ayla Gökmen, Bal›kesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say› 5, 2001) bafll›kl› incelemeyi okuyunuz. TELEV‹ZYON Bu yaklafl›mda, yaz›nsal çözümleme çabas›, bir yan›yla yap›ttan insana do¤ru giderse de öbür yan›yla zorunlu olarak yap›ta yönelir. Öte yandan, gerek ruhçö‹ N T E R N E T gibi duran zümleyim gerekse yaz›nsal imgelem yap›tlar›, görünüflte aç›klanamaz da¤›n›k imgeleri bir araya getirme olana¤›n› ortak biçimde sunarlar. Bu imgeleri derin bir ruhsal gerçekli¤i bulunan, de¤iflmez ve takanaks› (Fr. obsessif) noktalara ba¤lama olana¤› varsa, bu de¤iflmez noktalar ilk bak›flta aç›klanamaz gibi görünen imgeleri bir araya getirecektir, do¤al olarak. “Çift anlam” kavram›, insan ruhunun anlat›m yollar›n› ele alman›n yeni bir biçimi olarak, bir yaz›nsal metinin derin anlam›n› ortaya ç›karmakta kullan›l›r; böylece, Mallarmé’de, gizli kalm›fl bir ölmüfl k›zkardefl takana¤›n› esinleyen imgelerin kurgulanmas›, bu seçimi güncel gerçekle yazar›n bilinçd›fl›n›n gereksinimlerinin birleflim noktas›na götürmektedir. Bunun için bir metni en derin ayr›nt›lar›na kadar incelemek gerekir; bu da bizi, yöntemin özünde bulunan “içten” de¤erlendirme ölçütlerine götürür. “Kökten” (otantik) yap›t, köklerini okurun iliflki kurabilece¤i, yaflanm›fl bir iç zenginli¤e, yap›t›n bilincine dald›ran yap›tt›r. Bachelard’›n köktenlik elefltirisi - Yap›tlar›n derin anlam›n›n ayd›nlat›lmas› aç›s›ndan Mauron’un yöntemiyle ba¤daflan Gaston Bachelard’›n ruhçözümleyimine bak›fl aç›s›na de¤inmeden geçemeyiz. Temel ö¤elerden -su, atefl, hava, toprakoluflturulan imgelere ay›rd›¤› kitaplar›nda, Bachelard bir yaz›nsal metnin de¤erlendirilmesinde karmafla çözümlemesinin ne denli önemli bir araflt›rma ilkesi olabilece¤inin üzerinde ›srarla durur. Bir elefltirmenden çok, bir ozan olan Bachelard, ozan ya da anlat›c›lar›n imge ve e¤retilemelerinin okura ulaflmas› için, derin bir “düfl gerçe¤i”ne dalmalar› gerekti¤ini vurgular ve yaz›n yap›tlar›nda etken olan fliirlefltirici güçler (e¤retilemeler) için “imgelemin devingen niteli¤ini yeniden canland›racak bir ruhbilimsel elefltiri” yi önerir. Böylelikle okura “yaflanm›fl bir yorum” sunarak, okurun yaz›nsal imgeleri “yaflamas›na” olanak sa¤lar. Ne var ki, Bachelard elefltiri alan›nda büyük bir yetke olarak pek çok elefltirmeni olumlu olarak etkilese de, yap›ttan hareket eden ruhçözümsel elefltiri yanl›lar›n›n incelemelerinde, örne¤in gerek Baudouin’›n gerekse Mauron’un çözümlemeleri ayd›nlat›c› gözlemler içermekle birlikte, yöntemin uygulama teknikleri aç›s›ndan birtak›m eksikler içerir. Öncelikle, yaz›n incelemeleri için gelifltirilmemifl bir bilgi alan›n› kul- SIRA S‹ZDE 75 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 76 Elefltiri Kuramlar› lan›r, üstelik elefltirmen yararland›¤› dal›n uzman› de¤ildir, her an büyük yan›lg›lara düflebilir; ikincisi, ruhbilimsel ya da ruhçözümsel elefltiri, araflt›rma nesnesiyle araflt›rma arac›n› sürekli olarak birbirine kar›flt›r›r: elefltirmen ya yap›t› yazarla aç›klar, ya da yazar› yap›tla. Bu sürekli gidifl gelifl, içinden ç›k›lmaz bir kar›fl›kl›k ö¤esi olarak, yirminci yüzy›l›n ikinci yar›s›nda da, yaz›n elefltirmenlerinin aras›nda varl›¤›n› sürdürmüfl, karfl›t ç›k›fllara ya da yeni e¤ilimlere yol açm›flt›r. RUHÇÖZÜMSEL ELEfiT‹R‹YE BAKIfi VE YEN‹ YÖNEL‹MLER Dominique Fernandez ve Ruhsalyaflamöykücü Elefltiri Yaz›nda ruhçözümleyimin kullan›lmas› 70’li y›llardan itibaren bu yönteme karfl› durufllara ya da hararetle savunan bak›fllara ivme kazand›r›r. Geleneksel karfl› ç›k›fllar öncelikle Freud’culu¤u hedef al›rlar, sonra karmaflalar›n s›radanl›¤› ile yap›tlar›n özgünlü¤ü aras›ndaki çeliflkinin üzerinde dururlar ve “ruh hekimiyle sanatç› aras›nda karfl›tl›k vard›r, ruhçözümcünün kayg›s› sanatsal kavray›fl› engeller” görüfllerini ileri sürerler. Bu karfl› ç›k›fllar›n hiçbiri kesin yarg› getirmez; olsa olsa konuyla ilgilenenleri kurama ve yönteme çeki düzen vermeye zorlarlar. Freud daha bafllang›çta bu konuya dikkat çekmifltir. Bu nedenle de Charles Mauron, Mallarmé üstüne haz›rlad›¤› yap›t›nda yer verdi¤i Düzyas›nsal K›sa fiiirler incelemesinde, kendini, yarat›c› ben ile toplumsal ben aras›ndaki iççat›flmas›yla s›n›rland›rarak Freud’un bu uyar›s›na kulak vermifltir. K›sacas› ruhçözümleyimden esinlenmek, ruhçözümlemesi yapmak de¤ildir; bereberinde getirdi¤i temel güçlükleri ortadan kald›rmaz. Bu ba¤lamda Jean-Michel Garet ve Dominique Fernandez’in yaklafl›m›na bir göz atmak yerinde olur. Jean-Michel Garet, Yaz›nsal Tipte Estetik Bir ‹nceleme: Robinson Cruosé (Une étude esthétique d’un type littéraire, 1973) adl› çal›flmas›nda, ruhçözümleyim yönteminin katk›s›na bir bölüm ay›r›r. Daniel Defoe’nin Robinson karakterini ötekilerden ay›ran davranran›fllar›n›n belirtilerini ruhçözümleyimin yard›m›yla ortaya ç›karmaya çal›fl›r ve karaktere, iyileflme süreci izlemeye al›nan bir hasta gözüyle yaklafl›r. J. M. Garet, simgesel bir de¤er atfetti¤i “ada” izle¤ini inceler: Robinson, afl›lmas› güç bir ö¤eyle ötekilerden ayr›lan bir karakterdir. Böyle olunca, Daniel Defoe’da yaln›zl›¤a çekilmeye yönelik bir e¤ilim gözlemler. Garet yine, yazar›n özyaflam›nda, içe dönük kiflili¤ine, aile güçlüklerine, Robinson’u kaleme almas›ndan az zaman önce büyük o¤lunun evden ayr›l›fl›na ve küçük k›z›na duydu¤u afl›r› sevgiye dikkati çeker. Cuma karakterinin romandaki varl›¤›n›n, yazar için, ne ölçüde kendisini terk eden çocuklar›n›n yerine geçti¤ini sorgular. Defoe’nin gerçek yaflamdaki güçlü babal›k duygusunun, düfl k›r›c› gerçekli¤in düfllenmiflin yerine geçen Cuma kurgusuyla ülküleflti¤ini ileri sürer. Dahas›, Cuma, kaçan o¤lunun ötesinde, küçük k›z›n›n sevgisiyle özdefllefltirilir. Bu nedenle Cuma erkek cinselli¤inden yoksundur: böylece yazar, yaln›zl›¤›n›n bunal›m›nda (terkedilmifl baba) bilinçd›fl› istekle, Cuma karakterini, k›z›n›n de¤ifltirilmifl imgesini yans›t›r. Garet, bu yap›tta kad›n varl›¤›n›n bulunmamas›n›n yan› s›ra, cinsellik yoklu¤una da dikkati çeker. Robinson’un babas›yla iliflki olgusu üstünde durarak, bu iliflkiyi “Robinson, her fleyden önce babaya bir baflkald›rmad›r ve Tanr› onu babas›na itaat etmedi¤i için cezaland›r›r” sözleriyle aç›klar. Burada, göksel yarg›, yani Tanr›-baba, yazar›n gerçek baba imgesini, e¤retilemeyle, simgeler. Sonuçta Garet, Freud’un Oidipus karmaflas›n› ayd›nlatmay› denemektedir. E¤er Robinson, bilinçli olarak babas›na karfl› gelip, evini terk ediyorsa, bilinçd›fl›nda gerçekte annesinden uzaklafl- 4. Ünite - Ruhçözümleyimci Elefltiri (Psikanalitik Elefltiri) makla içinde bulundu¤u karmaflaya bir çözüm ar›yor demektir. Böylelikle bilinçd›fl› suçlulu¤u artaken, deniz kazas›, arad›¤› cezay› simgeler. Garet, ada simgeselini incelerken flu düflünceye ulafl›r: “gemileri bat›ran okyanus”, roman›n bafl›ndan beri, gerçek yaflamda oldu¤u gibi güven vermeyen, her durumda yok olan bir anneye gönderme olabilir; oysa baba olanca korkunçlu¤u ile her zaman sevecenlik yoksunlu¤uyla hep içinde vard›r. Robinson mutlulu¤u içine kapanmakta bulur. Adadaki varl›¤›, Freud’cu düflüncenin ayr›cal›kl› bir örneklenmesi olarak ilginçtir. Fernandez, Ruhçözümleyimin Yans›lamalar› (Incidences de la psychanalyse, 1970) bafll›kl› incelemesinde, ruhsalyaflamöyküsü ad›n› verdi¤i yaz›nsal bir elefltiri türü karfl›s›nda elefltirmenlerin ve yazarlar›n oluflturdu¤u karfl›tlar birli¤ini ayd›nlatmaya ve yöntemini savunmaya çal›fl›r. Sanatç›n›n yaratt›¤› yap›t, kendi aç›s›ndan bilinçd›fl› iç çat›flmalar›n› aflmas›na olanak verirken, bu iç çat›flmalar›n›n yarat›m kayna¤› olarak gösterilmesine pek önem vermez Fernandez. Metin d›fl›nda bir anlam aramay› kabul etmeyen ça¤dafl yaz›nsal iç-elefltiri karfl›s›nda, ruhsalyaflamöyküsü bir yöntem olarak eksik ve zay›f kalmaktad›r. Ne var ki bu yöntemin, klasik yaflamöyküsünün eksiklerini kapatmak, yaz›nsal elefltirinin boflluklar›n› doldurmay› amaçlamak gibi bir tutkusu oldu¤unu da itiraf eder. Fernandez, ruhsalyaflamöyküsel incelemenin ilgi alan›n› flöyle tan›mlar: Ruhsalyaflamöyküsü Freud’cu flemalar› genellefltirerek de¤il, yap›t›n kimi özelliklerinde çocukluktaki ruhsal yaralanmalar›n (travmalar) yans›malar›n› inceyecektir. Çünkü onun için, kiflili¤inin bilinçd›fl›, gözden kaçan bu gizli bölgede gerçekten olup bitmifl her fleyi anlamaya izin veren yap›t›n kendisidir. ‹nsan yap›t›n kayna¤›ndad›r; bu da insan›n ancak ve ancak yap›tta oldu¤u anlam›na gelir. O halde ruhsalyaflamöyküsü: bir yaflam›n olaylar› ile yap›tlar›n ruhsal evrimi aras›ndaki koflutlu¤un ya da k›saca insanla yap›t aras›ndaki etkileflimin incelenmesidir. Bu koflutluk, sanatç›n›n bilinçalt›ndan beslenip geliflti¤i kan›s› üstüne kuruludur. Fernandez ruhsalyaflamöyküsü ile u¤raflan kiflinin özellikle sanatç›n›n, yazar›n, ozan›n çocuklu¤u ile ilgilenmesi gerekti¤ini kesinler. Sanatç›n›n çocuklukluk bilinçd›fl› güdülerinin incelenmesi ruhsalyaflamöyküsünün yetki alan›na girdi¤ini belirtir; ilk çocukluk, cinsellik dürtülerin, bu dönemde yaflanm›fl olabilen ama bast›r›lan travmalar›n, ergin kiflinin içs›k›nt›lar›n›n, nevrozun, yaflan›lan “katlan›lamaz” olaylara iliflkin an›lar›n›n, yap›tta s›kl›kla yinelenen imgelerle yans›d›¤›n› ileri sürer. Öyleyse Fernandez için, sanatç›n›n yarat›c› e¤iliminin, yap›t›n›n içeri¤inin ve biçiminin kayna¤›ndaki temel ö¤e, yarat›c›n›n çocukluk dönemidir. Ruhsalyaflamöykücü art›k “flu insan, flu yap›t” demez; “flu çocuk, flu yap›t” der. Dominique Fernandez, ‹talyan yazar› Cesare Pavese üzerine yapt›¤› Cesare’›n Baflar›s›zl›¤› (1970) bafll›kl› yap›t›nda bu ruhsalyaflamöyküsü yöntemini örnekler, ancak yeri geldi¤inde, hava, su, toprakla ilgili imgelemlerde ise Bachelard’c› çözümlemeye de baflvurur. Fernandez’in yönteminin elefltiride uygulanmas›, seçmecili¤i nedeniyle çok güçtür; ulaflt›¤› sonucun olumlu olmas› ise, kendisinin sezgi yetene¤inden, inceledi¤i yazar›n “özgün kiflili¤inin” bu türden bir incelemeye olanak tan›mas›ndan, araflt›rmac›n›n yazarla ve yap›t›yla kurdu¤u yak›nl›ktan kaynakland›¤› söylenebilir. Aksi takdirde, her yarat›c› sanatç›n›n, yarat›m edimini, Freud’cu bir bak›flla çocuklu¤unun travmalar›na, iç s›k›nt›s› nevrozunu cinsel bir bozuklu¤a yormak anlam›na gelir. Ruhçözümleyim, yap›t›n biçimine de¤il, ancak içeri¤ine ulaflabilir; o halde yaln›zca biçimin d›fl›ndaki bir içeri¤e ulafl›r. Bununsa yaz›nsal (sanatsal) bir elefltiri ile hiç alakas› yoktur. Kuflkusuz düfl, bize içeri¤iyle, sözcüklerin ve çok karmafl›k imgelerin biçimi konusunda bilgi verir. Ancak, düfl ya da nevrozun verdi¤i bilgi, elefltirmeni yap›ta de¤il, insana (yazara) gönderir. 77 78 Elefltiri Kuramlar› SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 4 Ruhçözümleyim yöntemini yaz›nsal elefltirilerde kullanan elefltirmenlerin yaklafl›mlar› SIRA S‹ZDE hangi ba¤lamda ayr›fl›kl›k gösterir? D Ü fi Ü N E L ‹ M Yeni Yönelimler Bugün, ruhçözümsel elefltiri, ruhçözümleyim bilimi gibi, insanl›k kültürüne mal olmufl bir tarihçeye S O R Usahiptir. Bu elefltiri, zaman içinde, yaz›nsal metin üretimi konusunda yeni yaklafl›mlar›n, yeni metin aç›klama kuramlar›n›n ortaya ç›kmas›yla ve sosyal bilimlerin farkl› alanlar›nda kaydedilen ilerlemeyle do¤an yeni yaz›nsal meD‹KKAT tin okuma biçimleriyle karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Charles Mauron’un mirasç›lar›, onun yöntemine sad›k kalarak, di¤er bak›fl aç›lar›na yönlendiler. Örne¤in, ünlü germaS‹ZDECervantes’in Don Quichot roman›n› incelerken, Freud’u tan›nist MarthaSIRA Robert, man›n verdi¤i kolayl›kla, belirledi¤imiz iki e¤ilimin aras›nda bir ara tür olan yeni bir ruhçözümlemesini benimser. Anne Clancier, Psikanaliz ve Yaz›nsal Elefltiri AMAÇLARIMIZ (1973) adl› yap›t›nda bilinçd›fl› kiflilikle, yaz›nsal dilin simgeselli¤i aras›ndaki ba¤›nt›y› de¤erlendirir. Mauron’un hiç de¤inmedi¤i, okuyucunun metin karfl›ndaki pozisyonunu inceler. Yine, Yves Gohin ve Serge DoubK ‹ (aktar›m/karfl›t-aktar›m) T A P rovsky, “ruhçözümsel okuma” terimini oluflturarak, metnin bilincini oluflturan yap›larla, metnin bilinçd›fl› yap›lar aras›ndaki ba¤›nt›lar› ortaya ç›karmaya hasretmifllerdir kendilerini. TELEV‹ZYON Bu elefltiri giriflimleri, sanatç›n›n çocukluk dönemi cinselli¤inin gizlendi¤i bilinçd›fl› kiflili¤inin bast›r›lm›fl yönlerini ortaya ç›karmay› amaçlad›¤› ölçüde, izleksel metin okuma biçimlerinden ayr›l›rlar. Bu arada, varoluflçuluk felsefesinin temT E R NPaul E T Sartre’›n, Flaubert’i çözümledi¤i Ailenin Aptal› adl› denemesilcisi yazar‹ NJean si, Freud’un kuram›n›n insan-olufl yan› kadar, bireyi, flimdinin oldu¤u gibi gelece¤inde de var olan ruhsal oluflanlar›yla inceler ve “Varoluflçu Ruhçözümleyim” elefltiri ak›m›n›n öncüsü olur. N N Jean Bellemin-Noël ve “Metin Bilinçd›fl›” “Ruhçözümsel okuma”n›n ya da ruhçözümleyim yönteminin giderek gelifltirildi¤i, yaz›nsal elefltiride yank› bulan Noël’in “metin bilinçd›fl›” yaklafl›m›, içkin metin çözümlemesine a¤›rl›k veren ça¤dafl elefltiride bir di¤er yönelim olur. Metin bilinçd›fl› çözümlemeleri ikili boyutuyla ele al›n›r: bir kuram ve bir yöntem. Dolay›s›yla, okuma yöntemi olarak “ruhçözümsel okuma” ile ba¤daflt›r›l›r. Bu ba¤lamda Noël, “yazmanl›¤›n bilinçd›fl›”n› inceleme alan› olarak önerir, ve inceleme öznesini (yazar) metinle olan ba¤›nt›s›ndan ayr› tutar. Fakat bu yöntem, Gohin gibi elefltirmenler için belirsizlik içerir. Ve nihayet yap›salc›l›k: Bilinçd›fl› olan fley, konuflan öznelerin, bireylerin kulland›¤› dildir (Saussure). Ferdinand de Saussure’le bafllayan ve dilbilim alan›nda gerçeklefltirilen devrim niteli¤indeki dil araflt›rmalar› sonucunda ortaya ç›kan yeni kuramlar, uygulama alan› olarak, k›sa sürede yaz›nsal elefltiriye yans›r. Roland Barthes, kendisinin “izlek” ad›n› verdi¤i, Bachelard’›n “imgesel” çözümleme anlay›fl›ndan esinlenerek yazm›fl oldu¤u inceleme Michelet, hem yap›salc› (çünkü Michelet’nin yap›tlar›ndaki izleksel örü, Michelet’nin yap›t›n›n “yap›”s›n›n ta kendisidir), hem de ruhçözümleyimin kimi karakterleriyle örtüflür. Ne var ki, Barthes, S/Z (1970) yap›t›yla, bir ad›m daha atarak, “yap›sal”dan “göstergebilimsel”e geçerek, öncülü¤ünü Julia Kristeva’n›n yapt›¤›” göstergeçözümleyim” yöntemini uygulam›flt›r. Bu yöntem, anlamlama, anlatma, belirtme biçimleri üzerine bir “genel kuram” olma sav›ndad›r. Göstergeçözümleyim, gösterge sözcü¤üne eklenen çözümleyim sözcü¤ünün de sezdirdi¤i gi- 79 4. Ünite - Ruhçözümleyimci Elefltiri (Psikanalitik Elefltiri) bi, bir “dil üretimi olan metin”lere uygulanan, Freud’un “gösteren kuram›na” dayand›r›larak bir tür ruhçözümleyim olmaya yönelen elefltirinin temelini oluflturur. SIRAisteyen S‹ZDE araflt›rmaSonuç olarak, ruhçözümlemeyi yaz›nsal elefltiride kullanmak c›lar›n, yaflamöyküsel yöntemin kolayl›klar›n› bir tarafa b›rak›p, yaz›nsal yap›ta yönelmeleri gerekir. Yaz›nsal yap›t sonuçta yaz›nsal dildir, sözcüklerden oluflan D Ü fi Ü N E L ‹ M uyumlar›n simgesel bütündür. Elefltirinin geçerlili¤i, imge evreninin d›flsal bir gerçeklikle -yani bir yaflamöyküsünün olaylar›yla- uyumuyla de¤il, imge evreninin S O R U kendi kendisiyle uyumuyla tan›mlan›r. Her sanatç›n›n yaz›n› “ruhsalyaflamöyküsel” nitelikleri bar›nd›rmad›¤›D gibi, ‹ K K Aher T sanatç› veya yazar nevrotik özellikler tafl›maz. Bu türden de¤erlendirilen yaz›n yap›tlar› için, yazar›n yaflam›n›n olaylar› ve yap›tlar› aras›ndaki koflutlu¤u besleyen bilinçd›fl› ögelerin aç›mSIRA S‹ZDE lanmas›nda “Ruhçözümleyim” alan›n›n verilerinden yararlan›labilir. Ancak, yaz›n incelemelerinde bu bilim alan›n›n verilerini kullanacak kifli, yararland›¤› dal›n uzman› olmad›¤› için yan›lg›ya düflebilir ve yanl›fl yorumlarda bulunabilir. Bu nedenle incelemelerde karAMAÇLARIMIZ fl›lafl›labilecek olumsuzlu¤u önlemek amac›yla, ruhçözümleyim (Psikiyatri) dal› uzman hekim görüfllerine baflvurmak kaç›n›lmazd›r. N N K ‹ T A P Ruhçözümleyimcilik kapsaml› bir hekimlik bilgisi ve hekimlik deneyimi gerektirir. Yaz›nsal elefltirmen, bu bilgi ve deneyimden yoksundur. Ruhçözümcü hekim, ruhçözümleyimci ö¤retinin dili arac›l›¤›yla hastas›n›n kurtuluflunu (tedavi) Bu çöT E L E V ‹ Z sa¤lar. YON zümlemede her tür dil ç›kar karfl›m›za: günlük yaflam dili, uyan›k düflleme dili, çocuklu¤un dili, vb. Her biri bir bütün oluflturur; her birinin ayr› bir sözdizimi vard›r; birinden ötekine ayn› sözcü¤ün çok anlaml›l›¤› de¤iflir, anlam› de¤iflir. Bununla birlikte bir ‹NTERNET dil vard›r ki, ilke olarak çözümlemede ifle kar›flmaz; bu, yaz›n dilidir. Yaz›n elefltirmeninin, ruhçözümsel bir dile çevrilmifl olan› yeniden yaz›n diline dönüfltürmesi, yani sözcüklerin yeni bir anlam alaca¤› yeni ba¤lamda, (simgeden ve onunla birlikte “yüceltme”den yola ç›karak), bir baflka düzleme aktarmas› gerekecektir. Ancak simgelerin anlam›, kayna¤›n› acaba ortak bir bilinçten mi yoksa kendini evrensele do¤ru yücelten “ben”den mi al›r? Sözdeki “ayn›” simge, bir düflte, bir say›klamada, dinsel bir içdökmede, bir öyküde, bir romanda ayn› anlama m› sahiptirler? Ya da her yaz›nsal yap›t, her defas›nda yazar›n bilinçd›fl› kiflili¤inin gizlendi¤i çocukluk cinselli¤inin patolojik yans›malar›n›n bir ürünü müdür, yoksa yazar›n ruhsal çat›flmalar›ndan kurtuluflu, günümüz ruhçözümleyim biliminde benimsenen, hem Freud’un hem de Beck’in biliflsel (cognitif) “yüceltme mekanizmas›” yolu ile “yaz›nsal dil - yaratma” süreci içinde mi gerçeklefltirir? Kuflkusuz bu sorular, ruhçözümsel inceleme konusu yap›lan her yazar ve her yap›t› için genelleme yapmam›z› olanaks›z k›lar. Ça¤dafl elefltiride as›l amac›n metnin yap›s›n›, dilini ve gizli anlam›n› ortaya ç›karmak ve betimlemek oldu¤unu unutmamak gerekir. Bununla birlikte, bu elefltiri yöntemi, günümüz incelemelerinde uygulanabilmektedir. Bu türden ruhçözümsel bir elefltirinin geçerlili¤i, ancak ruhçözümcü hekim ve elefltirmenin, öncelikle dilsel bir ürün olan yap›t› anlaman›n, anlamland›rman›n yolunu birlikte gerçeklefltirmesi ile mümkün olabilir. Ruhçözümleyim, elefltirinin Sinderella’s›d›r bir bak›ma, hep ça¤›n gereksinimlerine göre yeni yöntemlerle biçimini de¤ifltirerek, insan oluflun anlam›n›, anlat›lmak istenenle anlafl›lma aray›fl› aras›nda var olmay› sürdürecektir. Böylece Freud’dan bafll›yarak, uygulamalardan kuramlara geçerken gerçeklefltirdi¤i tüm dönüflüm ve dönüfltürümleriyle, ruhçözümleyimci elefltirinin, dar bir uzmanl›k alan›ndan ç›karak, genel kültürün, bilimin geliflmesine ve yay›lmas›na katk›da bulundu¤u bir gerçekliktir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 80 Elefltiri Kuramlar› Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Ruhçözümleyimci elefltirinin tan›m›n›, temelini, Freud Kuram›yla ba¤›nt›s›n› ö¤renmek. Ruhçözümleyimci (Psikanalitik) elefltiri, yirminci yüzy›l›n ilk yar›s›nda kendini güçlü bir biçimde hissettiren, ruhbilim alan›n›n ünlü ruhbilimci ve hekimlerinin, s›ras›yla Sigmund Freud, Carl G. Jung ve daha sonra Jacques Lacan’›n ö¤retilerinin yaz›nsal yap›tlar›n çözümlenmesi ve yorumlanmas›nda yararlan›lan bir yönteme dönüfltürülerek ortaya ç›kan bir elefltiridir. Yaz›nsal elefltirinin amac› belirli yöntemlerle bir sanatsal yap›t› hem kuramsal hem de örneklemelerle uygulamal› olarak çözümlemektir. Bu nedenle elefltiri eylemi okuma eylemine ba¤l›d›r ve belirli bir nesnel tutum gerektirir. Yaz›nsal yap›t›, hep baflka nesneler için kurulmufl yöntemlerle, kendi d›fl›nda kalan verilerle aç›klamay› amaçlayan geleneksel elefltiri, tarihsel geliflim süreci içinde de¤iflik bilimsel yöntemlere baflvurmufl, dolay›s›yla her f›rsatta ruhbilimin verilerinden yararlanm›fl, ama bunu dizgesel bir biçimde kuramsal bir temele oturtmam›flt›r. Oysa Sigmund Freud’un Psikanalizi “konuflan tedavi” yöntemini keflfederek ve bu yöntemi bilinçd›fl› ad›n› verdi¤i, insan›n bu - ben - üstben’ini oluflturan kiflili¤inin, cinsellik yaralanmalar›n›n ilk çocukluk döneminin simgelerinin düfl ya da imgelem evrenin izdüflümüyle aç›klanabilir oldu¤unu ilk kez ortaya koymufltur. Daha sonra bireyin içsel evreninde yer alan ölümyaflam dürtülerinin de kiflili¤in yaflam›nda belirleyici oldu¤unu ileri sürdü¤ü kuramlar›yla yöntemini gelifltirmifltir. Freud oluflturdu¤u bu yöntemi, bizzat kendisi, sanat yap›tlar›na uygulayarak, ruhçözümsel elefltirinin temelini atm›fl olur. Bundan böyle ruhçözümleyimci elefltiri gerçek bir yöntem olarak yaz›n dünyas›nda yerini al›r. Ruhçözümleyimci elefltiri yöntemini, geliflim süreci içinde uygulanma alanlar›n› ve temsilcilerini tan›mak. Breuer’in khatarsis (yücelme-aflk›nl›k) kavram›, Jung, Lacan ve Fromm’un düflünceleriyle evrilen ve olgunlaflan yöntemi, yaz›n dünyas›nda çok say›da yazar ve elefltirmen, incelemelerinde çoflkuyla uygulam›flt›r. Charles Baudouin, Charles Mauron, Gaston Bachelard, incelemelerinde - bir N A M A Ç 3 tak›m eksiklikler içermesine karfl›n - yöntemi baflar›yla uygulam›fl ruhçözümsel elefltiri alan›n›n önemli isimleridir. Bu yöntemle, yazar›n “bilinçd›fl›” kiflili¤inden kaynaklanan, metnin derin yap›s›n› oluflturan, gözden kaçm›fl olan “olgular” ve “ba¤›nt›lar”›n bulunup ortaya ç›kar›lmas›, dolay›s›yla yaz›nsal yap›tlar›n daha iyi anlafl›lmas›na katk› sa¤lamak amaçlanm›flt›r. Ruhçözümleyim ve yaz›nsal elefltiri aras›ndaki iliflkinin nas›l kuruldu¤unu keflfetmek ve Charles Mauron’un ruhçözümsel elefltiri (psikokritik) yöntemini tan›mak. Mauron (1899-1966), ruhçözümleyim yöntemini, kimi eksikliklerine karfl›n, döneminde baflar›l› bir biçimde uygulayan bir elefltirmen olarak kabul edilebilir. Kendinden öncekilerin yaklafl›mlar›na uzak durarak, Charles Baudouin’›n yönteme yaklafl›m›n› derinlefltirdi¤i ileri sürülen Mauron, 1948 y›l›nda ruhçözümsel elefltiri (psikokritik) yöntemini oluflturmufltur. Bu yöntemle, yazar›n “bilinçd›fl›” kiflili¤inden kaynaklanan, metnin derin yap›s›n› oluflturan gizli “olgular” ve “ba¤›nt›lar”›n bulunup ortaya ç›kar›lmas›n›, dolay›s›yla yaz›nsal yap›tlar›n daha iyi anlafl›lmas›na katk› sa¤lamay› amaçlamaktad›r. Yöntemi uygulama sürecinde izledi¤i teknikleri birkaç bafll›kta somutlanabilir: yazar›n en kapsaml› yap›t›n›n özetlendi¤i bafll›¤› incelemek; güncel gerçekle yazar›n bilinçd›fl› kiflili¤inden kaynaklanan ve gözden kaçan gereksinimlerinin birleflim noktas› aras›nda koflutluk kurmak; söz konusu yap›t ya da yaz›nsal metinlerde birer saplant›ya dönüflmüfl, yinelenen e¤retilemeleri veya çeflitlenerek dönen simgeleri ve durumlar› bulmak; istemd›fl› imge topluluklar›n› belirlemek; bunlarla yaflamsal ö¤eler aras›nda ba¤›nt›lar› ortaya ç›kararak, yazar›n istemd›fl› ve bilinçd›fl› (kimi zaman patalojik ö¤eler) kiflili¤inin temel sorununu yaz›nsal yap›t›n ya da metnin bilincini nas›l oluflturdu¤unu, Freud ö¤retisiyle aç›klamak. 4. Ünite - Ruhçözümleyimci Elefltiri (Psikanalitik Elefltiri) N A M A Ç 4 Ruhçözümleyimci elefltirinin inceleme alan› olarak yazar/ yap›t denklemi içinde yaklafl›mlar›n› ö¤renmek. Yirminci yüzy›lda, Freud’le oluflan, Jung ve Lacan’›n bak›fl aç›lar›yla zenginleflen bu ruhçözümleyim yöntemi, etkisini yaz›n dünyas›nda yazar›n yaflam›n› ve kiflili¤ini aç›klamak ve yap›t›n› aç›klamak isteyenler olmak üzere iki yaklafl›mla ortaya koyar. Freud’un bilinçd›fl› yöntemine dayanarak baz› yazarlar sanatç›n›n bilinçd›fl› dünyas›n›, cinsel karmaflalar›n› ortaya ç›karmak, baz›lar› ise yap›tlar›n› yorumlamak, baz›lar› da yaz›nsal yap›tlardaki kahramanlar›n davran›fllar›n› aç›klamak için kullanm›fllard›r. Ruhçözümleyimde “yaratma”n›n bilinçalt› kaynaklar›n› aç›klamak iddas›nda olan bir görüflte de, sanatç›n›n yap›t›n› niçin ve nas›l yaratt›¤› sorular›n› ayd›nlat›lmas› temel oluflturur. Ancak, ruhçözümleyim, bu yöntemi yaz›nsal elefltirilerde kullanan elefltirmenlerin, yazar-yap›t iliflki alan›ndaki tutumlar› karmafl›kl›k gösterir; yazar› yap›tla aç›klayanlarla, yap›t› yazarla aç›klayanlar aras›nda sürüp giden kar›fl›kl›k incelemelere yans›r. N A M A Ç 5 81 Ruhçözümleyimci elefltirinin yönelimlerini günümüz çerçevesinde de¤erlendirmek. Dilbilim çal›flmalar›n›n ve yap›salc›l›¤›n yaz›n dünyas›nda ön plana ç›kmas›yla, elefltiri tümüyle yön de¤ifltirir. Bu ça¤dafl ve yeni elefltiride önemli olan, yap›tlar›n özyap›s›n›, söylemin -dilin- üretti¤i anlam› sorgulamak, anlamland›rmakt›r. Bu ba¤lamda “içsel” bir araflt›rma biçimi olarak Gaston Bachelard’la bafllayan izlekçilik, yaz›nsal metni oluflturan imgelerin çözümlenmesini içerir. Bachelard’›n bu alanda verdi¤i, Lautrémont ile Ateflin Ruhçözümleyimi bafll›kl› yap›tlar› ruhçözümleyici yöntemden yararlanarak, ruhçözümleyici elefltirmenler aras›nda say›lmas›na neden olur. Jacques Lacan’›n yap›salc› yaklafl›m› da ruhçözümsel elefltirinin yöntemini benimser. Roland Barthes bu yeni yap›salc›, metnin diline yönelen içkin elefltirinin en büyük temsilcidir. Ruhçözümleyimden esinlenen Julia Kristeva ile birlikte, somutlaflan yaz›nsal göstergebilimsel elefltirisine, günlük davran›fllar›, simgeleri yorumlayarak öncülük etmifltir. 82 Elefltiri Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki tan›mlardan hangisi ruhçözümsel elefltirinin yanl›flt›r? a. Nevrozlar›n düfllerini yorumlama b. Ruhçözümleyim yönteminin yaz›nsal çözümlemelerde kullan›lmas› c. Yaz›nsal metnin tarihsel gerçekli¤ini ortaya ç›karma d. Yazar - yap›t iliflkisi e. Hiçbiri 2. Afla¤›daki hangisi ruhçözümleyimci elefltirinin ilgi alan›na girmez? a. Bilinçd›fl› b. Simge c. Düflsel imge d. Biçimcilik e. Hiçbiri 3. Ruhçözümleyici elefltiride inceleme alan› olarak afla¤›daki yaklafl›mlardan hangisi belirgindir? a. Gelenekçi b. Üç oluflumlu c. Yazar› aç›klayan/yap›t›n derin anlam›n› aç›klayan yaklafl›m d. Lansoncu e. Hiçbiri 4. Freud ile Jung’un kuram ve uygulamalardan esinlenerek, 1948 y›l›nda yazar›n hem bilinçd›fl› hem de yap›t›n›n derin anlam›n› oluflturan karmaflalar› ortaya ç›kartmak için yaflamöyküsü verileriyle yap›t›n içkin yap›s›n› inceleyen, yaz›nsal elefltiride yeni bir ruhçözümsel yöntemi gelifltiren afla¤›dakilerden hangisidir? a. Victor Hugo b. J. Paul Sartre c. Marthe Robert d. Charles Mauron e. Hiçbiri 5. Afla¤›dakilerden hangisi ruhsalyaflamöykücü elefltirinin ilgi alan›na girmez? a. Yazar›n çocuklu¤u, ilk cinsellik ve ruhsal travmalar›yla ilgilenir. b. ‹nsanla yap›t aras›ndaki etkileflimi inceler. c. Okuru yap›ta de¤il, yazara götürür. d. Yap›salc›d›r. e. Hiçbiri. 6. Ça¤dafl elefltiri yönelimlerinde, “yaz›nsal dil - yaratma” sürecinde ruhçözümleyim afla¤›daki ö¤elerden hangisiyle kabul görmez? a. Yaflamöykücü b. Yap›salc› c. Göstergesel d. ‹mgesel e. Hiçbiri 7. Freud’un, bilinçd›fl› ö¤retisiyle, sanatç›n›n yaratma eylemi ile nevroz aras›nda kurdu¤u en önemli iliflkilendirme ö¤esi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Cinsellik b. Yans›tma c. Düflleme /imgelem d. Libido e. Hiçbiri 8. Libido’nun yap›s› konusunda Freud’la ters düflen, öznel bilinçd›fl› kiflili¤in d›fl›nda, kolektif bir bilinçd›fl›n›n varl›¤›n› savunan, 1913 y›l›nda kendi “çözümleyici ruhbilim” yöntemini oluflturan bilim adam› afla¤›dakilerden hangisidir? a. G. Bachelard b. C.G. Jung c. Spinoza d. D. Fernandez e. Hiçbiri 4. Ünite - Ruhçözümleyimci Elefltiri (Psikanalitik Elefltiri) 83 Okuma Parças› Dönüfl Elimin nereye de¤in uzanabilece¤ini bilemiyorum. Karfl›mdaki say›s›z pencerelere. Önümdeki kurumufl a¤aca. Belki de gerilmifl ipe de¤in. Kalabal›k. Ç›¤l›klar. Tüm kollar havaya kalk›yordu. O flapkas›n› ç›kard› bafl›ndan. Gözlerinde yafllar belirdi gene. Ben belki de her gece ayn› yerde oturuyorum. Düflünmemek için. Konufltuklar› sözler kulaklar›ma de¤in geliyor. Duymuyorum. Gözlerim hep onlarda. Gözleri yafll›yken bir daha göremeyecekti beni. Oysaki hep karfl›mda. Hep o. Tahta evimizin ard›ndan bir tepe yükselirdi. ‹nce bacaklar›m oraya t›rman›r. Kasabaya bakard›m. Sessiz. So¤uk. Tahta evler hep. Suyu kurumufl bir dere yata¤›. Derin. Afl›nm›fl. Kasabaya giren yolun hemen bafl›nda bir mezarl›k. Y›k›k. Baharda kar›n alt›ndan çiçekler f›flk›r›r. Zaman hiç geçmiyor. Hep ayn› ince bacaklar. Kafam› yorgan›n alt›ndan ç›karam›yorum. Ç›kar›rsam düfllerim yok oluyorlar. ‹nce kemikli bir eli var. Benim elimi b›rakt›. Büyük bir yap›ya girdi. Orada ölecek birisi var. Öldü belki de. Ben bahçede kald›m. Onu bekledim. Gelsin. Elimi tutsun diye. Ufak ad›mlarla ç›kt›. Bana yaklaflt›. - Ölmüfl mü? - Hay›r. Öldü¤ünü anlam›flt›m. Ben de öldüm. Babam da. Hepimiz. Sonra ufak kasabada dolaflt›k. ‹nce bacaklar›m aç›kt›. Babam› bekledik. Geldi. Bir zamanlar babam büyük bir masa yapm›flt›. Onun yapt›¤› tek fley bu masa. Eline bir kitap ald›. Oturdu. - Kalkmayaca¤›m art›k dedi. - K›m›ldamayaca¤›m. Yüzünü göremiyorum. Gövdesi hep karfl›mda. Y›llard›r. Elindekini okudu¤una inanm›yorum. ‹nand›¤›m hiçbir fley yok [...] Bir fley söyle. Bitsin. Her fleyi bitirsin. ‹flin çok bafl›nday›z daha. Bitsin. Tümüyle. Kap›y›, pencereleri, insanlar sar›yorlar. Hep onun iniltileri. Bir kere sar›lmay› denedim ona. Tüm etleri koptu. Yaln›z iskelet kald› kollar›mda. Tavan aras›ndadaki küçük odada. Burada. Oturdu¤um masan›n kenar›nda her gün kendime yeni yeni ölümler haz›rl›yorum. Küf kokan bir yap›n›n kap›s›n› güçlükle açabildim. A¤›rd›. Omuzlar›ma y›k›lacak gibiydi. ‹çeri girer girmez sessizce onlar›n odalar›na sokuldum. Soluyorlard›. Yapacak baflka bir fley yok. Her gece herkesin solu¤unu dinliyorum. Kitap düfltü elinden. - Baba? Gözleri aç›k. Solumayacak art›k. Hep ona bakaca¤›m ben. Elleri k›m›ldam›yor. A¤z› aral›k. Yat›yorum. Gözlerim tavanda. Karanl›k bir yerlerde uçuyorum. A¤açlar›n aras›nda o beliriyor. Ona do¤ru gitsem tutaca¤›m. Bafl›m dönüyor. Birisi yat›rm›fl beni. Bütün içimi söküyor. A¤›rl›¤›m› yitirdim. Uçarken. Art›k dönmek istemiyorum. Dönece¤imi biliyorum. Duvarlar uzuyor. Uzuyor. Bir kedi s›çrad› cama. ‹nliyor. Bense ölümleri tatmak istemiyorum. Yorgan›n alt›nda olaca¤›m hep. Hep masan›n bafl›nda oturaca¤›m. Birtak›m yüzler geçiriyorum gözümün önünden. Saçl›. Kel. Gözsüz. ‹nsan yüzleri. Sonra tek, tek eller. Herkesin eli boynunda. Camdan baksam. Belki de herkes bofllu¤a at›yor kendini. Neden ba¤›r›yor o? Yeryüzünde kimse kalmad›¤› için mi? Herkes. Uyumay› denesem erkek organl› kad›nlar görüyorum düflümde. Hepsi oralar›n› tutuyor. Boflal›rken ba¤›r›yorlar ölürcesine. E¤leniyorum can›m. Gerçekten büyük bir e¤lence. Masan›n bafl›nda otururken ne e¤lenceler buluyorum kendi kendime. [...] O ihtiyar belirdi bilincimde. Onu bir kere köpe¤i ile seviflirken görmüfltüm. Tahta, y›k›k bir evde. ‹htiyar inliyor, köpe¤i s›çrayarak yan›nda geziyordu. Tahta, y›k›k bir evde. ‹htiyar inliyor, köpe¤i s›çr›yarak yan›nda geziyordu. [...] Sabahleyin yola ç›k›yordu. Hepimiz güldük. Gitme. Otur karfl›da. Gözlü¤ünü ç›kar. Gülerken akm›fl olan yafllar› sil. M›r›ldan›rken. Durmamacas›na m›r›ldan›yorsun. Sözlerin harf oluyor ki-hi-›-fft-››. Ellerimi masan›n üzerine uzat›yorum. Burnumu, dudaklar›m› oynat›yorum. Soka¤a ç›ksam genifl alanlarla karfl›laflaca¤›m. Yeni yap›larla. U¤ultusu ile toplumun. Belki ben bunlar›n tümünü biliyorum. Masa duruyor. Babam da duruyor. Ben. Masa. Babam. Baba. Ma-Be-Ba. Kasabay› uzaktan gördüm. Çevresi yeflil a¤açlarla sar›l› idi. Bütün gövdem uyuflmaya bafllad›. Her yan›ma yay›l›yor bu uyuflukluk. Parmaklar›m›n ucuna de¤in. Babam havuzun bafl›ndaki tahta evi gösterdi. Kafam› içeri soktum. Karanl›k. ‹çerde bir ihtiyar köpe¤i ile. Bu evde do¤dum ben. Aya¤a kalksam, yere düflece¤im. Hiçbir yan›m tutmayacak. Çocuklar oynuyor. Sesleri bana de¤in geliyor. Göl k›y›s›na kofluyorum uyan›r uyanmaz. Günefl her yan›m› kavuruyor. Gölün kenar›nda yüksek da¤lar olmal›. So¤uk sularda yüzüyorum. Akflam üzerleri yoku- 84 Elefltiri Kuramlar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› flun kenar›ndaki bahçede oturuyorum. Hava kararmadan önce ya¤mur ya¤›yor. Sonra onunla yat›yorum. ‹nce, beyaz gövdesi var. Sabahlar› hiçbir fley yok. Göl k›y›s›na inmekten baflka. Say› say›yorum. Hiç olmuyor. Sonu gelmiyor. Ellerimi de oynatam›yorum. Belki bir gün kalkaca¤›m. Kuca¤›ma alaca¤›m babam›. Tarlalar üzerinde yürüyebilece¤iz. Ve sonra kendimi onunla birlikte gömece¤im. Kaynak: Tezer Özlü, Eski Bahçe Eski Sevgi (Öyküler), ‹stanbul: Ada Yay›nlar›, 1987. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b 2. d 3. c 4. d 5. d 6. a 7. c 8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kuram›n tan›m› ve Temeli” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ruhçözümleyim ve Yaz›nbilim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ruhçözümsel Elefltiride yazar/yap›t denklemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Charles Mauron ve Ruhçözümsel Elefltiri Yöntemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ruhçözümsel Elefltiriye bak›fl ve yeni yönelimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ruhçözümsel Elefltiriye bak›fl ve yeni yönelimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ruhçözümleyim ve Yaz›nsal Elefltiri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kuram›n tan›m› ve Temeli” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 1 Psikanalitik (Ruhçözümleyici) elefltiri, ruhbilim alan›nda, ünlü ruhbilimci hekim Freud baflta olmak üzere, Carl Gustav Jung, ve daha sonra Jacques Lacan’›n çal›flmalar›n›n yaz›nsal yap›tlar›n çözümlenmesi ve yorumlanmas›nda yararlan›lan gerçek bir yönteme dönüfltürülerek ortaya ç›kan bir elefltiridir. Bu elefltirinin gerçeklefltirmek istedi¤i amaç, yap›tla onu yaratan yazar-birey aras›nda ilinti kurmak, bir baflka deyiflle yap›t›n oluflumunun yazar›n ruhsal oluflumunun bir yans›mas› oldu¤u varsay›m›n› kan›tlamak. S›ra Sizde 2 Ruhbilim alan›nda, “konuflan tedavi” olarak adland›r›lan ruhçözümleyim yönteminin temelini oluflturdu¤u ileri sürülen “kiflisel söylen” ya da “konuflma analizi”, bir dil çözümlemesinden baflka bir fley de¤ildir. Yaz›nsal elefltirinin inceleme nesnesi olarak ele ald›¤› sanatsal yap›t da bir dil ürünüdür. Ne var ki, ruhçözümcü hekim, ruhçözümsel ö¤retinin, bilinçd›fl› dilin arac›¤›yla hastas›n› anlamaya çal›flarak tedavi ederken, elefltirmen ise bir yaz›nsal dil ürünü olan yap›t› anlamay›, anlamland›rmay›, aç›klamay› amaçlar. Sonuçta her iki alan da ortak inceleme nesnesi olarak “dil”i kullan›r. Ancak, dil ile bilinçd›fl› aras›ndaki iliflki, yaz›nsal elefltiride, yaz›n inceleme uzmanlar›n›, yazar›n yaflamöyküsünden ç›kar›lan bilinçd›fl›n›n yap›t›n dil yaratma sürecini aç›klamaya yönlendirir. Bununla birlikte, her iki alan›n da taraftarlar›, birbirlerinin ilgi alan›na ister istemez girmektedirler. Bu ba¤lamda, yaz›nsal elefltirinin her f›rsatta çeflitli biçimlerde ruhbilim alan›n›n kavram ve verilerine baflvurdu¤u gözlenmektedir. Ruhçözümleyim ve yaz›nsal elefltiri aras›ndaki etkileflimsel iliflki tek bir biçimde dile getirilemez. Ruhçözümleyim, Freud’dan bu yana Adler’le, Jacques Lacan’la, Carl G. Jung’la, Mélanie Klein’la, birbiriyle etkileflen ve birbirine karfl› olan okullarda geliflir. Sonra da Erich Fromm’un, Sullivan’›n ve ötekilerin ö¤retisinde durmaks›z›n ço¤ullafl›r, yaz›nsal elefltiride etkileflimler ve yaklafl›mlar evrilerek, Baudouin, Mauron, Bachelard, Barthes ve Kristeva ile boyut de¤ifltirir. S›ra Sizde 3 Ruhçözümleyim inceleme nesnesi olan hastas›n›n davran›fllar›nda bilinçd›fl› kiflili¤inden kaynaklanan etmenleri çözümlemeye çal›fl›rken; öteki için, yaz›nsal bir etki yaratmak amac›yla imgelem-düflleme yolu ile oluflturulmufl dilsel bir yap›t›, biçimi ve içeri¤i ile aç›klama ça- 4. Ünite - Ruhçözümleyimci Elefltiri (Psikanalitik Elefltiri) 85 Yararlan›lan Kaynaklar bas› esast›r. Bir yaz›nsal yap›tta, yazar taraf›ndan bir dil yarat›l›yorsa, bu “yazma edimi” de bir davran›fl oldu¤undan, söz konusu yaz›n dili (imgesel dil) yarat›m› da öteki davran›fllar gibi çözümlenebilir. Ruhçözümcü nevroz hastas›n›n bilinçd›fl› kiflili¤inde gizli, bast›r›lm›fl isteklerinin d›fla vurum simgesi olan, rüyalar›n›, hayallerini, düfllerini, sayr›lar›n›, s›kça yinelenen bu imgelerin yans›tt›¤›n› ileri sürer ve bu imgesel dili çözümleyerek anlamland›r›r. Ayn› flekilde bir yazar da yap›t›n›, d›fl dünyan›n gerçekli¤inde a盤a vuramad›¤› bilinçd›fl› isteklerini, yarat›c›l›k gücünü belirleyen hayal kurma (düflleme) yolu ile tasarlad›¤› imgesel evreni örtük dille yans›t›r. Bu ba¤lamda, her ikisinde de, söz konusu imgeler, içerdi¤i çok anlaml› simgeler olarak dilde kendilerini yans›tma yolu ile ben söylenin (ben öykülem) bilincini olufltururlar. O andan itibaren, çözümleyicinin inceleme konusu olan bilinçd›fl› art›k “dil”in d›fl›nda de¤il, içindedir. Her ikisi de, ortak ö¤eleri olan imgeyi konuflacak, sözü imgeye çevirerek anlamland›racakt›r. S›ra Sizde 4 Ruhçözümleyimci yöntemi yaz›nsal elefltirilerde kullanan elefltirmenlerin, yazar-yap›t iliflki alan›ndaki tutumlar›nda karmafl›kl›k gözlemlenir. Bu ba¤lamda yaz›nsal ruhçözümsel elefltiride iki tür yaklafl›m belirlenmifltir. Birinci yaklafl›m yap›ttan hareket ederek yazar› aç›klamay› amaçlar; bu elefltiri türü, ruhçözümleyim yötemini yazar›n yap›t›n›, klinik tedavi sürecindeki bir hastan›n sözleri gibi ele alarak, yazar›n bilinçalt› dünyas›n› ve gizli isteklerini, cinsel e¤ilimlerini, saplant›lar›n›, ilk çocukluk dönemi yaralanmalar›n›, güdülerini, dürtülerini ortaya ç›kartmay› amaçlayan incelemeleri kapsar. Yazar›n bilinaçalt› çözümlenerek, yazar›n yaflamöyküsünü oluflturulur. Bu kapsamda, Dominique Fernandez, yaflamöykücü elefltiri türünün en önemli savunucusu ve temsilcisidir. ‹kinci yaklafl›m ise; ruhçözümleyim yöntemini yazar›n özyaflamöyküsüne ulaflman›n ötesinde, yap›t›n derin anlamsal yap›s›n›, yap›ta ait özellikleri aç›klamak için kullan›r. Bu ba¤lamda, Charles Baudouin, bir yandan yazar›n yaflamöyküsünü, bir yandan da yap›t›n› inceleyerek, her ikisinin de ortak ö¤esi olan “gizli içerik”i bulmaya, arkalar›nda gizlenen temel “karmaflalar›” ortaya ç›karmaya çal›fl›r. Bu yaklafl›m› ilk olarak ruhçözümsel elefltiri yöntemine dönüfltüren Charles Mauron olmufltur. Beleval, Y. (1973). “Ruhçözümlemenin Yaz›n Elefltirisine Katk›lar›”, Çev. Ali Özçelebi, ‹stanbul: Ça¤dafl Elefltiri Dergisi, A¤ustos 1984. Carloni, J. C., Filloux. J. C. (2000). Elefltiri Kuramlar›, Çev. T. Yücel, ‹stanbul: Multilingual Yay›nlar›. Fayolle, R. (1978). La critique, Paris: Armand Colin. Fromm, E. (1980). Freud Düflüncesinin Büyüklü¤ü ve S›n›rlar›, Çev. A. Ar›tan, ‹stanbul: Ar›tan Yay›nevi. Jung, G. C. (1938). Le Moi et l’inconscient, Çev. A. Adamov, Paris: Gallimard. Madelenat, D., Brunel, P. (1977). La critique littéraire, Paris: PUF. Mannoni, O. (1992). Freud, Çev. Y. Atayman-T. Kurultay, ‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k. Mauron, Ch. (1950) Introduction à la psychanalyse de Mallarmé, Neuchâtel: La Bacconière. Moran, B. (1972). Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri, ‹stanbul: ‹. Ü. Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›. Noël-Bellemin, J. (1978). Psychanalyse et littérature, Paris: PUF. Wieder, C. (1988). Elément de Psychanalyse pour le texte littéraire, Paris: Bordas. Yücel, T. (1991). Elefltirinin ABC’si, ‹stanbul: Simavi Yay›nlar›. 5 ELEfiT‹R‹ KURAMLARI Amaçlar›m›z N N N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Sosyolojik elefltirinin ne oldu¤unu aç›klayabilecek; Edebiyat ile toplum aras›ndaki iliflkiyi kurabilecek; Sosyoloji ile elefltiri iliflkisini aç›klayabilecek; Sosyolojik elefltirinin tarihini ve belli bafll› temsilcilerini ay›rt edebilecek; Sosyolojik elefltiriden yararlanan ve yirminci yüzy›lda geliflen elefltiri kuramlar›n› aç›klayabilecek; Marksist elefltirinin felsefi ve estetik kaynaklar›n› ve Marksist edebiyat elefltirmenlerinin görüfllerini aç›klayabilecek; Frankfurt Okulunun temsilcileri olan Adorno ve Benjamin’in görüfllerini aç›klayabilecek; Bakhtin’in gelifltirdi¤i baz› kavramlar› aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Sosyolojik Elefltiri Edebiyat Sosyolojisi Marksist Estetik Çokseslilik • Genetik Yap›salc›l›k • Anlaml› Yap› • Auratik Sanatlar ‹çindekiler Elefltiri Kuramlar› Sosyolojik Elefltiri • • • • G‹R‹fi EDEB‹YAT-TOPLUM ‹L‹fiK‹S‹ SOSYOLOJ‹-ELEfiT‹R‹ ‹L‹fiK‹S‹ SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹N‹N TAR‹HÇES‹ • SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹DEN YARARLANAN ELEfiT‹R‹ AKIMLARI Sosyolojik Elefltiri G‹R‹fi Sosyolojik (toplumbilimsel) elefltiri, edebiyat elefltiricili¤inin önemli alanlar›ndan birisidir. Bu elefltiri edebiyat›n toplum içinde do¤du¤u, toplum içinde var oldu¤u ve toplumun ifadesi oldu¤u, hatta edebiyat›n hayat› temsil ve taklit etti¤i ilkesinden hareket eder. Hayat ise büyük ölçüde bir sosyal gerçekliktir. Sosyolojik elefltiri anlay›fl›na göre edebiyat›n ifade vas›tas› dildir. Dili ise toplum yaratm›flt›r. Ayn› zamanda edebî eserin yarat›c›s› olan yazar›, yazar›n yaratt›¤› eseri ve söz konusu eseri anlamland›ran okuru toplumsal koflullar belirler. Çünkü yazar›n kendisi zaten toplumun üyesidir. Yazar toplumda belirli bir yere sahiptir. Yazara toplumdaki yerini okur verir. Okur da toplumun bir üyesi oldu¤una göre, hem yazar›n hem de okurun sosyolojik aç›dan belirgin bir anlam› vard›r. Bunlara ek olarak, edebî eserin iç yap›s›n› oluflturan geleneksel edebî sanatlar ve semboller (simgeler), toplumsal bir ortam içinde yarat›lm›flt›r. Yazar, söz konusu sembol ve edebî sanatlar› toplumun geleneklerinden, ortak repertuar›ndan, yani ortak miras›ndan al›r. Bütün bunlar edebiyat ile toplumun ve buna ba¤l› olarak, edebiyat ile sosyolojinin belirli bir iliflki içinde oldu¤unu göstermektedir. EDEB‹YAT-TOPLUM ‹L‹fiK‹S‹ Yukar›da belirtildi¤i gibi gerek yazar, gerek eser, gerekse edebî eserde kullan›lan sembollerin toplumsal bir yönü vard›r. Yazar toplumun repertuar›ndan ald›¤› ham malzemeyi, edebiyat tarihi boyunca geliflen geleneksel stratejiler ve kendi yaratt›¤› bireysel stratejilerle belirli bir eser yarat›r. Söz konusu eser, toplumun belirli bir k›sm›n› oluflturan okur kitlesi taraf›ndan okunur, anlamland›r›l›r ve yeniden yorumlan›r. Bütün bunlar belirli bir sosyolojik düzen içinde gerçekleflir. Dolay›s›yla edebiyat ile toplum aras›nda iç içe girmifl bir iliflki vard›r. Sosyolojik elefltiri bu iliflkiden ortaya ç›km›flt›r. Edebiyat ile toplum aras›ndaki iliflki uzun zaman edebiyat toplumun ifadesidir (Wellek 1993: 75) düflüncesinden hareketle aç›klanm›flt›r. Bu hüküm belirli ölçüde do¤ru olmakla birlikte, edebiyat›n tam anlam›yla toplumun ve toplum hayat›n›n bir ifadesi oldu¤unu kabul etmek de do¤ru de¤ildir. Çünkü genel anlamda sanat bir taklit (öykünme) oldu¤una göre, edebiyat da bir taklittir. Edebiyat toplumsal hayat› do¤rudan yans›tmaz. Bunun yerine belirli ölçüde taklit eder. Bu taklit esnas›nda yazar toplumun baz› yönlerini öne ç›kar›rken, baz› yönlerini geri planda b›rakabilir. Bu durum yazar›n eserlerinde toplumsal yaflant›lar›n belirli yönlerini taklit etti¤ini göstermektedir. Toplumsal hayat›n incelenmesi sosyolojinin belli bafll› 88 Elefltiri Kuramlar› konular›ndan birisi oldu¤una göre, toplum hayat›n› taklit eden edebiyat›n sosyolojik boyutunun olmas› da do¤ald›r. Bu bak›mdan edebiyat ile sosyoloji aras›nda di¤er bir iliflki de, edebiyat›n toplum hayat›n› taklit eden bir sanat olmas›ndan ileri gelmektedir. Edebiyat-sosyoloji iliflkisi, sosyoloji ile elefltiri aras›ndaki iliflkiyi de beraberinde getirmifltir. SOSYOLOJ‹-ELEfiT‹R‹ ‹L‹fiK‹S‹ Daha önce belirtildi¤i gibi, elefltiri yöntemleri içinde sosyolojik elefltirinin önemli bir yeri vard›r. Sosyolojik elefltiri, edebî esere yönelik olarak sorulan “eser neyi anlat›yor?” sorusunun terk edilip, yerine, “eser nas›l anlat›yor?” sorusunun konulmas›yla bafllam›flt›r. Edebiyata nas›l yaklafl›lmal› sorusuna sosyolojik elefltirinin verece¤i cevap ortam› göz önünde bulundurmal› olacakt›r. Edebiyat› ortama göre de¤erlendirme çabas›n›n geri plan›nda edebiyat›n anlam›n›, yönünü ve ifllevini ortaya ç›karma gayreti vard›r. ‹flte tam bu noktada sosyoloji ve sosyolojik yaklafl›mlar devreye girmektedir. Çünkü ortam› sosyolojik elefltiri de¤erlendirir. Sosyolojik elefltiri edebî eserin içinde do¤du¤u yer ve zaman ba¤lam›na yerlefltirilmesini teklif eder. Bu bak›mdan sosyolojik elefltiri sanatç› ile sanatç›n›n yaflad›¤› çevre ve dönem iliflkisini ortaya ç›karmay› amaç edinir (Alver 2003: 239). Sosyolojik elefltiri, edebiyata yaklafl›rken kimi ilkelerden hareket eder. Bu elefltiri edebî esere, antik dönemden beri süregelen taklitçi (mimetik) sanat anlay›fl›n›n bak›fl aç›s›yla yaklafl›r. Köksal Alver’e kat›larak belirtmek gerekirse, sosyolojik elefltiri, edebiyat› sanatç›n›n hayat›n gerçekli¤ini yans›tt›¤›, taklit mekanizmas›n› ifller hâle getirdi¤i bir alan olarak görür. Buna paralel olarak toplumla iliflki içindeki sanatç›n›n bir ifadesi olarak gördü¤ü edebiyatta, toplumsal olan›n içkinli¤ini kabul eder. Sosyolojik elefltiri, edebiyat› kendi bafl›na de¤il, toplum içinde geliflen ve toplumun bir ifadesi olan bir durum/alan fleklinde tan›mlar. Yazar›, eseri ve okuru toplumsal koflullar›n çepeçevre kuflatt›¤› ya da belirledi¤i iddias›ndan hareketle, bu koflullar üzerine e¤ilerek sanatla ilgili sorunlar› aç›klaman›n bir yolu oldu¤unu göstermeye çal›fl›r (Alver 2003: 239). SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹N‹N TAR‹HÇES‹ Her elefltiri yönteminde oldu¤u gibi, sosyolojik elefltirinin de belli bir tarihsel geliflim süreci vard›r. Berna Moran’›n Edebiyat Kuramlar› adl› eserinde belirtti¤i gibi, sosyolojik elefltirinin bafllang›c› Giambastista Vico’nun La Scienza Nuova (Yeni Bilim) bafll›kl› eserine dayand›r›l›r (Moran 1991: 74). Vico’nun söz konusu eseri 1725’te yay›mlanm›flt›r. Vico bu eserinde Homeros’u psikolojik ve sosyal aç›dan yorumlamaya çal›flm›flt›r. Vico’nun Yeni Bilim adl› eseri sosyolojik elefltirinin temelini oluflturmaktad›r. Sosyolojik elefltiri tarihi içerisinde, Vico’dan sonra üzerinde durulmas› gereken di¤er bir isim Madame de Staël’dir. 1766-1817 y›llar› aras›nda yaflayan Staël, 1800 y›l›nda Edebiyata Dair (De la Littérature...) adl› eserini yay›mlam›flt›r. Madame de Staël’in bu eseri edebiyat-toplum iliflkisini inceleme amac›na yöneliktir. Söz konusu eserinde Madame de Staël dinin, âdetlerin, kanunlar›n edebiyat üzerinde, edebiyat›n da din, âdetler ve kanunlar üzerinde ne gibi tesirleri oldu¤unu (Alver 2003: 241) söyler. Böylece Staël edebiyat elefltiricili¤inde sosyolojik yöntemi bafllatm›flt›r. Staël’in açt›¤› yolu daha sonra Aber François Villemain, Hippolyte Taine ve Gustave Lanson gibi önemli isimler, tarihsel, psikolojik ve toplumsal çerçevede devam ettirmifllerdir. Afla¤›daki bölümde sosyolojik elefltirinin geliflimine katk› sa¤layan belli bafll› elefltirmenler hakk›nda bilgi verilecektir. 89 5. Ünite - Sosyolojik Elefltiri Vico’nun ve Madame de Stael’in sosyolojik elefltirinin tarihi geliflimde rolleri SIRA S‹ZDEnedir? SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹N‹N TEMS‹LC‹LER‹ 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Abel François Villemain S O1790-1870 R U Frans›z tarihçi, edebiyat elefltirmeni ve siyasetçisi olan Villemain y›llar› aras›nda yaflam›flt›r. En önemli eseri 1828’de yay›mlanan Cours de littérature française (Frans›z Edebiyat› Dersleri) adl› eseridir (http//www.answers.com). VillemaD‹KKAT in, elefltiri anlay›fl› bak›m›ndan Staël’e yak›nd›r. Elefltiride nesnelli¤in önemi üzerinde durmufltur. Ona göre eser, ancak çevre, ülke ve uygarl›klar›n çözümlenmeSIRA S‹ZDE siyle anlafl›labilir. Ancak bir eseri ayd›nl›¤a kavuflturabilmek için, edebiyat›n toplumun törelerini yans›tt›¤›n› söylemek de yeterli de¤ildir. Edebiyat, farkl› tür ve görünümleriyle de topluma ba¤l› (Alver 2003: 241) bir sanatt›r. AMAÇLARIMIZ N N Hippolyte Taine Frans›z düflünürü, elefltirmeni ve tarihçisi olan Hippolyte Taine y›llar› K ‹ T1828-1893 A P aras›nda yaflam›flt›r. Taine, sosyolojik elefltiri anlay›fl›n› sistemli bir yap›ya kavuflturan isim olarak bilinir. Taine’in çal›flmalar›yla birlikte sosyolojik elefltiri, elefltiri kategorileri içinde tam anlam›yla yerini alm›flt›r. Taine hayat› boyunca deneT E L E V ‹ Zbilginin YON ye ve gözleme dayand›¤›na inanan bir kiflidir. Paris’te 1864-1883 y›llar› aras›nda Ecole des Beaux-Arts’da verdi¤i derslerde XIX. yüzy›lda geliflen pozitivist anlay›n en önemli ismi olarak öne ç›km›flt›r (http//www.answers.com). Taine, gelifltirdi¤i ‹ N T E Rçal›flm›flt›r. NET elefltiri anlay›fl›nda üç kategorinin edebî esere etkisini belirlemeye Bunlar Irk, dönem ve çevredir. Taine’›n bu kategorileri onun edebî esere yaklafl›m›n›n sosyolojik ve tarihsel bir yaklafl›m oldu¤unu ortaya koymaktad›r (Alver 2003: 241) Taine, ›rk kavram› üzerinde dururken, biyolojik üstünlük kavram›na yönelmez. Bu terimle daha çok bir milletin millî özelliklerini kasteder. Her milletin kendine has duyarl›l›klar› oldu¤unu belirtir. Millî karakterin do¤ufltan geldi¤ini vurgular. Dönem (moment) kavram› tam olarak tan›mlanm›fl de¤ildir. Her zaman ayn› anlamda kullan›lmamaktad›r. Bazen an anlam›nda da kullan›ld›¤› olur. Çevre edebî metni aç›klamada en önemli rolü oynar. Bu bak›mdan Taine, edebî metnin üretildi¤i çevreye özellikle dikkati çekmifltir. Çevreyi veya ortam› iklim, toprak, co¤rafi durum ve toplumsal koflullar belirler. Bu unsurlar insan›n karakterine ve mizac›na yön verir (Moran 1991: 75). S‹ZDE K›saca Taine, elefltiri anlay›fl›nda toplumsal gerçekli¤e ayr› SIRA bir yer vermifltir. En tan›nm›fl eserlerinden biri, 1863’te yay›mlanan ‹ngiliz Edebiyat› Tarihine Girifl bafll›kl› eseridir. Fakat Taine’in bu eseri günümüzde pek okunmaz. Çünkü Taine ileri D Ü fi Ü N E L ‹ M sürdü¤ü yöntemi tam anlam›yla uygulam›fl say›lmaz. Ortaya att›¤› kavramlar bilimsel kesinlikten yoksundur. Gelifltirdi¤i yöntem bulan›kt›r. Fakat belirli bir tutumun S O R U ve yöntemin kurucusu olmas› bak›m›ndan, Taine önemli bir isimdir. Ondokuzuncu yüzy›l Frans›z edebiyat elefltirmeni ve tarihçisi Hyppolite D ‹ KTaine K A T ünlü ortam kuram›n› (Milieu Teorisi) ortaya atar. Taine, baflta Recaizâde Mahmut Ekrem olmak üzere Tanzimat devri Türk edebiyatç›lar›n› da epeyce etkilemifltir. SIRA S‹ZDE Taine’n›n ortam kuram›na göre, yazar› belirleyen üç temel faktör vard›r. Bu faktörler ›rk, ortam ve and›r. Taine’e göre bu faktörler yazar›n psikolojisini, yazar›n psikolojisi de eseri belirler. AMAÇLARIMIZ N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 90 Elefltiri Kuramlar› Gustave Lanson 1857-1934 tarihleri aras›nda yaflayan Gustave Lanson, Frans›z edebiyat› tarihçisi ve elefltirmenidir. Fransa’da edebiyat tarihçili¤inin öncüsü olan Lanson, sosyolojik elefltirinin di¤er bir önemli ismidir. Klasik filoloji anlay›fl›n› modern edebiyata uygulam›flt›r. Edebiyat›n sosyal tarihe ›fl›k tutaca¤›na inan›r. Lanson’a göre her edebiyat eseri bir sosyal olayd›r. Edebî eser bireyin eseridir, ama bireyin sosyal nitelikler tafl›yan bir eseridir. Lanson, edebî eseri, birey ile toplum aras›nda bir bildiriflim arac› olarak kabul eder. Edebî esere bak›flta üç noktay› özellikle vurgulam›flt›r. Bunlar gerçeklikle ilgili zevk, araflt›rma ve bireysel sezgilerdir. Lanson edebiyattaki zevki “entelektüel zevk” olarak adland›r›r ve edebî zevki ayr› bir yere koyar. Ona göre edebiyat ayn› zamanda felsefenin yayg›nlaflt›r›lmas›d›r (Alver 2003: 242, 243). Böylece Lanson, edebiyat› hem sosyolojiye hem de felsefeye yaklaflt›rm›fl, böylece edebî metne bak›flta k›smen Hegelci bir yaklafl›m› benimsemifltir. SOSYOLOJ‹K ELEfiT‹R‹DEN YARARLANAN XX. YÜZYIL ELEfiT‹R‹ AKIMLARI Sosyolojik Elefltiri XX. yüzy›lda daha çok taraftar bulmufl, bireysel çal›flmalar›n da ötesine geçerek, kimi edebî elefltiri ekollerinin yararland›¤› bir elefltiri ak›m› haline gelmifltir. Bu elefltiri, Do¤u blo¤u ülkelerinde geliflen Marksist edebî elefltiri anlay›fl›n›n önde gelen isimlerinden George Lukacs ve Lucien Goldmann gibi isimlerin gelifltirmifl olduklar› elefltiri yöntemlerinin dayana¤›n› oluflturmufltur. ‹kinci olarak, Bat› Almanya’da geliflen Frankfurt Okulu’nun iki önemli temsilcisi olan Walter Benjamin ve onun arkadafl› Theodor Adorno da, elefltirel düflüncelerinde sosyolojik elefltiriden faydalanm›fllard›r. Son olarak eserlerini a¤›rl›kl› olarak 1990’l› y›llardan sonra yay›mlayan ve çal›flmalar›n› edebiyat sosyolojisi üzerinde yo¤unlaflt›ran Peter V. Zima da yine sosyolojik elefltirinin yöntemlerinden yararlanm›flt›r. Afla¤›da, söz konusu elefltiri ekolleri (okullar›) ve onlar›n temsilcilerinin edebiyata bak›fl›na dair k›sa bir bilgi verilmifltir. Marksist Elefltiri: Lukacs ve Goldmann Marksist estetik, genifl anlamda sanat›n kavramsal yönünü öne ç›karan ve toplumcu bir sanat anlay›fl›n› benimseyen Hegelci esteti¤in bir ürünüdür. Marksist elefltirinin topluma dönük bir elefltiri oldu¤u konusunda bütün elefltiri tarihçileri fikir birli¤i içindedirler. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, Marksist elefltiri sosyolojik elefltirinin önemli bir aya¤›n› oluflturur. Maksist düflüncenin kurucular› Karl Marks ve Friedrich Engels’tir. Bu iki düflünür, edebiyat elefltirisi ile ilgili do¤rudan bir görüfl ileri sürmemifllerdir. Buna karfl›l›k, çeflitli eserlerinde ve da¤›n›k yaz›lar›nda Marksist esteti¤in temel çerçevesini çizmifllerdir Marks ve Engels, sanat›n duyulara hitap etti¤ini ifade eden Hegel’in görüfllerini takip etmifllerdir. Bu bak›mdan Marksist düflünce felsefî anlamda Hegelci bir düflüncedir. Çünkü Marksist elefltiride edebî eserlerdeki çokanlaml›l›k ve belirsizlik göz ard› edilmifl; bunun yerine, söylenen ile kastedilenin ayn›l›¤›na dayanan kat› bir aç›kl›k vurgulanm›flt›r. Buna ba¤l› olarak, özellikle Friedrich Engels sanat ile ilgili düflüncelerinde tiplere ve tipik karakterlere vurgu yaparken, tam anlam›yla Hegelci aç›kl›k düflüncesinden hareket etmifltir. K›saca 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren s›n›rlar› çizilen Marksist estetikten gelen veriler, 20. yüzy›l›n ilk yar›s›ndan itibaren edebiyat elefltiricili¤inde kullan›lmaya bafllanm›flt›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 5. Ünite - Sosyolojik Elefltiri S O R U S O R U Sosyolojik elefltiri edebiyata yönelik toplum odakl› bir bak›fl aç›s›d›r.D Bu ünlü Al‹ K Kelefltiri AT man düflünürü Karl Marks’›n tarihi maddecilik (materyalizm) anlay›fl›ndan kaynaklan›r. Tarihî Maddecilik ekonomi kuram› üzerine oturtulmufl bir tarih felsefesidir. Tarihî madSIRA S‹ZDE decilik anlay›fl›na göre, tarihin geliflmesi birtak›m kanunlara göre ifller. SIRA S‹ZDE 91 D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE George Lukacs (1885-1971) ve onun takipçisi Lucien Goldmann (1915-1970), AMAÇLARIMIZ Marksist esteti¤i edebiyat elefltiricili¤ine uyarlayan iki önemliD Üisimdir. fi Ü N E L ‹ M Lukacs ve Goldmann, edebî eserleri Maksist doktrinin ilkeleri do¤rultusunda incelemeye yöK ‹ Tkuramsal A P nelik ilk yöntemleri gelifltirmifllerdir. ‹lk olarak Lukacs’a ve onun görüflS O R U lerine bakal›m: AMAÇLARIMIZ T E LD E‹ VK ‹KZAYTO N ba¤l› olan George Lukacs edebiyata dair araflt›rmalar›yla, tarihi maddecilik düflüncesine elefltirmenler üzerinde bir süre etkili olmufltur. T E DL E‹ KV ‹KZAYTO N SIRA S‹ZDE K ‹ T A P S O R U N N Bir edebiyat kuramc›s› ve siyasetçi olan George Lukacs felsefî anlamda Hegel‹NTERNET ci e¤ilimleri benimsemifltir. Lukacs’›n en önemli eserlerinden birisi 1920’de yay›mlanan Roman Kuram› bafll›kl› eseridir. Lukacs Roman Kuram› adl› eserine bir önAMAÇLARIMIZ söz yazm›flt›r. Lukacs’›n önsözde ifade ett¤ine göre, bu eser, Hegelci felsefeye ait bulgular›n edebî problemlerin çözümüne yönelik ilk uygulamad›r. Lukacs 1923’te K ‹ eserinde T A P Tarih ve S›n›f Bilinci bafll›kl› di¤er bir eserini yay›mlam›flt›r. Bu Lukacs, Hegelci diyalektik materyalizme ters düflen görüfller ileri sürmüfltür. Buna ra¤men, Lukacs samimi olarak Hegelci kalmaya devam etmifltir. Lukacs bütün tarihsel ve T E L E V ‹ Z Y O N Bu fikir sosyal olgular›n anlaml› bir bütünlük yaratt›¤› düflüncesini benimsemifltir. felsefî kaynak bak›m›ndan Hegelci bütünlük fikriyle paralel bir düflüncedir. Lukacs sanat› ve edebiyat› felsefeden kesin s›n›rlarla ay›rm›flt›r. Bu ayr›m›, edebiyat›n duygusal yönü üzerinde durarak yapm›flt›r. Lukacs’a göre, yüksek edebî ‹NTERNET de¤ere sahip eserler tipik karakterler, eylemler ve olaylar yaratarak belirli bir sosyo-tarihsel durumun özünü ve hakikatini a盤a ç›kar›rlar. Lukacs’›n yüksek edebiyat ile ilgili bu düflünceleri, Macar edebiyat kuramc›s›n›n Engelsci ve Marksist bir edebiyat görüflüne sahip oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Di¤er bir Marksist edebiyat kuramc›s› Lucien Goldmann’d›r. Goldmann ayn› zamanda kendisini Lukacs’›n devam› olarak tan›mlar. Baflkalar› taraf›ndan da öyle tan›mlanm›flt›r. Eserlerini Macar edebiyat kuramc›s›ndan ald›¤› ilhamla yazan Goldmann, baz› çal›flmalar›nda Lukacs’›n kuramlar›n› ispatlama yoluna gitmifltir. K›saca Goldmann’›n yaklafl›m›, Lukacs’›n erken döneminde yazd›¤› eserlerinin bir devam› olarak düflünülebilir. Buna karfl›l›k Goldmann, Lukacs’›n sonraki yaz›lar›ndan hiç etkilenmemifl ya da çok az etkilenmifltir. ‹ki edebiyat kuramc›s›n›n eserleri aras›ndaki ortak payda Hegelci bütünlük anlay›fl›d›r. Goldmann edebî eser incelemelerine yönelik yeni bir kavram gelifltirmifltir. Bu kavram anlaml› yap› (‹ng. signififying structure, Fr. structure significative) kavram›d›r. Anlaml› yap› kavram› Lukacs’›n ve Marks’›n tip kavram›na benzerlik gösterir. Anlaml› yap› hem yorumsal (hermeneutik) anlamda hem de Hegelci anlamda belirli bir bütünlü¤e iflaret eder. Burada sözü edilen anlaml› yap› edebî metnin her ba¤›ms›z bölümünün ayr› ayr› aç›klanmas› ve söz konusu bölümlerin aralar›ndaki iliflkinin yorumlanmas› demektir. Metni oluflturan unsurlardan her biri, karfl›l›kl› olarak veya k›smen belirli bir uyumlu bütünlü¤ü yans›t›r. Söz konusu uyumlu bütünlük genel ba¤lamla ve metnin anlafl›lmas›yla iliflkilidir. D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE Lukacs’a göre sanat, ‹ N T E R N zevk ET kavrama indirgemeden ald›¤›m›z özerk bir bütünlük de¤ildir. BunaAMAÇLARIMIZ karfl›l›k sanat ve edebiyat, sosyal bütünlü¤e iflaret eden tarihsel bir olgudur. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Edebî metindeki bir ö¤enin anlam›, bir bütünlük olarak düflündü¤ümüz eserin yap›s›n›n bütünlü¤üne ba¤l›d›r. Goldmann, gelifltirdi¤i edebî kuramda, bütünün parçalarla ve parçalar›n bütünle aç›kland›¤› diyalektik bir iliflkiyi savunmufltur. 92 Elefltiri Kuramlar› Goldmann edebiyat›n genetik sorunlar› üzerinde çal›flm›flt›r. Saussure’cü elefltirmenlerin edebî eserleri belirli sosyo-tarihsel ba¤lamda üretilme sebebini araflt›rmak için gelifltirdikleri, “eflzamanl›” (Fr. synchronique) incelemeye yönelik bak›fl aç›s›n› kendi yönteminden ay›rm›flt›r. Goldmann kendi gelifltirdi¤i edebiyat inceleme yöntemini genetik yap›lsalc›l›k (Fr. structuralisme génétique) olarak adland›rm›flt›r. Goldmann’›n edebiyat inceleme yöntemi, edebî metinleri tek yanl› mesajlarla kavramsal sisteme indirgeme e¤ilimindedir. Goldmann edebî metnin belli bir süre içinde yeni anlamlar kazanma ve anlam aktarma özelli¤ini göz ard› etmifltir. SIRA S‹ZDE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi ÜOkulu: NEL‹M Frankfurt Adorno ve Benjamin S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Lucien Goldmann ile George Lukacs’›n kuramlar› aras›nda nas›l bir iliflki vard›r? Bu iki kuSIRA S‹ZDE ramc›n›n ortak noktas› nedir? Frankfurt Okulunun en önemli isimleri Theodor W. Adorno ve Walter BenjaS O R U Okulu kuramc›lar›, gelifltirdikleri sanat ve edebiyat kuramlar›nmin’dir. Frankfurt da, Marksist elefltirmenler kadar olmasa da, edebiyatta toplumsall›¤› göz önünde bulundurmufllard›r. Bu bak›mdan Frankfurt Okulu, ço¤u edebiyat kuram› ile ilgili D‹KKAT kitaplarda Marksist edebiyat elefltirmenleriyle birlikte ele al›nm›fllard›r. Bu okulun temsilcilerinin Marksistlerle beraber de¤erlendirilmesinin ve sosyolojik elefltiri çaSIRA S‹ZDE ele al›nmas›n›n baz› hakl› nedenleri vard›r. Frankfurt Okulu l›flmalar› ba¤lam›nda kuramc›lar›, baz› kavramlar› Marksist elefltirmenlerle ortaklafla kullanm›fllard›r. Kapitalizm, maddileflme, yabanc›laflma, de¤iflen de¤erler ve hükmetme kavramlar› AMAÇLARIMIZ Frankfurt Okulu kuramc›lar› ile Marksist elefltirmenlerin ortak kulland›klar› kavramlard›r. Ancak, söz konusu kavramlara Frankfurt Okulu elefltirmenlerinin yükledikleri anlam elefltirmenlerin yükledikleri anlam aras›nda farklar varK ‹ ile T AMarksist P d›r. Hatta Frankfurt Okulunun önde gelen temsilcilerinden Theodor W. Adorno ve Adorno’nun arkadafl› Walter Benjamin yukar›da sözü edilen kavramlara Marksist elefltirmenlerden T E L E V ‹ Z farkl› Y O N bir bak›fl aç›s›yla yaklaflm›fllard›r. Afla¤›da bu iki elefltirmenin topluma, sanata ve edebiyata dair görüflleri k›saca ele al›nacakt›r. ‹lk olarak Adorno’nun düflüncelerine bakal›m: Adorno’nun düflünceleri Hegelci Marksizm ile çeliflen baz› hususlar içermekte‹ N T E Rgöre N E T toplum, tarihsel süreçte s›n›f hakimiyetinden kurtulmak için dir. Adorno’ya mücadelesini sürdürmektedir. Fakat bu mücadele Marksist düflüncede oldu¤u gibi iyiye do¤ru de¤il, insanl›¤› felakete do¤ru sürükleyen bir seyir izlemektedir. Toplumda s›n›f çat›flmas› devaml›l›k göstermez. Buna karfl›l›k bireyler belirli de¤er ve ilgilerden uzaklafl›r. Bu uzaklaflman›n sebebi kapitalizmin küresel sonuçlar›d›r. Son olarak Adorno, iflçi s›n›f›n›n mücadelesiyle devrimci mücadelenin gerçekleflece¤ine ve sosyalist devrimin baflar›l› olaca¤›na inanmaz. Adorno’nun arkadafl› Walter Benjamin ise, toplumdan ve sanatkârca üretimden söz eder. Benjamin klasik ve romantik dönemin sonuna gelindi¤ine inanmaktad›r. O, Baudelaire’ci ve öncü bir kuram benimsemifltir. Benjamin’in gelifltirdi¤i kuramlar uyumsuzlu¤u, çarp›tmay›, parçalanmay› ve flok deneyimlerini esas al›r. Benjamin bu kavramlar› modern sanayileflmifl toplumlar›n günlük yaflant›lar›yla iliflkilendirir. K›saca Benjamin modernist bir sanat anlay›fl› gelifltirmifltir. Yukar›da ifade edildi¤i gibi, Benjamin ve Adorno materyalist bir tarih ve sanat kuram› gelifltirmifllerdir. Buna karfl›l›k sanat›n kavramsal yönü üzerinde dururken, temkinli bir dil kullanm›fllard›r. Onlar›n bu tavr›, gelifltirdikleri sanat ve edebiyat kuram›n›n Immanuel Kant’›n sanat kuram›yla, George W. F. Hegel’in gelifltirdi¤i estetik kuram›n aras›nda bir yerde yer almaktad›r. Benjamin ve Adorno tarihi biri- N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON Adorno’nun düflünceleri geleneksel ‹ N T E R N Marksist-Leninist ET düflünceye ayk›r›l›k göstermektedir. Bu ayk›r›l›¤›n geri plan›nda yeni bir anlay›fl›n ve dünya görüflünün izleri vard›r. 93 5. Ünite - Sosyolojik Elefltiri kerek ço¤alan bir özgürleflme süreci olarak de¤il, insanl›¤› felaketlere do¤ru sürükleyen bir süreç olarak düflünmüfllerdir. Çünkü iki kuramc› da, hem Birinci Dünya Savafl›na hem de ‹kinci Dünya Savafl›na flahit olmufllard›r. Savafl sonras› ortaya ç›kan Do¤u Blo¤u ile NATO aras›ndaki çekiflmeler, Benjamin’in ve Adorno’nun inSIRA S‹ZDE Bu bak›msanl›¤›n gelece¤ine dair olumsuz düflüncelerini daha da pekifltirmifltir. dan, çal›flan s›n›flar›n çabalar›yla insanl›¤›n özgürleflece¤i inanc› safdillikten baflka bir fley de¤ildir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Benjamin ve Adorno’nun tarihsel geliflim sürecine bak›fllar›yla Marksistlerin SIRA S‹ZDEtarihsel geliS O R U flim sürecine bak›fllar› aras›ndaki farklar nelerdir? SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Benjamin mekanik sanatlardaki ço¤altma tekniklerinin sanat›n orijinalli¤ini yok etti¤i D‹KKAT inanc›ndad›r. Benjamin’e göre orijinal bir tablonun tek olma gibi bir özelli¤i vard›r. S O R U SIRA S‹ZDE N N Benjamin’in üzerinde durdu¤u modernist ve öncü (avangart) sanat ve edebiyat anlay›fl›, yazar›n havan›n bozulmas› (‹ng. destruction of aura) diye ifade etti¤i teD‹KKAT rim ile ilgilidir. Benjamin, sanatlar› havaî (‹ng. auratic) ve mekanik (‹ng. mechaniAMAÇLARIMIZ cal) sanatlar diye ikiye ay›r›r. Benjamin auratik sanatlar›, nitelikleri aç›s›ndan geleSIRA S‹ZDE neksel sanatlar olarak kabul eder. Auratik sanatlar›n dinî törenlerle iliflkisi vard›r. ‹ T A Pve film gibi Bu sanatlar tektir ve sadece benzerleri vard›r. Buna karfl›l›k, Kfoto¤raf mekanik özellikler tafl›yan unsurlar sanat›n havas›n› bozmufltur. Mekanik sanatlar›n AMAÇLARIMIZ temeli, estetik nesne ile yay›n imkân› aras›ndaki yeniden üretim ve tekrara dayanmaktad›r. Böylece sanat eserinin biricikli¤i ortadan kalkm›fl, Tsanat varl›¤› E L E V ‹ Zeserinin YON estetik nesne ve yay›n imkân› gibi unsurlara ba¤lanm›flt›r (Zima 2006: 144-158). K ‹ T A P Benjamin ve Adorno’nun gelifltirdi¤i sanat ve edebiyat anlay›fl›na göre, sanat ve edebiyat toplumsal gerçekli¤in ayn›s› de¤ildir. Sanat ve edebiyat›n gerçekli¤i fark‹NTERNET l› bir gerçekliktir. Sanat toplum gerçe¤ini yans›tmaz. Bunun yerine, örnek T E L E V ‹ Ztopluma YON olur ve yol gösterir. Bununla beraber sanat›n yine de bir toplumsal taraf› vard›r. Sanat›n yönü topluma do¤rudur. Sanat özerkli¤ini koruyarak ve toplumu sorgulama imkân›n› canl› tutarak toplum içindeki varl›¤›n› sürdürür. Gerçek sanat statükoya direnmenin bir arac› olarak üretilecektir (Alver 2003: 243). ‹ N T E R N E T Sanata yönelik yukar›da k›saca özetlenen bak›fllar›ndan dolay› Adorno ve Benjamin s›kl›kla seçkinci ve aristokrat olmakla elefltirilmifltir. Onlar, kitle kültürüne olumsuz bir gözle bakmakla suçlanm›fllad›r. Bu elefltirileri Adorno ve Benjamin kendileri aç›s›ndan dikkate de¤er bir biçimde yan›tlam›fllard›r. Örne¤in Adorno’ya göre, 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren ortaya ç›kan demokratikleflme hareketleriyle birlikte, hâkim tröst ve karteller kitle sanat›n› -bizde 80’li y›llardan sonra ortaya ç›kan arabesk sanat- insanlara dayatm›flt›r. Bu dayatma, ayn› zamanda ticarileflen sanatla ve hormonlu g›dalarla daha da pekifltirilmifltir. Hormonlu g›dalar, ilaçlar ve uyuflturucularla toplumun bünyesi tahrip edilmifltir. Öte yandan, ticarileflen metinlerin ve filmlerin insanlar› aptallaflt›r›c› bir etkisi olmufl, kitlenin zihinsel yap›s› bozulmufl ve çürümüfltür. Bu bak›mdan uyuflturucu ilaçlar ve hormonlu g›dalarla zihinsel yap›s› bozulan ve çürüyen bir toplumun gelifltirdi¤i popüler sanat›n üzerinde durulmas›n›n fazla bir anlam› yoktur. N N Bakhtin’in Çevresi Rus edebiyat kuramc›s› Mikhail M. Bakhtin (1895-1975), Marksist esteti¤i oldukça farkl› bir flekilde yorumlam›flt›r. Bakhtin’in gelifltirdi¤i edebiyat kuram›, edebî metinlerdeki belirsizlik, çirkinlik ve grotesk unsurlarla ilgili bir kuramd›r. Bakhtin, ge- SIRA S‹ZDE S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON ‹NTERNET 94 Elefltiri Kuramlar› SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE (grotesk), gülünçlü¤ün, popüler kültürdeki karnaval ve karnel anlamda kaban›n navallaflman›n üzerinde durmufltur. Böylece Bakhtin, bir bak›ma Marksist esteti¤in geleneksel uyum, ciddiyet ve tek yanl› birlik anlay›fl›na z›t bir tutum benimseD Ü fi Ü N E L ‹ M mifltir. Onun kuramlar›, estetik kaynak bak›m›ndan, Theodor Vischer ve Nietzsche gibi XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda yetiflen Yeni Hegelci estetikçi ve filozoflar›n›n S O R U görüfllerini esas almaktad›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Rus edebiyatDkuramc›s› Mikhail Bakhtin, gelifltirdi¤i kuramlarla hâlâ güncelli¤ini koru‹KKAT maktad›r. Günümüzde pek çok edebiyat elefltirmeni Bakhtin’in kuramlar›n› izlemektedir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T ABakhtin’e P Ak›ld›fl›l›k göre, bilinç ile bilinçsizlik, rüya ile uyan›kl›k aras›ndaki kaynaflmadan ileri gelen Telefltirel E L E V ‹ ve Z Yözgür O N bir ilkedir. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE Nietzsche’nin kulland›¤› baz› kavramlar Bakhtin’in kuramlar›n›n de anahtar kavramalar›n› oluflturmaktad›r. Örne¤in Nietzsche’nin üzerinde durdu¤u daimî dönüfl miti Bakhtin’in AMAÇLARIMIZkarnaval dünyas›ndaki ruh göçü (reenkarnasyon) fikri ile benzerlik gösterir. Bakhtin’in ifade etti¤i reenkarnasyon an› Nietzsche’nin daimî dönüfl ilkesini hat›rlat›r. K ‹ Tkuramlarda A P Gelifltirdi¤i z›tl›klar›n diyalektik birli¤inden yola ç›kan Bakhtin, ayn› zamanda ak›ld›fl›l›¤› keflfeden ilk kuramc›d›r. Bakhtin’in keflfetti¤i kavramlardan birisi de çoksesliliktir. Bakhtin özellikle Dostoyevski’yi çoksesli roman›n kâflifi ve T E L E V ‹ Z olarak YON gerçek temsilcisi görür. Bakhtin, Dostoyevski’nin romanlar›ndaki karnavallaflma, karmafla ve çok seslilik gibi ö¤elerden dolay›, söz konusu romanlara hayranl›kla bakm›flt›r. Bakhtin’e göre Dostoyevski’nin romanlar›ndaki karnavallaflma, karmafla ve çok seslilik, Hegelci esteti¤in klasisizm, sistematik sentez, tekseslilik an‹NTERNET lay›fl›na z›t bir anlay›flt›r. Dostoyevski’nin metinleri teksesli de¤il çoksesli metinlerdir. Hatta bu romanlarda anlat›c›, metinde yer alan ve özerk olan di¤er seslere müdahele etmemifl, roman›n hâkim sesi di¤er seslerle diyalo¤a girmifltir. Bu bak›mdan Bakhtin, bu romana ayr› bir de¤er vermifl, özellikle çoksesli roman› edebiyat›n geliflmesini sa¤layan demokratik ve devrimci bir tür olarak tan›mlam›flt›r. Çokseslilik ve karnavallaflma her romanda var olan bir özellik de¤ildir. Çok seslilik ancak büyük romanlarda görülür. Örne¤in Türk edebiyat›nda “angaje roman” diye adland›rd›¤›m›z belirli bir ideolojiyi ve dünya görüflünü savunmak üzere yaz›lm›fl olan romanlar teksesli (‹ng. monophonic) romanlard›r. Çok seslilik ayn› zamanda tek yanl›l›¤a, tipikli¤e, uyumlu bütünlü¤e ve ciddiyete meydan okumad›r. Çok seslilik esas›nda Marksist-Leninist sistemin kat› tutumuna gizliden gizliye bir meydan okuma ve bu sisteme karfl› demokratik bir aç›l›md›r. Bu düflünceler Bakhtin’in Stalin taraf›ndan sürgüne gönderilme nedenini de aç›klar niteliktedir. Bakhtin ayn› zamanda Marksist-Leninist esteti¤in anahtar kavramlar›na alternatifler sunmufl, bir bak›ma Marksist-Leninist esteti¤e meydan okumufltur. Bu tav›r Bakhtin’in çok özel bir taraf›n› oluflturur. O Marksist elefltirmenlerin gelifltirdi¤i tipiklik kavram›n› kabul etmez. Çünkü tipiklikte otoriter bir ciddiyet, tek yanl›l›k ve hiyerarflik bir düzen vard›r. Tipiklik tam anlam›yla bir bütünlük ölçütüdür. Sanat› SIRA S‹ZDE tek anlaml›l›¤a indirger. Bakhtin tipiklik yerine karmafl›kl›¤› önermifl, kapal›l›¤a dayal› bir karmafl›kl›¤› tercih etmifltir. Karmafl›kl›k Marksistlerin tipiklik anlay›fl›na bir karfl› ç›k›flt›r. Hegelci anlamda sistematik diyalektik yerine z›tl›klar›n D Ü fi Ü N E LBakhtin ‹M oluflturdu¤u birli¤i esas alan aç›k bir diyalektik önermifltir. Bütün bunlar Bakhtin’in karnavallaflmay›, karmafl›kl›¤›, gülünçlü¤ü ve çokseslili¤i a盤a ç›karan bir S O R U edebiyat kuram› gelifltirdi¤ini göstermektedir. Karnaval herDtürlü ‹ K K A Tresmi konum ve ciddiyete yönelik alay, tüm hiyerarflilerin tepe taklak edilmesi, davran›fl kurallar›n›n küfür, müstehcenlik, afla¤›lama, kabal›kla ihlâli, bedensel N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 95 5. Ünite - Sosyolojik Elefltiri ifltahlara yönelik tüm afl›r›l›klar›n kutlanmas› biçiminde kendini d›fla vuran bir halk bilincinin mekân›d›r (Bakhtin 2001: 24). Orada zenginle fakir, siyahla beyaz, efendiyle köle, erdemli aile kad›nlar›yla fahifleler yan yana oturur. Her s›n›ftan insan ayn› düzeye gelir (Akerson 2010: 202) Bakhtin’in Stalin taraf›ndan sürgüne gönderilmesinin, yazar›n benimsedi¤i kuramsal düSIRA S‹ZDE flüncelerle iliflkisi olabilir mi? Elefltirel Edebiyat Kuram›: Zima 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Peter V. Zima (d. 1946) Avusturya’da Klagenfurt Üniversitesinde Genel ve Karfl›laflS O R U t›rmal› Edebiyat Enstitüsü Müdürü ve Genel ve Karfl›laflt›rmal› Edebiyat Profesörü olarak çal›flmalar›n› sürdürmektedir. Edinburg Üniversitesinde sosyoloji ve siyaset bilimi okuyan Peter V. Zima, lisans e¤itiminden sonra çal›flmalar›n› büyük ölçüde D‹KKAT edebiyat sosyolojisi ve edebiyat›n felsefî temelleri üzerinde yo¤unlaflt›rm›flt›r. Zima, 1970’li y›llardan itibaren estetik, karfl›laflt›rmal› edebiyat, yap›sökücü kuramlar, SIRA S‹ZDE ideoloji, edebiyat›n felsefî temelleri vb. konularda yazd›¤› kitap ve makaleleriyle tan›nmaktad›r. XX. yüzy›lda geliflen edebiyat kuramlar›n›n felsefî ve estetik bir temele dayand›r›larak ele al›nmas› gerekti¤i tezinden hareketAMAÇLARIMIZ eden Zima, bu ba¤lamda XX. yüzy›lda geliflen belli bafll› kuramlar›n ya Kantç› ya Hegelci ya da Nietzscheci esteti¤e dayand›¤›n› iddia etmektedir. Peter V. Zima’n›n en önemli eseri Modern Edebiyat Kuramlar›n›n (The K ‹ T A Felsefesi P Philosopy of Modern Literary Theory) bafll›kl› çal›flmas›d›r. Bu kitap ‹talyanca, Arapça, Çince, Korece, ‹spanyolca, Çekçe ve Türkçe dâhil olmak üzere, dünyan›n belli bafll› dillerine tercüme edilmifltir. Söz konusu kitab›nda Peter T E V. L E VZima, ‹ Z Y O N Yeni elefltiri, Rus biçimcili¤i, Çek yap›salc›l›¤›, hermeneutik, okur tepkisi elefltirisi, fenomenolojik elefltiri, Marksist estetik, göstergebilimsel elefltiri, yap›sökücü elefltiri ve postmodern estetik üzerinde durduktan sonra, elefltirel edebiyat teorisi veya teore‹ N T E R N E Tbu anlay›fl›, tik teori ad›n› verdi¤i yeni bir anlay›fl› önermektedir. Zima, önerdi¤i edebî gerçeklik -e¤er böyle bir gerçeklik varsa-, çokanlaml›l›k ile tekanlaml›l›k, SIRA S‹ZDE anlat›m düzeyi ile içerik düzeyi, kapal›l›k ile aç›kl›k, sözmerkezcilik ile sesmerkezcilik aras›nda bir yerde aramaktad›r. Ard›ndan edebiyat kuramlar›nda ideolojilerin rolünü yorumlayan Zima, Elefltirel Edebiyat Kuram›na Do¤ruD Üadl› ünlü fi Ü N Eeserinde L‹M Alman bilgi sosyolo¤u Karl Mannheim’in ‹deoloji ve Ütopya bafll›kl› eserinde ileri sürdü¤ü fikirlerden etkilenmifltir. Peter V. Zima’n›n kuramsal görüflleri günümüzde S O R U edebiyat sosyolojisi ile ilgili tart›flmalar›n temelini oluflturmaktad›r. N N ‹KKAT Zima edebiyat elefltirilerinin felsefe, toplumdaki ideolojiler ve kültürDendüstrisi ile iliflkili oldu¤u düflüncesindedir. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 96 Elefltiri Kuramlar› Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 ture...) adl› eserini yay›mlam›flt›r. Madame de Staël’in bu eseri edebiyat-toplum iliflkisini incelemeye amac›na yönelik bir eserdir. Bu eseriyle, Staël edebiyat elefltirici¤inde sosyolojik yöntemi bafllatm›flt›r. Staël’in açt›¤› yolu, daha sonra Alber François Villemin, Hippolyte Taine ve Gustave Lanson gibi önemli isimler tarihsel, psikolojik ve toplumsal çerçevede devam ettirmifllerdir. Sosyolojik elefltirinin ne oldu¤unu aç›klayabilmek. Edebiyat elefltiricili¤inin önemli alanlar›ndan biri olan sosyolojik elefltiri edebiyat›n toplum içinde var oldu¤u ve toplumun bir ifadesi oldu¤u, hatta edebiyat›n hayat› temsil ve taklit etti¤i ilkesinden hareket eden bir elefltiri anlay›fl›d›r. Edebiyat ile toplum aras›ndaki iliflkiyi belirleyebilmek. Edebiyat ile toplum aras›nda karfl›l›kl› bir iliflki vard›r. Gerek yazar, gerek eser, gerekse edebî eserde kullan›lan sembollerin ve edebî sanatlar›n toplumsal bir yönü vard›r. Yazar toplumun repertuar›ndan ald›¤› ham malzemeyi edebiyat tarihi içinden gelen stratejileri kullanarak ifller. Ard›ndan, yarat›lan yeni eseri yeniden topluma sunar. Bu durum, edebiyat ile toplum aras›nda s›k› bir iliflki oldu¤unu göstermektedir. Sosyoloji ile elefltiri iliflkisini de¤erlendirebilmek. Sosyolojik elefltirinin elefltiri yöntemleri içinde belirgin bir yeri vard›r. Sosyolojik elefltiri edebî esere “nas›l” sorusunun sorulmas›yla belirli bir ivme kazanmaya bafllam›flt›r. Sosyolojik elefltiri edebî esere yönelik sorulan “nas›l” sorusunun cevab›n› edebî ortamda aram›flt›r. Edebiyat ortam›n› sosyolojik elefltiri de¤erlendirir. N A M A Ç 5 N A M A Ç Sosyolojik elefltirinin tarihini aç›klayabilmek. Sosyolojik elefltirinin belirli bir tarihsel geliflim süreci vard›r. Bu elefltirinin bafllang›c› Giambastista Vico’nun La Scienza Nuova (Yeni Bilim) bafll›kl› eserine dayand›r›l›r. Vico’nun söz konusu eseri 1725’te yay›mlanm›flt›r. Vico bu eserinde Homeros’u psikolojik ve sosyal aç›dan yorumlamaya çal›flm›flt›r. Vico’dan sonra üzerinde durulmas› gereken di¤er bir isim Madame de Staël’dir. Staël 1800 y›l›nda Edebiyata Dair, (De la Littéra- 6 Sosyolojik Elefltiriden yararlanan ve XX. yüzy›lda geliflen elefltiri kuramlar›n› de¤erlendirebilmek. Sosyolojik Elefltiri XX. yüzy›ldan sonra geliflimini biraz daha artt›rm›fl, belirli edebî elefltiri ekollerinin yararland›¤› bir elefltiri anlay›fl› hâline gelmifltir. Bu elefltiri, Marksist elefltirinin önde gelen isimlerinden George Lukacs ve Lucien Goldmann gibi isimlerin gelifltirmifl olduklar› elefltiri yöntemlerinin dayana¤›n› oluflturmufltur. Buna ek olarak, Frankfurt Okulu’nun temsilcileri olan Walter Benjamin ile Theodor Adorno’nun elefltirel düflüncelerinde sosyolojik elefltirinin önemli bir yeri vard›r. Ayr›ca çal›flmalar›n› edebiyat sosyolojisi üzerinde yo¤unlaflt›ran Peter V. Zima da yine sosyolojik elefltirinin yöntemlerinden yararlanm›flt›r. Marksist elefltirinin felsefi ve estetik kaynaklar›n› tan›yabilmek ve Marksist edebiyat elefltirmenlerinin görüfllerini belirleyebilmek. Maksist düflüncenin kurucular› Karl Marks ve Friedrich Engels’tir. Bu iki düflünür, edebiyat elefltirisi ile ilgili do¤rudan bir görüfl ileri sürmemifllerdir. Buna karfl›l›k, çeflitli eserlerinde Marksist esteti¤in temel çerçevesini çizmifllerdir. Marksist estetik, genifl anlamda sanat›n kavramsal yönünü öne ç›karan ve toplumcu bir sanat anlay›fl›n› benimseyen Hegelci esteti¤in bir ürünüdür. Marks 5. Ünite - Sosyolojik Elefltiri ve Engels, sanat›n duyulara hitap etti¤i konusunda Hegel’in görüfllerini takip etmifllerdir. Bu bak›mdan Marksist düflünce, felsefî anlamda Hegelci bir düflüncedir. Çünkü Marksist elefltiride edebî eserlerdeki çokanlaml›l›k ve belirsizlik göz ard› edilmifl; bunun yerine, söylenen ile kastedilenin ayn›l›¤›na dayanan kat› bir aç›kl›k vurgulanm›flt›r. N A M A Ç 7 Frankfurt Okulunun temsilcileri olan Adorno ve Benjamin’in görüfllerini belirleyebilmek. Frankfurt Okulunun en önemli isimleri Theodor W. Adorno ve Walter Benjamin’dir. Söz konusu elefltirmenlerin gelifltirdikleri kuramlarda edebiyatta toplumsall›¤› göz önünde bulundurmufllard›r. Bu ekolün temsilcileri baz› kavramlar› Marksist elefltirmenlerle ortaklafla kullanm›fllard›r. Kapitalizm, maddileflme, yabanc›laflma, de¤iflen de¤erler ve hükmetme kavramlar› Frankfurt Okulu kuramc›lar› ile Marksist elefltirmenlerin ortaklafla kulland›klar› kavramlard›r. Fakat söz konusu kavramlara Frankfurt Okulu elefltirmenlerinin yükledikleri anlam ile Marksist elefltirmenlerin yükledikleri anlam aras›nda belirgin farklar vard›r. Hatta Frankfurt Okulu’nun önde gelen temsilcilerinden Theodor W. Adorno ve arkadafl› Walter Benjamin yukar›da sözü edilen kavramlara Marksist elefltirmenlerden farkl› bir bak›fl aç›s›yla yaklaflm›fllard›r. N A M A Ç 8 97 Bakhtin’in gelifltirdi¤i baz› kavramlar› aç›klayabilmek. Bakhtin ak›ld›fl›l›k, çokseslilik kavramlar›n› keflfetmifltir. Ak›ld›fl›l›k, Bakhtin’e göre bilinç ile bilinçsizlik, rüya ile uyan›kl›k aras›ndaki erimeden ileri gelen özgür bir ilkedir. Çokseslilik, Bakhtin’in büyük romanlarda ortaya ç›kard›¤› bir ölçüttür. Bakhtin özellikle Dostoevski’nin romanlar›n› çoksesli romanlar olarak kabul eder ve Dostoyevski’yi çok sesli roman›n kâflifi olarak görür. Bakhtin Dostoyevski’nin romanlar›ndaki karnavallaflt›rma, karmafla ve çokseslilikten dolay› bu romanlara hayranl›kla bakm›flt›r. Bakhtin’in roman için ortaya koydu¤u ölçütler, Hegelci esteti¤in klasisizm, sistematik sentez, tipiklik ve tekseslilik anlay›fl›na z›t bir anlay›flt›r. 98 Elefltiri Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi sosyolojik elefltirinin genel ilkelerinden biri de¤ildir? a. Edebiyat toplum içinde vard›r. b. Dili toplum yarat›r. c. Yazar›, eseri ve okuru toplumsal koflullar belirler. d. Geleneksel edebî sanatlar ve semboller, toplumun ortak miras›ndan al›n›r. e. Edebî eser yarat›ld›ktan sonra, yazar, toplum ve di¤er unsurlarla ba¤›n› kopar›r. 2. Sosyolojik elefltiri afla¤›daki yazar ve eserlerden hangisiyle bafllat›l›r? a. Giambastista Vico-La Scienza Nuove b. Madame de Staël -Edebiyata Dair c. Emile Zola- Deneysel Roman d. Berna Moran-Edebiyat Kuramlar› e. George Lukacs-Roman Kuram› 3. Sosyolojik elefltiri anlay›fl›n› sistematik bir yap›ya kavuflturan afla¤›dakilerden hangisidir? a. Madame de Staël b. Giambastista Vico c. Hippolyte Taine. d. Gustave Lanson. e. Lucien Goldmann. 4. Afla¤›dakilerden hangisi sosyolojik elefltiriden yararlanan elefltiri ak›mlar›ndan biridir? a. Rus Biçimcili¤i b. Marksist Elefltiri c. Çek Yap›salc›l›¤› d. Yeni Elefltiri e. Yap›sökücü Estetik 5. Afla¤›daki hükümlerden hangisi George Lukacs’›n Roman Kuram› adl› eserinin önemini ortaya koyar? a. Sosyolojiyi edebiyattan ay›ran ilk eserdir. b. Edebiyat sosyolojisinin tarihini aç›klayan ilk eserdir. c. George Lukacs’›n yazd›¤› son kitapt›r. d. Hegelci felsefeye ait bulgular›n edebî problemlerin çözümüne yönelik ilk uygulamad›r. e. Yukardaki hükümlerden hiçbirisi do¤ru de¤ildir. 6. Afla¤›dakilerden hangisi anlaml› yap› kavram›n› ve genetik yap›salc›l›k yöntemini keflfeden edebiyat elefltirmenidir? a. Roman Jakobson b. Lucien Goldmann c. George Lukacs d. Mikhail Bakhtin e. A. J. Greimas 7. Afla¤›dakilerden hangisi Marksist elefltirmenlerle Frankfurt Okulu temsilcilerinin kulland›¤› ortak kavramlardan biri de¤ildir? a. Maddileflme b. Kapitalizm c. Sosyolek d. Yabanc›laflma e. De¤iflen de¤erler 8. Afla¤›dakilerden hangisi Adorno’nun düflüncelerinden biri de¤ildir? a. Toplum tarihsel süreç içinde s›n›f hakimiyetinden kurtulmak için mücadelesini sürdürmektedir. b. Kapitalizmin olumsuz sonuçlar›ndan dolay› bireyler belirli de¤er ve ilgilerden uzaklaflmaktad›r. c. Toplumda s›n›f çat›flmas› devaml›l›k göstermez. d. Yirminci yüzy›lda Marksizm çökmüfl, yerine sosyalizm ikame edilmifltir. e. Bu mücadele iyiye do¤ru de¤il, insanl›¤› felaketlere do¤ru sürükleyen bir seyir izlemektedir. 9. Bakhtin’e göre, çoksesli roman›n kâflifi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Dostoyevski b. Balzac c. Halit Ziya Uflakl›gil d. Turganiev e. Tolstoy 10. Peter V. Zima yeni bir elefltirel edebiyat kuram› üzerinde çal›fl›rken afla¤›daki sosyologlardan hangisinden etkilenmifltir? a. M. Horkheimer b. M. Halbswachs c. J. F. Lyotard d. Ziya Gökalp e. Karl Mannheim 5. Ünite - Sosyolojik Elefltiri 99 Okuma Parças› Afla¤›daki metin, Prof. Dr. Mehmet Kaplan’›n “fiiir Tahlilleri II” adl› kitab›n›n önsözünden al›nm›flt›r. Metni okuduktan sonra yazar›n Sosyolojik elefltiri ve di¤er elefltiri anlay›fllar› karfl›s›ndaki tutumunu belirleyiniz. Liseden üniversiteye gelen ö¤rencilerin ça¤dafl Türk flâirleri hakk›nda hemen hiç bir fley bilmeyiflleri, peflin hükümlere sahip olufllar› beni böyle bir kitap yazma¤a teflvik eden bafll›ca âmil oldu. Bir flâiri sevmek veya red etmek için de metne dayanmak, makul deliler ileri sürmek flartt›r. Bizde al›fl›lm›fl olan “edebiyat üzerine edebiyat yapma”, düflünceyi hiç bir zaman ileriye götürecek bir yol de¤ildir. Ça¤dafl edebiyat hakk›nda da metne dayanmak suretiyle, objektif birçok fleyler söylemek mümkündür. Zira bir metnin eski olmas›yla yeni olmas› aras›nda inceleme aç›s›ndan hiç bir fark yoktur. Eski edebiyat tarihi anlay›fl›na göre, yaflayan edebiyattan bahsetmek do¤ru de¤ildir, modern edebiyat›n ilmî olarak incelenebilmesi için aradan yirmi befl hatta elli y›l geçmesi flartt›r. Bize, Türk edebiyat› tarihinin kurucusu Ord. Prof. Dr. M. Fuat Köp›ülü’den kalan ve hâlâ devam eden bu görüfl tarz›, Bat›’da art›k terk edilme¤e bafllanm›flt›r. Sanat eserleri karfl›s›nda objektiflik, onlar›n eski veya yeni olufllar›yla de¤il, bu eserleri ele al›fl tarz› ile ile ilgilidir. Edebiyat tarihçilerinden ço¤unun en eski metinler üzerinde, birbirinden tamamiyle farkl› fikirler ileri sürmeleri bunu aç›kça ortaya koyan bir delildir. Eskilik e¤er objektiflik için bir garanti teflkil etseydi, tarihî flahsiyetler üzerinde bir anlaflmaya varmak icab ederdi. Tatbikatta Shakespeare, Goethe gibi haklar›nda en çok araflt›rma yap›lm›fl sanatkârlar›n dahi her gün yeni bir flekilde tefsir edildiklerini ve de¤erlendirildiklerini görüyoruz. Edebiyat tarihçilerini ça¤dafl edebiyattan bahs etmeme¤e sevk eden en mühim âmil, edebî eserleri, biyografik ve sosyal çerçeve içinde ele almalar›d›r. Metinleri ayd›nlatt›¤›, hatta izah etti¤i zannolunan hat›ralar, müsveddeler ve vesikalar, zamanla ortaya ç›karlar. On dokuzuncu yüzy›ldan kalan bu tarihçi görüfl, bugün bir hayli tenkide u¤ram›flt›r. Sanatkâr kendi hayat›ndan veya çevresinden ald›¤› fleyleri, eserinde büyük bir de¤iflikli¤e tâbi tutar, onlara estetik bir flekil verir. Sanat ese- rinin nizam› hayat›nkinden tamamiyle farkl›d›r. Onu ancak kendi içinde anlayabilir ve de¤erlendirebiliriz. Amerika’da çok geliflen ve New Criticism ad›n› alan ak›m bu görüfle dayan›yor. Rene Wellek ile Austin Warren “Theory of Literature “(3. Bask› 1969) adl› müflterek eserlerinde bu görüflü savunurlar. Eski edebiyat tarihçili¤ine tamamiyle z›d olan bu sanat eserlerini kendi içlerinde hususi bir estetik varl›k olarak ele alma fikri, yaflayan edebiyat›n tedkiki için sa¤lam bir zemin haz›rlam›fl ve bat›l› araflt›r›c›lar hayatta olan sanatkârlar›n eserleri üzerinde bir y›¤›n inceleme yapm›fllard›r. Bizde de bu yola gidilmenin art›k zaman› gelmifltir. Edebiyatta esas olan metindir. Onun üzerinde düflünmek için yazar›n›n ölmesini bekleme¤e lüzum yoktur. Türk dilinin en orijinal ve canl› eserleri bugün yaz›lmaktad›r. Onlar› tan›ma ve tan›tmay› gelecek nesillere b›rakmakla kendimizi ve genç nesilleri büyük bir zevkten mahrum etti¤imize kâniim. Edebiyat› yazar ve çevresinden tamamiyle koparmak, hiç flüphesiz afl›r› bir fikirdir. Sanat› biyografi ve sosyal flartlara irca eden eski edebiyat tarihi anlay›fl›na karfl›, böyle bir reaksiyona ihtiyaç vard›. Fakat de¤ifltirilmifl de olsa eserde, yazar›n kendi ruhundan ve çevresinden gelen akislerin varl›¤›n› tamamiyle inkâr edebilir miyiz? Her edebî eser, yarat›c›s›n›n flahsiyetine, devrine ve muhitine hayâtî ba¤larla ba¤l›d›r. Nitekim son y›llarda New Criricism’in afl›r› taraflar› tenkid edilerek yeniden ölçülü bir flekilde, eser ile yazar ve devri aras›nda münasebetler kurma yoluna gidildi¤ini görüyoruz. Fakat bu yeni harekette de esas, yine metindir. Ondan hareket ediliyor, onun üzerinde duruluyor, onun mânâs›n› veya üslûbunu ayd›nlatmak maksad›yla yazar ve çevresine temas edilerek tekrar ona dönülüyor. Bu hususta bir örnek olmak üzere C. B. Cox ve A. E. Dyson’›n “Modern Poetry, Studies in Practical Criticism” (London, 1963) adl› eserine bak›labilir. Biz “fiiir Tahlilleri”nin birinci cildinde oldu¤u gibi, bu cildde de, buna yak›n bir yol tuttuk. Esas olarak metni ald›k. Estetik cephelerini belirtirken onda ortaya konulan psikolojik ve sosyal muhtevay› da mânâland›rmaya çal›flt›k. Baz› fliirlerde, metni ayd›nlatacak mahiyette, k›saca biyografik ve sosyal flartlara temas ettik.” 100 Elefltiri Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. e S›ra Sizde 1 Sosyolojik elefltirinin tarihi geliflim seyri içinde en önemli isimler Giambastista Vico ve Madame de Stael’dir. Vico, La Scienza Nuova adl› eserinde Homeros’u psikolojik ve sosyal aç›dan yorumlam›flt›r. Madame de Stael ise dinin, adetlerin, kanunlar›n edebiyat üzerinde, edebiyat›n da din âdetler ve kanunlar üzerindeki tesirini araflt›rm›flt›r. 2. a 3. c 4. b 5. d 6. b 7. c 8. d 9. a 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojik Elefltirinin Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojik Elefltirinin Temsilcileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojik Elefltiriden Yararlanan Elefltiri Ak›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “George Lukacs” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lucien Goldmann” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Frankfurt Okulu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Adorno’nun Düflünceleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “M. Bakhtin Çevresi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elefltirel Edebiyat Kuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Lucien Goldman eserlerini Macar edebiyat kuramc›s› ve Marksist elefltirmeni George Lukacs’tan etkilenerek yazm›flt›r. O, kendisini Lukacs’›n bir devam› olarak görür. Baz› çal›flmalar›nda Lukacs’›n teorilerini ›spatlama yoluna gitmifltir. ‹ki edebiyat elefltirmeninin ortak noktas› Hegelci bütünlük kategorisidir. S›ra Sizde 3 Marksist elefltirmenler tarihin birikerek ço¤alan bir özgürleflme süreci oldu¤unu düflünürken, Benjamin ve Adorno tarihi birikerek ço¤alan bir özgürleflme süreci olarak de¤il, insanl›¤› felaketlere do¤ru sürükleyen bir süreç olarak görmfllerdir. S›ra Sizde 4 Bakhtin, benimsedi¤i kuramsal düflünceler yüzünden Stalin taraf›ndan sürgüne gönderilmifltir. Bakhtin, Stalinizmin uyum düflüncesine karfl› uyumsuzlu¤u, tipiklik düflüncesine karfl› karmafl›kl›¤›, tek seslilik düflüncesine karflo çok seslili¤i, düzen fikrine karfl› karmafla ve karnavalizasyon düflüncesini benimsemifltir. Bakhtin’in fikirleri esas›nda Stalinin bask›c› politikalar›na karfl› demokratik bir aç›l›md›r. Bu yüzden Bakhtin Stalin taraf›ndan sürgüne gönderilmifltir. 5. Ünite - Sosyolojik Elefltiri Yararlan›lan Kaynaklar Akerson, F. E. (2010). Edebiyat ve Kuramlar, ‹stanbul: ‹thaki Yay›nevi Alver, K. (2003). Sosyolojik Elefltiri, Ankara: Hece Yay›nevi Bakhtin, M. M. (2001). Karnavaldan Romana, (Çev: Sibel Irz›k), ‹stanbul:Ayr›nt› Yay›nlar›. Moran, B. (1991). Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri, ‹stanbul: Cem Yay›nevi. Rifat, M. (2004). Yaklafl›mlar›yla Elefltiri Kuramc›lar›, ‹stanbul: Sel Yay›nc›l›k. Wellek, R. (1993). Edebiyat Teorisi, (Çev. Ömer Faruk Huyugüzel) ‹zmir: Akademi Yay›nevi. Zima, P. V. (2006). Modern Edebiyat Teorilerinin Felsefesi, (Çev: Mustafa Özsar›) Ankara: Hece Yay›nevi (http//www.answers.com) 101 6 ELEfiT‹R‹ KURAMLARI Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Göstergebilimsel çözümlemenin dilsel araçlar›n› tan›mlayabilecek; Yaz›nsal elefltiride göstergebilimsel çözümleme sürecini oluflturabilecek; Yaz›nsal elefltiriyi çözümlemeden ay›ran özellikleri aç›klayabilecek; Göstergebilimsel çözümlemenin yaz›nsal elefltiri için gelifltirdi¤i araç ve yöntemleri saptayabilecek; Göstergebilimsel çözümlemenin yaz›nsal elefltiriye katk›s›n› gözlemleyebilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • ‹zlek Sözcelem Motif Anlat› fiemas› Üretici Süreç Duygu De¤eri • • • • • • Oyuncu Gerilim Eyleyen Yaz›nsal Özellik Sözce Anlam Evreni ‹çindekiler Elefltiri Kuramlar› Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri • • • • • • • • • • • • • YAZINSAL GÖSTERGEB‹L‹M ÇÖZÜMLEME SÜREC‹ ÇÖZÜMLEME fiEMASI ÜRET‹C‹ SÜREÇ ‹ZLEK/MOT‹F YÜZEY YAPI: ANLATISAL SÖZD‹Z‹M EYLEYENLER UYGULAMALAR ANLATI fiEMASI ANLATISAL ANLAM DER‹N YAPI TEMEL ANLAM YAZAR VE MET‹NLEfiME Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri YAZINSAL GÖSTERGEB‹L‹M Göstergebilim ile yaz›n (edebiyat) aras›ndaki iliflkiler hem çok ayr›cal›kl› ve çok s›k› olmufl, hem de birbirlerini beslemifl ve denetlemifllerdir. Yaz›n›n s›n›rlar›n› belirlemek çok zor görünebilir. Avrupa göstergebiliminin kurucusu Algirdas Julien Greimas’a göre, yaz›n›n temel özellikleri bir “yap›t›n özgün ve indirgenemez” ö¤eler bar›nd›rmas›d›r. Bu bilimsel tasar›n›n uygulanmas›, yöntem ve araçlar›n›n metin çözümlemede kullan›lmas›yla, yaz›nbilim (poetika) ve yaz›nsal elefltiri gibi yeni çözümleme ve aç›klama biçimleriyle karfl›lafl›lm›flt›r. Göstergebilimi kullanan araflt›rmac›, yaz›nsal metni (ya da söylemi) bir araflt›rma nesnesi olarak ele ald›ktan sonra, bu nesnenin anlam üretme koflullar›n› ve bunun nas›l üretildi¤ini ortaya ç›karmaya çal›fl›r. ‹flte bu nedenlerle göstergebilim geleneksel “metin aç›klama” ve “yaz›nsal elefltiri” için ifllevsel bir yöntembilim olarak, yeni bak›fl aç›lar› kazand›rm›flt›r. Bunun sonucu olarak yaz›nsal göstergebilim, genel bir elefltiri SIRA kuram› özelli¤i tafl›S‹ZDE madan yaz›nsal pek çok sorunu ele alm›flt›r: anlat›sal yap›lar, betisel yap›lar (figüratif yap›lar), kültürel çeflitlilik, mimesis sorunlar›, tutku (duygu, heyecan...); yaz›n D Ü fi Ü N E L ‹ M tarihinin yaz›nbilim aç›s›ndan tasarlanmas›, duyularla alg›lanamayan anlat›m biçimlerinin ça¤dafl araflt›rmalardaki yeri gibi... ‹flte tüm bu sorunlar› ele al›fl biçimleriyle göstergebilimsel çözümleme yaz›nsal elefltiriye katk›da bulunur.S O R U Söz Sanatlar› (Retorik): Güzel söz söyleme, hitabet sanat›; belagat. Biçembilim: Ölçünlü dile göre, bir metni özgün k›lan dilsel ö¤elerin incelenmesi ve yorumlanmas›. Yaz›nbilim: (Poetika): Yaz›n›n iflleyifl kurallar›n› tan›mlar, ba¤l› kal›nmas› gereken kurallar› çözümler ve belirler. Söylem: Belli bir kiflinin (ben) belli bir yerde SIRA S‹ZDE (burada), belli bir zamanda (flimdi) üretti¤i dilsel ürün. Beti: Duyularla alg›lanan do¤al dünyay› görsel ya da dilsel olarak yeniden her türlü D ‹ K K sunan AT gösterge: (Görsel beti); “uçak” (dilsel beti). SIRA S‹ZDE N N Edimbilim: Anlam›n ancak ba¤lam ve kullan›m›n bilinmesiyle anlafl›labilece¤ini ortaya koyan, do¤al dil ö¤eleriyle ilgilenen dilbilimin bir dal›. AMAÇLARIMIZ Mimesis: Do¤a ve insan davran›fl›n›n sanatta ve yaz›nda taklide dayanan temsilidir. Aristoteles mimesinin “do¤an›n taklidi” oldu¤unu öne sürer. K ‹ T A P Yaz›nsal göstergebilim sundu¤u örnekler, örnekçeler, araçlar ve aç›klamalar ile metin okumalar›n› ayd›nlat›r, anlamlar›n› ba¤lam içinde oluflturur ve en önemlisi de incelenen yaz›nsal yap›t›n, ay›r›c›, belirleyici, ola¤anüstü özelliklerini, konumuTELEV‹ZYON nu, onu yaz›nsal aç›dan farkl› k›lan özelliklerini yans›z bir biçimde gösterir, ancak iyi/kötü; okunabilir/okunamaz; yararl›/ yarars›z... gibi de¤er yarg›lar› sunmaz, bunu okura b›rak›r. ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 104 K ‹ T A P Elefltiri Kuramlar› TELEV‹ZYON Yaz›nsal göstergebilim, ba¤›ms›zl›¤›n› yitirmeden komflu alanlarla köprüler kurT E L Eedimbilim, V‹ZYON mufl, dilbilim, söz sanatlar› (retorik), yaz›nbilim, biçembilim (stilistik), kimi elefltiri yöntemleri, yaz›n tarihi gibi alanlardan yararlanm›flt›r. Tan›mlar› sunulan flu internet adreslerinden ulaflabilirsiniz: ‹ N T E R Nterimlere ET http://tr.wikipedia.org/wiki/Mimesis, http://fr.wikipedia.org/wiki/Pragmatique, http://tr.wikipedia.org/wiki/Retorik, http://bouche-a-oreille.pagesperso-orange.fr/grammaire/coursstylistique.htm ‹NTERNET Sözceleme: Bireysel kullan›m edimiyle dilin iflleyifle geçirilmesi. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U 1 Göstergebilim, Frans›z dilbilimci Émile Benveniste’in gelifltirdi¤i sözceleme kuram›n›n söylem ve metin çözümlemelerinin vazgeçilemez yard›mc›s› oldu¤unu çok çabuk kavrayarak metinleri, anlaml› bütünleri ve yaflayan, canl› söylemleri ele alm›flt›r. Böylece sözceleme eylemi, sözceleme ifllemleri, sözceleme öznesi (yazar, yazan, konuflan özne ve bunlar›n temsilcisi olan anlat›c›, bak›fl aç›s› ve odaklay›m...) göstergebilimin konusu olmufltur. Bir baflka deyiflle. sözceleme kuram›, özel bir sözceleme biçimi olan ve Jacques Geninasca’n›n deyifliyle “Yaz›nsal söz”, yaz›nsal göstergebilimin çözümleme ve inceleme alan›na girmifltir. Yaz›nsal bir SIRA yap›t›S‹ZDE yaz›nsal olmayan yap›ttan ay›ran özellikler nelerdir? ÇÖZÜMLEME SÜREC‹ D Ü fi Ü N E L ‹ M Bu ünitede Tahsin Yücel’in “Sümüklüböcek” bafll›kl› öyküsü çözümlenecektir. Çözümleme için iki yol izlenebilir. Birincisi metni belli ölçütlere göre bölümlerine S O R metnin U ay›rmak, ikincisi aç›k, anlafl›l›r ve k›sa bir özetini vermek. Bu ifllemden sonra “Üretici süreç” tablosunu ya her bölüme ya da özete uygulamak gerekir. D‹KKAT D‹KKAT Tablo 6.1 SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Yüzeysel yap› SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹ N T E R N E T Tür; Sözceleme S O R U Odaklay›m Anlamsal bileflke • Duygu de¤eri Temel sözdizim Temel anlam Yüzeysel anlat› sözdizimi Anlat›sal anlam ‹zleksellefl(tir)me Söylemsel Sözdizim Söylemsellefltirme oyunculaflt›rma uzamsallaflt›rma zamansallaflt›rma Söylemsel yap›lar D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET Sözdizimsel bileflke Göstergebilimsel ve AMAÇLARIMIZ Derin Yap› anlat›sal yap›lar K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON ÜRET‹C‹ SÜREÇ SIRA S‹ZDE Anlat›c›; öznellik; söyleflimlilik Söylemsel anlam Betisellefl(tir)me Motifler Güzel duyu ve anlam Üretici süreç:D ‹bir ya da söylemde anlam› oluflturan düzeyler ve bileflkeler aras›nda K K Ametin T kolaydan zora, yal›ndan karmafl›¤a giden iliflkileri düzenleyen kuramsal süreci aç›klayan göstergebilimsel araç. SIRA S‹ZDE N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 105 6. Ünite - Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri S O R U S O R U Metnin bölümlere ayr›lmas› özellikle uzun metinlerin çözümlenmesinde incelemeyi yapan›n iflini kolaylaflt›r›r. Ancak yaz›nsal metni bölümlerine ay›rmak için D‹KKAT belli, denetlenebilir ve nesnel ölçütler bulmak, bunlar› gerekçelendirmek gerekir. Bu konuda zaman, uzam, oyuncu, dilbilgisel terimler, betimlemeden karfl›l›kl› koS‹ZDE nuflmaya, söylemden anlat›ya geçifl, ya da tersi... gibi ölçütler SIRA kullan›labilir. Bu k›sa çözümlemede öykünün aç›k, kesin, k›sa ve olabildi¤ince yans›z bir özeti verilmifltir. Do¤al olarak çözümleme s›ras›nda özgün metne s›kl›kla baflvuruAMAÇLARIMIZ lacakt›r. D‹KKAT Oyuncu: Anlat›sal ve anlamsal ifllevleri SIRAyüklenen, S‹ZDE kahraman sözcü¤üyle de aç›klanabilen terim. N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T Haney A P Yaflamal› Bu özeti Tahsin Yücel’in “Sümüklüböcek” bafll›kl› öykü-masal›n› içeren (‹stanbul: Karacan yay, 1981) adl› kitab›ndan oluflturduk. K ‹ T A P Özet: Sümüklüböcek ak›ll›, düflünen, düflünceli, sab›rl› birT Eböcektir. L E V ‹ Z Y O N Babas› öldü¤ü için öksüzdür. Onun için her fedakârl›¤› yapan annesiyle yaflamaktad›r. Bir gün k›rda bir kad›n sesi duyar. Bu ses kozas› içindeki kelebekten gelmektedir. Kelebek kozas›ndan ç›k›ncaya dek onunla konuflur, ona ninniler, türküler söyler. ‹NTERNET Kozadan mavi kanatl› güzel bir kelebek ç›kar. Kelebek güzelli¤inin, kendisine gösterilen ilginin etkisiyle sümüklüböcekle hemen hemen hiç ilgilenmez. Art›k kozas›nda yaln›zken sümüklüböce¤e gereksinim duyan kelebek de¤il, yusufçuk böce¤ine afl›k bir kelebektir. Sümüklüböce¤i, kendisine aflk›n› kan›tlamas› için yusufçu¤un kendisiyle evlenmesi için ikna etmesini ister ve baflar›r. Yusufçuk zenginlik karfl›l›¤› olan renk düflkünüdür. Kelebekle mavi kanatlar› için evlenir. Bu s›rada sümüklüböce¤in annesi o¤lunun uyumas› için gürültücü böcekleri susturmak isterken dövülür ve ölür. SIRA S‹ZDE Yusufçuk kelebe¤in kanatlar›n›n mavisini ald›ktan sonra sar› bir ar› ile evlenip gider. Sümüklüböcek de terk edilen kelebe¤i aramak için yollara düfler. TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M ÇÖZÜMLEME fiEMASI S O R U sinema, çizGöstergebilim yaz›l› (yaz›nsal olan, olmayan), görsel (resim, foto¤raf, gi roman...), plastik (heykel, yerlefltirme...), iflitsel (do¤al sesler, gürültüler, müzik, flark›...) nesnelerin yan›nda tatla (do¤al meyveler, sebzeler, bitkiler, yemekler, içeD‹KKAT cekler...), dokunmayla (yumuflakl›k, pütürlülük, kayganl›k, yap›flkanl›k gibi do¤al ve olan olmayan nesnelerin dokunsal özellikleri) iliflkili konular› inceleyip, tüm bu SIRA S‹ZDE mutfak, sialanlar›n örtüflme alanlar› olan kültürel olgular› da ele alm›flt›r: moda, yaset, törenler, kitle iletiflim araçlar›..... Birbirinden hem bu kadar farkl›, hem de birbirine bu kadar yak›n alanlar› incelemek için Ferdinand de Saussure’ün izinden AMAÇLARIMIZ giden Paris Göstergebilim Okulu, “üretici süreç” ad› verilen bir flema gelifltirmifltir. N N Bu bilgileri Tahsin Yücel’in Söylemlerin ‹çinden (‹stanbul: Yap› Kredi K ‹ T yay., A P 2004) kitab›ndan ald›k. ÜRET‹C‹ SÜREÇ TELEV‹ZYON Üretici süreç, sözceleme öznesinin sözcesini gerçeklefltirmesi s›ras›nda oluflan “anlam belle¤inin” bir örnekçesidir. Günümüzde çözümlemeler, yaz›nsal yap›tlar›n de¤erlendirilmesi ve kuram›n ö¤retim alan›nda kullan›lmas›yla yüzeysel ve somut ‹NTERNET yap›lardan bafllat›larak derin ve soyut yap›lara do¤ru gidilerek yap›lmaktad›r. S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 106 S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Elefltiri Kuramlar› S O R U Sözce: Sözceleme sonunda elde edilen dilsel üründür. Dilbilgisel aç›dan tam ya da D ‹ K K Aeylemi T eksik, do¤ru ya da yanl›fl olabilirse de, ancak ba¤lam içinde anlam kazanan söz dizisidir. N N SIRA S‹ZDE Yerdefllik: Bir söylem zinciri içinde kesintisizlik etkisi yaratan anlam› oluflturan içerik ö¤elerinin yinelenmesidir. AMAÇLARIMIZ Betisel yap›lar bir anlat›n›n genel olarak anlafl›lmas›n› sa¤layan do¤al dünyay› yeniden sunan terimlerdir. Tek bafl›na “sümüklüböcek”, “ufak tefek”, ya da “içli” K ‹ T numaralar› A P (s. 123) (Sayfa “Sümüklüböcek” Haney Yaflamal› bafll›kl› kitaptan (s. 131) fleklinde verilmifltir.) sözcüklerinin tek bafl›na bir anlam› yoktur ama, “sümüklüböcek”le birleflince, onun d›fl görünümü ve /insan/ (/.../ ‹ki e¤ik çizgi aras›nda T E L E V ‹metin Z Y O N yüzeyinde sözcükleflmemifl, ancak okuyan›n zihninde oluflan bulunan terim, soyut anlamd›r.) özellikleri ortaya ç›kar. Bir metin dikkatle okundu¤unda bir tümceden di¤erine, bir sözceden di¤erine geçilirken anlamsal bir süreklilik oluflturularak ortak bir yerdeflli¤e (anlam izi) ulafl›l›r. Yerdefllik, bir metin boyunca yinele‹NTERNET nen her betiyle anlam tafl›yan bir ulam (kategori) oluflturarak anlam bütünlü¤ünü sa¤lar. Örne¤in “Sümüklüböcek” bafll›kl› öyküde di¤er yerdeflliklerin yan›nda birbirinden farkl› ama birbirini tamamlayan üç yerdefllik görülür: /böcek/= “sümüklüböcek” (s. 123-134 ), “kelebek” (s. 126-133), “yusufçuk” (s. 132,133) ve “ar›” (s. 133). /insan/= “içli”, (s. 123) “yaln›z” (s. 124, 4 kez), “düflünme”, düflünce” (s. 124, 15 kez), “mutlu” (s. 124, 2 kez), “dertli” (s. 124), “sa¤lam bilgi” (s. 124). /yükseklik/= “y›ld›z” (s. 124), “yüce” (s. 124), “gökyüzü” (s. 125), “günefl” (s. 125), “yükselmek” (s. 125). Bu yerdefllikler ve di¤erlerinden baz›lar›, varl›klar›n› öykünün bafl›ndan sonuna dek sürdürür. Yaz›nsal kayg›larla, betisel ö¤eler varl›klar›n› hep ayn› biçimde yinelemezler. Eflanlaml› (“vuruluvermiflti” (s. 126) ≈ “deli gibi seviyordu” (s. 128)) ya da, benzer biçimli olabilirler. Yücel bu öyküsünde eflanlaml› sözcükleri kullanmak yerine, ço¤unlukla sözcükleri yinelemeyi seçmifltir: türetilmifl sözcükler (“düflünürdü” (s. 124, 3 kez), “düflünmekte” (s. 123), “ düflünmesine” (s 124), “düflünmesini” (s. 124), “düflündü” (s. 124), “düflüncelerinin”, “düflünmekti” ...., deyimler (“için için erimek” ≈ “i¤ne ipli¤e dönmek”).... Yerdefllikler sayesinde /uzam/, /zaman/ ve /oyuncu/ betileri ilk aflamada grupland›r›labilir: /uzamsallaflma/= “dünya” (s. 123), “yerler” (s. 124, 125), “a¤açlar” (s. 124), “otlar” (s. 124), “y›ld›zlar” (s. 124), “sa¤›na soluna” (s. 125), “uzaklardan” (s. 125), .... Anlat›da uzam› yans›tan sözcükler do¤an›n, d›fl dünyan›n bir parças› olarak son derece genel bir biçimde verilmifltir. Masal›n bir özelli¤i olarak, d›fl dünya gerçekli¤inin önemli bir oluflturucusu olan özel adlardan kaç›n›lm›flt›r. /zamansallaflma/ oyuncular›n kifliliklerindeki dönüflümü ve olaylar›n eklemleniflini anlatan bir ö¤e olarak bu öykü-masalda önemli bir yer tutmaktad›r. Örnek olarak afla¤›daki sözcükler verilmifltir: “geceler” (s. 124), “sabah” (s. 125), “bahar” (s. 125), “gün geçtikçe” (s. 124) “gün”, “birdenbire “ (s. 125), “akflam üstü”... Oyuncular ve /oyunculaflma/: Öyküdeki oyuncular›n (sümüklüböcek, anne sümüklüböcek, kelebek, yusufçuk, ar› ve di¤er böcekler) d›fl görünümleri, insan özellikleri ve ruhsal durumlar› betiler arac›l›¤›yla çok ayr›nt›l› olarak betimlenmifltir. 107 6. Ünite - Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri Sümüklüböce¤in d›fl görünümü: “Ufak tefek” (s. 123), “kara kuru” (s. 123), “zay›flamak” (s. 124), “i¤ne ipli¤e dönmek” (s.124), “donuk renkli” (s. 126, 130, 2 kez), “zay›flamak” (s. 139)... sözcükleri ve söz dizileri bu böcek konusunda yeterli bilgiyi vermektedir. Sümüklüböce¤in ruhsal ve insana özgü özellikleri: “önem vermemek” (s. 123), “içli” (s. 123), “öksüz” (s. 123), “yaln›z” (s. 124), “mutlu” (s. 124), “düflünme”, (s. 124, 3 kez, 134 2 kez), “sessiz” (s. 123), “düflüncelerinin düflünü gören” (s. 124), “erdemli” (s. 124), “sa¤lam bilgi” (s. 124) yanl›s›, “vurulmak” (s. 125, 126), ....., “hiçli¤ini anlatacakt›” (s. 133).... Annenin d›fl görünümü (“yoksul”, s. 125) konusunda çok az bilgi verilirken, ruhsal ve insana özgü özellikleri vurgulanm›flt›r: o¤lunun “üstüne titreyen” (s. 124), “için için eriyen” (s. 124), “köpüren” (s. 125), “küplere binen” (s. 125), “güzelim yemekler” (s. 125) haz›rlayan. Kelebe¤in d›fl görünümü: “kad›n kelebek” (s. 126), “çok güzel” (s. 127, 129), “gök mavi” (s. 127), “kanatlar›n›n güzel rengi ya¤mur sonu gö¤ü” (s. 127, 132, 2 kez, s. 133), “kanatlar› gök mavisi” (s. 129). Kelebe¤in ruhsal ve insana özgü özellikleri flöyle s›ralanabilir: “baz› insanlara benziyordu” (s. 125), “a¤lamak” (s. 126, 3 kez), “gülmemek” (s. 130), “vals ö¤renmek” (s. 128), “vals etmek” (s. 128), “ac›mak” (s. 128, 130), “iyi” (s. 130), “alçak gönüllü” (s. 130), “flafl›rmak”, (s. 131, 2 kez), “ak›ll›” (s. 131). Yusufçuk d›fl görünümüyle “p›r›l p›r›l yeflil kanatl›” (s. 129), “yeflil k›l›ç”l› (s. 129), “kanatlar›ndaki k›l›c›ndaki yeflil”in (s. 132) hiç bir böcekte olmad›¤› bir oyuncudur. Yusufçu¤un ruhsal ve insana özgü özellikleri flunlard›r: “kimseleri be¤enmeyen” (s. 129), “tatl› fleyler söyleyen” (s. 129), “daha da zenginleflmek isteyen” (s. 132), “akl›na koymak” (s. 132), “düflünmeyen” (s. 132), “vefas›z” (s. 133), “yüzüstü” b›rakan (s. 133), “tamah” eden, (s. 133), “balay› yolculu¤una” ç›kan (s. 133)... Kelebe¤e yaklaflabilen böceklerin ortak d›fl görünüflleri “p›r›l p›r›l” (s. 127) olarak verilirken, ruhsal ve insani özellikleri daha ayr›nt›l› olarak betimlenmifltir: “bitmek” (s. 127), ... , “e¤lenmek” (s. 128), “gülmek” (s. 128, 130), “dedikoducu” (s. 130), “yoksul” (s. 132) “zengin” (s. 132), “yan›lmak” (s. 133). Dikkatli ve titiz bir okuma sonunda sümüklüböce¤in ufak tefek, donuk renkli ama düflünen, düflünceli, bilgili, yaln›z, flefkatli, inatç› ve fedakâr bir böcek oldu¤u anlafl›l›yor. Olaylara kar›flmayan d›flöyküsel anlat›c›, onun insana özgü özellikleriyle kiflilefltirilmifl bir oyuncu oldu¤unu gösteriyor. Anne ise dul, tek o¤lunun üzerine titreyen, onun için her fedakârl›¤› yapan bir kad›n olarak d›fl görünüm özelliklerinden ar›nd›r›lm›flt›r. Kelebek güzel, mavi kanatlar›, uçar›l›¤›, e¤lenceye düflkünlü¤ü, yak›fl›kl› ve zengin bir böce¤e afl›k olmas›yla insana çok yaklaflmaktad›r. Önce “yarat›k” (s. 125) olarak tan›mlan›r, sonra sesi “baz› insan”lar›n sesine benzetilir, sonra da “kad›n” (s. 126) ve “kozadaki kad›n” (s. 126, 127) söz dizisi dört kez kullan›l›r. Böylece yazar onun hem diflili¤ini hem de insan özelliklerini vurgulam›fl olur. Yusufçuk böce¤i ise “yeflil” rengi, yak›fl›kl›l›¤›, ç›karc›l›¤› ve zenginlik tutkusu ile insan kahramanlardan pek farkl› de¤ildir. Ar›, “yap›flkan” (s. 133) sar›l›¤› ve “balay›” sözcü¤üyle bir kez görünmesine karfl›n güçlü bir beti olarak okurun karfl›s›na ç›kmaktad›r. Bir de ortak oyuncu olarak adland›r›lan böcekler bulunmaktad›r. Bunlar›n ço¤unun ortak özelli¤i “p›r›l p›r›l” olma, konuflkanl›k ve dost olmay›, gezip tozmay› sevmektir. Ortak Oyuncu: Bir tek oyuncu gibi davranan, düflünen kahramanlar toplulu¤u. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 108 Elefltiri Kuramlar› D‹KKAT Sözceleme Öznesi: Bireysel kullan›m edimiyle dili SIRA S‹ZDE iflleyifle geçiren kifli. Özne. Bu anlat›n›n sözceleme öznesi Tahsin Yücel, insan özellikleri tafl›yan böcekSIRA S‹ZDE lerin dünyas›ndan insanlara masaldan epey uzaklaflan gerçekçi ve düflündürücü bir öykü-masal sunmaktad›r. Yazar betileri sahneye koyarken zamandizimsel bir s›ra izlemifl, sümüklüböce¤in bak›fl aç›s›n› seçerek, olaylar› onun gözünden anlatAMAÇLARIMIZ m›flt›r. D‹KKAT AMAÇLARIMIZ N N Bu bilgiler için K ‹ Tahsin T A P Yücel’in ‹nsanl›k Güldürüsü’nde Yüzler ve Bildiriler (‹stanbul: Yap› Kredi yay. 1997) bafll›kl› kitab›ndan yararlan›lm›flt›r. K ‹ T A P ‹ZLEK/MOT‹F TSIRA E L E VS‹ZDE ‹ZYON TSIRA E L E VS‹ZDE ‹ZYON ‹zlekselleflme: Betisel yerdeflliklerden yola ç›karak genel D Ü fi Üanlam› N E L ‹ Mbirlefltirme ifllemi. ‹NTERNET S O R U Motif: Az çokD kal›plaflm›fl, göreceli olarak kendi üzerine kapal›, k›smen özerk yap›lard›r. ‹KKAT Yap›s›n›n düzenlili¤i ile hemen saptanabilir, ancak betiselleflmenin verdi¤i olanaklarla biçimsel de¤iflkenlik gösterebilen dilsel yap›lard›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Tablo 6.2 K ‹ T A P SIRA S‹ZDE “Sümüklüböcek” bafll›kl› anlat›da motifler flöyle s›ralanabilir: /düflünme/: “düflünürdü”, “düflünmedi¤i, “düflünür, düflünürdü”, “düflünmesini, AMAÇLARIMIZ “düflündü’, “düflüncelerini, “düflünmekti”, ...”düflünceleri”. /yaln›zl›k/: “yaln›z”, “yaln›zl›¤›n”, “yaln›zlar”, “yar› yaln›zl›k”, “yaln›z bafl›na”. ‹ T A P /y›ld›z/ K: “y›ld›zlara”, “y›ld›z”, “y›ld›za”, “y›ld›zlar›n”. /zay›fl›k/: “zay›fl›yor”, “zay›flam›flt›”. /çirkinlik/: “pek de çirkin say›lmazd›”. /de¤iflim/: “Kelebek ne kadar da de¤iflmiflti!” (2 kez). T E L E V“de¤ifltiremedi”; ‹ZYON /Türkü/: “sabah türküsü”, “yakt›¤› türküler”, “türkü”. K ‹ T A P ‹SIRA N T E RS‹ZDE NET Betisel düzeyin anlam bileflkesinde, somut bir süreç olan izlekselleflme ve motifler belirmeye bafllar. Betiler saptand›ktan sonra, bu anlat›n›n anlam olas›l›klar› D Ü fi Ü N E L ‹ M /umut/, /karfl›l›ks›z aflk/ ve /aray›fl/ olarak varsay›labilir. ‹flte bu olas› okuma izlen‹ N T E R N E T ya da izleklerin belirlenmesi denmektedir. Bu izleklerin söycelerine izlekselleflme S O Rdökülmesi U leme (anlat›ya) için betiler arac›l›¤›yla motifler oluflur ya da oluflturulur. 2 Siz de öyküde baflka motifler ve izlekler aray›n›z. SIRA S‹ZDE ‹NTERNET Öykünün bafl›ndan sonuna dek “düflünme” motifinin egemen oldu¤u aç›kça göD Ü fiDi¤er Ü N E L ‹ Mmotifler daha zay›f ve örtülü kalsa da, metin içinde süreklili¤i rülmektedir. sa¤lamaktad›rlar. Düflünme ile yaln›zl›k aras›nda karfl›l›kl› bir iliflki kurulabilir. Öte yandan yaln›zl›¤›na S O R U ve düflünce zenginli¤ine karfl›n, sümüklüböce¤in zay›f ve ince oldu¤u metin boyunca vurgulanmaktad›r. Bir y›ld›z oyuncu gibi parlayan kelebe¤in de¤iflimi, ayn› sözdizimsel yap› ile iki kez vurgulanm›flt›r. Sümüklü böceD‹KKAT ¤in vals yapmamas›, balolara gitmemesi, türkü yazmas›, bestelemesi ve okumas› iki kahraman aras›ndaki be¤eni fark›n› ve toplumsal konumlar›n› vurgulamaktaSIRA oluflan S‹ZDE izlekler ve motifler anlat›n›n ilk anlamsal yap›lar› hakk›nda d›r. Betilerden bir fikir vermektedir. N N AMAÇLARIMIZ ‹zlekselleflme (izlekler) /Düflünce/+ /yaln›zl›k/+ /+/de¤iflim/ Motifler “Düflünme”; “yaln›z”, “yaln›zlar”, “yar› yaln›zl›k”, “yaln›z bafl›na”; “de¤iflmiflti”. K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 109 6. Ünite - Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri Esenlikli Sümüklüböcek Kelebek D›fl görünüm ∅ Ruhsal yap› çekicili¤e “önem vermemek”, “mutlu”, “düflünme”, “erdemli”, “sa¤lam bilgi” yanl›s›”, “bilmek”, “bilgili” D›fl görünüm “çok güzel” “gök mavi”, “kanatlar›n›n güzel rengi ya¤mur sonu gö¤ü”, “kanatlar› gök mavisi” Esenliksiz “kara kuru”, “zay›flamak”, “i¤ne ipli¤e “donuk renkli”, “∅ Ne Esenlikli Ne Esenliksiz “ufak tefek” “yoksul” “içli”, “öksüz”, “yaln›z”, “sessiz” “kad›n kelebek” Yusufçuk Ruhsal yap› “alçak gönüllü”, “ak›ll›” ∅ D›fl görünüm “p›r›l p›r›l yeflil kanatl›”, “yeflil k›l›ç”l› ∅ Ruhsal yap› “tatl› fleyler söyleyen” ∅ “zengin”, “daha da zenginleflmek isteyen” ∅ ∅ Ruhsal yap› o¤lunun “üstüne titreyen”, “güzelim yemekler” haz›rlayan” “köpüren”, “küplere binen”, “a¤z›na geleni söyleyen”, “cebelleflen” “için için eriyen”, “iki gözü iki çeflme a¤layan” ∅ D›fl görünüm “p›r›l p›r›l” ∅ ∅ Ruhsal yap› “dost olmak “istemek”, “kibar kibar” Anne Sümüklü böcek D›fl görünüm Di¤er böcekler Ar› “kimseleri be¤enmeyen”, “düflünmeyen”, “vefas›z” /bat›l› zevki olmak/: “vals ö¤renmek”, “vals etmek” D›fl görünüm ∅ Ruhsal yap› ∅ “yoksul” “dedikoducu” “yoksul”, “zengin” “yap›flkan” “sar›” ∅ ∅ Tablo 6.3 110 Elefltiri Kuramlar› SIRA S‹ZDE Görüldü¤ü gibi izlekler ve motifler duyarl› insan bedeni arac›l›¤›yla çevresiyle duygu de¤eri olan bir ba¤ kurmaktad›r. Bu iliflki olumlu da olumsuz da olabilir; yinelenmesi durumunda da dönemler yarat›r (dengesizlik, durgunluk, gerginlik, kay›ts›zl›k, heyecan dönemi....). Anlamsal aç›dan olumlu/olumsuz karfl›tl›¤› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda duygu de¤eri /esenlikli/, /esenliksiz/, /ne esenlikli ne esenliksiz/ olmak üzere üç ulamda incelenebilir. Duygu de¤eri tutkular›n incelenmesinde önemli bir araçt›r. Örnek olarak böceklerin d›fl görünümleri ve ruhsal yap›lar› duygu de¤eri aç›s›ndan incelenebilir. Çözümlemenin bundan sonraki bölümlerinde izlek ve motiflerin metnin anlaSIRA S‹ZDE yeri gösterilmeye çal›fl›lacakt›r. m›n›n oluflmas›ndaki D Ü fi Ü N E L ‹ M YÜZEYD ÜYAPI: ANLATISAL SÖZD‹Z‹M fi Ü N E L ‹ M Duygu De¤eri: duyarl› ve duygusal bedenin çevresiyle kurdu¤u olumlu ya da olumsuz iliflki. S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Söylemsel yap›lar›n hemen alt›nda bulunan bu katman, anlat›n›n soyut ö¤elerinin bulundu¤u ve eklemlendi¤i son derece karmafl›k ve zengin bir düzeydir. ‹lk olaS O Rincelenecektir. U rak eyleyenler Eyleyen: Bir Dduruma, ‹ K K A T bir eyleme etken ya da edilgen olarak kat›lan di¤er eyleyenlerle olan iliflkileriyle tan›mlanan dilsel birimdir. N N SIRA S‹ZDE EYLEYENLER Paris Göstergebilim Okulu en fazla alt› eyleyen sunar. Eyleyenler benimsenen bak›fl aç›s›naAMAÇLARIMIZ göre, birbirleriyle iliflkileri içinde, ifllevlerine göre de¤erlendirilirler. Özne (Ö)/Nesne (N): Bu terimler dilbilgisel olmay›p, anlat› içindeki ifllevleri gösterir. Oyuncudan farkl› olarak eyleyenin ad›, kiflili¤i, d›fl görünümü, giysileri, K ‹ T A P ifli, sesi, cinsiyeti...yoktur. Yaz›nsal bir anlat›da özne ifllevini bir insan ya da insan özellikleri tafl›yan (konuflan, düflünen, devinen...) bir ö¤e ya da ö¤eler üstlenir. Bu da ço¤unlukla bafl kahramand›r... ‹ncelenen masal-öykünün Öznesi (Ö) sümüklüT E L E V ‹ Z(N) Y O Nise, öznenin iliflkide oldu¤u (Ö, N) her fleydir: düflünce, anne, böcektir. Nesne ak›l, ev, kimlik.... Bu nesnelerden kimi do¤al olarak özneyle ba¤dafl›k (∩) gibi görünür; ancak varl›klar›n›n ve de¤erinin ayr›m›na ortadan kalkt›klar›nda var›l›r. Özne art›k o ‹nesne N T E R N Eile T ayr›fl›kl›k (∪) iliflkisi kurmaktad›r. Örne¤in bilgi, anne, sevgili.... Kimi zaman özne diledi¤i nesneleri elde etmek onu için arar, onun peflinde koflar; örne¤in kelebek (Ö) yusufçu¤un (N) peflindedir. Bir özne nesnesini elde ederse (Ö∩N), elde edemezse (Ö∪N) biçiminde gösterilir. Ancak özne her zaman bir fleyi elde etmek için u¤raflmayabilir. Tam tersine kendinde olan bir fleyden kurtulmak isteyebilir: hastal›ktan kurtulmak, eflten boflanmak gibi: Bafllang›ç durumu ⇒ (Ö∩N) Sonuç durumu (Ö∪N) Özne ile Nesne, bir anlat›n›n olmazsa olmaz eyleyenleridir. Di¤er eyleyenler bir anlat›da bulunmayabilir. Bir anlat›da bir Özne varsa, mutlaka onun bir Nesnesi de vard›r: yaflam, bulundu¤u yer, gördü¤ü, duyumsad›¤› nesne, duygu... Ayn› biçimde, e¤er bir Nesne varsa, onu alg›layan, de¤erlendiren, dil düzeyinde yer bulmas›n› sa¤layan bir anlat›c›, gözlem yapan bir dilsel kesit ya da sözceleme öznesi de vard›r. Genel göstergebilim ve yaz›nsal göstergebilim Nesneyi iki ulamda inceler. Biliflsel nesneler bilgiye, an›lara, edinilmifl ve ö¤renilmifl deneyimlere dayan›r. ‹kinci bir eyleyen (bir özne, bir gönderen...) bunu öznenin elinden alamaz, ancak pay- 6. Ünite - Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri laflabilir. Öyküde sümüklüböce¤in, bilgisi, düflünceleri, türkü yakma, ninni söyleme yetene¤ini kimse elinden alamaz, hatta paylaflmak bile istemez. Edimsel nesneler ise ev, araba, para, insan gibi el de¤ifltirebilen eyleyenlerdir. Güçlü bir Gönderen, Engelleyici ya da Yard›mc› taraf›ndan özneye verilebilir de, öznenin elinden al›nabilir de. Öyküde güçlü bir böcek “uflaklar›na emir” (s. 133) verip sümüklüböce¤in annesini öldürterek onu o¤lunun elinden al›r. Gönderen (G)/Gönderilen (Gn): ‹letiflim flemas›ndan al›nan bu iki eyleyen, Özneden daha üstün güçlerle donat›lm›fllard›r. Özneyi görevlendiren Gönderen, de¤erlendiren ise Gönderilendir. Gönderen (G) ve Gönderilen (Gn) siyasal (parti, rejim...), kültürel bir kurum (din, sanat, tarih, bilim...) olabilece¤i gibi, insan özellikleri de tafl›yabilir: baba, padiflah, bas›n patronu gibi. Gönderen (G) kendi iste¤ini Özneye dayat›rsa bir /zorlama/dan söz edilebilir; bu da onun Özneden daha güçlü oldu¤unu gösterir. G Ö Özne Gönderenin (G) iste¤ini içsellefltirir ve kendinin k›larsa /isteme/ söz konusu olur. Bu durumda Gönderen (G) üstünlü¤ünü yitirebilir, iki eyleyen eflit düzeye gelir (G=Ö). Bir üst eyleyenden ba¤›ms›z özneye “özerk özne” denir. Gönderilen (Gn) ise Öznenin Nesneyi elde etmesinden yarar sa¤layan eyleyendir. Gönderenin (G) ve/ya da Gönderilenin (Gn) bulunmad›¤› anlat›larda, ço¤unlukla Özne kendinden daha güçlüye boyun e¤medi¤i için kendi kendisinin Göndereni (G): (G=Ö) olarak “özerk özne”dir. Kimi zaman da Öznenin eyleminden kendisi, ya da yard›mc›s›, ya da hiç beklenmedik bir biçimde Engelleyicisi (E), Nesnesi (N) yararlanabilir (Ö=Gn; Y= Gn; E= Gn; E= Gn; N= Gn). Yard›mc› (Y)/ Engelleyici (E): Öznenin nesnesini elde etmesine ya da ondan kurtulmas›na destek olan eyleyen Yard›mc› (Y); Yard›mc›n›n tam karfl›t› olarak, Öznenin amac›na ulaflmas›n› engelleyen eyleyene de Engelleyici (E) denir. Bu iki eyleyen insan özellikleri tafl›yabildikleri gibi, somut da (yol, da¤, hastal›k, köprü, para, otomobil ....) olabilir, soyut da (irade, yalan, bilgi, k›skançl›k, aflk, cesaret...) UYGULAMALAR “Sümüklüböcek” bafll›kl› öykü, içinde baflka küçük öyküler de bar›nd›rmaktad›r: Yusufçukla kelebe¤in öyküsü, anne sümüklüböce¤in öyküsü ve yusufçukla ar›n›n öyküsü. Eyleyenler flemas› yap›l›rken her zaman bir kahrafiekil 6.1 man›n bak›fl aç›s› seçilir ve eyleyenler bu eyleyene göSümüklüböcek aç›s›ndan: re yerlefltirilir. ‹lk öyküden bafllanacak olursa, sümüklüGönderen Nesne2 Gönderilen böcek “ufak tefek, kara kuru” olmas›na karfl›n bilgili, düflünceli, sab›rl› bir Özne (Ö1) olarak bir Gönderen (G) ve bir Gönderilen (Gn) tan›maz (Ö1=G=Gn). SüYard›mc› Özne1 Engelleyici müklüböce¤in nesneleri ile iliflkisi aç›s›ndan üç farkl› Bilgi (Y1) flema önerilebilir. Bafllang›ç durumundan sona dek süDüflünceler (Y2) müklüböcek do¤a (N2) ile birliktedir, bunu Engelleyen yoktur (∅), ama bilgisi (Y1) ve düflünceleri (Y2), onun Ö1 N2 Yard›mc›lar›d›r; bafllang›çta do¤ada yaln›z ve mutlu yaflamaktad›r. (fiekil 6.1.) 111 112 Elefltiri Kuramlar› Özerk özne olarak, sümüklüböcek kozadaki kelebe¤in sesini duyduktan sonra “benim derdim sensin” (s. 126) diyerek arzu nesnesini (N1) belirler ve elde etmeye çal›fl›r. Sümüklüböce¤in Nesnesine (N1) ulaflmas›ndan yarar› yaln›z kendisi (Ö1) sa¤layacakt›r. Sümüklüböcek, kelebe¤in koza, kendisinin “yar› yaln›zl›k” (s. 127) döneminde Kelebe¤i elde etmifl olmasa da (Ö1 ∪ N1), son derece mutludur: “konuflmak, anlaflmak, sevmek ne güzel fleydi, iki olmak ne güzel fleydi” (s. 127). (fiekil 6.2.) Ancak Kelebek kozas›ndan ç›k›p da, uyufiekil 6.2 yan sümüklüböce¤i görünce “nedense bir Sümüklüböcek aç›s›ndan: tuhaf olur” (s. 127), kendisine hayran di¤er Nesne1 Gönderilen Gönderen böceklerden farkl› olarak “donuk rengi” de (s. 129) onunla birlikte gezmesini engeller ve yusufçukla evlenmek ister. Annesi o¤luYard›mc› Ö1 nun yaflam›n› kolaylaflt›rsa, derdini paylaflsa Engelleyici da kelebek Nesnesini (N1) elde etmesine yarBilgi (Y1) d›mc› olamaz. Öznenin (Ö1) di¤er yard›mc›Düflünceler (Y2) lar› da (bilgisi (Y1), düflünceleri (Y2), türkü, Ninni (Y3) ninni söylemeyi bilmesi) güzel kelebe¤i (N1) Türkü (Y4) elde etmeye yarayacak somut destekler de(Ö1 N1) ¤ildir. Engelleyiciler ise “donuk” renk (E1), yusufçuk ve yusufçu¤a duyulan hayranl›k (E2) ve di¤er böceklerdir (E3). “Donuk” renk fiekil 6.3 motifinin olumsuz, güzelli¤in ise olumlu Sümüklüböcek aç›s›ndan: duygu de¤erlerinin bu ba¤lamda Engelleyicinin yan›nda yer almas› da dikkat çekicidir. Nesne1 Gönderilen Gönderen Sümüklüböcek (Ö1) kelebe¤i (N1) yitirip onu bulma etkinli¤ini bafllatt›¤›nda art›k yaln›zca bilgisi (Y1) ve düflünceleri (Y2) yan›nYard›mc›lar Engelleyici Ö1 dad›r. Tek bafl›na yollara düfler; bu güne dek Bilgi (Y1) Donuk renk (E1) nesnesine ulaflamad›¤›na göre, hâlâ ondan Düflünceler (Y2) Yusufçuk (E2) ayr›d›r (Ö1 ∪ N1). (fiekil 6.3.) Di¤er böcekler (E3) Ninni (Y3) Anlat›ya Kelebek (N1) aç›s›ndan bak›ld›Türkü (Y4) Kelebe¤in güzelli¤i (E4) ¤›nda ise kendisi Özne (Ö2 = N1), SümüklüAnne (Y5) böcek (Ö1) Yard›mc› (Y6 = Ö1), Engelleyici yusufçuk da (E2) hem Nesne 3 (N3), hem de (Ö1 N1) Gönderilen (Gn) konumuna yerleflir (E2 = N3 = Gn), çünkü amac›na ulafl›p kelebe¤in mavi kanatlar› ile zenginleflmifltir. (fiekil 6.4.) fiekil 6.4 Sümüklüböcek aç›s›ndan, üstlendi¤i iflYusufçuk aç›s›ndan: lev, kendisine en ac› verenidir kuflkusuz. Çünkü kendi elleriyle Kelebe¤ini (N1) yuGönderen Nesne3 Gönderilen sufçu¤a (Gn) teslim etmifltir (Gn = N3). Bu Yusufçuk aç›dan bak›ld›¤›nda, öykünün tümünde Yusufçuk; engelleyici (E2), Nesne 3 (N3) ve Yard›mc›lar Ö2 Engelleyiciler Gönderilen (Gn) ifllevlerini yüklenmifl olGüzellik (Y7) maktad›r. Ayr›ca kendi aç›s›ndan bak›ld›Sümüklüböcek (Y6) ¤›nda Özne3 (Ö3) ifllevini de görecektir: (N1) Yusufçu¤un = (Ö2); (Ö1) = (Y6); (E2) = (N3). yak›fl›kl›l›¤› (Y8) (Ö2 N3) 113 6. Ünite - Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri fiekil 6.5 Kelebe¤in mutlulu¤u uzun sürmez; Sümüklüböcek aç›s›ndan mutYusufçuk aç›s›ndan: luluk, yusufçuk aç›s›ndan zenginlik Gönderen Nesne4 Gönderilen kayna¤› olan bir nesneye dönüflen “ar›” kelebek (N1), bir ar› (N4) yüzünden Yusufçuk terk edilerek yapayaln›z kal›r. Yusufçuk Özne (Ö3) olarak bir kez daÖ3 Engelleyiciler Yard›mc›lar ha zenginleflmesini sürdürür. Kelebek bir Engelleyici bile de¤ildir; yi“yusufçuk” tirdi¤i güzelli¤iyle yusufçuk taraf›nYusufçu¤un dan hiçlefltirilmifl, sümüklüböcek yak›fl›kl›l›¤› (Y8) aç›s›ndan ise soyut düflüncelere döN1 Ö3 N4 = Yusufçuk (Ö3) kelebe¤i (N1) b›rak›r, ar›y› (N4) al›r. nüflmüfltür. (fiekil 6.5.) Eyleyen flemalar›na bakarak kimi ç›kar›mlar yapmak olas›d›r: • Bu masal-öykünün en kazançl› tek kahraman›, koydu¤u hedefler aç›s›ndan yusufçuktur. • Hem kendisini seven, hem sevdi¤i taraf›ndan terk edildi¤i, hiçleflti¤i için bu anlat›n›n en büyük kaybedeni kelebektir. • Sümüklüböcek mutlulu¤un, yaln›z olmaman›n ne oldu¤unu ö¤rendi¤i, kendini dönüfltürüp yollara ç›kt›¤› için, bak›fl aç›s›na göre az ya da çok kazançl› say›labilir. • Öykünün sonunda Engelleyici olma olas›l›¤› güçlü olan anne ölür, böylece sümüklüböcek (Ö1) Asl›’s›n› arayan Kerem gibi, kelebe¤ini (N1) aramak için kendisini dönüfltürerek, “demir asa, demir çar›k” ile bir masal kahraman› gibi yola ç›kar. • Öykünün iki kad›n kahraman› karfl›t roller oynar. Anne yoksul; kelebek, yusufçu¤un bak›fl aç›s›na göre, zengindir. Anne o¤lunu rahat ettirmek için ölür. Kelebek ise amac›na ulaflmak için sümüklüböce¤i kullan›r. Annesinin ölümünün ard›ndan sümüklüböce¤in duygular› verilmemesine karfl›n, kelebe¤in evlenmesi ve terk edilmesiyle duydu¤u üzüntü okura duyumsat›l›r. • ‹ki erkek oyuncunun karfl›tl›¤› ise gerçek dünyan›n s›radan olgular›ndan biridir. Yusufçuk yak›fl›kl›, “zengin”, her istedi¤ini elde eden bir oyuncuyken, di¤eri “kara kuru”, “donuk renkli” ve “yoksul” bir oyuncu olarak sevdi¤i kad›n› yitirir. • Kelebek ile yusufçuk uçmalar›, güzellikleri ve kendini be¤enmifllikleriyle asl›nda birbirine benzeyen iki oyuncudur. Ancak kelebek narinli¤i, d›fl görünüfle verdi¤i önem ve geçici güzelli¤iyle, “yeflil k›l›çl›” (s. 129), zengin ve h›rsl› yusufçuk karfl›s›nda zay›f kald›¤› için onu yitirmifltir. Anne sümüklüböce¤in bak›fl aç›s›ndan Nesnesini, Engelleyicilerini,SIRA Gönderenini ve YarS‹ZDE d›mc›lar›n› bulup flemaya yerlefltirdikten sonra yorumunuzu yap›n›z. 3 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 114 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE Elefltiri Kuramlar› ANLATI fiEMASI SIRA S‹ZDE Yüzeysel anlat› sözdizimi düzleminde eyleyenler flemas›n›n belirlenmesinden sonra, anlat› flemas›na geçilebilir. Bu flema okuyucuya, anlat›da olaylar›n nas›l eklemlendi¤i, eyleyenlerin hangi ifllevlerle olaylara kat›ld›¤›, olaylar›n de¤iflik aflamalar›D Ü fi Ü N E L ‹ M n›n nas›l sunuldu¤u konular›nda bilgiler verir. Günümüzde bu flema üç aflamadan oluflur: eyletim, eylem ve yapt›r›m. Gerçek yaflamda, romanlarda, öykülerde birinS O R U sonra eyleyenler ikinci, üçüncü... bir anlat› flemas› bafllatabilirler. ci aflama bittikten Anlat› flemas›: ortak belle¤ine yerleflmifl anlat›sal ve kültürel düzenlenmenin D ‹ K‹nsanl›¤›n KAT soyut bir tablo ile görsellefltirilmesidir. Bu flema “yaflam›n anlam›n›”, sanal bir yeniden sunum ile anlafl›l›r biçime sokar. N N SIRA S‹ZDE Birinci Anlat› fiemas› AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 1. Eyletim: Zamandizimsel anlat›larda genelde öykünün bafl›nda bulunur. AnAMAÇLARIMIZ lat›da bir Gönderen varsa, Özneyi nesneler ve de¤erleri konusunda bilgilendirir, ikna eder ya da edemez; özneye bir görev verir. Bu aflamada özneleK ‹ T A P de belirlenebilir: sümüklüböcek do¤ada yaln›z, annesiyle mutrin nesneleri lu bir biçimde yaflamaktad›r. Kelebek içinse bu aflama, kozada tek bafl›na a¤lad›¤› dönemdir; Nesnesi kelebek olup uçmakt›r. Yusufçu¤a gelince, baloda T E kelebe¤in L E V ‹ Z Y O N “kula¤›na tatl› tatl› fleyler” (s. 129) söylerken ç›k›yor okurun karfl›s›na. Ancak onun ilk Nesnesi zenginliktir. Sümüklüböce¤in annesi o¤lunu anlayamaz, onu de¤ifltiremez. 2. Eylem: Bu aflamada Özne(ler) Nesnesini (ya da Nesnelerini) belirler. Nes‹NTERNET neye sahip olmak için gerekli kipliklerle donan›rlar. Bu kiplikler /istemek/, /muktedir olmak/ (güç) ve /bilmektir/. Anlat›larda her zaman bu terimler tam karfl›l›klar› ile de¤il, aç›l›mlar›, eflanlaml›lar› ya da ça¤r›flt›rd›klar› anlamlarla karfl›lan›rlar. Örne¤in bu öykü çerçevesinde “vurulmak” /istemeyi/; “kendine güven” ve “zenginlik” /muktedir olmay›/, “bilgili” olmak /bilmeyi/ iflaret ederek kipliklerinin anlafl›lmas›na yard›mc› olurlar. Eyleyenler ancak bu kipliklerle donand›klar›nda nesnelerini elde edebilirler. Bu kipliklerle donan(a)mad›klar›nda eyleme geçip nesnelerini elde edemezler. Sümüklüböcek ba¤›ms›z ve özerk bir özne olarak duydu¤u garip, “ne a¤›da, ne gülüfle, ne türküye” (s. 125) benzeyen bir sese vurulup sesin sahibini bulmay› /isteyerek/, “Benim derdim sensin!” (s. 126) diyerek Nesnesini belirler: /Bilgi/siyle, türkü ve ninni söyleme yetene¤iyle kozadaki kelebe¤e efllik eder. Anlat›c›n›n “yar› yaln›zl›k” (s. 127) olarak tan›mlad›¤› bu bekleme süresinde ne ayr›d›rlar ne de birleflik (Ö1, N1). Kelebek bilgili ve düflünceli bir böce¤i dinledi¤i için, sümüklüböcek de kelebe¤in nas›l bir böcek oldu¤unu bildi¤i için umutludur. K›sacas› bu dönem, duygu de¤eri aç›s›ndan /umut/lu bir dönemdir. Ancak kelebek kozadan ç›k›p da uçmaya bafllad›¤›nda sümüklüböce¤in /iste¤ini/ destekleyecek /bilgi/ ve yetenekleri kelebe¤e göre gereksiz, d›fl görünümü ise yetersiz (/çirkin/) kald›¤› için kelebe¤i kendisiyle birlikte olmaya ikna edemez (/güçsüz/), amac›na ulaflamayarak baflar›s›z olur (Ö1 ∪ N1). Kelebek, bu aflamada kozas›ndan ç›kar, gezmek ve evlenmek için /iste¤i/ ve /gücü/ (güzelli¤i) vard›r. Sümüklüböce¤i bir yana b›rakarak, gezer, tozar, yusufçu¤a afl›k olur. Ancak tüm /iste¤ine/ ve /gücüne/ karfl›n onu kendisiyle evlenmeye ikna edecek /bilgisi/ ve deneyimi yoktur. Bu konuda kendisi- 6. Ünite - Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri ni seven sümüklüböce¤in /bilgisi/ ve yard›m› sayesinde yusufçu¤u ikna etmesiyle bu böcekle evlenir. Bu anlamda /bilgi/ sümüklüböcekten gelir. Gerekli kipliklerle donanan kelebek (Ö2) Nesnesine (N3) ulafl›r (Ö2 ∩ N3) Yusufçuk zengin (/güç/) oldu¤u ve daha da zengin olmak istedi¤i için kelebekle evlenme¤e pek istekli de¤ildir. Sümüklüböce¤in kendisini zenginlik konusunda /bilgilendirme/siyle ikna olur ve kelebekle evlenme konusunda kendisinde içsellefltirdi¤i, ç›kara dayal› bir /istek/ belirir. Kelebe¤in mavi kanatlar›n› bir zenginlik olarak kabul edip onunla evlenir (Ö3 ∪ N1). K›sacas› sümüklüböce¤in kendisine yaramayan bilgi ve gücü asl›nda kendisi için bir eksiklik oldu¤u için eyleme bile geçip kelebe¤i elde edemezken (Ö1∪N1), kelebek ve yusufçuk sümüklüböce¤in yard›m›yla eylemlerinde baflar›l› olarak nesnelerini elde ederler: (Ö1 ∪ N3), (Ö3 ∩ N1) Sümüklüböce¤in annesi di¤er böcekleri susturmay› /istese/ de, bunu baflaracak ne /bilgisi/ ne de /gücü/ vard›r. 3. Yapt›r›m: Bu aflamada Gönderen ve / ya da Gönderilen, Öznenin eylemini de¤erlendirerek onu ödüllendirebilir, be¤enmeyerek cezaland›rabilir ya da gerçek yaflamda çok s›k görüldü¤ü gibi kay›ts›z kalabilir. Ayr›ca pek çok anlat›da, özellikle ça¤dafl roman ve öykülerde bu aflama görülmemektedir. Sümüklüböcek Nesnesine ulaflamam›flt›r. Kendisine yapt›r›m›, Nesnesi (N1) uygulayarak bir anlamda onu cezaland›r›r. Kelebek kendisi için ölmeye haz›r sümüklüböcekten yusufçu¤u ikna etmesini ister. Bu ceza karfl›s›nda, sümüklüböcek duygular›n› dü¤ünde a¤layarak ifade eder. Kelebek sümüklüböcek sayesinde eylemini gerçeklefltirmifltir ama, /bilgi/ kendisine ait olmad›¤› ve gücü/ (güzelli¤i) geçici oldu¤u için, o da Nesnesi (N3) yusufçuk taraf›ndan “yüzüstü” (s. 133) b›rak›larak cezaland›r›l›r. Yusufçuk ise kendine ait olmayan bir bilgiyle, önce kelebekle evlenir sonra da kendi iste¤iyle ar›yla (N4) evlenerek daha da zenginleflir. Anne sümüklüböce¤in di¤er böcekleri susturma iste¤i baflar›s›zl›kla sonuçland›¤› için, baflka bir böcek taraf›ndan dövdürülerek cezaland›r›l›r. ‹kinci Anlat› fiemas› 1. Eyletim: Sümüklüböcek yapt›r›m aflamas›ndan sonra durur: “Art›k her fley bitmiflti” (s. 132). Yusufçu¤un kelebe¤i b›rakt›¤›n› duyunca sümüklüböcek “önce gelir diye” (s. 133) bekler, sonra kendi kendisini görevlendirerek (G= Ö1) onu aramak için haz›rlan›r. Yusufçuk ise kelebe¤i b›rak›r. 2. Eylem: Art›k sümüklüböcek yaln›zca /iste¤in/ ve türkü yakma bilgisinin yeterli olmad›¤›n› ö¤renir. “Bunun için, düflüne düflüne kazand›¤› bütün bilgileri bir araya getirerek” (s. 133) s›rt›nda tafl›yaca¤› bir ev yapar, sonra “ucunda gözleri” (s. 133) olan boynuzlar› büyür. Böylece kendisini muktedir yapaca¤›n› düflündü¤ü bir /güçle/ de donanm›fl olur. Ancak çok /bilgili/ bir böcek oldu¤u için ç›kaca¤› yolculu¤un “belki hiç bir zaman” (s. 133) bitmeyece¤ini de düflünmektedir. Bir baflka deyiflle, de¤er nesnesine hiçbir zaman ulaflamayacakt›r. Sümüklüböcek için, kelebe¤in kozadan ç›kmas›n› bekledi¤i döneme benzer duygusal de¤er aç›s›ndan umut ve devinim dolu ancak heyecans›z bir dönem bafllam›flt›r. Yusufçuk da ikinci bir anlat› bafllat›r. Kelebe¤i b›rak›r ar›y› al›r. Özerk bir özne olarak zenginleflir, sonra da kendi iradesiyle (/istek/) ar›yla evlenir. 3. Yapt›r›m: Yusufçuk çok k›sa süren ikinci anlat›y› da ar›yla balay›na ç›karak bitirip, kendisini ikinci kez ödüllendirir. 115 116 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Elefltiri Kuramlar› Eyleyenler eylemelerini gerçeklefltirirken (ya da gerçeklefltiremezken), bir baflka deyiflle, anlat› gerçekleflirken, okur üzerinde yaz›nsal yap›t› di¤erlerinden ay›ran bir etki de yarat›l›r. Eyleyenler flemas› ve anlat› izlencesiyle yorumlanabilecek duygusal anlat›m /gerilme/, /rahatlama/ ve /ne gerilme ne rahatlama/ aflamalar›ndan oluflan bir gerilim yarat›r. Bu gerilim yaz›nsal yap›tta, özelliklerine göre, duygusal de¤erlerle yeniden /esenlikli/, /esenliksiz/ ya da /ne esenlikli ne esenliksiz/ olarak tan›mlanabilir. Sümüklüböcek kelebe¤in sesini duyana dek /ne gerilme ne rahatlama/ içinde olmadan yaln›zl›¤› içinde mutlu /esenlikli/ olarak /rahat/ yaflar (Ù). Kelebek kozadan ç›k›ncaya dek /esenlikli/ bir /gerilme/ içindedir; bu /umutlu bekleyifl/, yükselen (Ú) bir duygu de¤eri olarak kabul edilebilir. Kelebek kozadan ç›kt›¤› s›rada sümüklüböce¤in uymas› (s. 127), karfl›laflma an›n›n coflkusunu bir anda olumsuza çevirir. Bu aflamadan sonra sümüklüböce¤in /gerilme/si /esenliksiz/, ama biraz da umutlu bir bekleyifle dönüflerek düflüfle (Ø) geçer. Kelebe¤in evlenip gitmesiyle /gerilimsiz/ ve /esenliksiz/ /çaresiz/ denilebilecek bir dönem bafllar (→). Kelebe¤in terk edilmesinden sonra sümüklüböcek gene umutlan›r. Ama bu kez /gerilme/ /ne esenlikli ne esenliksiz/dir; ç›kt›¤› yolun “belki hiç bir zaman” (s. 133) bitmeyece¤inin bilincinde oldu¤u için heyecans›zd›r (Ú). Kelebe¤in /gerilme/ içindeki /esenliksiz/, s›k›nt›l› ve korkulu /bekleyifli/ (→) sümüklüböce¤in eflli¤inde /esenlikli/ bir /gerilme/ye dönüflerek /umut/ içinde S‹ZDE kozas›ndan ç›k›p sümüklüböce¤in “donuk” (s. 129) rengini yükselir (ÚSIRA ). Kelebek görünce, biraz düfl k›r›kl›¤›na (esenliksiz gerilimsizlik) u¤rasa da, di¤er böceklerle mutlu yaflam›n› /esenlikli/ bir /gerilimsizlik/ içinde /keyif/le (Ù) sürdürür. Ancak D Ü fi Ü N E L ‹ M yusufçukla evlenmek istemesiyle /hem esenlikli hem esenliksiz/ yükselen bir /gerilim dönemi/ bafllar (Ú). Kelebe¤in terk edildikten sonra yaflad›klar› metinde veS O R U rilemedi¤i, sümüklüböce¤in tahminine göre duygu de¤eri /esenliksizli¤e/ dönüfltü¤ü için /çöküfl/ (Ø) olarak gösterilebilir. YusufçukD ‹/gerilimsiz/, /esenlikli/ ve /rahat/ (Ù) yaflam›n› sürdürürken, SümükKKAT lüböce¤in yard›m›yla kelebekle evlenip zenginli¤ini ço¤alt›rken /esenlikli/ ve /gerilimli/ bir döneme girer (Ú), ama bu ona yetmedi¤i için zenginli¤ine zenginlik katmak içinSIRA ar› S‹ZDE ile evlenir. Daha önce de görüldü¤ü gibi yusufçu¤un mutluluk ve zenginlik çizgisi hep yükselifltedir (ÚÚ). Anneye gelince hep /gerilim/ içinde /esenliksiz/ ruh hali içinde “kavgac›d›r” AMAÇLARIMIZ (Ú); bu mutsuzluk içinde o¤lu sümüklüböcek için yaflar ve ölür (Tablo 6.4.) (Ø). N N Bu bilgiler için K ‹ Ayfle T A P(Eziler) K›ran ve Zeynel K›ran’›n Yaz›nsal Okuma Süreçleri (Ankara: Seçkin yay. 2011 4. Bask›) bafll›kl› kitab›ndan yararlan›lm›flt›r. ANLATISAL ANLAM TELEV‹ZYON Anlat›sal yap›lar›n ayr›lmaz bileflkesi olan anlat›sal anlam, eyleyenlerin nesnelere, oyunculara, uzama ve eylemlere verdi¤i olumlu, olumsuz de¤erlerin nas›l gerçekleflti¤ini ele al›r. Böylece küçük anlam evrenleri yarat›larak söylemsel anlamlar ortaya ç›kar›l›r. “Sümüklüböcek “ öyküsünde /yaln›zl›k/ izle¤inin /ayr›l›k/la ‹ N TÖrne¤in ERNET desteklendi¤i, /zenginlik/ motifinin de ayr›l›¤› destekledi¤i ve zenginin kazand›¤› görülüyor. Bunun yan›nda esenlikli, bilisel, soyut ve ahlaka iliflkin de¤erlerin, güçsüz ve eyleme geçemeyen yoksulun özelli¤i oldu¤u anlafl›l›yor. Esenlikli, edimsel, somut ve estetik de¤erlerin kelebek, yusufçuk gibi zengin ve gösteriflçilerin özelli¤i oldu¤u ortaya ç›k›yor. Bu iki evren aras›nda bir geçifl, bir ortak nokta olmad›¤›, ikisinin birbirini d›fllad›¤› görülüyor. Bu nedenle de sümüklüböce¤in nesnesine ulaflmas›n›n olanaks›zl›¤› örtülü olarak anlat›lm›fl oluyor. 117 6. Ünite - Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri Oyuncular Eyletim 1 Eylem 1 Yapt›r›m 1 Eyletim 2 Eylem 2 Yapt›r›m 2 Sümüklü böcek, kelebek Eylem yok (Ö1∪N1) ceza: baflka evlili¤e yard›mc› olma bekleyifl, /istek/ /muktedir olma ve /bilgi/ var yola ç›k›fl - →Ø Úƒ → - - - Duygu de¤eri Kelebek, Yusufçuk Duygu de¤eri Yusufçuk, kelebek ve ar› Duygu de¤eri Anne Duygu de¤eri /istek/var /muktedir olma/ ve /bilgi/ var Ú istek/ ve /muktedir olma/ var, /bilgi/ yetersiz Evlilik sümüklüböc ek sayesinde gerçekleflir. (Ö1∩N3) Kelebek ödül olarak yusufçukla evlenir, (Ö3∪N3) Ù Ú ÚØ /bilgi/ yok, /muktedir olma/ ve /istek/ var. Sümüklü böcek sayesinde /bilgi/ /istek/ yaratarak eylem gerçekleflir. (Ö1∩N3) Ceza olarak kelebek terk edilir. (Ö3∪N3) /istek/ /muktedir olma/ ve /bilgi/ var ödül: balay› (Ö3∪N4) Ù Ú Ø Ú Ú /istek/ var, /muktedir olma/ ve /bilgi/ yetersiz eylem yok ceza olarak öldürülüyor Ú Ø Anlat›sal anlam, oluflan anlam evrenleriyle bir bak›ma gerçekleflen söylemin türünü de belirlemeye yard›mc› olur. Bu öykü okura uzlaflmaz, karfl›t evrenler sunar: gerçeklik ve kurmaca; zenginlik ve yoksulluk; insan ve hayvan; gerilim ve gerilimsizlik.... Bu özelliklerin do¤ru seçimiyle birçok yaz›nsal tür aras›nda, “Sümüklüböce¤in” öykü ve /ya da masal olma olas›l›¤› yükselebilir. Tablo 6.4 118 Elefltiri Kuramlar› DER‹N YAPI Derin yap›, söylemi oluflturan dilsel ya da dilsel olmayan sözdizimsel ve göstergebilimsel düzenlemeleri ortaya koyar. Bu aflamada terimler aras›nda hem birbirine karfl›t hem birbirini tamamlayan ()), hem de birbiriyle çeliflen (+) terimler bulunur. Örne¤in /mutluluk/ ve /mutsuzluk/, /duygu/ (karmafl›k terim) ekseninde sümüklüböcekte birbirini tamamlayan ()) iki kavramd›r. Buna karfl›l›k, /mavi/ ve /sar›/, /renk/ (karmafl›k terim) ekseninde birbirlerini tamamlamas›na karfl›n kelebek ve ar›n›n renkleri olarak birbirlerini d›fllayan iki çeliflkin (+) dilsel birimdir. Çözümlemenin yaratt›¤› karmafl›k terimler kimi zaman metin yüzeyinde sözcükleflmemifl oldu¤u için okunamayan, gizli kalan ya da ça¤r›flt›r›lan kavramlar olabilir. Örne¤in sümüklüböcek, /düflünen/ kavram› ile izlekleflen bir oyuncudur. Bu özellik baflka hiçbir böcekte bulunmad›¤› için, di¤erleriyle /düflüncesiz/ karfl›tl›¤›n› (kt) oluflturur ()): sümüklüböcek kt “bilgili”, “düflünceli” di¤er böcekler /bilgisiz/, /düflüncesiz/ Her ne kadar /bilgisiz/lik ve /düflüncesiz/lik izlek olarak belirse de, bir motif olarak söylemsel yap›larda sözcükleflmese de, dikkatli bir okura sezdirilmifl olur. Oysa sümüklüböcek ve yusufçu¤un /zengin/lik, /yoksul/luk izlekleriyle karfl›tl›k oluflturmas› metin düzeyinde aç›kça sözcüklefltirilmifltir: sümüklüböcek “yoksul” kt yusufçuk “zengin” Temel anlam mant›ksal ve kavramsal olarak tasarlanm›fl olup motiflerin, izleklerin, oyuncular›n, eyleyenlerin, uzam›n, zaman›n kesiflme noktalar›n› gösterir. Örne¤in “yoksul” ama “bilgili” ve “düflünceli” sümüklüböce¤in “zengin” ve “yak›fl›kl›” yusufçu¤u “bilgisiz” ve /düflüncesiz/ kelebekle evlenmeye ikna etmesi, hem sümüklüböce¤in düflünsel gücünü hem de “yoksul”luk ile “zengin”li¤in masallarda bile ba¤daflmad›¤›n› gösterir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 4 Anlat› içindeSIRA baflka karfl›tl›klar› siz bulup yorumlay›n›z. S‹ZDE TEMEL ANLAM D Ü fi Ütemel N E L ‹ M sözdizimin ve anlat›sal anlam›n tamamlay›c›s› ve oluflturucuTemel anlam, su olup üretici sürecin en soyut yap›s›d›r. Anlam›n oluflturucu temel ö¤elerini birlefltirir ve ulamlar S O R U biçiminde s›ralanmas›n› sa¤lar. Bu ö¤eler göstergebilimsel kare üzerinde eklemlenirler. Temel anlam insan› ilgilendiren iki temel karfl›tl›ktan yola ç›k›labilece¤ini öne sürer: do¤a / kültür ve yaflam / ölüm. Her yaz›nsal yap›tta bu D‹KKAT karfl›tl›klar› bulmak söz konusu olmasa bile, temel anlam› bulmada yönlendirici olabilir. SIRA S‹ZDEörnek olarak, ölüm/yaflam karfl›tl›¤›ndan yola ç›k›lm›flt›r: Bu Temel anlamda dörtgen /ölüm /, /yaflam /, /ölüm olmayan/ ve /yaflam olmayan/ gibi yal›n kavramlar çerçevesinde oluflturulabilir. Bu karfl›tl›klardan üretilen bileflik terimler AMAÇLARIMIZ (/ömür/ ve /ömür olmayan/) masal›n içinde k›saca söz edilen ya da gizli kalm›fl iliflkileri, dolay›s›yla anlamlar› ortaya koymaktad›r. N N K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 119 6. Ünite - Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri fiekil 6.6 A B A-B: Karfl›tl›k iliflkisi B olmayan-A olmayan: Alt karfl›tl›k iliflkisi A-A olmayan ve B-B olmayan: Çeliflkinlik iliflkisi B-A ve A olmayan-B: ‹çerme iliflkisi B olmayan A olmayan Anne sümüklüböcek, tüm böceklerle ölüm konusunda karfl›tl›k kurar (B). /Yaflam/› (A) ve /ölüm/ü (B) bilen, masal›n sonuna dek ve sonra yaflamaya devam eden sümüklüböcek ise /ömür/ bileflik terimini karfl›lar. Ayr›ca bu böcek hepsinden daha karmafl›k ve yaflam konusunda deneyimli göründü¤ü için bu kavrama uyar. /Yaflam/ kavram› (A) kelebek ve yusufçuk için önerilmifltir, çünkü bu iki böcek /ölüm/ kavram›ndan habersizdirler. Buna karfl›l›k /ölüm olmayan/ ile /yaflam olmayan/› birlefltiren eksen için /ömrü olmayan/ söz dizisiyle bir anlam evreni önerilmifltir. Okur yaln›zca sümüklüböce¤in babas›n›n vuruldu¤unu ö¤renir, nas›l yaflad›¤›n› bilmez. /Ölüm/ kavram› ise, okurun öykü içinde ölümüne tan›k oldu¤u anne sümüklüböce¤e uygun düflmektedir. fiekil 6.7 A/yaflam/ kelebek, yusufcuk /ömür/sümüklüböcek kelebe¤in koza dönemi B olmayan /ölüm olmayan/ do¤um, kozadaki yaflam B/ölüm/sümüklüböce¤in annesi sümüklüböce¤in ölmeye haz›r olarak kelebe¤i evlendirdi¤i dönem /ömrü olmayan/sümüklüböce¤in babas› A olmayan/yaflam olmayan/anneyi dövenler 120 Elefltiri Kuramlar› Ölüm olmayan/ (B olmayan) terimi /yaflam/› (A) içerdi¤i için (B olmayan +A ), hem kelebe¤in yaflama haz›rland›¤› hem de sümüklüböce¤in umutla bekledi¤i dönemdir. /Yaflam olmayan/ kavram› için anneyi döven ve dövdüren yaflama de¤er vermeyen böcekler uygun düflmüfltür. /Yaflam olmayan/ + /ölüm/ü birlefltiren bu eksen kelebe¤in baflkas›na afl›k oldu¤u, sümüklüböce¤in “ Öl, de, öleyim!” (s. 131) dedi¤i, ölmenin kelebe¤i “sevdi¤ini göstermeye” (s. 131) yarayaca¤›n› düflündü¤ü günleri gösterir. Kendisi ölmez, ama annesi dövüldükten sonra ölür. Görüldü¤ü gibi “ölüm” metin içinde her kullan›l›fl›nda /yaflam/› ça¤r›flt›r›r. YAZAR VE MET‹NLEfiME SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Göstergebilim 1980’li y›llara dek, metni yazar›ndan ba¤›ms›z bir biçimde, yukar›da aflamalar› gösterilen üretici süreç içinde, nesnel ve yans›z olarak incelemek için yöntemler ve araçlar gelifltirdi. 2000’li y›llardan sonra, bir nesne olarak metnin yazar›yla iliflkisi, kahramanlar aras›ndaki duygu ve tutku iliflkileri, yazar›n öznelli¤i nas›l yaratt›¤›, bunu dilin hangi ö¤eleriyle gerçeklefltirdi¤i, metinde yarat›lan estetik ö¤eler ve bunlar›n aç›klanmas› gibi pek çok sorun art›k göstergebilimin alan›na girdi. Yazar ve yazar›n yap›t› içinde yaratt›¤› anlat›c› kavram› ve tiplerinin aç›klanmas›, göstergebilimin araçlar›yla yap›labilmektedir. Bu da kurmacay› kurmaca olmayan yaz›nsal yap›tlardan (yaflamöyküsü, an›, günlük..) ay›r›r. Örne¤in “Sümüklüböcek” öyküsü, olaylara kar›flmayan d›flöyküsel anlat›c›, üçüncü tekil flah›sla, -dili geçmifl zaman ve geçmifl zaman›n hikâyesiyle anlat›l›r. Yafl›, cinsiyeti olmayan bu dilsel kesit, kurmaca bir sestir. Bu ses, öykü içinde bir kez kendisini dilsel bir birim ile gösterir: “Ad›n› söyleyemeyece¤im bir böcek...” (s. 133). Bu anlat›c› tipi, anlat›n›n bak›fl aç›s›n›n belirlenmesine de yard›mc› olur. D›flöyküsel anlat›c› kimi zaman bir ses al›c›s› gibi, sümüklüböce¤in neredeyse içinden geçen düflüncelerini, niyetlerini, duygular›n› sezerek, seslendirerek içodaklay›m yapar, bir kamera gibi onun bak›fl aç›s›ndan çevresini ve olaylar› anlat›r; kimi zaman da kelebe¤in, yusufçu¤un içinden geçenleri anlatarak s›f›r odaklay›ma kayar. Bu masal kurmaca bir anlat›c› taraf›ndan anlat›ld›¤›, kurmaca hayvan kahramanlar bar›nd›rd›¤›, düzyaz›yla yaz›ld›¤› ve sadece on bir sayfa oldu¤u için, roman ya da hayvan masal› olamaz. “Sümüklüböcek flimdi hâlâ yoldad›r (...) Ne olursa olsun, sümüklüböcek hâlâ gider yolunda” (s. 133-134) anlat›m biçimiyle masala yaklaflsa da, yazar bunu ça¤r›flt›ran “peri masallar›n› and›ran düfller görüyordu” (s. 129) söz dizisiyle okurunu uyarsa da, kahramanlar›n flematik olmay›fl›, ruhsal çözümlemeler ve insan iliflkilerini ça¤r›flt›ran anlat›mlarla öykü özelliklerini tafl›r. Bundan sonra, sözceleme öznesi olan yazar›n öyküde benimsedi¤i biçem özelSIRA S‹ZDE Yücel’in bu anlat›s›nda da her zamanki gibi Türkçenin kullaliklerine bak›labilir. n›m›na çok titizlik gösterdi¤i, hiçbir dilsel eksikli¤e ve yanl›fll›¤a yer vermedi¤i gözlemlenmifltir Bu öyküde yazar teklifsiz dilde ve yaz›n dilinde görülen ikilemeD Ü fi Ü N E L ‹ M leri çok kullanm›flt›r. Yaln›z yar›m sayfal›k (s. 123) bir bölümde alt› ikileme saptan›r: “ah›m flah›m”, “ufak tefek”, “kara kuru”, “p›r›l p›r›l”, “renk renk”, “sürü sürü”. O R U ÖyküdeS kullan›lan yaz›nsal özellikler afla¤›daki gibi incelenebilir. Kal›plaflm›fl imgeler D ‹ K K A T (Stéréotype): Belli bir çevrede bir öznenin önceden kabul etti¤i ve tafl›d›¤›, tasarlanm›fl imge. Kimi zaman çok basite indirgenmifl olan bu imge, olumlu da olabilir olumsuz da. N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 121 6. Ünite - Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri • Kal›plaflm›fl imgeler: Tahsin Yücel masal-öyküsünün bafl›nda “Babas›n› vurmufllard›” (s. 123) sözcesiyle, okuru yerel ve evrensel gerçeklik içine yerlefltiriyor. Anlat›n›n sonundaki “Demir asa, demir kaz›k gidecekti” (s 133) sözcesi Kerem ile Asl› masal›nda da kullan›lan uzun ve zorlu bir aray›fl yolculu¤unu ça¤r›flt›ran kal›plaflm›fl imgeyle okuruna geleneksel Türk masal›n› an›msat›yor. • Kal›plaflm›fl deyimler: “i¤ne ipli¤e dönmek” (s. 124), “iki gözü iki çeflme a¤lamak” (s. 124), “ türküler yakmak” (s. 129), “deli gibi sevmek”, (s. 130), “türküler düzmek” (s. 131), “karn› tok olmak” (s. 131), “yüzüstü b›rakmak” (s. 133)... Bu deyimleri ortalama Türkçe bilenler kolayl›kla anlayabilirler. Bu da okurun kolayl›kla kurmaca evrenine girmesini sa¤lar. Bu anlat›da yazar, sümüklüböce¤in annesi için her zaman “ana” sözcü¤ünü kullanm›flt›r. Bu sözcük ile birlikte “o¤ul” sözcü¤ü kullan›lm›fl olmasa da, /ana o¤ul/ birlikteli¤ini düflündürür. “Ana”, ölçünlü dilde kullan›lan “anne”ye göre daha yak›n, duygu yüklü bir sözcük gibi görünmektedir. Zaten yazar sümüklüböce¤in annesinin o¤luna flefkatini göstermek için “ana” sözSIRA S‹ZDE sözcü¤ünü cü¤ünü yedi kez ( s. 124, 3 kez, s. 125, 3 kez, s.133), “anac›¤›” ise alt› kez kullanm›flt›r (s. 123, s. 124 3 kez, s. 132, s. 133). • Metinleraras› iliflkiler: Yazar masal›n› olufltururken kendi kültürel, bilimsel D Ü fi Ü N E L ‹ M birikiminden yararlanm›fl, kendi metninden önce yaz›lm›fl baflka metinlere gönderme yapm›flt›r. Frans›z Dili ve Edebiyat› profesörü olan Yücel, kurmaS Overmifl R U ca anlat›c›s›na “Çok güzel bir flark› vard›r, bir y›ld›za gönül bir sürüngenden söz eder” (s. 126) dedirtir. Yazar›n söz etti¤i, Victor Hugo’dan befl dizelik bir benttir. D‹KKAT Kendisini saklayan gecenin içinde kaybolmufl sizi seven SIRA S‹ZDE Bir y›ld›za afl›k bir solucan gibi ac› çeken Gerekirse sizin için can›n› verecek; Ve siz yükseklerde parlarken ölecek AMAÇLARIMIZ Ayaklar›n›z›n alt›nda, karanl›kta orada bir adam var Han›mefendi. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT Erken Anlat›m: Bir yap›t›n SIRA tümüyle S‹ZDE içine ald›¤›, yap›t›n benzerlik iliflkisi kuran bölüm. N N Anlat›da “y›ld›z” betisinin /yükseklik/le birleflen önemli bir motif oldu¤u daha ‹ T A P önce belirtilmiflti. Bu metinleraras› iliflki, ancak bu befl dizeyiK bilenler taraf›ndan sezilebilir; t›pk› “demir asa, demir kaz›¤›n” Kerem ile Asl› masal›n› düflündürmesi gibi. Bu iki anlat›ya yap›lan göndermeler, bilgili ve birikimli bir okuru metnin soTELEV‹ZYON nuna da haz›rlar. Gönderme yap›lan iki metin, “Sümüklüböcek” anlat›s›nda küçük anlam evrenleri oluflturarak erken anlat›m yaparlar. Bu bilgilere verilen internet adreslerinden ulaflabilirsiniz. ‹NTERNET www.media-awareness.ca/.../stereotypes/qu_est_ce_stereotype.cfm • Söyleflimlilik: Anlat›c› ile yazar, anlat›c› ile oyuncunun seslerinin ve anlam evrenlerinin birbirine kar›flmas› sonucu hangisinin konufltu¤unun anlafl›lamamas›d›r. “Çok güzel bir flark› vard›r, bir y›ld›za gönül vermifl bir sürüngenden söz eder” (s. 126). Bu sözcede anlat›c›, genifl zaman kullanarak de¤iflmez bir bilgi sunar gibidir. “Gibidir”, çünkü anlat›c›n›n sözünü etti¤i aflk bir flark›da de¤il, fliir biçiminde yaz›lm›fl bir tiyatro yap›t›nda geçer. Böylece sözcelem öznesi Yücel biraz da kendini saklayarak, bilgi ve birikimini anlat›c› arac›l›¤›yla sunar; okur tam olarak hangisinin konufltu¤unu anlayamaz. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE 122 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE Elefltiri Kuramlar› D Ü fi Üile N E Loyuncunun ‹M • Anlat›c› sesleri kar›flt›¤›nda, anlat›c› oyuncunun duygular›n›, düflündüklerini, hatta söylediklerini üçüncü tekil flah›sla ve kendi sesiyle aktar›r. “Ne Hiç bir fley düflünemiyordu “ (s. 126); “Eski günler neredeyS O Rtuhaf! U di?” (s. 130). Bu sözceleri, “Ne tuhaf! Hiç bir fley düflünemiyorum” fleklinde sümüklüböcek de söylemifl ve anlat›c› da aktarm›fl olabilir, onun yerine anD‹KKAT lat›c› da söylemifl olabilir. “Eski günler”i arayan anlat›c› da, sümüklüböcek de olabilir; belki de anlat›c› sümüklüböce¤in özlemini aktarmaktad›r. Bu beSIRAiki S‹ZDE lirsizlik sesin kar›flmas›n› ve söyleflimlili¤in oluflmas›n› sa¤lar. Bu öyküde kullan›lm›fl baflka yaz›nsal ve dilsel araçlar içinde burada yaln›zca dördü k›saca incelenmifl ve öyküde yarat›lan güzelduyusal (estetik) anlam ortaya AMAÇLARIMIZ ç›kar›lmaya çal›fl›lm›flt›r. N N Bu bilgiler için K ‹ Zeynel T A P K›ran ve Ayfle Eziler K›ran’›n Dilbilime Girifl (Ankara: Seçkin yay. 2006) bafll›kl› kitab›ndan yararlan›lm›flt›r. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 6. Ünite - Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri 123 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Göstergebilimsel çözümlemenin dilsel araçlar›n› tan›mlamak. Göstergebilimsel çözümleme do¤al dilin araçlar›n› ve bir bilim dal› olarak üstdil terimlerini kullan›r: oyuncu, eyleyen, anlam, motif, izlek gibi. Üretici süreç flemas›, düzlemleri ve bileflenleriyle bir metnin biçimsel, anlat›sal ve anlamsal özelliklerini somuttan soyuta, yal›ndan karmafl›¤a giderek, kapsaml› bir çözümleme önerisi sunar. Yaz›nsal elefltiride göstergebilimsel çözümleme sürecini oluflturabilmek. Göstergebilim, yaz›nsal yap›tlar› bir inceleme nesnesi olarak ele al›r. Yaz›nsal metinler do¤al dili her zaman çeflitli düzeylerde ve türlerde baflar›yla kulland›klar› için göstergebilime önemli bir kaynak olmufllard›r. Ayr›ca öykü, roman ve masal gibi türler dil d›fl› gerçek dünyay› ve insan› yans›tt›klar› için de gerçek insan›n, gerçek yaflam›ndan, duygular›ndan, tutkular›ndan, deneyimlerinden... yola ç›kar. Yaz›nsal elefltiriyi çözümlemeden ay›ran özellikleri aç›klayabilmek. Elefltiri yazar› her zaman kiflisel de¤erlendirmesini verir: baflar›l›/ baflar›s›z; okunabilir/ okunamaz; yeterli/ yetersiz; orta halli/ kötü; yeterli/yetersiz gibi. Bu nedenle yap›t hakk›nda sunulan yarg›lar her zaman öznel olup, yaz›nsal elefltiriler aras›nda farklar görülebilir. Oysa göstergebilimsel çözümleme metnin içinde kalarak, metnin verileriyle, dilsel ö¤elerle bireysel yarg›lardan ar›nm›fl, nesnel ve yans›z çözümlemeler sunar. Bir anlamda, metnin iskeletini ve iskeleti oluflturan ö¤eleri, bunlar›n nas›l birleflti¤ini, nas›l anlam üretti¤ini aç›klar. N A M A Ç 4 N A M A Ç 5 Göstergebilimsel çözümlemenin yaz›nsal elefltiri için gelifltirdi¤i araç ve yöntemleri saptamak. Bir yaz›nsal metnin kimi zaman yazar› bilinmese de, ortak ya da belli bir yazar› vard›r. Bu yazar›n kendi birikimini, bilgisini, duygular›n›, niyetlerini... yap›t›na örtük ya da belirtik olarak, flu ya da bu biçimde tafl›r. ‹flte bu andan bafllayarak “öznellik”ten söz edilebilir. Ayr›ca oyuncular aras›nda yazar›n yaratt›¤› duygusal, tutkusal iliflkiler ve gerilimler, gerçek insan dünyas›n›n yans›malar› olarak öznel bir anlam evreni oluflturur. ‹flte bu nedenle göstergebilim, öznelli¤in incelenmesine yönelik olarak sözceleme kuramlar›yla, tutkular›n aç›klanmas›, gerilimin ve duygu de¤erlerinin irdelenmesi için dilsel ve metinsel yeni araçlar sunmaktad›r. Göstergebilimsel çözümlemenin yaz›nsal elefltiriye katk›s›n› gözlemlemek. Göstergebilimsel çözümleme, anlat›c› türlerinin, seslerinin ve bak›fl aç›lar›n›n metnin hangi düzleminde yer ald›¤›n›, burada anlat›c›n›n ifllevini, oyuncular›n tutumunu inceler. Metinleraras› iliflkileri ortaya ç›kararak anlam bileflkelerinde yarat›lan anlamsal evrenlerin (örne¤in Frans›z dram› + Türk halk masal›) nas›l kesiflti¤ini ortaya koyar. Söyleflimlili¤i de yer vererek, bir metin içinde duyulan karmafl›k seslerin nas›l aç›klanaca¤›n› gösterir. Biçembilim verileriyle, yazar›n öznel yazma biçemi konusunda bilgiler verir. 124 Elefltiri Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m 1. Göstergebilimsel çözümleme, yaz›nsal bir yap›t› incelerken afla¤›dakilerden hangisini gerçeklefltirir? a. De¤erlendirir. b. Yazar›n yaflam›n› kahraman›n yaflam› ile karfl›laflt›r›r. c. Yazar› metnin d›fl›nda tutar. d. Okurun yap›ta bak›fl›n› ele al›r. e. Yap›t›n anlamsal ve biçimsel yap›s›n› betimler. 2. Afla¤›dakilerin hangisi göstergebilimsel çözümlemenin arac› de¤ildir? a. Üretici süreç b. Edimbilim c. E¤itimbilim d. Söyleflimlilik e. Biçembilim 3. Afla¤›dakilerden hangisi oyuncunun özelli¤i de¤ildir? a. D›fl görünüm b. Meslek c. Ruhsal durum d. ‹fllev e. Giysi 4. Kurgusal bir metin içinde olaylar› belli bir bak›fl aç›s› ile aktaran dilsel kesite ne ad verilir? a. Oyuncu b. Eyleyen c. Anlat›c› d. Yard›mc› e. Yazar 5. Afla¤›dakilerden hangisi öznenin temel belirleyicilerinden biridir? a. En önemli rolü oynamas› b. Anlat›c› taraf›ndan yarat›lm›fl olmas› c. D›fl görünümü d. Özerk oluflu e. Konuflmas› 6. Yaz›nsal çözümleme bir metnin tüm düzeylerinin ve bileflenlerinin betimlenmesi ve iliflkilerinin ortaya konmas›d›r. Bu aç›klama ile afla¤›dakilerin hangisi uyuflmaz? a. Yaz›nsall›k b. Anlam oluflumu c. Betimlemeli olufl d. Anlam›n aç›klanmas› e. Süreç olma 7. Afla¤›dakilerin hangisi yaz›nsal bir yap›t›n özelli¤idir? a. Nesnelli¤i savunma b. Öznelli¤i hissettirme c. Tek bir bak›fl aç›s›n›n olmas› d. Yazar›n metinle duygusal iliflki kurmamas› e. Anlam evrenlerinin k›s›rl›¤› 8. Afla¤›dakilerin hangisi sözcelemenin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Konuflan özneyi göstermesi b. Konuflan öznenin zaman›n› göstermesi c. Konuflan öznenin söyleminin sorumlulu¤unu almamas› d. Sözcenin ba¤lam içinde anlafl›lmas› e. Konuflan öznenin söyleminin sorumlulu¤un almas› 9. Afla¤›dakilerden hangisi göstergebilimsel dörtgenin ifllevlerinden biri de¤ildir? a. Anlam evrenlerini belirtmek b. Duygu de¤erlerini ortaya koymak c. Anlam evrenleri aras›nda iliflki kurmak d. Yazar›n metin içinde duygular›n› incelemek e. Yazar›n metin içinde oluflturdu¤u gerilimleri göstermek 10. Afla¤›dakilerden hangisi yaz›nsal bir metinde anlam› oluflturur? a. Oyuncular ve eyleyenler b. ‹zlekler ve motifler c. Uzam ve zaman d. Anlat›c› ve bak›fl aç›s› e. Elefltirmenin bak›fl aç›s› 6. Ünite - Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri 125 Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Sinema ve Aflk Genç kad›n ve genç adam ilk buluflmalar›nda -ço¤unlukla oldu¤u gibi- bafl bafla yemek yiyip sinemaya gitmifllerdi. Sinemadan sonra el ele tutuflup a¤açl›kl› yollarda uzun bir yürüyüfl yapt›lar. Filmler her zaman iyi olmasa da sineman›n bafll› bafl›na bir sevgi oldu¤undan söz ettiler. Örne¤in bugün izledikleri film pek öyle ah›m flah›m bir fley de¤ildi ama, gene de memnundular. Bu konuda söze bafllarken adam›n niyeti bu de¤ildi gerçi, ama konuflman›n bir yerinde flairane bir yürekle söyledikleri genç kad›n için ciddi bir uyar› yerine geçti. “Sinema neden aflk haline gelir biliyor musun?” dedi adam, “Çünkü o da t›pk› aflk gibi, insan gözünün bir aldan›fl› üzerine kurulmufltur. Hayal oldu¤unu bildi¤in perdeye inan›rs›n bütün kalbinle... ‹nsan öncelikle bir aldan›fla âfl›k olur, sonra o aldan›fltan bir hakikat yapmaya çal›fl›r hayat›na... Baz› filmler çabuk biter.” Bir kitapta okundu¤unda güzel, anlaml› bulabilece¤i, hatta alt›n› çizmek isteyece¤i sözler, yeni bafllamakta olan bu iliflkinin yürüyemeyece¤ini -pek erken yahut tam vaktinde- söylemiflti geç kad›na. Bu kadar fark›nda olan›n aldanmas› uzun sürmezdi. Film çabuk biter, ›fl›klar erken yanard›. 1. e Kaynak: Murathan Mungan, Kibrit Çöpleri, Metis yay., 2011. 2. c 3. d 4. c 5. a 6. a 7. b 8. e 9. d 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaz›nsal Göstergebilim “ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaz›nsal Göstergebilim “ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eyleyenler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yazar ve Metinleflme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eyleyenler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çözümleme Süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹zlek/ Motif” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretici Süreç” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Anlam” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretici Süreç” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Yaz›nsal yap›t›n kendine özgü ve yal›nlaflt›r›lamaz özellikleri vard›r. Örne¤in öyküde ikilemeler yerine yal›n sözcükler kullan›lm›fl olsayd›, ayn› etki yarat›lamazd›. Ayr›ca yaz›nsal yap›t, okuyucuyu etkilemeye yönelik duygusal ve estetik bir öznellik içerir. S›ra Sizde 2 /Aflk/: “sevmezdi (s. 127), “seviyorum” (s. 131), “sevdi¤ini” (s. 131), “sevdi¤imi” (s. 131, 2 kez). /Güzellik/: “güzel” (s. 126, s. 127 5 kez, s. 128, s. 129 4 kez, 130), “güzellik” (s. 129, 132), “güzelleflmek” (s. 130), “güzellefltirmek” (s. 130). S›ra Sizde 3 Anne sümüklüböce¤in (Ö4), Nesnesi (N5) o¤lunun uyumas›n› sa¤lamak olarak kabul edilirse, Engeleyicileri de ortak eyleyen (Engelleyici = E5) olan tüm flark›, türkü söyleyen böceklerdir. Anne sümüklüböcek (Ö4), amac›na ulaflamayarak (Ö4∪N5) yaflam›ndan (N6) da olmufltur (Ö4∪N6). G → N5, N6 → Gn ↑ Y → Ö4 ← E5 N5 ∪ Ö4 ∪ N6 126 Elefltiri Kuramlar› Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 4 /Yer/: “otlar”, “su birikintileri”, “sürüngen”, “alt”, “ev”, “bahçe”, “yol” /Gök/: “y›ld›zlar”, “gökyüzü”, “günefl”, “kelebek”, “uçmak”, “kanat”, “yusufçuk”, “hava”, “uçtu”, “gökkufla¤›”, “gök”, “ar›”, “yukar›larda”. /Yer/ izle¤ini oluflturan sözcükler /ne esenlikli ne esenliksiz/ duygu de¤eri tafl›salar da, anlat›da sümüklüböce¤in mutlu ve umutlu oldu¤u dönemleri gösterirler. Oysa /gök/ izle¤ini oluflturan sözcüklerin ço¤unun duygu de¤eri /esenlikli/dir. Ancak ne sümüklüböcek ne de kelebek diledikleri mutlulu¤u bulamazlar, ikisi de kendi dünyalar›nda kal›rlar. Onlar “ayr› dünyalar›n” oyuncular›d›r. Bu iki izlek çeliflkin kavramlar (+) olarak birbirini d›fllar. /Yer/ kt /Gök/ /ne esenlikli ne esenliksiz/ /esenliksiz/ Bertrand, D. (2000). Précis de sémiotique littéraire, Paris: Nathan Yay›nlar›. Fontanille, J. (1999). Sémiotique et littérature, Essais de méthode, Paris: PUF Yay›nlar›. Geninasca, J. (1997). La parole littéraire, Paris: PUF Yay›nlar›. Greimas, A.-J, (1976). Maupassant: La sémiotique du texte. Exercices pratiques, Paris: Seuil Yay›nlar›. Greimas, A.-J., Courtés, J. (1979). Sémiotique. Dictionnaire raisonné de la théorie du Langage, Paris: Hachette yay›nlar›. Hugo, V. (1987). Ruy Blas, Paris: Cep kitaplar› (Livre de poche) n ° 2434. K›ran, A., K›ran, Z. (2011). Yaz›nsal Okuma Süreçleri, Ankara: Seçkin Yay›nlar›, 4. Bask›. K›ran, Z., K›ran, A. (2006). Dilbilime Girifl, Ankara: Seçkin Yay›nlar›. Korkut, E. (2011). La valeur thymique, Almanya: Éditions universitaires européennes. Yücel, T. (1981). “Sümüklüböcek”, Haney Yaflamal›, ‹stanbul: Karacan Yay›nlar›, ve Can Yay›nlar›, 2. Bas›m 2008. Yücel, T. (1997). ‹nsanl›k Güldürüsü’nde Yüzler ve Bildiriler, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Yücel, T. (2004). Söylemlerin ‹çinden, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. 7 ELEfiT‹R‹ KURAMLARI Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Metinleraras›l›¤›n tan›m›n› yapabilecek, Metinleraras›l›k elefltiri yönteminin karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinden ve kaynak elefltirisinden fark›n›n ne oldu¤unu ay›rt edebilecek; Kavram›n kökenini aç›klayabilecek, Metinleraras›l›k konusunda öne ç›kan temel kuramc›lar›n yöntem konusundaki yaklafl›mlar›n› aç›klayabilecek, Metinleraras›l›kta kullan›lan temel yöntemlerin yap› ve ifllevlerine göre yaz›nsal metinlerde kullan›mlar›n› aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • Metinleraras›l›k Yans›lama Öykünme Gönderme Kolaj Al›nt› An›flt›rma Yenidenyazma • • • • • • • Karfl›laflt›rmal› Yaz›n Elefltirisi Kaynak Elefltirisi Mihail Bahtin Julia Kristeva Roland Barthes Michael Riffaterre Gérard Genette ‹çindekiler Elefltiri Kuramlar› Metinleraras›l›k • G‹R‹fi • MET‹NLERARASILI⁄IN TANIMI, KÖKEN‹ VE ÇEfi‹TL‹ KURAMLAR • MET‹NLERARASI YÖNTEMLER Metinleraras›l›k G‹R‹fi Metinleraras› elefltiri yöntemi Fransa’da 1960’l› y›llarda yaz›nsal elefltiri konusunda bir yenileflmeden söz eden kuramc›lardan Julia Kristeva’n›n çal›flmalar›na ba¤l› SIRA S‹ZDE olarak ortaya ç›km›flt›r. Kavram›n yarat›c›s› Kristeva’d›r. An›lan tarihten bafllayarak metinleraras›l›k kavram› yaz›nsal elefltirinin temel araçlar›ndan birisi durumuna gelmifltir. ‹fllevi her metnin bir ya da birden fazla metni kendi Diçerisinde Ü fi Ü N E L ‹ M eritti¤i ve dönüfltürdü¤ü süreci belirlemektir. Söz konusu kavram, özünü Rus düflünür Mihail Bahtin’in çal›flmalar›na borçludur. Metinleraras› kavram›n›n ortaya ç›k›fl›nda yaS O R U z›nsal metni al›fl›lm›fl›n d›fl›nda yeni bir aç›dan tan›mlamak aray›fllar› vard›r. Gerçekten de kimi kuramc›lar yaz›nsal metni kapal› bir bütün olarak ele almaktan kaç›n›rlar; Julia Kristeva d›fl›nda Roland Barthes gibi önde gelen araflt›rmac›lar metinD‹KKAT leri tarihe, toplumsal koflullara, yazara, yazar›n psikolojisine, amaçlar›na vb. göre ele al›p tan›mlamak istemezler. Bunun yerine yap›tlar›n birbirleriyle kar›flt›klar›, SIRA S‹ZDE her yaz›nsal metnin asl›nda “çoksesli” özellikte oldu¤unu varsay›m olarak benimserler; yeni varsay›ma göre bir metnin, dolay›s›yla da metnin anlam›n›n büyük ölçüde önceki metinlerden gelen kesitlerin iç içe geçmelerine ba¤l› olarak üretildi¤iAMAÇLARIMIZ ni kabul ederler. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT Çokseslilik: Önce müzik söylemine uygulan SIRA S‹ZDE çokseslilik kavram›, XVI. yüzy›lda armoninin karfl›s›nda, birden fazla sesten oluflanAMAÇLARIMIZ flark› anlam›nda kullan›l›yordu. N N K ‹ T A P için flu kiMetinleraras› yaklafl›m›n daha ayr›nt›l› kuramsal tan›mlamalar› ve uygulamalar› taplardan yararlanabilirsiniz: Kubilay Aktulum, Metinleraras› ‹liflkiler, (Öteki, 1999); Kubilay Aktulum, Kopuk Yap›t/Kopuk Yaz›, (Öteki, 2002); Kubilay Aktulum, Parçal›l›k/Metinleraras›l›k, (Öteki, 2004). TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE Yeni bir metin tan›mlamas› yapmaya u¤raflan elefltirmen ve kuramc›lar, ayr›ca bir yazar›n kendinden önceki bir yazardan de¤iflik amaçlarla yapt›¤› al›nt›lar, an›flN T E R N E T metnin yat›rmalar ve çeflitli an›msamalar›n, yazar›n bir ifli olarak de¤il, D‹tümüyle Ü fi Ü N E L ‹ M z›nsall›¤›n›n (sanatsall›¤›n›n) bir ölçütü olan metinleraras›na ba¤l› oldu¤u düflüncesindedirler. Art›k metinleraras› bir aç›dan tan›mlanan metin, bir al›nt›lar mozai¤i, S O R U farkl›, ayr›fl›k unsurlar›n bir araya geldi¤i bir aland›r. Günümüzde metinleraras›l›k yaln›zca yaz›nda de¤il, sanat›n di¤er biçimlerinde D ‹ K K A T de -resim, heykel, sinema, mimari, medya, reklâm vb.- var olan bir olgudur. Baflka ülkelere ait yazarlar›n yap›tlar›n›n yo¤un olarak baflka dillere çevrilmesi, buna ba¤l› SIRA olarak karfl›laflt›rmal› S‹ZDE yaz›n incelemelerinin, ayr›ca disiplinleraras› al›flverifllerin ço¤almas› ile metinleraras› bak›fl her alanda yayg›nl›k kazanm›flt›r. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P Bunlar bir yazarla alay etmek ya da,Ttersine, E L E V ‹ona ZYON sayg›s›n› dile getirmek, onu izlemek ya da SIRA ondan S‹ZDE ayr›ld›¤›n› bildirmek vb. amaçlar olabilir. ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M Yaz›nsall›k: Rus Biçimcilerine göre bir edebiyat eserini di¤er eserlerden ay›ran S temel O R U biçimsel özellik. N N D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 130 Elefltiri Kuramlar› Disiplinleraras›: Farkl› sanatsal ve bilimsel alandan araflt›rmac›lar›n bir araya gelerek ayn› problem karfl›s›ndaki de¤iflik bak›fl aç›lar›n› buluflturarak ortak bir amaca varmak. Metinleraras›l›k olgusu postmodern olarak adland›r›lan yaz›nsal ürünlerin öne ç›kan estetik bir özelli¤idir. Ancak yine de metinleraras› al›flverifllerin yaln›zca postmodern yap›tlara özgü olmad›¤›n›, eski metinlerde oldu¤u kadar (örne¤in, fieyh Galip, Divan fiiiri, Halk Edebiyat›; Rabelais, Montaigne) klasik ve modern metinlerde de (Ahmet Midhat, Reflat Nuri, Orhan Pamuk; Lautréamont, Proust, Joyce vd.) hep var oldu¤unu an›msatal›m. Yeni olan, Laurent Jenny’nin vurgulad›¤› gibi (1976), metinleraras› olgusunun yaz›n elefltirisi alan›nda yeni alg›lanmaya ve tan›mlanmaya bafllamas›d›r. SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M Metinleraras›l›¤› postmodern ve postyap›salc› kuramlar ›fl›¤›nda kavramak gerekir; bu neSIRA S‹ZDE denle postmodern yaz›n›n/metnin konumuz aç›s›ndan temel ö¤elerinin neler olduklar›n› araflt›r›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT Sözce: Bir sözceleme edimiyle ortaya ç›kan SIRA S‹ZDE söylem. Bir metnin baflka metinlerle aralar›ndaki her tür iliflkiye metinleraras› ad›n› veren KristevaSve görüflünü sürdüren Barthes gibi daha pek çok elefltirmen O Ronun U (Michael Riffaterre, Gérard Genette, Laurent Jenny, Marc Angenot, Jean Ricardou, Jean Bellemin-Noël, Tel Quel dergisi yazarlar›, örne¤in Philippe Sollers, Tzevatan D‹KKAT Todorov) metinleraras›n› metnin yaz›nsall›¤›n›n bir ölçütü olarak görürler. Kristeva’n›n “baflka metinlerden al›nan sözcelerin bir kesiflme yeri” (1969: 52) olarak S‹ZDE adland›rd›¤›SIRA metinleraras› kavram› yerine Jean Bellemin-Noël, metin-öncesi (1972) kavram›n› önerir. Roland Barthes ayn› sözcü¤ü ilk kez 1973’te le Plaisir du texte (Metnin Tad›) adl› yap›t›nda kullan›r; okumay› bir metinleraras›l›k, yani “sonsuz bir AMAÇLARIMIZ metnin d›fl›nda yaflamak olanaks›zl›¤›” olarak tan›mlar. Iouri Lotman’›n la Structure du Texte Artistique (Sanatsal Metnin Yap›s›, 1973: 89) adl› yap›t›nda karfl›m›za ç›kan “metin-ötesi ya da “metin-d›fl›” kavramlar› öteki elefltirmenlerin K ‹ T A ba¤›nt›lar” P metin ve metinleraras› tan›mlamalar›yla birleflir. Lotman da bir metnin “tüm öteki S‹ZDEdillerinin d›fl›nda var olamayaca¤›n›” söylerken metinlerin toplumsal SIRA iletiflim “çokseslilik” ya da, Bahtin’in deyifliyle, “çokdillilik” yönünü vurgular. Böylelikle TELEV‹ZYON yaz›n elefltirisinde D Ü fi Ü N E L ‹ Mkuramc›lar ve elefltirmenlerce (her ne kadar farkl› biçimlerde anlafl›lm›flsa da) de¤iflmez bir metinsel olgu olarak bir yaz›nsall›k ölçütü yap›lan metinleraras›l›k, yaz›nsal elefltirinin vazgeçilmez bir sorgulama nesnesi durumuna S O R U getirilmifltir.‹ N T E R N E T N N Çokdillilik: Dilin ve kültürün sabitlenebilir bir yap› AMAÇLARIMIZ olmad›¤›n› düflünen Mihail Bahtin, çokdillili¤i, bir sözceler çoklu¤u olarak tan›mlar. K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹ SN TOERR NU E T D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT ‹NTERNET SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Bir metin ve metinleraras› iliflkiler konusunda kuramsal tan›mlamalar yapan kuramc›lar›n taD‹KKAT n›mlamalar›n›n gerisinde, Ferdinand de Saussure’ün Genel Dilbilim Dersleri’nde öne ç›kard›¤› temel kavramlar SIRA S‹ZDEve yaklafl›m bulunmaktad›r. Burada kullan›lan dili iyi alg›layabilmek için özellikle Göstergebilimsel Elefltiri bölümünün iyi anlafl›lmas› gerekmektedir. N N AMAÇLARIMIZ MET‹NLERARASILI⁄IN TANIMI, KÖKEN‹ VE ÇEfi‹TL‹ SIRA S‹ZDE KURAMLAR Metinleraras›n›, (Fr. intertextualité; Ing. intertextuality) kabaca iki ya da daha çok K ‹ T A Pal›flverifl, bir tür konuflma ya da söyleflim biçimi olarak tan›mlametin aras›nda D Ü fi Ü Nbir EL‹M yabiliriz. Kavram kimilerince bir yenidenyazma ifllemi olarak da alg›lan›r. Bir yazar baflka bir yazar›n metninden parçalar› kendi metninin ba¤lam›nda kaynaflt›rarak T E SL EOV R‹ Z UY O N yenidenyazar. ‹ K K A T aras›ndaki al›flverifl ifllemlerini belirtmek için s›radan bir imge olaGenel olarakDmetinler rak kullan›lan yenidenyazma kavram›n›, de¤inece¤imiz gibi, metinleraras›l›¤›n bir yönte‹NTERNET mi olarak kullanaca¤›z. SIRA S‹ZDE N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 131 7. Ünite - Metinleraras›l›k D Ü fi Ü N E L ‹ M Bir metin ile baflka bir metin aras›ndaki her tür al›flverifl ifllemi yenidenyazma S O R Uile gösterilir. d›fl›nda al›nt›, kolaj mozaik, yaptakç›l›k, palempsest vb. imgeleri Ço¤u zaman, söz konusu imgeler bir metinleraras› al›flverifli belirtmek için eflanlaml› olarak kullan›l›r. D‹KKAT Karfl›laflt›rmal› Yaz›n Elefltirisi SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Mozaik: Bir metinde birbirinden farkl›S parçalar› O R U yan yana getirme. Yaptakç›l›k: Kendi ifllevleri D ‹ifllev KKAT d›fl›nda baflka bir yerine getirmesi amac›yla unsurlar›n ya da malzemenin yeni bir S‹ZDE SIRA bütünde bir araya getirilmesi ve montajlanmas›yla oluflan etkinli¤e, düflünceye ya da AMAÇLARIMIZ yarat›ya verine ad. N N Kimi kuramc›lar ve elefltirmenler metinleraras›l›¤›n bir karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisi ya da bir kaynak elefltirisi ile ayn› anlama geldi¤ini, bu yöntemlerin yönelimlerinin ayn› oldu¤unu düflünürler. Oysa üç yaklafl›m›n yönelimleri kimi bak›mlardan AMAÇLARIMIZ benzeflse de aralar›nda ayr›mlar bulunmaktad›r. Karfl›laflt›rmal› yaz›n konusunda flu kaynaklara baflvurabilirsiniz: Kamil Karfl›laflK ‹ T Ayd›n, A P t›rmal› Edebiyat. Günümüz Post modern Ba¤lamda Alg›lan›fl›, (Birey Yay›nlar›, 2008); Gürsel Aytaç, Karfl›laflt›rmal› Edebiyat Bilimi, (Say yay›nlar›, 2010); André Rousseau-Claude Pichois, Karfl›laflt›rmal› Edebiyat, (çev. Mehmet Yazgan, MEB yay›nlar›, T E L E1994). V‹ZYON Karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinde “temel olarak, yaz›nsal denilen, ya da yaz›nsal denilebilecek her nesnenin, bir kültürün öteki yap›c› unsurlar›yla iliflkilendiri‹NTERNET lerek incelenmesi söz konusudur” (Y. Chevrel, 2009: 7). Karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisi, daha çok bir ülkenin kültürünün baflka ülkelere ait kültürlerle karfl›laflt›r›lmas›na dayan›r. Bunu yapmak için inceleme nesnesi olarak bir bütünce (corpus) oluflturulur. Bütünceden ç›kar›lan unsurlar›n birbirleriyle benzerlik, koflutluk, ayn› zamanda karfl›tl›k iliflkileri içerisinde olduklar› gösterilmeye, böylelikle bir yap›t yorumlanmaya çal›fl›l›r. Buna karfl›n, metinleraras›, bir bütünce oluflturmak kayg›s›nda de¤ildir. Karfl›laflt›rmal› elefltirinin gerektirdi¤i gibi, belli bir gelene¤e ait iki (ya da daha çok) metin aras›ndaki benzerlikleri ya da ayr›mlar› araflt›rmaz. Onun araflt›rma alan› hem çok dar hem de sonsuzdur. Sonsuzdur, çünkü bir metin sonsuz metinler alan›ndan al›nt›lar yapabilir. Çok dard›r, çünkü ço¤u zaman, yazarca belirlenen strateji do¤rultusunda, bir metne metinleraras› yöntemlerden biriyle sokulan tek bir sözcük, tek bir tümce, tek bir harf metinleraras›n›n araflt›rma konusu olabilir (Michael Riffaterre’in çal›flmalar› bu yönde geliflir). Öyleyse metinleraras› ile karfl›laflt›rmal› elefltiri aras›ndaki ayr›m, Yves Chevrel’in söyledi¤i gibi, daha çok nicel düzeyde karfl›m›za ç›kar. “Her metinleraras› süreçte, söz konusu metinlerden her birinin, bütünlü¤ü içerisinde ele al›nd›¤› istisnad›r, hatta al›nmaz bile: (sessel, kavramsal, izleksel...) bir unsur önemsenir, öteki bir kenara itilir.” (2009: 100) Ayr›ca, metinleraras›nda, karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinde oldu¤u gibi farkl› kültürlere (ya da yazarlara) ait yap›tlar›, içerik bak›m›ndan benzefltikleri için yan yana getirerek, aralar›ndaki benzerliklere ve ayr›mlara dayanarak yorumlamak söz konusu de¤ildir. Metinleraras› yaklafl›mda eski, önceki bir yap›ttan gelen bir unsurun u¤rad›¤› “ba¤lam de¤ifltirme” sonucunda yeni metinde ald›¤› -yazarca verilen- anlam› araflt›r›p bulmak söz konusudur. Metinleraras›nda baflka bir yap›ta ait bir kesit, yazarca anlamla donat›l›r. Karfl›laflt›rmal› yaz›nda anlam (ancak yazarca bilerek verilmemifl) karfl›laflt›rmay› yapan elefltirmence yap›tlar›n karfl› karfl›ya konmas›na ba¤l› olarak ç›kar›l›r. Metinleraras›nda oldu¤u gibi, yap›t ile baflka bir yap›t aras›nda “zorunlu” bir göndergeye göre de¤il, bir yap›t ile ayn› gelene¤e ait, benzer özellikler tafl›yan baflka yap›t(lar) aras›ndaki iliflkiyi karfl›laflt›rmac› kurar. Aralar›nda hiçbir metinleraras› al›flverifl olmayan bir Türk yazar›n›n yap›t› ile bir Frans›z yazar›n yap›t› aras›nda, biçim ve içerik düzlemindeki benzerlikten dolay›, K ‹ T A P Palempsest: Yüzeyi kaz›narak üzeri T E yeniden LEV‹ZYON yaz›lan parflömen; metinleraras›l›k ba¤lam›nda, yaz›nsal bir metnin alt›nda her zaman baflka metinlerin ‹ N Tizlerine ERNET rastlan›r imgesine ba¤lan›r. Bütünce: Üzerinde çözümleme yapmak amac›yla benzeflik (homojen) türden metinlerin toplam›na verilen ad. Ba¤lam de¤ifltirme: Kristeva’n›n, bir göstergeler dizgesinden baflka bir dizgeye geçiflini belirtmek için metinleraras›l›k yerine kulland›¤› terim. 132 Elefltiri Kuramlar› yaklaflt›rmay› karfl›laflt›rmac› yapar. Oysa metinleraras›nda bu iliflki yazarca isteyerek, bilerek (yap›t›nda bir baflka yap›ta aç›k ya da kapal› olarak gönderme yaparak) kurulur. Kaynak Elefltirisi Karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinden baflka, metinleraras› kimilerince bir kaynak elefltirisi olarak görülür. Oysa yaklafl›mlar›ndan dolay› ikisi aras›nda çok say›da belirgin ayr›m bulunur. Metinleraras›, bir ba¤lam de¤ifltirme ifllemidir. Bir baflka metne ait bir sözce yeni bir ba¤lamda anlamsal bir dönüflüme u¤rar. Sözcenin eski anlam›n›n yerine yeni bir anlam konur. Bir sözcenin yeni bir anlam alarak ba¤lam de¤ifltirmesi metinleraras›n›n özünde bulunur. Oysa kaynak kavram› dura¤an bir kökene gönderir. Metinleraras› öncelikle bu özelli¤inden dolay› kaynak elefltirisinden ayr›l›r. Kaynak dura¤an bir nesne oldu¤u için her zaman kolayl›kla ulafl›labilir, saptanabilir. Metinleraras› gönderge ise, tersine bir metinde ço¤u zaman kolayl›kla saptanamayan, tan›namayan izler b›rak›r. ‹zlerin saptanabilmesi için okurun etken kat›l›m›na gereksinim duyulur. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 2 S‹ZDE Ça¤dafl sanatSIRA kuramlar›na göre okurun yap›t›n al›mlanmas›ndaki yeri nedir? Kaynak kavram› somut bir bütüne gönderir; metinleraras› ise tersine, parçalanD Ü fi Ü N E L ‹ M m›fl, tek bir sözcü¤e bile indirgenebilen (kimi zaman bir al›nt›, kimi zaman bir yazar ya da kitap ad›na yal›n bir gönderme yap›l›r, ya da bir an›flt›rmayla yetinilir) ayS O R Ukolayl›kla ç›kar›lamayan bir unsura ya da metne gönderir. Kayr›fl›k, ço¤u zaman nak elefltirisinin amac›, bask›ya gitmeden önce, bir yap›t›n geçti¤i aflamalar› izlemek; böylelikle D ‹ K Kbir A T yap›t› ayd›nlatacak tüm tarihsel bilgileri bir bütün halinde bir araya getirmektir. Bir yap›t›n karalamalar›, taslaklar›, el yazmalar›ndan yola ç›karak; yazar›n çabas›, yap›t›n› olufltururken izledi¤i çal›flma plan›, yapt›¤› araflt›rmaSIRA S‹ZDE lar vb. ayd›nlat›lmaya çal›fl›l›r. Bir metin-öncesi araflt›rmas› yap›l›r. Öyleyse kaynak bir neden de¤eri tafl›r. Metinleraras›nda, AMAÇLARIMIZkaynak elefltirisinde oldu¤u gibi, bir metin-öncesi araflt›rma yapmak söz konusu de¤ildir. Her ne kadar metinleraras›nda bir göndergenin, al›nt›n›n metin-öncesi araflt›r›l›p bulunmaya çal›fl›l›rken ilk anda kaynak elefltirisinin geriye dönük K ‹tutumu T A P izlense de, her ikisiyle sonunda ulafl›lmak istenen fley aras›nda ayr›m vard›r. Bir metnin kayna¤›n› a盤a ç›karmak bir yazar›n yap›t›n› olufltururken etkilendi¤i baflka yap›tlara ulaflmak, yap›t› belli bir gelene¤in içerisine yerlefltirmek ve yazar›n ne oldu¤unu vb. göstermeye çal›flmakt›r. MetinT E L E V ‹ Z Yözgünlü¤ünün ON leraras› ile daha çok bir göndergenin, bir al›nt›n›n ald›¤› yeni anlam eski ba¤lam›nSIRAkarfl› S‹ZDEkarfl›ya konarak anlafl›lmaya çal›fl›l›r. Kaynak elefltirisinde bir daki anlamla göndergeye, al›nt›ya yeni bir anlam yüklenmemifltir, onun yaln›zca ilk (ve son) kö‹NTERNET kensel anlam› ortaya ç›kar›lmaya çal›fl›l›r. Kaynak elefltirisi ba¤lam›nda kal›rsak, bir D Ü fi Ü N E L ‹ M göndergenin, al›nt›n›n zaman geçtikçe yeni anlamlar almad›¤›n› belirtmeliyiz. Buna karfl›n, metinleraras› bir ba¤lamda, ayn› gönderge, al›nt› bir metnin yaz›ld›¤› döS O R U neme, toplumsal ve tarihsel koflullara göre yeni anlamlarla donat›l›r. N N Metinleraras›l›kta, D ‹ K K A bir T yazar baflka bir yazar›n metninden bir unsura kendi yap›t›nda bilerek, isteyerek, belli bir amaç do¤rultusunda yer verir; al›nt›lad›¤› unsurlar› kurgunun bir parças› durumuna getirir. Bu yönüyle kaynak elefltirisinden; iki yap›t aras›nda rastlant›ya SIRA S‹ZDE ba¤l› karfl›laflt›rma yapmad›¤› için de karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinden ayr›l›r. N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 7. Ünite - Metinleraras›l›k 133 Metinleraras›l›¤›n Kökeni Rus Biçimcileri SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Çal›flmalar›n›n ilk evrelerinde Rus Biçimcileri, Ferdinand de Saussure’ün Genel Dilbilim Dersleri’ndeki (1998) kuramlar›ndan esinlenerek metni büyük kendi D Ü fi Ü N E Lölçüde ‹M içerisinde inceler, onun de¤iflmez kurallar›n›, yap›lar›n› saptamaya u¤rafl›rlar. Bu amaçla yaz›nsal metni tarihsel, toplumbilimsel, özyaflamöyküsel vb. verilerden yoS O R U la ç›karak aç›klamay› reddederler. Rus Biçimcilerinin sanat›n (özellikle fliir) dili konusundaki tan›mlamalar›n› D ‹ K K A T ayr›nt›s›yla ö¤renmek için flu kitab› okumal›s›n›z: Yaz›n Kuram›, Rus Biçimcilerin Metinleri, (derleyen: T. Todorov, çev. M. Rifat-S. Rifat, ‹stanbul: YKY., 1995) SIRA S‹ZDE N N Ancak Biçimciler, çal›flmalar›n›n ileri evrelerinde yap›t konusunda yeni ilkeler benimserler. Örne¤in bir yap›t› art›k salt kendi içerisinde eleAMAÇLARIMIZ al›p, iflleyifli d›fl›nda kalan tüm unsurlar› bir kenara itme düflüncesinden az çok vazgeçer, onu baflka yap›tlarla iliflkilendirerek ele al›rlar. Bu yolla Biçimciler birbirlerini etkileyen yap›tlar›n yaz›nsal alandaki geliflimlerini izlerler; amaçlar› eski biçimlerin K ‹ T yerini A P alan yeni biçimleri saptamakt›r. Örne¤in, bir yap›t›n baflka yap›tlarla iliflkilendirilerek ele al›nmas› gerekti¤ini ileri süren Victor fiklovski bir yap›t›n biçiminin ve biçimsel olarak gelifliminin alg›lanmas›n›n ancak onun baflka yap›tlara göre, T E L E Vbaflka ‹ Z Y O N yap›tlar›n alan›na sokularak gerçekleflebilece¤ini düflünür (Todorov, 1995: 46). Yap›t karfl›s›nda böyle bir yaklafl›m metinleraras›n›n hareket noktalar›ndan biridir. Rus Biçimcileri, tan›mlamalar›nda, ayr›ca bir metinleraras› yöntem olan parodi ‹ N T E R N E bafllarlar. T (ya da ayn› anlamda kulland›klar› pastifl) terimini s›kl›kla kullanmaya En genifl anlam›yla ele al›nan parodi (yans›lama) yap›tlar›n taklit edilmesi ve dönüfltürülmesidir. Örne¤in Tinyanov, bir metinleraras› tutumla, Dostoyevski’nin Stepançikovo Köyü adl› yap›t›n›n bir pastifl (öykünme) oldu¤unu ve “ön plan›n gerisinde, hem Gogol’un kiflili¤iyle, hem de onun Dostlarla Mektuplaflma’s›yla beslenen bir ikinci plan›n gizlendi¤ini” kan›tlamaya çal›fl›rken pastiflin kuramsal tan›m›n› yapar. “Pastifli hem biçimsel bir teknik (parodiye dayal› biçimsellefltirme) hem de yaSIRA S‹ZDE z›n okullar› aras›nda gerçekleflen ve yaz›n tarihi aç›s›ndan son derece önemli olan diyalektik de¤iflimin bir belirtisi” (Todorov, 1995: 59) olarak görür. Biçimcilerin kimileri, ifllevsel aç›dan ele al›nd›klar›nda, parodilerin (pastifllerin) D Ü fi Übelli N E L ‹ Mbir yaz›nsal okulu gülünç k›larak onun yarat›c› dizgesini yok etmeye yönelik olduklar›na inan›rlar. Tomaflevski’nin dile getirdi¤i gibi, parodi ile kimi yaz›nsal türler, özellikle de S O R U tiyatro alan›nda ortaya konan yap›tlar taklit edilip dönüfltürülürler; kurallar› belirlenmifl bir yaz›n türünün, -örne¤in her fleyi kurallara indirgeyen Klasik Yaz›n- teknikleri aç›klan›r; söz konusu yaz›nsal türe ait teknikler ilk anlamlar›n› D ‹ K K A T ya da ifllevlerini yitirerek, baflka anlamlar ve ifllevlerle donat›l›rlar. Eski bir yaz›n türünün kulland›¤› tekniklerin, biçimlerin zamanla “mekanikleflmesini önlemek için” yenilenSIRA S‹ZDE melerinin gerekti¤ini savunan Tomaflevski, bu yenileme ifllemini “al›nt›”n›n iflleyifline benzetir. Biçimcilerce parodi, pastifl, al›nt› konusunda önerilen tan›mlamalar, afla¤›da de¤inece¤imiz gibi, Gérard Genette’in metinleraras›l›k konusunda yapt›¤› AMAÇLARIMIZ s›n›fland›rmalar›n habercisidir. N N K ‹ T A Pkonusundaki Mihail Bahtin’in söyleflimcilik ve bu bafll›k alt›nda yer alan di¤er kavramlar görüflleri için flu kitaptan yararlanabilirsiniz: Mihail Bahtin, Dostoyevski’nin Poetikas›n›n Sorunlar› (‹stanbul: Metis, 2004). D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 134 Elefltiri Kuramlar› Söyleflimcilik: Bir söyleflideki karfl›l›kl› al›flverifller gibi, söylemin ayr›fl›k sesleri buluflturmas› olgusuna verilen ad. Bir SIRA S‹ZDE sözcenin baflka sözcelerle iliflki içerisinde olmadan, belli oranda birbirlerini etkilemeden D Ü fi Ü N E L ‹var M olamayaca¤› görüflü söyleflimcili¤in kökeninde bulunur. S O R U Mihail Bahtin D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Üstü kapal› olarak metinleraras› olgusundan söz eden, onun ifllevsel alan›n› salt biçimlerin ve tekniklerin geliflimini izlemek olarak s›n›rlayan Biçimcilerin tersine, SIRA S‹ZDE Bahtin aç›kça bir yap›t›n baflka yap›tlarla sürekli al›flverifl içerisinde oldu¤unu düflünür. Ona göre, bir sözce baflka sözcelerle iliflki halinde olmadan, belli oranda birbirleriniDetkilemeden var olamaz. Ayr›ca her söylem belli bir tarihsel ve toplumÜ fi Ü N E L ‹ M sal alan içerisinde konumlan›r. Tarihsel ve toplumsal olgulara s›k› s›k›ya ba¤l› kalarak ortaya att›¤›, söyleflimcilik ad›n› verdi¤i kuram› metinleraras› al›flverifllerin S O R U kap›s›n› aralar. D ‹ K Kve A Tsöyleflimcilik tümüyle ayn› anlama gelmez. Söyleflimcilik hem felsefi Metinleraras›l›k hem de dilbilimsel bir kavramd›r. Bahtin onu bir dünya görüflü olarak sunar; buna göre insan›n do¤as›n›n yap›c› bir unsuru baflkal›kt›r (postyap›salc› düflüncede veya söylemde SIRA S‹ZDE “öteki” terimiyle de¤iflimli olarak kullan›lan terim): “Yaflam do¤as›yla söyleflimsel yap›dad›r. Yaflamak bir söylefliye kat›lmak anlam›na gelir.” Söyleflimcilik ayn› zamanda dilbilimAMAÇLARIMIZ sel bir kavramd›r. Metinleraras›l›k ise yaln›zca metinsel bir olgudur. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Sözcelem: Sözce üretme edimi; bireyin sözceleri belli bir ba¤lam ve durum içinde gerçeklefltirmesi. Bkz. Aç›klamal› Dilbilim Terimleri Sözlü¤ü (Berke Vardar yönetiminde), ABC Kitabevi, 1988. An›msatt›¤›m›z gibi, metinleraras› kavram›n› ortaya atan Julia Kristeva’d›r; le K ‹ T Ale Proman (1969) adl› bir yaz›s›nda ilk kez bu kavram› kullan›r. AnMot, le dialogue, cak kavram, özünü Mihail Bahtin’in söyleflimcilik kuram›na borçludur. Metni kapal› bir dizge olarak betimlemekten kaç›nan Bahtin’e göre, bir metin T E L E Vbir ‹ Z Yetkileflim ON sözceler aras› ve söylefli yeridir. Metin gibi dil de tek bafl›na var olmaz, farkl› toplumsal söylemlerin iç içeli¤iyle oluflur. Her metin dil, sözce ya da söylem toplumsal bir ba¤lamda konumland›¤›na göre, baflkalar›nca önceden kullan›lm›flt›r.‹ Söylemler baflka yerlerden gelen ayr›fl›k sözlerin tafl›y›c›s›d›rlar, dolay›NTERNET s›yla zorunlu olarak söyleflimseldirler. Öyleyse Bahtin’e göre söyleflimcilik yaz›l› ya da sözlü, yaz›nsal olsun ya da olmas›n her söylemin yap›c› bir unsurudur. Bahtin’in yap›tlar›nda da söyleflim, seslerin çoklu¤u ya da çokseslilik, de¤iflmez bir yaz›nsall›k olgusudur. Bahtin özellikle roman›n çoksesli bir yaz›n türü oldu¤unu göstermeye u¤rafl›r. Kuram›n› a¤›rl›kl› olarak Dostoyevski’nin romanlar›na uygular. Çünkü Dostoyevski, romanlar›nda sözü farkl› toplumsal söylemlerin tafl›y›c›lar› olan kahramanlar›na verir; roman içerisinde farkl› sesleri duyurur; yaratt›¤› her roman kiflisini ötekinden ba¤›ms›z olarak konuflturur. Bu özellikleri nedeniyle Bahtin, Dostoyevski’nin romanlar›n› çoksesli romanlar olarak niteler. Oysa fliir türü Bahtin’e göre teksesli bir yap›dad›r. Çünkü ona göre fliir bir sözcelem edimidir, bir flair, baflkalar›n›n maksatlar›n› söyleminin d›fl›nda b›rak›r, baflka söylemleri siliklefltirir, gizler ya da onlar› özümleyip kendine mal eder. Oysa roman yazar›, dili ön plana ç›kararak söz al›flverifllerini sürekli ço¤alt›r, bir çokdillilikten ya da çokseslilikten yana ç›kar. Bahtin’in kulland›¤›, metinleraras›l›k kavram›n›n önünü aralayan bir di¤er önemli kavram parodidir. Bahtin parodiyi döneminin sözlü ve yaz›l› dilinin de¤iflik katmanlar›n› iç içe sokabilen roman›n özelliklerinden birisi durumuna getirir. Bahtin yaz›nsal metinlerdeki parodik yenidenyazma örnekleri üzerinde durur. Daha çok da ayn› dil içerisinde yan yana bulunan farkl› toplumsal dillerin varl›¤›n› ve söylemsel çeflitlili¤ini bu aç›dan inceler. Bahtin söyleflimsel roman›n ilk izlerini antik dönemdeki, ciddi iletiler veren güldürü türlerinde, özellikle de Socrates Söyleflileri’nde ve Menipos Tafllamalar›’nda bulur. Bahtin’e göre, ciddi iletiler veren güldürü türünü belirleyen, “anlat›- D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 135 7. Ünite - Metinleraras›l›k D‹KKAT D‹KKAT daki seslerin (tonlar›n) çoklu¤u, yücenin ve s›radan›n, ciddinin ve güldürünün iç içe bulunmas›d›r; bu türler bütünüyle ‘bulunmufl el yazmalar›’, aktar›lan söylemSIRA S‹ZDE ler, yüksek türden parodiler, gülünçlefltirilmifl al›nt›lar vb. ‘ara’ türleri bol bol kullan›rlar” (1970: 238). Ciddi iletiler veren güldürü türleri karnaval gelene¤i ile s›k› s›k›ya ba¤›nt›l›d›rlar. Karnaval gelene¤ine ba¤l› olarak ortayaAMAÇLARIMIZ ç›kan Socrates Söyleflileri ve Menipos Tafllamalar›, dildeki söyleflimselli¤i en iyi somutlaflt›ran türlerdir. N N Karnaval›n tan›m› ve Türk romanlar›ndaki (özellikle postmodern tan›m›na karfl›l›K ‹ T A uyan) P ¤›n› daha ayr›nt›l› ö¤renmek için flu kitaba baflvurabilirsiniz. Alper Akçam, Karnaval ve Türk Roman› (‹stanbul: Ürün Yay›nlar›, 2006). AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Bahtin, Socrates Söyleflileri’nin az çok parodik modellerden oluflan farkl› biçemlerin ve de¤iflik söyleme biçimlerinin karma bir dizgesi oldu¤unu belirler. Karnaval söylemi gibi Menipos Tafllamalar›’nda da hem parodik bir e¤ilim benimseNTERNET nir hem de ciddi iletiler verilir. Dönemin toplumsal ve siyasal ‹güncelini elefltirdikleri için pek çok kimse taraf›ndan benimsenen bir tür olmayan Menipos Tafllamalar›, öykü, mektup, söylefli, dize, düzyaz›, sözbilimsel tumturak, güldürü vb. tür ve biçemlere yer verdiklerinden, bir çokbiçemsel (ve çoktürlülük) niteli¤iyle kendilerini belli ederler. Bahtin’in söyleflimcilik kuram› çerçevesinde öne ç›kan temel kavramlar SIRA nelerdir? S‹ZDE Julia Kristeva D Ü fi Ü N E L ‹ M Kristeva’n›n ortaya att›¤› metinleraras› kavram›, Bahtin’in söyleflimcilik kuram›ndan ve onun “söyleflim boyutundan yoksun sözce yoktur” düflüncesinden kaynaklan›r. S Odinleyenin R U Bahtin’e göre bir söylem (ya da sözce) hem söyleyenin hem de ortak ürünüdür ve kendinden önceki ya da ça¤dafl sözcelere gönderir; bu düflünceden esinlenen Kristeva metnin de her zaman öteki metinlerin kesiflti¤i yerde bulunduD‹KKAT ¤u ilkesini benimser. Kristeva böylelikle metni bir al›nt›lar mozai¤i olarak tan›mlar: “Her metin bir al›nt›lar mozai¤i gibi oluflur, her metin kendi içinde baflka bir metSIRA anlam›n›, S‹ZDE nin eritilmesi ve dönüflümüdür” (1969: 85). Bu durumda, metnin gösterenlerin yeniden düzenlenifli ve dönüflümü içerisinde aramak gerekir. Metinleraras›l›k, bir metinde önceki bir metnin yal›n bir yinelemesi de¤il, sonsuz bir süreç, AMAÇLARIMIZ metinsel bir ifllemdir. Kristeva, Bahtin gibi metinleraras›l›k kavram›n› öncelikle “çiftde¤erli söylemlere sahip tek tür” olarak tan›mlad›¤› roman türü üzerinden giderek önerir. Sonradan söyleflimsellik (diyaloglaflt›rma) ilkesininK “romansaldan çok ‹ T A P daha genifl bir alan› kapsad›¤›n›” düflünür. Lautréamont’nun Maldoror’un fiark›lar› ve fiiirleri adl› yap›t› üzerine gerçeklefltirdi¤i çözümlemelerde, fliirsel dilin de “metinlerin söyleflisinden” olufltu¤unu gösterir. Her metin “metinlerin T E L E V ‹ Z Y O Nbir yer de¤ifltirimi, bir metinleraras›l›kt›r”; böylelikle Kristeva da her yaz›n›n bir yenidenyazma, bir baflka deyiflle bir metinleraras› oldu¤u düflüncesini benimser. ‹NTERNET 3 N N Roland Barthes SIRA S‹ZDE ‹NTERNET Roland Barthes, “Metin Kuram›” (1968) bafll›kl› yaz›s›nda metni büyük ölçüde Kristeva’n›n metin konusundaki tan›m›n› izleyerek tan›mlar ve metinleraras› kavram›n›n metnin ayr›lmaz bir özelli¤i oldu¤unu vurgular: “Her metin bir metinleraras›d›r; onda farkl› düzeylerde az çok tan›nabilecek biçimler alt›nda öteki metinler yer al›r: Daha önce edinilen kültürden gelen metinler ile etraf›m›zdaki kültürden gelen metinler. Her metin eski al›nt›lar›n yeni bir örgüsüdür.” (1968: 1015) SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 136 Elefltiri Kuramlar› Metinleraras› ifllem, ça¤dafl oldu¤u kadar daha önce yaz›lm›fl yap›tlardan al›nt›lanan sözcelerin bir metin içerisinde eritilerek onun yeni bir anlamla donat›lmas›, böylelikle yeni bir metin üretilmesidir. Öyleyse Barthes’a göre metin, eski al›nt›lar›n yeni bir örgüsü, metinleraras› her metnin bir koflulu, yaz›nsall›¤›n temel unsurudur. Ancak Barthes, Kristeva’n›n tan›mlamas›ndan ayr› olarak metinleraras›l›¤› bir okuma olgusuna ba¤lar. Metinleraras› göndermelerin alg›lanmas›nda okurun rolü üzerinde durur. Le Plaisir du texte adl› yap›t›nda kendi metinleraras› tan›m›na ve metinleraras› etkinli¤e bir öznellik boyutu katan Barthes’a göre okuma, ayn› zamanda bireysel bir u¤raflt›r. Öyleyse, farkl› metinler aras›nda yap›lan yaklaflt›rmalar okuman›n zorunlu bir aflamas›d›r. Bu bak›mdan Barthes, metinleraras›l›k konusunda Michael Riffaterre’in görüfllerinin habercidir. Michael Riffaterre Al›mlama kuram›: Al›mlama Esteti¤i ya da kuram› 1960'lar›n sonundan bu SIRAedebiyat S‹ZDEeserlerinin yana anlam› ve yorumu ile ilgili olarak okurun ifllevini inceleyen D Ü fi Ü N Eçeflitli L ‹ M kuramlara verilen genel bir add›r. S O R U D‹KKAT Julia Kristeva metin karfl›s›nda okurun rolüne hiç de¤inmez. Ondan ayr› olarak, Riffaterre metinleraras›n› büyük ölçüde okur-metin aras›ndaki iliflkiye göre tan›mlar: “Metinleraras›, okurun kendinden önce ya da sonra gelen bir yap›tta baflka yap›tlar aras›ndaki iliflkileri alg›lamas›d›r” (1980). Bir yap›t ile ondan önce ve/ya ondan sonra gelen yap›tlar aras›ndaki iliflkiyi okur kavrar. Böylelikle Riffaterre tan›mlamalar›n› bir al›mlama kuram› çerçevesine oturtur. Riffaterre’e göre, metinleraras› bir izin alg›lanmas›nda okurun belle¤i ve edinci (becerisi) temel ölçütleri SIRA S‹ZDE ister aç›k bir al›nt›lama ister yal›n bir an›msama söz konusu oluflturur. Böylelikle olsun, iki ya da daha fazla metin aras›nda okurun belirledi¤i her iz metinleraras›l›¤› bafllat›r.DOkur herhangi bir yap›t› flu ya da bu yaz›nsal söylemin ›fl›¤›nda okuma Ü fi Ü N E L ‹ M olas›l›¤›na sahiptir. Çünkü yeni yap›tlar ondan önce ortaya konulan yap›tlardan güçlü bir biçimde etkilenirler. Metinleraras›l›ktan söz edebilmek için okurun iki ya S O R U da daha fazla metin aras›nda yaklaflt›rmalar yapmas› yeterlidir. Riffaterre herD ‹rastlant›sal benzerli¤in metinleraras›l›¤› bafllatt›¤›n› savunmuyor. ‹ki yap›t KKAT aras›nda yaklaflt›rmalar yaparken, söz konusu yaklaflt›rmalar›n yap›sal bir kimli¤e uymas›, yani metnin ve onun metinleraras› göndergesinin ayn› yap›n›n de¤iflkeleri olmas› geSIRA S‹ZDE rekti¤ini ileri sürüyor. N N SIRA S‹ZDE De¤iflke: Bir dil biriminde, de¤erinde herhangi bir de¤ifliklik olmadan büründü¤ü biçimlerin her AMAÇLARIMIZ biri. De¤iflkeler ayn› birimin çeflitli gerçekleflmeleridir. Aç›klamal› Dilbilim terimleri Sözlü¤ü K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Görüldü¤ü gibi, Riffaterre’in metinleraras› çözümlemesi okura önemli bir yer AMAÇLARIMIZ verir. Okur bir izden, dilbilgisel bir ayk›r›l›ktan yola ç›karak metnin anlam›n› çözer. Metinleraras›, yaz›nsall›¤›n temel ölçütü oldu¤undan, bir metnin anlam›na K ‹ metinleraras› T A P ulaflmak için göndergeyi okurun bulmas› zorunludur. Çünkü okur göndergeyi bulamazsa metnin do¤as› tam olarak anlafl›lamaz, metin anlafl›lmazl›ktan kurtulamaz. Metinleraras› gönderge, zamanla metinler unutulsa da bir ça¤a özT E L E Vözelliklerden ‹ZYON gü en belirgin birisi olan ve tarihsel olarak geliflen bir izdir. Riffaterre’in arad›¤›, bu izin kökeni ve yorumudur. Gérard ‹ NGenette TERNET Gérard Genette Palimpsestes, la littérature au second degré (Palempsestler, ‹kinci Dereceden Yaz›n, 1982) adl› yap›t›nda kendi metinleraras› modelini dizgeli bir s›n›fland›rmayla oluflturur. Yap›t›nda metinleraras› kavram›n› belli bir düzene oturtur, rastgele kullan›lan sözcü¤ü alt kategorilere ay›r›r. Palimpsestes’in ilk sat›rlar›nda, yaz›nbilimin konusunun metin de¤il, metinselaflk›nl›k (yani, “bir metni aç›k ya da kapal› bir biçimde öteki metinlerle iliflki içerisine sokmak”) oldu¤unu söyler; böylelikle o da metinleraras›n›, ya da kendi deyifliyle, metinselaflk›nl›¤› metnin ya- 7. Ünite - Metinleraras›l›k z›nsall›¤›n›n temel unsuru yapar. Öteki elefltirmenlerden ayr› olarak, Genette, iki yap›t aras›ndaki olas› her tür al›flverifle bir metinleraras› yerine metinselaflk›nl›k ad›n› verir. Metinleraras› ise, metinselaflk›nl›k içerisinde an›lan iliflki türlerinden birisi olacakt›r. Böylelikle Genette, metinleraras›n› son derece genifl bir alan› içerisine alacak biçimde tan›mlamaya u¤raflan Kristeva’n›n tersine, oldukça dar bir alan içerisinde ele al›r. Metinlerin sonsuz alan› içerisine girerek metinleraras› iliflkileri belli bir kuramsal çerçevede ele almak son derece güç oldu¤una göre, Genette inceleme alan›n› s›n›rlayarak, belli bir ay›rma iflleminden sonra tek bir alana el atar ve saptad›¤› befl tip metinselaflk›nl›k türünden birisi olan anametinsellik üzerinde durur. Genette’in belirledi¤i befl tip metinselaflk›nl›k (ya da metin-ötesi) iliflkisi flunlard›r. Metinleraras› Metinleraras›, söz konusu metin-ötesi iliflkilerden biridir. Genette, genel olarak metinler aras›ndaki her tür al›flverifli metinleraras› olarak adland›rmaktan kaç›n›r. Metinleraras›n› “iki ya da daha fazla metin aras›ndaki ortakbirliktelik iliflkisi, yani (...) bir metnin baflka bir metindeki somut varl›¤›” olarak tan›mlar. Metinleraras› bafll›¤› alt›na, metinleraras›n›n en aç›k, en fazla sözcü¤ü sözcü¤üne kullan›m› olan, ço¤u zaman ayraçlarla belirtilen al›nt›’y›, ayr›ca al›nt›s›z gönderge’yi yerlefltirir. Bildirilmemifl, ayraçlarla belirtilmemifl, ancak yine de sözcü¤ü sözcü¤üne yap›lan, gizli bir al›nt› olan afl›rma’y›; dolayl› bir al›nt› olan an›flt›rma’y› metinleraras› bafll›¤› alt›nda anar. Ana-Metinsellik Metinleraras›n›n alan›ndan ç›kard›¤› türev iliflkilerini Genette ana-metinsellik bafll›¤› alt›na yerlefltirir. Bir B Metni’nin (yani ana-metin: “yal›n ya da dolayl› bir dönüflüm ifllemiyle önceki bir metinden türeyen her metin”) ondan türeyen bir A Metni’ne (alt-metin, gönderge-metin) yal›n bir dönüflüm ya da öykünme ile ba¤layan iliflkidir. Genette, ana-metinden alt-metne (gönderge-metne) geçiflin aç›k oldu¤u, herhangi bir alg›lama sorunu ç›karmad›¤› durumlar üzerinde durarak ana-metinsellik incelemesine s›n›r koyar. Ana-metinsellik bir aktar›m iliflkisine göre tan›mlan›r. Farkl› ana-metinsel olgular›, iliflkinin do¤as›na (ana-metnin taklit edilmesi ya da dönüfltürülmesi) ve düzenine göre (oyunsal, yergisel, ciddi) bir s›n›fland›rma önerir. Bir taklit iliflkisine göre gerçekleflen pastifl (öykünme) ve bir dönüflüm iliflkisine göre gerçekleflen parodi (yans›lama) ve alayc› dönüfltürüm, ana-metinsellik bafll›¤› alt›nda yer al›rlar. Yan-Metinsellik Bir di¤er metin-ötesi iliflki, Genette’in yan-metin ad›n› verdi¤i kavramd›r. ‹lk bak›flta bir metnin d›fl›nda kalan, ikinci dereceden metinsel unsurlarla, yani bafll›klar, alt-bafll›klar, ara-bafll›klar, önsözler, sonsözler, notlar, tan›ml›klar, resimler, metnin kapa¤› ve metin-öncesi unsurlar (karalamalar, taslaklar) ile olan iliflkilerini kapsar. Metin-öncesi inceleme daha çok metnin oluflumunu, yazar›n yap›t›n›n oluflum sürecini, yap›t›nda yapt›¤› de¤ifliklikleri ve bu de¤iflikliklerin nedenlerini ele alan oluflumsal ya da kaynak elefltirisinin alan›na girer. Yan-metinsellikte okur ve metin aras›ndaki iliflkilerin kurulmas›na katk›da bulunan, as›l metne göre ikinci planda kalan metinsel unsurlar söz konusudur. Genette yan-metne ait unsurlar›n, metnin kökensel olarak tan›mlanmas›ndaki rolü üzerinde durur. 137 138 Elefltiri Kuramlar› Üst-Metinsellik Burada bir metnin türsel olarak hangi kategoriye ait oldu¤unu belirlemek söz konusudur. Kimi yap›tlarda, bafll›k alt›nda yer alan “Roman”, “Anlat›”, “Deneme”, “fiiir”, “Trajedi”, “Dram” vb. yan-metinsel göstergeler do¤rudan do¤ruya yap›t›n ait oldu¤u yaz›nsal türü belirtir. Ancak genelde yap›tlar›n ço¤unda bu tür belirtiler olmad›¤›ndan ve metnin hangi türe ait oldu¤u bildirilmedi¤inden soyut, kapal› bir üst-metinsellik durumu ile karfl› karfl›ya bulunuruz. Söylem konusundaki deneyimlerine ve yaz›nsal söylemin gereklerine uyarak, elindeki bir metnin türsel olarak konumunu (yani onun bir trajedi, roman, fliir, deneme vb. olup olmad›¤›n›) belirlemek okura düfler. Yorumsal Üst-Metin Metin-ötesinin son biçimi yorumsal üst-metin’dir. Bu tür iliflki, bir metni, sözünü etti¤i bir baflka metne zorunlu olarak al›nt› yapmadan, hatta ad›n› anmadan ba¤layan bir yorum iliflkisidir. Burada üst-metni ana-metne ba¤layan bir elefltiri iliflkisi söz konusudur. Özellikle roman ve özyaflamöyküsel anlat›larda karfl›m›za ç›kar. Yazarlar roman üzerine ileri sürdükleri kuramlara, ya da düflüncelere anlat›lar›n›n içerisinde yer verebilirler. Genette’in belirledi¤i befl tür kategori birbirlerinden kesin çizgilerle ayr›lmazlar. Aralar›nda belli al›flverifller bulunabilir. Örne¤in, bir yorumsal üst-metnin içerisinde her zaman al›nt›lar yer al›r, bu durumda yorumsal üst-metin ile metinleraras› etkileflir. Ya da parodi (yans›lama), al›nt›lar›n bir montaj› yap›larak gerçekleflir, bu SIRA S‹ZDE durumda da ana-metin ile metinleraras› s›k› s›k›ya birbirine ba¤l›d›r. Bir yap›t›n hangi türe ait oldu¤u yan-metinsel belirtilerle belirlenir; bu kez, üst-metin ve yanmetin iliflki içerisine girerler. Ya da, yorumsal üst-metin, bir yay›nc›, bir elefltirmeD Ü fi Ü N E L ‹ M nin övgülü elefltirilerini bir kitab›n kapa¤›nda yay›nlad›¤› zaman yan-metin çerçevesi içerisinde yer al›r. O R U Genette, Smetin-ötesi kategorilerden birisini oluflturan ana-metinsellik konusunda neredeyse eksiksiz bir s›n›fland›rma yapar. Biçimsel bir s›n›fland›rmayla yetinerek yap›t›nda okura yer ay›rmaz; Riffaterre’in yapt›¤›n›n tersine, her tür yorumu bir D‹KKAT kenara iter. Yorumsal boyut yan›nda, Bahtin’in yapt›¤› gibi, toplumsal boyutu da önemsemez. SIRA S‹ZDE Ancak Genette’in yeni sözcükler türeterek metinleraras› olgular› belli bir düzene koymas›, kuflkusuz kavrama büyük ölçüde aç›kl›k getirmifltir. Gerçekten de bugün var olan metinleraras› tan›mlamalar konusunda en tutarl› ve en aç›k tan›mlaAMAÇLARIMIZ malar› ve s›n›fland›rmalar› Palimpsestes’de buluruz. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N Kuramsal bak›fllar›na K ‹ T A P k›saca de¤indi¤imiz tüm kuramc›lar›n bak›fl aç›lar› ve metinleraras› yöntemler konusunda daha fazla bilgi edinmek için flu kitaptan yararlanabilirsiniz: Kubilay Aktulum, Metinleraras› ‹liflkiler (‹stanbul: Öteki yay›nlar›, 1999). K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹DNÜTfiEÜRNNEELT‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON 4 Türk yaz›n›ndan SIRA örnek S‹ZDE olarak, yap›tlardaki metinleraras›l›k olgusu konusunda görüfl bildiren yazarlar bulabilir misiniz? ‹DNÜTfiEÜRNNEEL T‹ M MET‹NLERARASI YÖNTEMLER Ortakbirliktelik ‹liflkileri S O R U Genette’in “iki ya da daha fazla metin aras›ndaki ortakbirliktelik iliflkisi, yani (...) bir metnin baflka bir metindeki somut varl›¤›” biçimindeki tan›m›ndan yola ç›kaD‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 7. Ünite - Metinleraras›l›k rak, iki tip metinleraras› iliflki belirlenebilir: ‹ki ya da daha fazla metin aras›nda kurulan “ortakbirliktelik iliflkisi”ne dayanan metinleraras› iliflkiler; “türev iliflkisi”ne dayanan metinleraras› iliflkiler. Farkl› metinleraras› yöntemler aç›k ve kapal› olmak üzere iki biçim alt›nda ele al›nabilirler. Bir metne yap›lan gönderme, yap›t›n ad› ya da yazar› aç›kça bildirilerek ve al›nt›lanan kesitler belirtilerek (örne¤in ayraçlar ya da italik yaz› kullan›larak) aç›k iliflkiler; bir yap›tta ayr›fl›k unsurlara yer verildi¤i konusunda hiçbir belirti, ipucu verilmeden kapal› iliflkiler kurulabilir. Al›nt›, gönderge, aç›k; gizli al›nt› ve an›flt›rma, kapal› metinleraras› iliflkiler; yans›lama (parodi), alayc› dönüfltürüm, öykünme (pastifl) ise bir türev iliflkisine dayanan ve aç›k metinleraras› biçimler say›l›rlar. Al›nt› ve Gönderge Al›nt›, bir metnin baflka bir metindeki varl›¤›n› en somut biçimde görünür k›lan, ilk akla gelen, en genel ve en s›k karfl›m›za ç›kan metinleraras› bir yöntemdir. “Genellikle ileri sürülen bir görüflü aç›klamak ya da desteklemek için bir yazardan, ünlü bir kifliden al›nan parça” olarak tan›mlanan al›nt› ile bir sözce baflka bir ba¤lamda yinelenir, böylelikle iki ya da daha çok metin aras›nda bir al›flverifle olanak sa¤lanm›fl olur. Al›nt› bilinçli, istemli bir an›msamad›r. Baflka metne ait bir kesit yeni bir metne sokularak ona yeni bir anlam yüklenir. Al›nt›n›n özgüllü¤ü, aç›kça belirtilmifl olmas›d›r. Yazarlar ayraç ya da italik yaz› imlerini kullanarak, yeniden gündeme getirdikleri söylemin ya da sözcenin kendilerine ait olmad›¤›n› aç›kça bildirirler. Bir di¤er aç›k metinleraras› biçimi olan gönderge ise, bir yap›t›n bafll›¤›n› ya da yazar›n ad›n› anmakla yetinir. Gönderge, bir metinden al›nt› yap›lmadan okuru do¤rudan bir metne gönderir. Genifl anlam›yla bir metinde bir ça¤›n, bir türün (yaz›nsal olsun ya da olmas›n), bir gelene¤in vb. yan›nda yaln›zca yap›t bafll›klar›n›n, yazar adlar›n›n ya da bir roman, trajedi, fliir kiflisinin, tarihi bir kahraman›n, kutsal kitaplardan birinin ad›n›n aç›kça an›lmas› al›nt›s›z göndergeleri iflin içerisine sokar. Hüseyin Saylan Mahfler-i Cümbüfl (2008) adl› roman›na bir dizi göndermeyle bafllar; al›nt›yla yal›n göndermeyi üç sayfa boyunca yan yana, hatta iç içe kullan›r. Roman önce Kubilay Aktulum’a bir göndermeyle bafllar, ayn› tümce içerisinde Louis Aragon’un Théâtre-Roman (1974) adl› yap›t›na gönderme yap›l›r. Tümcenin yer ald›¤› kesit içerisinde örtük bir göndermeyle bu kez Kubilay Aktulum’un Kopuk Yap›t/Kopuk Yaz› (2002) adl› kitab›ndan L. Aragon’a gönderen bir bölüm al›nt›lan›r. De¤iflik yazarlar ve yap›tlar›na yal›n göndermeler yap›larak ayn› ifllem üç sayfa boyunca sürer. Hüseyin Saylan postmodern roman türünün metinleraras›l›k, çokseslilik, ayr›fl›kl›k ilkelerine uygun bir yaklafl›m sergiler. Roman›ndaki yap›y› okura böylelikle bafltan bildirir. Bir al›nt› biçimi oldu¤u için burada k›saca tan›ml›¤›n (epigraf) ne oldu¤una da de¤inelim. Tan›ml›k, bir yap›t›n ya da yap›ttan bir bölümün bafl›nda, tek bafl›na yer alan al›nt› olarak tan›mlan›r. Genellikle bir metnin ya da bölümün hemen bafl›na yerlefltirilir ve kimi zaman ait oldu¤u yazar›n ad› belirtilir. Tan›ml›k en öze indirgenmifl bir tür önsözdür. Bir sayfa bafl›nda yaln›z bafl›na yer alarak kitab› temsil eder, kitab› ve anlam›n› indirgeyip özetler. Orhan Pamuk Kara Kitap’›n ilk bölümünden bafllayarak tan›ml›k kullan›m›na her bölüm bafl›nda yer verir: “Epigraf kullanmay›n, çünkü yaz›n›n içindeki esrar› öldürür! Adli” (1994). Gizli Al›nt› ya da Afl›rma Gizli al›nt›, ayraçlar ya da italik yaz› kullan›lmadan, bir sözcenin geldi¤i yap›t ya da yazar›n ad› belirtilmeden yap›lan al›nt›d›r. Bir yazar›n kendi düflünsel çabas›n›n 139 140 Elefltiri Kuramlar› sonucu olmayan bir yap›ttan kimi bölümleri ya da bütünü (bu kullan›ma daha az rastlan›r) ayraçlarla belirtmeden, afl›r›ya varacak derecede, oldu¤u gibi kopyalamas›, yazar›n ad›n›n yerine kendi ad›n› yazmas›, böylelikle bir baflkas›n›n metnini kendi metniymifl gibi göstermesi, onu sahiplenmesi olarak da tan›mlanabilir. Gizli al›nt› ayr›ca baflkalar›n›n düflüncelerini, u¤rafl vererek ulaflt›klar› düflünsel sonuçlar› kendisininmifl gibi gösterme çabas›d›r. Ya da baflkalar›n›n yap›tlar›na ait tümceleri de¤ifltirerek benzerini yazmak, baflka bir yazar›n yap›t›n›n özünü, ortaya att›¤› yeni düflünceyi kendisininmifl gibi göstermektir. Tahsin Yücel Yalan adl› roman›nda, kolejdeki yak›n dostu Yunus’un dil konusundaki bir kuram›n› kendisine mal eden, onun kuram›yla Uluslararas› Dilbilim Günleri’ndeki konuflmas›yla ad›n› duyuran roman kiflisi Yusuf Aksu arac›l›¤›yla afl›rmay› gündeme getirir. Hayri K. Yetik Edebiyatta Çal›nt› (2005) adl› yap›t›nda bizim yaz›n›m›zda (ve sanat›n di¤er alanlar›nda) bu yola baflvuran çok say›da yazardan söz eder: “Yaln›z sahnede yafl›yordum” (Dorian Gray’in Portresi); “Yaln›z sahnede oldu¤um zamanlar yafl›yordum.” (Mukaddes Atefl) An›flt›rma Düzanlam-Yananlam: Düzanlam, yananlama karfl›t olarak, bir birimin mant›ksal, biliflsel, nesnel anlam›d›r. Yananlam, bir sözcü¤ün sürekli anlamsal ö¤elerine ya da düzanlam›na kullan›m s›ras›nda kat›lan ve ilk anda alg›lanamayan, ikincil kavramlara, imgelere, öznel izlenimlere, vb. iliflkin olan duygusal, coflkusal ikincil anlam; ça¤r›fl›msal de¤er. Aç›klamal› Dilbilim Terimleri Sözlü¤ü. Aç›k seçik göndermede bulunmadan bir kifli ya da nesne konusunda düflünceyi uyarma biçimi olan an›flt›rmada söylenmesi gereken fley aç›kça, do¤rudan belirtilmek yerine yaln›zca telkin edilir. Kifli ya da nesne konusunda yar›m bilgi verildi¤inden, an›flt›rma örtülü söylemle eflanlaml›d›r. “Bir fleyi do¤rudan anmadan belirtme. Do¤rudan anma bir göndergedir. An›flt›rma, bir sözcü¤ün al›nt›lanmas› ya da bir baflka yap›t›n, kimli¤i söylenmeden ya da aç›kça bildirilmeden an›lmas›d›r.” An›flt›rma ço¤u zaman al›nt›yla karfl›laflt›r›l›r. Oysa an›flt›rman›n, al›nt› gibi aç›k ya da sözcü¤ü sözcü¤üne yap›lan bir metinleraras› gönderge olmad›¤›n› an›msatal›m. An›flt›rma, al›nt›n›n dolayl› bir biçimidir. An›flt›rma, al›nt› gibi iki sözceyi üst üste koyar, düzanlam›n alt›ndan söyleme ait bir yananlam ç›kar. An›flt›rma bir yar›m al›nt›d›r. Belli bir metni, al›nt›daki gibi, bütünüyle oldu¤u gibi de¤il, k›smen, k›s›tl› olarak, tam belirtmeden al›nt›lar. Burada okurun yapmas› gereken fley yar›m ipuçlar›ndan yola ç›karak bütünü tamamlamakt›r. Hüseyin Saylan’›n roman›nda yer alan “Jensen ‘Gradiva’ Romantik Yalan ya da romansal hakikat: ya da tam simetri¤i” tümcesi hem bir aç›k gönderme hem de bir an›flt›rma örne¤i sunar. Gerçekten de Gradiva Jensen’in en bilinen yap›t›d›r. Ard›ndan gelen Romantik Yalan ya da romansal hakikat bir tür yar›m al›nt›, yani an›flt›rmad›r: René Girard’›n ayn› adl› yap›t›na (2007) kapal› bir göndermedir. Metinleraras›l›ktan beklenen okurun yap›t›n al›mlanmas›na etken kat›l›m›, bu türden kullan›mlarla gündeme gelir. Yazar, okurunu roman›na bu türden uygulamalarla katar. Kolaj “Bir metnin baflka bir metindeki somut varl›¤›” tan›mlamas› kolaj kullan›m›na uygun düflmektedir. Daha önce var olan yap›tlardan, nesnelerden, iletilerden belli say›da unsuru al›p yeni bir yarat› içine sokmak olarak tan›mlan›r. Metinleraras› kolaj, ister sözsel olsun ister olmas›n, yeni bir bütün içerisine sokulan gazete manfletlerine, makalelerine, ilanlara, resmi belgelere, afifllere, prospektüslere, broflürlere, baflka metinlerden parçalara; kimi zaman da moda flark›lara, radyo anonslar›na vb. daha önce düzenlenmifl ayr›fl›k unsurlara gönderir. Bu listeye, sözcükleri, klifleleri, basmakal›p sözleri, atasözlerini, k›sacas› metin-d›fl› her tür öteki unsuru ekleyebiliriz. O¤uz Atay Tutunamayanlar adl› roman›nda “manzum destan, manzum flerh, piyes, mektup, günce, arfliv belgeleri, nüfus cüzdan› sureti gibi birçok kurmaca parçay› kolaj nesnesi olarak kullan›r” (Gökalp-Alpaslan 2007: 20). 141 7. Ünite - Metinleraras›l›k Ortakbirliktelik iliflkileri alt›nda yer alan kullan›mlara uygun, TürkSIRA Yaz›n›ndan S‹ZDE örnek yazar ve yap›tlar bulabilir misiniz? Türev ‹liflkileri D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Bir metni baflka bir metne bir türev iliflkisine göre ba¤layan aç›k metinleraras› yönO Röykünme U temlerin en önemlileri, yans›lama (parodi), alayc› dönüfltürüm Sve (pastifl)’dir. Yans›lama ve alayc› dönüfltürüm, alt-metnin (gönderge-metin) ço¤u zaman gülünç bir etki yaratmak ya da e¤len(dir)mek amac›yla dönüfltürülmesine dayan›r; D‹KKAT öykünme ise bir gönderge-metnin biçemini taklit etmeye dayan›r, bir taklit iliflkisine göre kurulur. Ço¤u zaman iç içe düflünülen yans›lama, alayc› dönüfltürüm ve öykünme asl›nda kimi özellikleriyle birbirlerinden ayr›l›rlar. SIRA S‹ZDE Yans›lama - Alayc› Dönüfltürüm - Öykünme 5 AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE Taklit: Genel anlam›yla taklit, iki yap›t aras›nda S O R U kurulan, yap›tlardan birisinin kendisini kopyalayan di¤erinin bir modeli durumunda D ‹ Koldu¤u, KAT her türden iliflkiye gönderir. Taklit örnek ald›¤› bir yap›t› az ya da çok yeniden SIRA S‹ZDE üretmeye dayan›r. N N E¤er bir ana-metin ile gönderge-metin aras›ndaki iliflki konu düzeyinde gerçeklefliyorsa, yans›lama öne ç›kar. Yans›lamaya oldukça benzeyen alayc› dönüfltürüm bir yap›t›n konusunu de¤il, biçemini de¤ifltiren bir ana-metinsellik olarak K ‹ T yöntemi A P tan›mlan›r. Bir baflka deyiflle, alayc› dönüfltürüm, konusu de¤iflmeden kalan bir yap›t›n, s›radan bir biçemde yeniden yaz›lmas›d›r: Yans›lama bir yap›t›n biçemini de¤ifltirmeden konusunuT Ede¤ifltirmektir, yani LEV‹ZYON soylu, ciddi bir konu olabildi¤ince, s›radan bir konuya (gerçek ve güncel) yak›n bir biçimde uyarlan›r. En etkili yans›lama, anlam›n› de¤ifltirdi¤i metne biçimsel olarak en yak›n olan, özgün metni hemen akla getiren, ancak ondan anlamca ayr›lan N T E R N E TPrenses adl› yans›lamad›r. Murathan Mungan’›n Yedi Cücesi Olmayan Bir ‹Pamuk öyküsü, Gonca Gökalp-Alpaslan’›n da belirtti¤i gibi, iyi bir yans›lama örne¤idir. “Öyküde, yazar Pamuk Prenses Masal›n› her bak›mdan tersine çevirir. (...) BöyleSIRA insanlara S‹ZDE ce Mungan, Pamuk Prenses Masal›n›n ve di¤er bütün masallar›n önerdi¤i ve belletti¤i yaflam tarz›n›, sundu¤u hayalleri ironik bir yaklafl›mla y›kar.” (2007: 18) D Ü fi Ü N E L ‹ M Öykünme’de ise yine bir biçem taklit edilir, ancak yergisel bir ifllevi yoktur. ‹fllevi bak›m›ndan yans›lamada alaya alma düflüncesi bulunur. Öykünme ise böyle O R U bir ifllevden uzakt›r. Yans›lama ve alayc› dönüfltürüm alt-metniS (gönderge-metin) dönüflüm iliflkisine göre; öykünme ise taklit iliflkisine göre de¤ifltirir. Yine G. Gökalp-Alpaslan’›n verdi¤i bir örne¤i yinelersek; Ferüd Edgü’nün Eylemi D ‹ KYazmak KAT (2007) adl› çal›flmas› Raymon Queneau’nun Biçem Al›flt›rmalar› (2003) adl› yap›t›n›n bir öykünmesidir. R. Queneau’nun ayn› olay› yüz farkl› biçemde anlatmas› giSIRA S‹ZDE bi Ferüd Edgü de ‘bir kepenk kapatma olay›n›’ 101 de¤iflik biçemde kendince yenidenyazar. Asl›nda hem F. Edgü hem de onun biçemini taklit etti¤i R. Quéneau, Marcel Proust’un Pastiches et Mélanges (1970) adl› kitab›ndaAMAÇLARIMIZ Lemoine Davas› konusundaki uygulamas›n› taklit ederler. N N K ‹ T A P Türk Yaz›n›ndaki de¤iflik örnekler ve tan›mlar için flu kitaplara baflvurabilirsiniz: Gonca Gökalp-Alpaslan, Metinleraras› ‹liflkiler ve G›lgam›fl Destan›n›n Ça¤dafl Yorumlar› (‹stanbul: Multilingual, 2007); Hayri Yetik, Edebiyatta Çal›nt› (‹stanbul, ‹nk›lap, 2005). TELEV‹ZYON Yans›lama, konuyu de¤ifltirerek anlamsal bir dönüflüm yarat›r, alayc› dönüfltürüm ise biçemsel bir dönüflüm gerçeklefltirir. Alayc› dönüfltürüm, yans›lamaya göre daha yergisel, gönderge metnine karfl› daha sald›rgand›r. Yans›lama, bir metni ‹NTERNET yeni bir metin yaratmak için model olarak al›r, alayc› dönüfltürüm biçemsel bir ifl- AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 142 Elefltiri Kuramlar› lem gerçeklefltirir. Yans›lama yergisel olmaktan çok alay etmek, daha do¤rusu e¤lenmek ere¤indedir. Bir taklit iliflkisine göre gerçekleflen öykünme bir ölçüde yine e¤lendirmek ere¤indedir. Bu da yans›lama ve öykünmede ana-metnin oyunsal bir düzende yer ald›klar›n› gösterir; alayc› dönüfltürüm ise daha çok yergisel bir ifllevle belirir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TKE L‹ E TV ‹ AZ YPO N TELEV‹ZYON ‹NTERNET 6 SIRA S‹ZDE Türk Yaz›n›ndan türev ‹liflkilerine uygun örnekler bulabilir misiniz? Ana-Metinlerin Ciddi Düzende Dönüflümü D Ü fi Ü N E L ‹ M S‹ZDE Ana-metin SIRA düzleminde, alt-metin (ya da gönderge metin) bir oyun düzeninde, daha çok e¤lendirmek ve/ya yermek amac›yla dönüfltürülür. Ancak dönüflüm hep bir S O R gerçekleflmez. U oyun düzeninde Onun karfl›s›na ciddi düzende yer alan dönüflüm D Ü fi Ü N E L ‹ M ve taklitleri yerlefltirmek gerekir (Genette, daha yans›z ve genifl bir alan› kapsad›¤› için ciddi Ddönüflüm sözcü¤ü yerine ba¤lam de¤ifltirme (ya da de¤ifltirim) sözcü‹KKAT S O R Uye¤ler). Ciddi dönüflümler ya da de¤ifltirimler, öteki ana-metin ¤ünü kullanmay› yöntemlerinin tersine, daha çok genifl boyutlu yap›lara uygulanan çok say›da ve SIRA S‹ZDE çeflitli de¤ifltirim kapsayan ana-metinsellik uygulamalar›n›n en önemliD ‹ K K Ayöntemini T leridir. Genette, gönderge-metnin anlam› üzerinde oynama derecesine göre de¤ifltirimi iki kategoriye ay›r›r: AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE 1. Biçimsel de¤ifltirimler (dönüfltürümler): Burada anlam ile oynamaktan çok biçimsel dönüfltürümler yapt›r›l›r. Anlama rastlant›sal olarak el at›l›r. 2. ‹zleksel K ‹ ya T AdaP anlamsal de¤ifltirimler (dönüfltürümler): Burada anlam aç›kAMAÇLARIMIZ ça ve bilerek dönüfltürülür. Anlam dönüflümü çözümlemenin oda¤› olur. N N N N Bu bafll›¤a uygun Yeliz ÖZAY, “Metinleraras›l›k ve Türk halk Hikâyelerinde AnaTKE L‹E VT ‹örnekleri ZAY OP N Metinsel Dönüflümler”, Millî Folklor, 2009, Y›l 21, Say› 83 adl› çal›flmas›nda; ayr›ca Nuh BEKTAfi, “Toplumcu Gerçekçilik Ba¤lam›nda Naz›m Hikmet’in “Ferhad ‹le fiirin” Oyununa Metinleraras› T E LBir E V ‹ Bak›fl”, Z Y O N Millî Folklor, 2009, Y›l 21, Say› 83’de bulabilirsiniz. ‹NTERNET Biçimsel Dönüflümler ‹NTERNET Çeviri, Kofluklaflt›rma, Düzyaz›laflt›rma, Vezin Dönüflümü, Biçem Dönüflümü, ‹NTERNET Kipsel Dönüflüm biçimsel dönüflümler alt›nda yer al›rlar. Bir metni bir dilden baflka bir dile aktarmak olan çeviride, çevirisi yap›lan yap›t›n asl›na uygun olup olmad›¤›, ortaya ç›kan biçemsel oldu¤u kadar anlamsal dönüflümler üzerinde durulur. Düzyaz› biçiminde yaz›lm›fl bir metni dizeler halinde yeniden yazma yöntemi kofluklaflt›rma olarak adland›r›l›r. Kofluklaflt›rman›n tam tersi bir ifllemle, bu kez dizeler halinde yaz›lm›fl bir metni düzyaz›ya dönüfltürmek söz konusudur. Dizeden düzyaz›ya geçilen bu yöntemde ana-metin ile gönderge metin aras›ndaki ayr›mlar, sapmalar üzerinde durulur. Bir vezinden baflka bir vezine (örne¤in, on hecelik bir dizeyi sekiz hecelik bir dizeye indirgemek ya da tersini yapmak) dönüfltürmek yöntemi vezin dönüflümü olarak adland›r›l›r. Belli ancak kötü bir biçemde yaz›lm›fl bir metnin biçemini, çeflitli dilbilgisel ifllemlerle yeniden düzenlemek olarak tan›mlan›r. Burada biçemsel yönden bir yeniden yazma, bir biçem de¤iflikli¤i ya da bir metni biçemsel olarak düzeltmek, kapal› bir biçemi olan bir metnin biçemini daha aç›k, anlafl›l›r duruma getirmek söz konusudur. An›lan bu tür dönüflümlere biçemsel çok say›da nicel dönüflümler eklenir. Nicel dönüflümler içerisinde, bir metni k›saltmaya dayanan ve çok yayg›n olarak baflvurulan indirgeme ya da onu uzatmaya, oylumunu art›rmaya dayanan geniflletme yöntemleri yer al›r. Bir metni indirgemek ya da geniflletmek yeni bir metin üret- 7. Ünite - Metinleraras›l›k mek demektir. Bir metni indirgemenin en kolay yolu (ayn› zamanda yap›s›na ve anlam›na en fazla zarar veren) metinden bir parçay› kesip ç›karmakt›r. Ya da kimi yazarlar kendi yap›tlar›n› kendileri k›salt›rlar. Yazd›¤› yap›tlar› eleme, ç›karmalarla düzeltmek olan öz-k›saltma (kendi yap›t›n› k›saltma); yine indirgeme yöntemi içerisinde yer alan, dine ve aktöreye ayk›r› yerleri ay›klamak, özellikle yafl› fazla ilerlememifl okurun kafas›n› buland›racak, flaflk›nl›¤a u¤ratacak, onu kayg›land›racak bilgileri ç›karmak olan ay›klama, bir metni k›salt›rken, izleksel olarak anlaml› hiçbir bölümü ç›karmadan, onu daha k›sa ve özlü bir biçemde yazarak yeni bir metin üretmek olan özlülük indirgeme çerçevesinde yer al›rlar. Ayr›ca bir öz-k›saltma yan›nda öz-özlülük’ten de söz edilebilir. Öz-özlülük’te bir yazar, yazarl›k yaflam›n›n ileri aflamalar›nda, biçemsel yönden yetkinli¤e erifltikçe, eski yap›tlar›n› düzeltir. Ancak bir sonraki metinde bir önceki metinden parçalar (bellekten) al›nt›lan›rken iki metin aras›nda kimi ayr›mlar oluflabilir. ‹ndirgemenin bir di¤er biçimi olan özetleme, indirgenecek metnin dolayl› olarak zihinsel bir ifllemle, özet bir bireflim sunacak biçimde, bütünü bellekten indirgemektir. Böyle bir yöntemle bütünün anlam› ve devinimi bellekte tutulur. Özlülük’ten ayr› olarak burada özetleme ifli, tümce tümce, en küçük biçembilimsel düzeyde de¤il, tüm yap› düzeyinde gerçeklefltirilir. Özlülük, kabaca, her biri alt-metnin bir tümcesini özetleyen bir tümceler dizisi; özet ise, bir metni en son aflamada tek bir tümcede özetlemek olarak tan›mlanabilir. Buna göre Marcel Proust’un Kay›p Zaman›n ‹zinde, “Sonunda Marcel yazar oldu”, ya da Dostoyevski’nin tüm kitaplar› “Suç ve Ceza” olarak özetlenebilir. Özet son derece yayg›n olarak baflvurulan bir dönüflüm yöntemidir. Yaz›nsal eserlerin bir araya getirilip tan›t›ld›¤› sözlüklerde, gazetelerde, dergilerde vb. her yap›t özgün olarak bilgilendirmeye ve betimlemeye dayal› bir yaz›da özetlenir. Bir yazar›n yap›t›n› bir baflkas› özetleyebildi¤i gibi, ço¤u zaman yazar›n kendisi de özetleme yoluna gider. Bu durumda bir öz-özetlemeden söz edilir. Bir yazar, yap›t›n› indirgeyebildi¤i gibi tersine geniflletebilir de. Bu durumda yap›t›na kimi zaman, örne¤in kahraman›n›n serüveni ile pek ilgili olmayan bölümler ekleyebilir. XVII. yüzy›lda özellikle Fransa’da tiyatro oyunlar› büyük ölçüde antik yazarlar›n yap›tlar›ndan esinlenerek yeniden yaz›l›rd›. Ancak kimi yazarlar antik yap›tlardaki konular› yetersiz bulduklar›ndan onlar› istedikleri gibi geniflletiyor, bir yap›t (örne¤in Kral Oidipus) birçok kez yeni unsurlar eklenerek yeniden yaz›l›yor, böylelikle yap›t geniflletiliyordu. Bir geniflletme türü olan yayma’da biçimsel bir art›r›m, bir baflka deyiflle alt-metnin her tümcesinin uzunlu¤unu iki üç kat›na ç›karmak söz konusudur. ‹zleksel geniflleme ve biçemsel yay›l›m tek bafllar›na de¤il, daha çok ikisi birlikte bulunurlar; bu nedenle Genette bu tür geniflletmeyi büyültme olarak adland›r›r. XVII. yüzy›l tiyatrosunun konular›, söylen ve destan konular›n›n kimi bölümlerinin geniflletilerek tiyatroya uyarlam›fl biçimleridir. Yazarlar kendilerinden önceki yazarlardan ald›klar› konular› de¤iflik biçimlerde geniflleterek yeni yap›tlar oluflturmufllard›r. Biçemsel büyültme’de ayr›nt›lar, betimlemeler, bölümler yan›nda kiflilerin say›lar› da ço¤alt›labilir. Biçemsel olan son de¤ifltirim biçimi kipsel-dönüflümdür; burada alt-metnin belirgin gösterim kipinde yap›lan de¤ifliklikler söz konusudur. Kipsel-dönüflüm kurgusal bir yap›t›n gösterim biçiminde -anlat›sal ya da dramatik- ve kipte yap›lan de¤iflikli¤e verilen add›r. Burada bir kipten baflka bir kipe geçilirken oluflan de¤ifliklikler ele al›n›r. Örne¤in bir roman›n sahneye aktar›lmas› ya da sinemaya uyarlanmas›n›n ard›ndan ortaya ç›kan biçemsel, uzamsal, söylemsel, izleksel vb. de¤ifliklikler araflt›r›l›r. 143 SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 144 Elefltiri Kuramlar› S O R U S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D ‹ K K Asanatsal T Günümüzde farkl› biçimler aras›ndaki al›flveriflleri art›k bir metinleraras›l›k yerine bir göstergeleraras›l›k bafll›¤› alt›nda ele al›yoruz. Bu konuda flu kitaba baflvurunuz: Kubilay Aktulum, Metinleraras›l›k/Göstergeleraras›l›k (Ankara: Kanguru Yay›nlar›, 2011). SIRA S‹ZDE N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET “Her örge bir izle¤in alt birimidir. Yani izlek, örgelerden oluflur. Örne¤in savafl izle¤inin örgeleri silah, asker, ce¤hane, çat›flma, seferberlik, cephe, düflman vb. olabilir. Ancak ulusal ba¤›ms›zl›k izle¤inde savafl, bir örge olacakt›r.” Do¤an Günay, Metin Bilgisi, Multilingual, 2000, s. 74 Anlamsal Dönüflümler Alt-metninAMAÇLARIMIZ anlam›nda meydana gelen izleksel dönüflümlerdir. Bir yap›t biçemsel olarak dönüfltürülürken alt-metnin anlam› da ister istemez flu ya da bu biçimde, az çok de¤iflikli¤e u¤rar. ‹lke olarak ana-metin baflka bir dile, dizeye, biçeme aktar›K ‹ T A P l›rken biçimsel dönüflümler uygulan›r. Ancak yap›tlar ekleme ç›karma ifllemine tabi tutulduklar›ndan anlamlar› da bir ölçüde de¤ifltirilir. Bu tür dönüflümler izleksel ya da anlamsal dönüflümlerdir. ‹ki tip anlamsal dönüflümden söz edilebilir: BirinciTELEV‹ZYON si, bir öyküsel ya da içeriksel de¤iflikli¤i öne ç›karan öyküsel dönüflüm; ikincisi ise olaylar› ve eylemi kuran yollar›n de¤ifltirilmesi olan pragmatik (edimsel) dönüflüm. Genette öyküden “tarihsel ve co¤rafi çerçeveyi” anlar. Buna göre bir eylem, bir öykü zaman›ndan ‹ N T E R N E Tbaflka bir öykü zaman›na ya da bir yerden baflka bir yere aktar›l›rken eylemde meydana gelecek de¤ifliklikler öyküsel-dönüflüm ad› alt›nda ele al›n›r. Bunun sonucunda da edimsel; yani eylemin-olay›n ak›fl›nda bir dönüflüm ortaya ç›kar. Öyküsel-dönüflüm iki biçimde gerçekleflebilir: Birincisi elöyküsel bir dönüflüm, yani bir metnin eylemi ile onun alt-metninin eylemi aras›ndaki izleksel benzeflim (ya da ayr›m); ikincisi ise benöyküsel dönüflüm, yani bütünüyle daha önce yaz›lm›fl bir yap›ta, yazar›n kendi izleksel anlam›n› vermesi. Edimsel dönüflüm olay›n-eylemin ak›fl›n›n oldu¤u kadar ona desteklik yapan nesnelerin, araçlar›n de¤ifltirilmesi olan dönüflüm biçimidir. Örne¤in antik dönemde yaz›lm›fl bir yap›t içerisinde, yaflan›lan dönemde yeniden yaz›l›rken eylemde meydana gelen de¤ifliklikler ele al›n›r. Alt-metindeki eylem de¤ifltirilirken daha çok ondaki bir hata ya da metnin iflleyifline ve alg›lanmas›na zarar verebilecek, ona yanl›fl bir kullan›mda sokulan bir eylem düzeltilmeye çal›fl›l›r. Örgesel-dönüflüm ve De¤ersel-dönüflüm anlamsal dönüflümün iki temel yöntemi olarak ele al›n›r. Örgesel-dönüflüm, bir örgenin (motifin) bir baflka örgenin yerine konmas›d›r. (Örne¤in, tutkusal bir örgenin yerine siyasal bir örgeyi koymak). Alt-metnin kapsamad›¤› ya da belirtmedi¤i yere bir örge sokulabildi¤i gibi, alt-metindeki bir örge kald›r›l›p ana-metinde bir baflka örgenin varl›¤› telkin edilebilir. De¤ersel-dönüflüm ise aç›k ya da kapal› bir biçimde bir eylem ya da eylemler bütününe ba¤lanm›fl olan (örne¤in bir roman kiflisini belirleyen eylemler, tutumlar, duygular, nitelemeler dizisinin y›k›lmas›) de¤erin ya da de¤erler dizgesinin bütünüyle y›k›l›p yerine baflkas›(lar›)n›n getirilmesidir. Bir roman ya da fliir, destan kiflisi, bir metinde üstün nitelikli de¤erler dizgesi ile donat›lm›flken, yenidenyazma aflamas›nda yani bir ana-metinde alçalt›c› ya da s›radan de¤erlerle donat›lm›fl olabilir. Bu de¤erler ana-metinden alt-metne, ya da tersine alt-metinden ana-metne olumlu olabilece¤i gibi olumsuz de¤erlere de sahip olabilir. Okurun belle¤ine yo¤un olarak gereksinim duyan metinleraras› okumada an›lan yöntemlerden birisine göre, bir metni baflka bir metne ayn› ifllevlerle aktarmak de¤il, böyle bir eylemle yeni bir anlam yaratmak söz konusudur. Dolay›s›yla bir metinleraras› göndergenin anlam›n› ç›karabilmek için, tüm yap›tlar› ele al›p, her birinde göndergelerin tek tek anlamlar›n› saptamak ve sonunda anlamsal bir tipleme oluflturmak olanaks›z oldu¤undan, metinleraras› bir al›flverifl iflleminin anlam›n› 145 7. Ünite - Metinleraras›l›k metnin ba¤l› oldu¤u yaz›nsal gelenek, yazar›n yaz›n anlay›fl› ve metin konusundaki bak›fl aç›s›, yaz›yla olan iliflkisi, metnin stratejisi, tarihsel ve toplumsal koflullar vb. göz önünde bulundurarak ç›karmak daha do¤ru olur. Bir metinleraras› göndergenin yorumlanabilmesi, okurun önemli ölçüde kat›l›m›n› gerektirir. SIRA S‹ZDE Ana Metinlerin Ciddi Düzende Dönüflümü bafll›¤› alt›nda an›lan yöntemlere uygun yap›tlar bulabilir misiniz? Anlat› ‹çinde Anlat› 7 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Tüm bu metinleraras› yöntemlere Genette’in Palimpsestes’te de¤inmedi¤i, anlat›biS O R Uiçinde anlat› limde ve postmodern romanlarda üzerinde çokça durulan anlat› yöntemini ekleyebiliriz. Yöntem özellikle Fransa’da, Yeni Romanc›lar›n oldu¤u kadar modern ve klasik yazarlar›n yap›tlar›nda da s›kl›kla kullan›l›r. Bir al›nt› özelliD‹KKAT ¤ine sahip oldu¤u için söz konusu yöntemi metinleraras› ile iliflkilendirebiliriz. Gerçekten de “anlat› içinde anlat›”, “öykü içinde öykü”, ya da “içanlat›”, “içöykü” SIRA S‹ZDE yönteminde, bir yap›tta bir baflka yazar›n bir yap›t› özet biçiminde al›nt›lanarak yinelenir. Özet biçiminde al›nt›lanan yap›t, al›nt›land›¤› yap›tta bir tür ayna ifllevi yerine getirir. Yeni metne sokulan bir baflka metin bir bak›ma yeni metnin aynadaki AMAÇLARIMIZ bir yans›s› olur. Anlat› içinde anlat›, yap›t›n konusunu yineledi¤i gibi, onun anlam›na da aç›kl›k getirir. Yans›tma ifllevi gören sözce, kapsayan anlat›daki sözceye koflut anlam üretir. Söz konusu sözce, anlat›lan bir öykü (yaKda bir gön‹ Tkurgu), A P derge biçiminde karfl›m›za ç›kabilir. Bu durumda anlat› içinde anlat›, metinleraras› bir içerik al›nt›s› olarak tan›mlanabilir. Bir metnin içeri¤ini özetledi¤inden ya da onu al›nt›lad›¤›ndan, bir baflka sözceye gönderen metinleraras› KurT E L Ebir V ‹ Zsözcedir. YON gusal düzlemde ve metinleraras› bir ba¤lamda, anlat› içinde anlat› yönteminin iflleyifli, yani anlat›lan bir öyküde onun yans›s› olan baflka bir öyküye geçifl, bir dönüflüm ifllemiyle belirir. Bu dönüflüm ifllemi de bir indirgeme ya da özet yöntemiyle ‹ N T E R N E Töyküyü anbelirlenir. Jean Ricardou’nun belirtti¤i gibi, “kapsanan öykü kapsayan cak bir özet biçiminde ça¤r›flt›rabilir” (1967: 189). Özetlenen fley ise, daha çok metnin özüdür. Bir yap›t›n içeri¤ine ve anlam›na koflut olarak bir roman metni özetlenebildi¤i gibi, ondan kimi kesitler de al›nt›lanabilir. Anlat› içinde anlat›, bir anlat› yöntemi olarak uyguland›¤›nda, yazar›n kurdu¤u düflsel bir yap›ta, olaya, izle¤e gönderdi¤i gibi, gerçekten var olan bir baflka yazar›n bilinen yap›t›na da gönderebilir, onun izleklerini yineleyip anlam›na aç›kl›k getirir. En belirgin ifllevi budur. Anlat› içinde anlat› yönteminin metinleraras›l›k olgusuyla iliflkisi bu ikinci durumda gerçekleflir. Gerçekten de anlat› içinde anlat› yönteminden bir metinleraras› görüngüde söz edebilmek için, bir metnin daha çok içinde yer alan gerçek, somut baflka bir metne göndermesi ve onunla yap›sal, özellikle de izleksel bir koflutluk kurulabilmesini gerektirir. Haldun Taner’in Sersem Kocan›n Kurnaz Kar›s› adl› oyununda Molière’in Georges Dandin adl› oyunu, söz konusu yönteme uygun olarak yer al›r. S O R U D‹KKAT N N Yenidenyazma Yenidenyazma genel olarak önceki bir metnin, onu taklit eden, dönüfltüren, aç›k ya da kapal› bir biçimde ona gönderen bir baflka metinde yinelenmesi olarak tan›mlan›r. Ancak yenidenyazmay› baflka yazarlara ait metinlerin, o metinlere ait kesitlerin yeni bir metinde dönüfltürülmesi ifllemiyle s›n›rlamamak gerekir. Yenidenyazma, düzde¤iflmeceli olarak, bir yazar›n, metinlerinden birisini yenidenyazma- SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Düzde¤iflmece. Bir kavram›n do¤rudan do¤ruya onu gösteren göstergeyle de¤il, ilgili, ba¤lant›l› oldu¤u bir baflka göstergeyle dile getirilmesidir. K›sacas›, bir nesneyi bir baflka sözcükle belirtmek. Örne¤in “bütün kentte oturanlar” yerine “bütün kent” anlat›m› bir düz de¤iflmecedir. Do¤an Günay, Sözcükbilime Girifl, Multilingual, 2007 146 Elefltiri Kuramlar› s›, yaz›lan bu metnin yeni versiyonu olarak da tan›mlan›r. G. Gökalp-Alpaslan’›n örne¤ini yineleyersek; Orhan Veli Nasrettin Hoca f›kralar›n› fliir halinde yenidenyazar. Bir yazar, düzeltmek, derinlefltirmek vb. amaçlarla kendi yap›tlar›ndan birini de yenidenyazabilir. Ayfer Tunç 1990-1991’de yazd›¤› Kapak K›z›’n› 2005’te yenidenyazar. Orhan Asena, Melih Cevdet Anday, Ayla Kutlu, Özen Yula “farkl› biçim ve üsluplarla, farkl› bak›fl aç›lar› ve amaçlarla” G›lgam›fl Destan›’n› yenidenyazarlar (G. Gökalp-Alpaslan, s. 21). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 8 Türk Yaz›n›ndan SIRA anlat› S‹ZDE içinde anlat› ve yenidenyazma yöntemlerine uygun örnekler vermeye çal›fl›n›z. Ü fi Ü N E L ‹ MBir metinleraras›l›k ba¤lam›nda, yazmak hep bir yenidenyazSonuç Dolarak; mak ifllemi gerçeklefltirmektir. ‹ster baflkas›n›n sözleri ya da söylemlerini kendi metnine katmak, S O R Uister al›nt›larla oynamak, ister baflka metinleri çevirmek, kendi iyesi yap›p dönüfltürmek ya da baflka yazarlar›n yazma biçimlerini, kodlar›n› yinelemek söz konusu olsun, bu ifllemlerle durmadan bir yenidenyazma, metinleraraD‹KKAT s›l›k sürecine girilir. Metinleraras›l›k ya da yenidenyazma baflkalar›n›n dilinden, kendi iyesi yap›p kendine uygun olarak dönüfltürdü¤ü kodlardan yola ç›karak S‹ZDE kendinden SIRA söz etmektir. Aragon baflkalar›n›n metinlerini yenidenyazarken onlar›n sanki kendisini yans›tan birer ayna oldu¤undan söz eder. Yenidenyazma bir gelene¤in, sürerlilik düflüncesinin içerisine yerleflmek, yaz›nsal bir miras› dönüfltürerek AMAÇLARIMIZ kendi iyesi yapmakt›r; ayn› zamanda okurun belle¤ini sürekli canl› tutmak, onu daha dikkatli ve etken k›lmakt›r; okura yorum yapmay›, okuduklar›n› yaz›ya dönüfltürebilmesini Okuma ayn› zamanda yazma arzusu uyand›r›r. Yaz›, K ‹ T Aö¤retmektir. P yaz›nsal metinleri de¤iflik yöntemlerle s›n›rs›zca yenidenyazman›n önünü aralayarak, bir okuma arzusunun tafl›y›c›s› durumuna gelir. Metinleraras›l›¤›n an›lan biçimsel ifllevlerine bu türden di¤er ifllevler eklenir. TELEV‹ZYON N N ‹NTERNET 7. Ünite - Metinleraras›l›k Özet N A M A Ç 1 Metinleraras›l›¤›n tan›m›n› yapabilmek, bu elefltiri yönteminin karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinden ve kaynak elefltirisinden fark›n› ay›rt etmek. Metinleraras›l›k kavram›n› yaz›nsal elefltiriye kazand›ran Julia Kristeva’d›r. Ferdinand de Saussure’ün yap›sal dilbilim konusundaki tan›mlamalar›ndan yararlanan Rus Biçimcileri, metni tümüyle ‘kapal› bir dizge’ olarak tan›mlamay› önerirler; anlam› da metnin kendi verilerinden yola ç›karak belirlemeye çal›fl›rlar. Oysa Kristeva gibi pek çok kuramc›, her metnin baflka metinlerden yola ç›k›larak yeniden üretildi¤ini, anlam›n da bu yeniden üretim ifllemine ba¤l› olarak ortaya ç›kt›¤›n› savunur. Dolay›s›yla da bir metnin anlam›n› öteki metinlere göre, öteki metinlerden yola ç›karak kavramak gerekir. Bu yap›l›rken en az iki metin karfl› karfl›ya getirilir, aralar›ndaki al›flverifller sorgulanarak metinlerin anlam› belirlenir. Ancak metinleraras› çözümleme, karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisi ve kaynak elefltirisi ile kar›flt›r›lmamal›d›r. Karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinde de¤iflik ülke yazarlar›n›n metinleri aras›ndaki yaklaflt›rmalar› bir elefltirmen yapar; bu ba¤lamda yap›lan yaklaflt›rmalar rastlant›sald›r. Oysa metinleraras› yaklafl›mda bir yazar›n baflka bir yazardan bilerek, isteyerek, belli bir amaçla al›nt›lad›¤› metinlerin biçimsel ve anlamsal dönüflümleri sorgulan›r. Metinleraras›l›kla sorgulanan metinler bir ana-metinde kurgunun bir parças› durumuna getirilmifllerdir. Metinleraras› çözümleme bir kaynak elefltirisi de de¤ildir. Kaynak kavram› dura¤an, somut bir bütüne gönderir. Bir neden de¤eri tafl›r. Bir motifin, izle¤in nedenini yazar›n yap›t›n› yay›mlamadan önce oluflturdu¤u el yazmalar›, karalamalar vb. unsurlara yaslanarak anlamaya çal›fl›r. Kaynak çal›flmas›nda hiçbir unsur zaman ve uzam içerisinde anlamsal ya da biçimsel bir dönüflüme u¤ramaz. Oysa metinleraras› çözümlemede dönüflüm temel bir kavramd›r. Bir baflka deyiflle, bir yap›ttan al›nan bir sözcük, parça vb. ba¤lam de¤ifltirdi¤inde biçimsel olmasa bile anlamsal dönüflüme u¤rar. Her defas›nda yeni zaman ve uzamda yeni bir anlam al›r. Dolay›s›yla metinleraras›l›kta kaynak elefltirisinde oldu¤u gibi bir dura¤anl›ktan söz edilemez. N A M A Ç 2 147 Metinleraras›l›k konusunda öne ç›kan temel kuramc›lar›n yöntem konusundaki yaklafl›mlar›n› birbirlerinden ay›rt etmek. Metinleraras›l›k kavram› ortaya ç›kt›¤›nda anlam› ve kapsam› neredeyse otuz y›l boyunca tam olarak anlafl›lamam›flt›r. Konuya el atan her kuramc›, kavram› kendince tan›mlam›flt›r. Kimileri bunu kaynak elefltirisinin yeni ad›, kimileri ise bütünüyle bir karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisi olarak alg›lam›flt›r. Kristeva, metni, gösterenleri yeniden da¤›tan ‘dilbilim-ötesi bir ayg›t’ olarak tan›mlar ve metinleraras›l›¤› baflta roman türü olmak üzere her metnin temel bir özelli¤i olarak görür. Öyleyse her metin bir al›nt›lar mozai¤idir. Roland Barthes’a göre de, her metin, yaz›n›n sonsuz alan›ndan malzemesini tüketen bir metinleraras›d›r. Ancak Barthes, okumada bir öznellik boyundan söz eder; ö¤rencisi Kristeva’dan ayr› olarak metinleraras›l›¤› bir okuma edimine ba¤lar, okura sorumluluk yükler. Bu bak›mdan Michael Riffaterre’in metinleraras› tan›m›yla birleflir. Metinleraras›l›¤› metnin yaz›nsall›¤›n›n bir ölçütü olarak görse de, kavram› tümüyle bir al›mlama kuram› ba¤lam›nda, okurun ifllevi aç›ndan tan›mlar. Gérard Genette, di¤erleri gibi metinleraras›l›¤› metnin yaz›nsall›¤›n›n temel bir koflulu yapar. Ancak Genette, iki yap›t aras›ndaki olas› her tür al›flverifle bir metinleraras› yerine, metinselaflk›nl›k ad›n› verir. Metinleraras› ise, metinselaflk›nl›k içerisinde an›lan iliflki türlerinden birisidir. ‹ki ya da daha fazla metin aras›ndaki ortakbirliktelik iliflkisi olarak tan›mlan›r. Al›nt›, gönderge, gizli al›nt›, an›flt›rma gibi, aç›k ve kapal› iliflkileri bu bafll›k alt›nda inceler. 148 N A M A Ç 3 Elefltiri Kuramlar› Metinleraras›l›k kavram›n tarihçesini, dolay›s›yla kökenini aç›klayarak özgüllü¤ünü ay›rt etmek. Rus Biçimcileri özellikle fliir dilini kapal› bir dizge olarak tan›mlamaya u¤raflarak, metinleraras›l›k olgusunu görmezden gelmifllerdir. Bafllang›çta flu ya da bu yap›ttaki bir al›nt›lama ya da etki olgusunu yaln›zca biçim aç›s›ndan de¤erlendirmifllerdir. Ancak yap›tlar aras› al›flveriflleri yaz›n›n özünde bulunan bir olgu olarak görmeleri, ad›n› anmasalar bile, metinleraras›l›k sürecinin bafllang›c› olmufltur. En etkili biçimciler sonradan yap›tlar›n birbirleriyle iliflkilendirilerek ele al›nmas› gerekti¤ini savunmufllard›r. Yaklafl›mlar› daha çok biçimin geliflimini belirlemek ad›na gerçeklefltirilen bir karfl›laflt›rmal› araflt›rmaya benzer. Bir yap›ttaki biçimin somut anlam›n› öteki yap›ttan yola ç›karak belirlemek, metinleraras› çözümlemenin hareket noktalar›ndan birisidir. Metinleraras›l›k kavram›n›n özünü, Mihail Bahtin’in söyleflimcilik ad›n› verdi¤i kuram› oluflturur. Bahtin’in çal›flmalar›ndaki temel sav›, bir yap›t›n baflka yap›tlarla al›flverifl içerisinde oldu¤udur. Bahtin metni kapal› bir dizge olarak ele almay› reddeder; ona göre metin sözceler aras› bir etkileflim ve söylefli yeridir ve her metin söylem tarihsel ve toplumsal bir ba¤lamda konumlan›r. Riffaterre ve Kristeva, Bahtin’in tan›m›na ba¤l› kal›rlar. Özellikle roman türü, bir çokseslilik, bir çokdillilik yeridir. Metinleraras›l›k, yer ald›¤› bir yap›ta ayr›fl›k, söyleflimsel, çoksesli ya da çokdilli bir boyut katar. Romandan baflka, karnaval kültürü de bu özellikleri oldukça iyi somutlaflt›r›rlar. N A M A Ç 4 Metinleraras›l›kta kullan›lan temel yöntemlerin, yap› ve ifllevlerine göre, yaz›nsal metinlerde kullan›mlar›n› aç›klayabilmek. Metinleraras›l›k yöntemleri temel olarak Ortakbirliktelik iliflkileri ve Türev iliflkileri bafll›¤› alt›nda s›n›fland›r›l›rlar. Bu s›n›fland›rmaya Ana-metinlerin Ciddi Düzende Dönüflümü ad› alt›nda kimi baflka yöntemler eklenir. Söz konusu yöntemler, biçim ve ifllevleri aç›s›ndan birbirlerinden ayr›l›rlar. Al›nt› gibi yal›n göndermede de ayraç ya da t›rnak iflareti kullan›l›r; bu yöntemlere baflvuran yazarlar›n amaçlar› farkl› olabilmektedir. Ancak her defas›nda yeni bir anlamla donat›l›rlar. Bir al›nt› de¤eri tafl›yan epigraf, en öze indirgenmifl bir tür özet biçiminde kullan›l›r. Baflkas›n›n yap›t›ndan kimi kesitleri kendine mal etmek olan gizli al›nt›, ayraçs›z al›nt› olarak da adland›r›labilir. An›flt›rma örtük bir gönderme biçimidir, tümüyle okurun alg›s›na ba¤l›d›r. Kolaj ile kullan›ma sokuldu¤u metne bir gerçeklik havas› katmak istenir. Kolajlar günlük yaflam›n her alan›na iliflkin haz›r nesnelerdir. Yans›lama (parodi) bir metin ile gönderme yapt›¤› metin bir alaya alma ya da e¤lendirme iflleviyle karfl› karfl›ya getirilir. Alayc› dönüfltürüm ayn› ifllevlerle bir biçem taklidine; öykünme (pastifl) ise daha çok sayg›s›n› bildirmek amac›yla yine bir biçem taklidine dayan›r. Ciddi Düzen olarak adland›r›lan öbekte yer alan kullan›mlar daha genifl yap›lara uygulan›r. Ciddi dönüflümler ya da de¤ifltirimler, öteki ana-metin yöntemlerinin tersine, çok daha genifl boyutlu yap›lara uygulanan de¤ifltirim yöntemlerini kapsar. 7. Ünite - Metinleraras›l›k 149 Kendimizi S›nayal›m 1. Metinleraras› sözcü¤ünü yaz›nsal elefltiri alan›nda ilk kullanan kuramc› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Mihail Bahtin b. Roland Barthes c. Michael Riffaterre d. Julia Kristeva e. Rus biçimcileri 2. Afla¤›dakilerden hangisi metinleraras›l›¤›n tan›m›na uygun de¤ildir? a. Metinleraras›l›¤a göre, her yaz›nsal metin çoksesli bir yap›dad›r. b. Metinleraras›l›k, en az iki metin aras›ndaki al›flveriflleri belirtmek için kullan›l›r. c. Metinleraras›l›k, kaynak elefltirisinin yeni ad›d›r. d. Metinleraras›l›kta, anlam›n›n büyük ölçüde önceki metinlerden gelen kesitlerin iç içe geçmelerine ba¤l› olarak üretildi¤i kabul edilir. e. Metinleraras›, baflka metinlerden al›nan sözcelerin bir kesiflme yeridir. 3. Afla¤›dakilerden hangisi metinleraras› al›flveriflleri belirten bir imge de¤ildir? a. Yenidenyazma b. Al›nt› c. Mozaik d. Palempsest e. Sözce 4. Afla¤›dakilerden hangisi karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisini metinleraras›l›ktan ay›ran bir özellik de¤ildir? a. Karfl›laflt›rmal› yaz›n, büyük ölçüde bir ülkenin kültürünün baflka ülkelere ait kültürlerle karfl›laflt›r›lmas›na dayan›r. b. Karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisinde, bir bütünceden ç›kar›lan unsurlar›n birbirleriyle benzerlik, koflutluk, ayn› zamanda karfl›tl›k iliflkileri içerisinde olduklar› gösterilmeye, böylelikle bir yap›t yorumlanmaya çal›fl›l›r. c. Karfl›laflt›rmal› yaklafl›mda eski, önceki bir yap›ttan gelen bir unsurun u¤rad›¤› ba¤lam de¤ifltirme sonucunda, yeni metinde ald›¤› anlam› araflt›r›p bulmak söz konusudur. d. Karfl›laflt›rmal› yaklafl›mda bir yap›t ile ayn› gelene¤e ait, benzer özellikler tafl›yan baflka yap›t(lar) aras›ndaki iliflkiyi karfl›laflt›rmac› kurar. e. Karfl›laflt›rmal› elefltiride her okur kendi seçimi olan bir metinleraras› (bütünce) oluflturabilir. 5. Afla¤›dakilerden hangisi kaynak elefltirisini metinleraras›l›ktan ay›ran bir özellik de¤ildir? a. Kaynak elefltirisinde, bir baflka metne ait bir sözce ba¤lam de¤ifltirirken anlamsal bir dönüflüme u¤rar. b. Kaynak, kavram› de¤iflmez bir kökene gönderir. c. Kaynak, ayn› zamanda bir neden de¤eri tafl›r; bir motifin, izle¤in, imgenin nedeni ve anlam› onunla ortaya konur. d. Kaynak elefltirisinin amac›, bask›ya gitmeden önce, bir yap›t›n geçti¤i aflamalar› izlemektir. e. Kaynak elefltirisinde bir gönderge, bir al›nt›, zaman geçtikçe yeni anlamlar almaz. 6. Metinleraras›l›k ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Rus Biçimcileri metinleraras›l›k olgusunu, baflka bir yap›ttan yap›lan al›nt›lar›, etki / etkilenme olgular›n› yaln›zca biçim aç›s›ndan ele al›rlar. b. Rus Biçimcileri yan›nda metinleraras›l›k konusunda tan›mlamalar yapan kuramc›lara göre, yap›tlararas› al›flverifller yazara ba¤l› de¤il, yaz›n›n özünde bulunan bir olgudur. c. Mihail Bahtin, bir yap›t›n baflka yap›tlarla sürekli al›flverifl içerisinde oldu¤unu düflünür. Ona göre, bir sözce baflka sözcelerle iliflki halinde olmadan, belli oranda birbirlerini etkilemeden var olamaz. d. Metinleraras›l›k kavram›n›n kökeninde, Mihail Bahtin’in söyleflimcilik kuram› vard›r. e. fiiir çokseslili¤i, dolay›s›yla da metinleraras›l›¤› en iyi somutlaflt›ran yaz›nsal türdür. 7. Metinleraras›l›k ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Julia Kristeva’ya göre metinleraras›l›k yaln›zca roman türüne özgü bir olgudur. b. Julia Kristeva metinleraras› al›flverifllerin alg›lanmas›nda okurun pay›na de¤inmez. c. Michael Riffaterre metinleraras›l›k tan›mlamalar›n› bir al›mlama kuram› üzerine oturtur. d. Genette, iki yap›t aras›ndaki olas› her tür al›flverifle metinselaflk›nl›k ad›n› verir. e. Metinselaflk›nl›k, bir metnin aç›k ya da kapal› bir biçimde öteki metinlerle iliflki içerisine sokulmas›d›r. 150 Elefltiri Kuramlar› 8. Afla¤›dakilerden hangisi Gérard Genette’in belirledi¤i metinselaflk›nl›k türlerinden biri de¤ildir? a. Metinleraras›l›k b. Ana-metinsellik c. Üst-metinsellik d. Ortakbirliktelik e. Yan-metinsellik 9. Afla¤›dakilerden hangisi metinleraras› yöntemlerden biri de¤ildir? a. Al›nt› ve Gönderge b. Gizli al›nt› c. An›flt›rma d. Alt-metin e. Öykünme 10. Afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. ‹leri sürülen bir görüflü aç›klamak ya da desteklemek için bir yazardan, ünlü bir kifliden al›nan parça ya da kesit, al›nt› olarak adland›r›l›r. b. Bir al›nt› yap›lmadan okuru do¤rudan bir metne gönderen yönteme yans›lama denir. c. Ayraçlar ya da italik yaz› kullan›lmadan, bir sözcenin geldi¤i yap›t ya da yazar›n ad› belirtilmeden yap›lan al›nt›ya afl›rma denir. d. Bir fleyi do¤rudan anmadan belirtme ifllemi, an›flt›rma olarak adland›r›l›r. e. Daha önce var olan yap›tlardan, nesnelerden, iletilerden belli say›da unsuru al›p yeni bir yarat› içine sokma ifllemi, kolaj olarak tan›mlan›r. Okuma Parças› Bizim halk ozanlar›m›z›n dörtlüklerle sürdürdükleri bir at›flma biçimi vard›r hani: ozan verilmifl bir dizeden yola ç›karak bir dörtlük kurar, karfl›t› onun dizelerinden birini oldu¤u gibi al›p üç dize de kendisi ekler, s›ra kendisine gelince, ilk ozan da ayn› fleyi yapar; böylece, iki ozan›n görünüflte birbirlerini y›kmaya yönelen dörtlükleri, almafl›k olarak birbirlerini izlerken, hem karfl›l›kl› olarak birer ortak dize içerir, hem de birbirlerine eklenirler, birbirlerine ba¤l› kalmaya yarg›l›d›rlar. Biraz daha gevflek ya da biraz daha s›k›, nice yaz›n yap›tlar› da böyle ba¤lan›r birbirine. Böylece, Mihail Bahtin, Dostoyevski’nin romanlar›n›n kayna¤›n› “türün nesnel belle¤i” arac›l›¤›yla Sokrates söyleflilerine dek götürür; böylece, Yaflar Kemal kendini ayn› zamanda hem Homeros’un, hem Stendhal’in, hem Tolstoy’un kal›tç›s› sayar; böylece, James Joyce yüzy›l›m›z›n belki en özgün roman›n›n ad›n› Ulysses koyar; böylece, zaman zaman, tüm Camus Dostoyevski’den ç›km›fl gibi görünür, André Malraux da romanc›n›n yaflamdan de¤il, baflka romanlardan yola ç›kt›¤›n› söyler. Hiç kuflkusuz, al›flverifl ille de öykünmeyi içermez, ama o da s›k s›k girer iflin içine. Üstelik herkes benim dostumun yapt›¤›yla yetinmez: koca Racine, Aristofanes’in güldürüsünü, Sofokles’in ve Aiskilos’un tragedyalar›n› kendi dilinde yeniden yazar. Bizim yüzy›l›m›zda da Sofokles’in kimi tragedyalar›n› André Gide, Jean Anouilh, Kemal Demirel ve belki daha baflkalar› yeniden yazarlar. Michel Tournier’nin Cuma ‘s›, Daniel Defoe’nun Robinson Crusoe’sunun ça¤dafl bir de¤iflkesidir. Bu konuda en ilginç örneklerden birini de Alfred Jarry verir: Ubu roi, gerçekte Rennes lisesi ö¤rencilerinin ortak yap›t›d›r, hep alay konusu olan bir fizik ö¤retmeninin kiflili¤inden esinlenilerek ve zavall› adam› alaya almak için oluflturulmufltur. Jarry, ayn› liseye girince, oyunu haz›r bulur, sonra da nerdeyse hiçbir fleyini de¤ifltirmeden kendi ad› alt›nda yay›mlamay› göze al›r, yani yazmad›¤› bir yap›ta imza atar, bir bak›ma onu çalar, bunun bir anlam› varsa, döneminin okurunu da aldat›r. Ama daha sonra kendisi giriflir yazmaya: Ubu enchaîné’yi, Ubu sur la butte’ü, Ubu cocu’yü yay›mlar, bununla da yetinmeyerek Ubu roi’y› Cesar Antechrist adl› yap›t›n›n içine al›r, daha da ileri giderek yavafl yavafl kendi gerçek kiflili¤ini Ubu’nün kiflili¤iyle özdefllefltirir, bir baflka deyiflle onu yaz›ndan yaflama tafl›r. Demek ki, hangi k›l›¤a sokulmak istenirse istensin, sorun yaz›n›n kendisi kadar eski bir sorun; “metinleraras› iliflki” dedikleri olgunun yaln›zca ad› yeni. Zavall› arkadafl›m›n sundu¤u d›fl›nda kalan tüm örnekler de baflkas›n›n yap›t›ndan yararlanman›n nerdeyse do¤al bir fley oldu¤unu kan›tlar gibi. Ama bir olgunun eskili¤i, yayg›nl›¤› ve benimsenmiflli¤i onu ne ölçüde yasallaflt›r›r? Baflkas›n›n yap›t› sonuna dek sömürülebilir mi? Birtak›m s›n›rlar› yok mudur bu iflin? Varsa, nerede bafllay›p nerede biter? Kaynak: Tahsin Yücel, “Baflkas›n›n Yap›t›”, Yaz›n, Gene Yaz›n, ‹stanbul: YKY, 1995. 7. Ünite - Metinleraras›l›k 151 Kendimiz S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. c 3. e 4. c 5. a 6. e 7. a 8. d 9. d 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metinleraras›l›¤›n Tan›m›, Kökeni ve Çeflitli Kuramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karfl›laflt›rmal› Yaz›n Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kaynak Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metinleraras›l›¤›n Kökeni” ve “Mihail Bahtin” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metinleraras›l›¤›n Kökeni” ve “Julia Kristeva, Michael Riffaterre” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metinleraras›l›¤›n Kökeni” ve “Gérard Genette” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metinleraras› Yöntemler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metinleraras› Yöntemler” ve “Ortakbirliktelik ‹liflkileri / Türev ‹liflkileri” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Postmodern yap›t› oluflturan temel bir ö¤e ço¤ulculuktur. Mihail Bahtin’in diyaloglaflt›rma (söyleflimcilik) ve karnavallaflt›rma tan›mlamalar› postmodern yap›t›n ço¤ulculu¤unu, çokseslili¤ini belirleyen unsurlard›r. Yap›tlara metinleraras› al›flverifllere göre kar›flt›r›lan baflka unsurlar hem ço¤ul bir uzam yarat›r hem de klasik yap›tlar›n bütünlük düflüncesini sarsarlar. Parçal›l›k, kopukluk bu nedenle di¤er bir ögedir. Ayr›ca, postmodern yaz›nda metinleraras›l›¤›n tüm yöntemleri (al›nt›, gönderme, an›flt›rma, parodi, kolaj ya da montaj vb.), özellikle de pastifl kullan›m› oldukça yayg›nd›r. Fredric Jameson pastifli postmodern düflüncenin temel unsurlar›ndan birisi yapar. Genel olarak bak›ld›¤›nda, postmodernizm içerisinde an›lan bir elefltiri yöntemi olarak postyap›salc›l›k, metinleraras› bir düflünceyi öne ç›kar›r. Jacques Derrida’ya göre ise bir metin ancak baflka bir metne gönderme yapar, metinleraras›l›¤›n dilin temel bir özelli¤i oldu¤unu kabul eder; metne iliflkin yo- rumlar bu özelli¤e ba¤l› olarak sürekli ço¤al›r. Postmodernistlere ve yap›sökümcü olarak adland›r›lan kuramc›lara göre, metinler çoksesli bir yap›ya sahiptir. Böyle bir yap› nedeniyle metinler çeflitli yorumlara aç›k duruma gelir. Postmodern metin geçmiflin izini montaj kullan›m›yla kendi içine tafl›r. Montaj kullan›m›yla klasik metnin bütünlük anlay›fl› sars›l›r, parçal› bir yap› oluflturularak çoksesli bir alan yarat›l›r. Parçal› yap› oluflumunda pastifl kullan›m› etkin bir rol oynar. Pauline Marie-Roseneau’nun tan›m›yla pastifl “fikirlerin ya da görüfllerin gelifligüzel, karmakar›fl›k, darmada¤›n›k, kolaj› and›r›r biçimde bir araya gelerek oluflturduklar› k›rkyama (pactwork)”d›r. Pastifl düzenlili¤i, mant›¤› ya da simetriyi yads›r.” Metinleraras›l›¤›n çokseslilik ve ayr›fl›kl›k özellikleri bu tür ifllemlerle oluflur. S›ra Sizde 2 Önce Roland Barthes, ard›ndan Michael Riffaterre, daha sonra ise al›mlama esteti¤i yanl›lar›, bir üretim olarak gördükleri yaz›n ya da sanat yap›t›n›n onunla ilgi kuracak bir okur kitlesiyle varl›¤›n› sürdürebilece¤ini düflünür. Dolay›s›yla bir yap›t›n anlam› ancak okurun kat›l›m›yla olas›d›r. Okuru yap›t›n d›fl›nda tutan biçimcilerin tersine, al›mlama kuramc›lar› ve metinleraras› bak›fl› benimseyenlere göre, yaz›n olgusunu aç›klarken okura temel bir rol verilmelidir. Yap›t› alg›layan okurlar nitelikçe birbirlerinden farkl›d›r ve farkl› perspektiflere sahiptirler, öyleyse her okurun bak›fl aç›s›na göre sanat yap›t› farkl› anlamlara bürünecektir. Bu anlamda sanat yap›t› ‘aç›k’ bir yap›dad›r.” Bu anlay›fla göre sanat yap›t›, de¤iflik koflullarda yeniden yorumlanabilir. Metinleraras› bir okumada, bu ça¤dafl tutuma ba¤l› olarak, okur etken bir konuma getirilir. Bir yap›tta metinleraras› bir göndermenin izini belirleyip anlam›n› ç›karmak iyi bir kültürel donan›m› olan okura düfler. S›ra Sizde 3 Bilindi¤i gibi, Kristeva’n›n ortaya att›¤› metinleraras›l›k, Bahtin’in söyleflimcilik ad›n› verdi¤i kuram›ndan yola ç›kar. Dolay›s›yla bir metinleraras› okuma yaparken öne ç›kan temel kavramlardan birisi, söyleflimcilik kavram›d›r. Bir di¤er kavram da Bahtin’in dilbilimötesi ad›n› verdi¤i kavramd›r. Farkl› yaz›nsal türlerde söylemlerin özgül iflleyifllerini incelemeye yönelik bir bilimin gereklili¤inden söz eden Bahtin, böyle bir yaklafl›m ile dilin söyleflimsel özelli¤ini belirlemeye yönelir, bir baflka deyiflle metinleraras› iliflkiler ad› verilen olgular› saptar. Karnaval bu olgular› saptamak için kullan›lan temel bir 152 Elefltiri Kuramlar› imgedir. Karnaval yaz›nsal bir olgu de¤ildir, ancak do¤açlamalar›n, söz al›flverifllerinin, karfl›l›kl› düflünce al›flverifllerinin yo¤un oldu¤u bir gösteri biçimidir. Karnaval›n bu ve benzer özellikleri yaz›nsal›n alan›na aktar›larak, e¤retilemeli bir anlamda kullan›l›r. Yaz›n alan›nda karnaval söylemi çokseslilik özelli¤iyle belirlenir. Çokseslilik (ve onunla eflanlamda kullan›lan çokdillilik) kavram› özellikle roman dilinin ço¤ul bir yap›s› oldu¤unu belirtmek için kullan›l›r. Çokseslilik söyleflimin, dolay›s›yla metinleraras›l›¤›n temel ilkesidir. S›ra Sizde 4 Orhan Pamuk Benim Ad›m K›rm›z› adl› roman›n›n bir afl›rma oldu¤u konusunda iddialara yan›t verirken, metinleraras›l›k konusunda konuflan kuramc›lar›n yaklafl›mlar›na benzer yan›tlar verir: “Bütün masallar herkesin mal›d›r”. Ya da postmodern kuramc›lar›n özgünlük yoktur, yineleme vard›r görüfllerine uygun bir tutum sergiler: “Her fleyin her fleyi tekrar etti¤i” bir dünyadan söz eder. Hasan Ali Toptafl, Bin Hüzünlü Haz adl› yap›t›nda “bir metin kendi ötesinde bir fleye göndermede bulunuyorsa e¤er, bu göndermenin önü sonu bir baflka metne gönderme olaca¤›n›” savunan postyap›salc› kuramc›lar›n tutumuna ba¤l› kal›r. Yaln›zca okudu¤u kitaplar›n içinde gezinmekle kalmay›p, “o güne dek okudu¤um kitaplar› yazan kiflilerin okudu¤u kitaplar›n içinde de geziniyordum”, derken edebiyat›n sürekli bir metinleraras›l›k alan› oldu¤unu savunan kuramc›larla birleflir. fieyh Galip de ünlü Hüsn ü Aflk mesnevisini Mevlâna’n›n Mesnevisinden ald›¤›n›: Esrâr›n› Mesnevî’den ald›m/Çald›m, veli mirî mal› çald›m derken baflka kaynaklardan beslendi¤ini; bunun her yazar›n baflvurabilece¤i do¤al bir yol oldu¤u düflüncesine kat›l›r. S›ra Sizde 5 Türk yaz›n›nda bu yöntemlerden birini ya da birkaç›n› bir arada kullanan çok say›da eser bulunmaktad›r. Örnek olmas› bak›m›ndan rastgele seçilen eserlerden birkaç› flunlard›r: Yaflar Kemal, A¤r› Da¤› Efsanesi (Köro¤lu, Firdevsî, fiahnâme/fiehnâme, Ferhad ile fiirin); Melih Cevdet Anday, “Aldanma Ki...” (Fuzuli); Kaan Arslano¤lu’nun Memleketimden Karakter Manzaralar› (Naz›m Hikmet, Memleketimden ‹nsan Manzaralar›); Atilla ‹lhan, Ferdâ (Tevfik Fikret, Ferdâ, Sis, Doksan Befle Do¤ru adl› fliirleri; ayr›ca Mithat Pafla’n›n II. Abdulhâmid’e yazd›¤› bir mektuptan kimi kesitler; Divan Edebiyat›, Tanburi Cemil Bey; Osmanl› Tarihi, Mustafa Kemal, Sultan Reflad, 1960 ihtilali). A. ‹lhan’›n fliirinde en fazla al›nt› ve gönderme Tevfik Fikret’in yap›tlar›na iliflkindir. Kimi göndermeler ise birer öz-gönderme biçimindedir: Doktor Sabiha, Ben Sana Mecburum adl› fliirin bir kahraman›d›r. O¤uz Atay’›n Tehlikeli Oyunlar’› ile Tutunamayanlar’› ortakbirliktelik iliflkilerinin araflt›r›lmas› için iyi örneklerdir. Orhan Pamuk’un Benim Ad›m K›rm›z›’s› bu ba¤lamda de¤erlendirilebilir. Bu listeye Ahmet Midhat Efendi’nin Müflâhedât’›n› ekleyebiliriz. S›ra Sizde 6 Attila ‹lhan, Ferdâ adl› fliirinde Divan Edebiyat›ndan yapt›¤› kimi al›nt›lara bir parodi biçiminde yer verir. Sultan Reflad’›n tahta ç›k›fl öyküsünü bu yönteme uygun olarak al›nt›lar. O¤uz Atay’›n Tehlikeli Oyunlar’› bu iliflkilerin gündeme geldi¤i bir di¤er yap›tt›r. Latife Tekin, Sevgili Ars›z Ölüm’de destan, halk hikâyesi, masal gibi sözlü edebiyat ürünlerinin biçemini yans›lar. Kimi zaman belli bir metnin “konusu” taklit edilir (parodi). Orhan Pamuk, Benim Ad›m K›rm›z› adl› roman›nda Umberto Eco’nun Gülün Ad› roman›na öykünür; öykünme, yap›t›n bafll›¤›yla kendini duyurur. Murathan Mungan, Lewis Carroll’un Alice Harikalar Diyar›nda adl› hikâyesi üzerine kurulu Aynal› Pastane adl› hikâyesi daha çok bir masal tarz›nda yaz›lm›fl bir eserdir. Hilmi Yavuz, Fehmi K’n›n Acayip Serüvenleri’nde Kafka’ya öykünür: Kafka’n›n Dönüflüm adl› roman›nda oldu¤u gibi baflkahraman Fehmi Kavk› bir hamam böce¤ine dönüflür. Ayr›ca Berci Kristin Çöp Masallar›’nda; ‹hsan Oktay Anar Puslu K›talar Atlas› ve Kitab-ül Hiyel adl› yap›tlar›nda bu yöntemleri (özellikle pastifli) kullan›rlar. S›ra Sizde 7 Bir halk hikâyesi olan Ferhad ile fiirin’i Naz›m Hikmet ayn› bafll›k alt›nda oyunlaflt›r›r. Yazar genel olarak bir ‘indirgeme’ ifllemine baflvurur: kimi olaylar ve karakterler üzerinde odaklan›r. Ana unsurlar›, örne¤in, Ferhat’›n fiirin’in aflk› için ç›rp›nd›¤› genel hikâyeyi göz ard› eder. Bununla beraber yap›t›na yeni durumlar, olaylar ve karakterler ekleyerek geniflletme yöntemini kullan›r. Ferhat’›n temsil etti¤i de¤erler, Naz›m Hikmet taraf›ndan yeniden kurgulanarak de¤ifltirilmifl, halk hikâyesindeki âfl›k Ferhat, Naz›m Hikmet taraf›ndan olumlu kahraman tipi olan fedakâr-emekçi tip Ferhad’a dönüfltürülmüfltür. Yusuf ile Zeliha/Züleyha, de¤iflik dönemlerde de¤iflik yazarlarca benzer uygulamalarla yenidenyaz›lm›flt›r. Ömer Seyfettin K›rk K›z adl› manzum fliirinde bir K›rg›z menk›besinden yola ç›kar. K›sa öyküyü kimi betimlemeler, imgeler, halk edebiyat›ndan al›nm›fl unsurlarla biçimsel ve anlamsal olarak dönüfltürür. Recep Vahyi, Rus yaz›n›ndan kimi düzyaz›lar› fliir formunda çevirmifltir. Klasik yaz›ndan kimi fliir örnekleri düzyaz› formunda yeniden yaz›lm›flt›r. Buna Ali Nihat Tarlan’›n Fuzûlî 7. Ünite - Metinleraras›l›k Divan›’n› düzyaz›ya aktararak yapt›¤› flerhi örnek verebiliriz. Hem öyküsel hem de zaman, eylem, mekân gibi dönüflümler gerçeklefltirerek anlam› dönüfltüren çok say›da metin bulunabilir: örne¤in Ferhat ile fiirin, Yusuf ile Menifos. S›ra Sizde 8 Haldun Taner’in Sersem Kocan›n Kurnaz Kar›s› adl› oyununda Molière’in Georges Dandin adl› oyunu; Orhan Pamuk’un Benim Ad›m K›rm›z›’s›; O¤uz Atay’›n Tehlikeli Oyunlar’› ve Tutunamayanlar’›; Dede Korkut Hikâyelerinde yer alan Deli Dumrul öyküsünde; Yaflar Kemal’in A¤r› Da¤› Efsanesi’nde bir an›flt›rma yoluyla gönderme yap›lan Ferhad ile fiirin öyküsü bir tür anlat› içinde anlat› biçiminde yer al›r. Bu al›nt›, bir yenidenyazma ifllemine de uyar. Bat› yaz›nlar›nda nas›l ki bir Faust, Prometheus, Tristan ve Iseut, vb. daha pek çok mit neredeyse her yüzy›lda defalarca yaz›lm›fllarsa, Do¤u yaz›nlar›nda oldu¤u kadar Türk yaz›n›nda da bu kullan›mla s›kl›kla karfl›lafl›l›r. Klâsik yaz›n alan›nda miraciyeler, mevlitler, nazireler ve mesnevilerde ortak konular›n sürekli olarak yeniden ifllenifli bu çerçevede düflünülebilir. Do¤u yaz›nlar› gelene¤i içinde Leylâ ile Mecnun, Yûsuf ile Züleyha, Hüsrev ile fiirin ve Vâm›k ile Azra gibi mesnevilerin ayn› veya benzer isimle çok say›da yazarca yaz›ld›¤› bilinmektedir. Bunlardan sadece Leylâ ile Mecnûn’un Türk yaz›n›nda otuzdan fazla flair taraf›ndan yaz›lm›fl metni bulunmaktad›r. Halk edebiyat› gelene¤i içerisinde yer alan Köro¤lu Destan›, Kerem ile Asl›, Ferhad ile fiirin, Asuman ile Zeycan gibi çok say›da destan ve halk hikâyesinin de birçok versiyonundan söz edebiliriz. Yine örne¤in bir G›lgam›fl Destan›’n›n çok say›da yenidenyaz›lm›fl örne¤i bulunmaktad›r: Orhan Asena, Tanr›lar ve ‹nsanlar (G›lgamefl), Melih Cevdet Anday, Ölümsüzlük Ard›nda G›lgam›fl, Ayla Kutlu, Kad›n Destan›, Özen Yula, Hayat Bir Kere; Said Maden, Yeryüzü Destanlar›’nda bu destan› bir anametin (gönderge-metin) olarak al›p yenidenyazarlar. Türk yaz›n›nda özellikle yenidenyazma yöntemine uyan onlarca örnek bulunmaktad›r. Yararlan›lan Kaynaklar Aç›klamal› Dilbilim Terimleri Sözlü¤ü (Berke Vardar yönetiminde) (1988). ‹stanbul: ABC Kitabevi. Aktulum, K. (1999). Metinleraras› ‹liflkiler, Ankara: Öteki Yay›nlar›. Aktulum, K. (2011). Metinleraras›l›k/Göstergeleraras›l›k, Ankara: Kanguru Yay›nlar›. 153 Bahtin, M., (1975). Esthétique et Théorie du Roman, Paris: Gallimard. Bahtin, M., (1970). La Poétique de Dostoeivski, Paris: Seuil. Barthes, R. (1984). “De l’œuvre au texte”, le Bruissement de la langue, Paris: Seuil. Barthes, R., (1973). Le Plaisir du texte, Paris: Seuil. Barthes, R., (1968). “Théorie du texte”, Encyclopaedia Universalis, XV. cilt. Bektafl, N., (2009). “Toplumcu Gerçekçilik Ba¤lam›nda Naz›m Hikmet’in “Ferhad ‹le fiirin” Oyununa Metinleraras› Bir Bak›fl”, Millî Folklor, Y›l 21, Say› 83. Bellemin-Noël, J. (1972). Le Texte et l’avant-texte, Paris: Larousse. Chevrel, Y., (2009). La Littérature comparée, Paris: PUF, coll. ‘Que sais-je?’ Genette, G., (1982), Palimpsestes, la littérature au second degré, Paris: Seuil. Gökalp-Alpaslan, G., (2007). Metinleraras› ‹liflkiler ve G›lgam›fl Destan›n›n Ça¤dafl Yorumlar›, Multilingual, 2007. Günay, V. D., (2007). Metin Bilgisi, 3. Bask›, ‹stanbul: Multilingual. Günay, V. D., (2007). Sözcükbilime Girifl, ‹stanbul: Multilingual. Jenny, L., (1976). “La Stratégie de la forme”, Poétique, no 27, Paris: Seuil. Kristeva, J., (1969). Sèméiotikè, recherches pour une sémanalyse, Paris: Seuil. Özay, Y., (2009). “Metinleraras›l›k ve Türk Halk Hikâyelerinde Ana-Metinsel Dönüflümler”, Millî Folklor, Y›l 21, Say› 83. Lotman, I., (1973). La Structure du texte artistique, Paris: Gallimard. Pichois, C., Rousseau, A., (1967). La Littérature comparée, Paris: Albert Colin. Ricardou, J., (1967). Problèmes du nouveau roman, Paris: Seuil. Rudler, G. (1979). Techniques de la critique et de l’histoire littéraire, Paris-Genève: Slatkin. Riffaterre, M., (1980). “La trace de l’intertexte”, la Pensée, no 215. Théorie d’Ensemble (1968). Ph. Sollers, ‘Ecriture et révolution’, Paris: Seuil. Yaz›n Kuram›, Rus Biçimcilerin Metinleri (1995). Derleyen: T. Todorov, Çev. M. Rifat-S. Rifat, ‹stanbul: YKY. Yetik, H., (2005). Edebiyatta Çal›nt›, ‹stanbul: ‹nk›lap. 8 ELEfiT‹R‹ KURAMLARI Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bilimsel Elefltiri konusunu aç›klayabilecek, ‹zlenimci Elefltiri konusunu aç›klayabilecek, Edebiyat e¤itiminde yararlan›lan elefltirel yaklafl›m yollar›n› s›ralayabilecek, E¤itimsel anlay›fla uygun bir uygulama görecek ve bu modellerden yararlanarak uygun elefltiriler yapabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Bilimsel elefltiri, ‹zlenimci Elefltiri, Öznel Elefltiri, Irk, zaman, mekan Tür Uzman elefltirisi, Üniversite Elefltirisi • • • • Yarat›c› Elefltiri Al›mlama esteti¤i Metnin tipi, türü, tonu Gösteren /Gösterilen, Seçme ekseni / S›ralama ekseni ‹çindekiler Elefltiri Kuramlar› Bilimsel Elefltiri ‹zlenimci Elefltiri • B‹L‹MSEL ELEfiT‹R‹ • ‹ZLEN‹MC‹ ELEfiT‹R‹ (LA CRITIQUE IMPRESSIONNISTE) • EDEB‹YAT E⁄‹T‹M‹NE YANSIYAN ELEfiT‹R‹ ANLAYIfiLARI • E⁄‹T‹M AMAÇLI B‹R UYGULAMA • E⁄‹T‹MDE KULLANILAB‹LECEK B‹R MET‹N ANAL‹Z‹ MODEL‹ Bilimsel Elefltiri ‹zlenimci Elefltiri B‹L‹MSEL ELEfiT‹R‹ XIX. yüzy›ldan sonra özellikle üniversite çevrelerinde bilimsel bir elefltiri anlay›fl› gelifltirmek için büyük bir çaba görülür. Bunun iki önemli sebebi vard›: Mutlakç› ve öznel elefltirinin güvenirli¤inin olmad›¤› anlafl›lm›flt›. ‹kincisi bilimin her sahas›nda özellikle tabiat bilimlerinde büyük baflar›lar elde edilmifl, genel kanunlara ulafl›lm›flt›. Bu geliflmeler, tabiat bilimleri yöntemlerinin elefltiri sahas›na da uygulanabilece¤i düflüncesini do¤urdu. Hippolyte Taine, Ferdinand Brunetière, Gustave Lanson gibi bilginler bilimsel yöntemlerden yararlanarak geliflmifl bir elefltiri anlay›fl›n›n örneklerini verdiler. Afla¤›da bu bilginlerin elefltiri anlay›fllar› k›saca özetlenmifltir. Hippolyte Taine Bir filozof olan Hippolyte Taine (1828-1893), tarihin, psikolojinin, sanat›n ve edebiyat›n bilim ilkeleri ile aç›klanabilece¤ini düflünüyordu. Meteoroloji bilimi nas›l önceden asla tahmin edilemez gibi görünen atmosfer olaylar›n› tahmin edebiliyorsa, sanat elefltirmeni de eserle yazar aras›ndaki ba¤›, sebep-sonuç iliflkileri içinde aç›klayabilir diyordu. Sanat Felsefesi (1865) adl› eserinde bilimsel elefltirinin nas›l yap›labilece¤i konusunu araflt›rd›. Taine’e göre sanat, gerçe¤i oldu¤u gibi taklit etmez. Sanatç›, seçer ve olgular aras›nda yeni ba¤lant›lar kurar. Bir edebî eseri anlamak için eserde anlat›lan fleylere de¤il, onlar aras›nda kurulan ba¤›nt›ya dikkat etmek gerekir. Büyük sanatç›, nesneler ve olaylar aras›nda bizim görmedi¤imiz ba¤›nt›lar görür ve onlar› gösterir. Bu ba¤›nt›, nesnenin yahut olgunun ana karakterini gösterecek tarzda kurulmufltur. Sanatç›, böylece ideal olan› yaratm›fl olur. Sanat›n amac› da budur. Taine’e göre bir edebî eserin de¤erini tespit ederken kullanaca¤›m›z nesnel üç ölçüt vard›r: 1. Sanatç›n›n buldu¤u ana karakterin önem derecesi, 2. Bu ana karakterin topluma sa¤layaca¤› fayda derecesi, 3. Ana karakter ortaya ç›kar›l›rken eserdeki her türlü ayr›nt›n›n bir bütünlük içinde birlefltirilme baflar›s›. Sanatç›n›n ortaya koydu¤u olgu ne kadar önemliyse, bu olgu topluma ne kadar yararl›ysa, eserdeki unsurlar ne kadar bütünlük gösteriyorsa eser o kadar de¤erli olacak, eserler s›ralamas›nda da o kadar önde yer alacakt›r diye düflünüyordu. Bir edebî eseri anlamak için eserde anlat›lan fleylere de¤il, onlar aras›nda kurulan ba¤›nt›ya dikkat etmek gerekir. 156 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Elefltiri Kuramlar› Taine, bu ilkeleri tespit ederken botanik ve zooloji bilimlerinin prensiplerinden yola ç›kt›. Botanik ve zoolojide bitkiler ve hayvanlar s›n›fland›r›l›rken göze çarpan yüzeysel niteliklerin de¤il yap›n›n (structure) esas al›nd›¤›n› gördü. Bezelye ve akasya bitkileri çok farkl› görünüyorlard› ama ikisi de baklagillerdendi. Ayn› fikri edebiyata uygulamaya çal›flt›. Ayn› flekilde bir toplumun ana karakterlerini yüzeysel olarak yans›tan, orta derecede yans›tan ve en derin yönelimlerini yans›tan eserler vard›. En iyi eserler toplumun en derin niteliklerini yans›tanlard›. ‹kinci ölçüt, bir eser, ne kadar faydal› ve iyi fleylerden bahsediyorsa o kadar iyiydi. Üçüncü ölçüt, eserin biçimi ile ilgiliydi. Eserde bütün unsurlar bir bütün yaratacak biçimde, olmal›, olaylar, karakterler, üslup belirli bir etki yaratacak biçimde düzenlenmeliydi (Suut Kemal Yetkin, 1963). Taine, edebî eserlerin ›rk, ortam (mekan) ve dönem (zaman) ba¤lam› içinde de¤erlendirilmesi gerekti¤ini savundu. Irk sözüyle, ulusal özellikleri, ortam SIRA ve S‹ZDE sözüyle iklim topra¤›, dönem (zaman) sözüyle eserin yaz›ld›¤› zaman› kastediyordu. Taine’e göre edebî eserler, bir toplumun geleneklerini, ahlâk›n› ve ruhunu yans›tan belgelerdir. Onun bu fikri daha sonra Brunetière ve Lanson taraf›nD Ü fi Ü N E L ‹ M dan genifl kitlelere tafl›nacakt›r. Taine, elefltirinin bilimsel bir nitelik kazanmas›na yard›mc› olmufl bir düflünürdür. Günümüzde birçok yönü elefltirilse de XX. yüzy›lS O R U ak›mlar›n›n ço¤unda onun etkileri görülmektedir. da geliflen elefltiri Taine, edebî Deserlerin ‹ K K A T ›rk, ortam (mekan) ve dönem (zaman) ba¤lam› içinde de¤erlendirilmesi gerekti¤ini savundu. N N SIRA S‹ZDE Ferdinand Brunetière Elefltiri türünü öznellikten kurtar›p ona nesnel ve bilimsel bir nitelik vermek için çal›flanlardan birisi de Brunetière’dir. Brunetière’e göre elefltirinin konusu, “edeAMAÇLARIMIZ biyat eserlerini yarg›lamak, s›n›fland›rmak, aç›klamak”t›r. Bir eseri aç›klamak, eserin edebiyat tarihi içindeki yerini belirlemek, türü ile iliflkisini incelemek, eseK çevresi ‹ T A P ile ba¤lant›lar›n› göstermektir. rin yazar ve Brunetière’e göre nesnel bir elefltiri mümkündür ve elefltirinin nesnel olmas› ayn› zamanda bir gerekliliktir. Edebiyat alan›nda da bilimsel metotlar kullan›labilir. Bilhassa “mukayese” T E L E V ‹ Z Y O N yönteminden yararlan›lmal›d›r. Çünkü hiçbir eser, hiçbir tür, hiçbir varl›k tek bafl›na de¤ildir, onlar›n di¤er eserlere, di¤er türlere ve di¤er varl›klara göre bir anlam› vard›r. Bir eseri de¤erlendirmek, her fleyden önce onu di¤er eserlerle mukayese etmektir (V. Engel, 1998). ‹NTERNET Brunetière, elefltiri anlay›fl›n› “tür” kavram› üzerine kurmufltur: Edebî türler, canl› türleri gibi zaman içinde belli kurallara uyarak geliflir. Bir türün içinde yer alan her eser, o türün geliflim evrelerinin bir halkas›n› oluflturur. Bu yönüyle edebî eserler, hem türünün izlerini tafl›r, hem türün geliflim ve de¤iflimine katk› yapar. Edebî türler, biyolojik türler gibi zaman içinde de¤iflime u¤rar, farkl›lafl›r, daha karmafl›k bir yap›ya kavuflur. Böylece yeni türler do¤ar, toplumsal flartlar uygunsa geliflirler, zamanla da ortadan kalkarlar. Bunun en güzel örne¤i Frans›z tragedyas›d›r. Bir ara büyük bir geliflme göstermifl, en sevilen tür olmufl ama zamanla yok olup gitmifltir. Bütün edebî türlerin kaderi ayn›d›r. Elefltirinin ve edebiyat tarihinin yapmas› gereken ifl, türler aras›ndaki soy ba¤lar›n› bulmak, türün edebiyat›n evrimi içindeki yerini belirlemektir. ‹klim ve toplum flartlar›n›n incelenmesi, tür incelemesinin yard›mc›lar›d›r. Öyleyse edebiyat tarihinin ve elefltirinin as›l amac›, türlerin geliflimini ortaya koymakt›r (Suut Kemal Yetkin, 1963). SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 8. Ünite - Bilimsel Elefltiri - ‹zlenimci Elefltiri S O R U Brunetière, elefltiri anlay›fl›n› “tür” kavram› üzerine kurmufltur. D‹KKAT D‹KKAT Brunetière’e göre edebî eserlerin s›n›fland›r›lmas› ve yarg›lanmas› tamamen SIRA S‹ZDE nesnel bir çal›flmad›r. Biyolojinin yöntemleri, edebî türlerin s›n›fland›r›lmas› için de kullan›labilir. Eserler, de¤iflen ve orijinal yönleriyle de¤il, de¤iflmeyen, SIRA S‹ZDE türün di¤er eserleriyle ayn› kalan yönleriyle bir de¤er tafl›rlar. Elefltirmen, bir eseri s›n›flanAMAÇLARIMIZ d›rma içindeki yerine ve türün evrimi içinde yüklendi¤i görevine göre de¤erlendirD Ü fi Ü N E L ‹ M melidir. Bunu yaparken akl›n ilkelerinden yararlanmal›d›r. K ‹ Tdogmatizmden A P Brunetière’in yöntemi bilimsel bir nitelik göstermesine ra¤men tamamen kurtulamam›flt›r. XVII. yüzy›l Frans›z edebiyat›n›, XVIII. Frans›z S O R yüzy›l U edebiyat›ndan üstün bulur, ama bu üstünlü¤ün nereden kaynakland›¤›n› inand›r›T E L E V ‹ Zolup Y O N olmad›¤›c› bir flekilde ortaya koyamaz. Bir eserin türünün olgun bir örne¤i D‹KKAT na hangi ölçütlerle karar verilece¤ini de belirleyemez. Bununla birlikte, onun düflünceleri, bir k›y›ya at›lacak düflünceler de de¤ildir. XX. yüzy›lda büyük bir baflaSIRA S‹ZDE r› elde eden ve yap›salc›l›¤› kuran Propp’un hareket noktas› Brunetière’dir. Propp, ‹NTERNET onun gibi biyolojiden, morfolojiden (biçimbilim) yola ç›kar ve “masal” incelemelerinde her masalda ayn› kalan ve de¤iflmeyen unsurlar› bulur.AMAÇLARIMIZ Onun bu buluflu, biçimcilik (formalisme) ve yap›salc›l›¤›n (structralisme) temelini oluflturacakt›r. N N N N Propp yöntemi konusunda genifl bilgi edinmek için flu kitab› okuyunuz: MasalK ‹ TV.A Ppopp, P lar›n Yap›s› ve ‹ncelenmesi, Çev.: Hüseyin Gümüfl, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›, 1987, Ankara. Gustave Lanson (1857-1934) 157 S O R U TELEV‹ZYON XX. yüzy›lda Elefltiri ve Edebiyat Tarihi anlay›fl›n› etkileyen en önemli bilginlerden birisi Gustave Lanson’dur. Kurdu¤u elefltiri ak›m›na derin bilgiye dayand›¤›ndan ‹NTERNET “Uzman Elefltirisi” yahut “Lansonculuk” ad› da verilmifltir. Çok ciddî bir araflt›rmaya ve sa¤lam bir mant›¤a dayanan bir yöntem gelifltirdi. Edebiyat tarihi ve elefltiri çal›flmalar›n› seçilmifl, sa¤lam ve anlam› kavranm›fl metinlere dayand›rd›. Orijinal olan› geleneksel olandan, ferdî olan› ortak olandan ay›rmaktan ibaret olan dar bir mukayese anlay›fl›n›n yerine art zamanl› ve efl zamanl› olarak iki düzlemde birden yürütülen genifl bir mukayese anlay›fl›n› benimsedi. Edebî olaylar› hem tarihî geliflimi içinde hem efl zamanl› küresel yay›l›m› içinde ele ald›. Edebî olgular›, özelden genele, eserden edebiyat›n bütününe giderek aç›klad›. Toplumbilimciler gibi toplumbilimin genel hükümlerinden edebiyata yönelmedi, edebiyattan toplumbilime ulaflt›. Edebî olaylar› ve eserleri esas al›p onlar› siyaset tarihi, düflünce tarihi ve toplumbilimi çerçevesinde de¤erlendirdi. Sanatç›y›, içinde yaflad›¤› kültür ortam›n›n, zaman›n ve mekan›n ürünü olarak aç›klad›, ayn› zamanda sanatç›n›n çevreye etkileri üzerinde de durdu. Metodu, baflar›l› ve ayr›nt›l› bir analiz düflüncesiyle hayranl›k uyand›ran bir senteze dayan›yordu. Üniversite elefltirisinin en iyi örneklerini vermifltir. Lanson’a göre edebiyat ö¤retiminin amac›, ö¤rencilere sadece edebiyat› tan›malar› ve anlamalar› için gereken temel bilgileri vermekten ibaret de¤ildir, edebiyat tarihi ve elefltiri, ö¤renciye farkl› devirlerde ortaya ç›kan zihniyet ve fikir de¤iflimlerini sergilemeli ve hissettirmeli, elde etti¤i bilgiler yard›m›yla edebî olaylar› yorumlamay› ö¤renmeli, yeni keflifler yapabilmelidir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 158 Elefltiri Kuramlar› XX. yüzy›lda geliflen dilbilimi, göstergebilimi, anlambilimi ve anlat› bilimi gibi yeni bilim dallar›, bilimsel elefltiriye büyük katk›lar sa¤lam›flt›r. Vladimir Propp (1895-1970), Roman Jakobson (1896-1982), M. Bakhtine, T. Todorov, Roland Barthes, Gérard Genette gibi biçimciler (formalistes) ve yap›salc›lar (structuralistes) edebiyata ve elefltiriye yeni ufuklar açm›fllard›r. Bundan dolay›, günümüzde dil, edebiyat, anlat›m teknikleri hakk›nda ilgi çekici, yeni bilgilere ulafl›lm›flt›r. ‹ZLEN‹MC‹ ELEfiT‹R‹ (LA CRITIQUE IMPRESSIONNISTE) SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET XIX. yüzy›lda bilimsel bir elefltirinin geliflmesi, bütün sanat çevrelerinde memnuniyetle karfl›lanmad›, özellikle yazarlar, bilgiye bo¤ulan bu elefltiri anlay›fl›na karfl› ç›kt›lar. Elefltirmenin görevinin eser karfl›s›nda hissettiklerini, düflündüklerini ifade etmekten ibaret oldu¤unu savundular. XIX. yüzy›l›n sonlar›nda Fransa’da bütün sanat alanlar›nda, resimde, müzikte, edebiyat ve elefltiri alanlar›nda izlenimcilik en gözde ak›md›. 1885-1915 y›llar› aras›nda üzerinde en çok durulan ak›mlardan birisi izlenimcilik oldu. Anatole France, nesnel bir elefltirin olamayaca¤›n› ve elefltirinin di¤er edebî türler gibi bir tür oldu¤unu ilan etti. A.Gide, A. France, Lemaître ve Gourmont’a göre elefltiri, her fleyden önce okumadan elde edilen izlenimler üzerine kurulur. Elefltiri, eserin sistemini, düzenini ortaya ç›karmaktan çok ondan elde edilen izlenimlerin tespit edilmesi iflidir. Elefltirmen, eseri yarg›lamak ve aç›klamak zorunda da de¤ildir. Sadece ondan ald›¤› zevki ve vard›¤› sonucu aç›klar. Rémy de Gourmont’a (1858-1915) göre mutlak güzel diye bir fley de yoktur, her fley görelidir yani bize göre güzel yahut çirkindir. Her yazar sadece kendine has olan bir estetik yarat›r. Gourmont, eserin iç düzenini ortaya koyan bir kavrama elefltirisine (critique de compréhension) yönelmifltir. Elefltirmenin ilgilenece¤i en önemli fley, yazar›n farkl›l›klar›d›r yani orijinalli¤i ve ferdîli¤idir. Gourmont için orijinallik, sanatta en büyük de¤erdir, basmakal›p ve klifle olan her fley de¤ersizdir. Elefltirinin SIRA S‹ZDE uymak zorunda oldu¤u hiçbir kural ve estetik prensibi yoktur. Elefltirmen, özellikle merakl›, her fleye ve her fikre aç›k, sadece anlamaya çal›flan iyi ve dürüst bir okuyucu olmak zorundad›r. O, okudu¤unu be¤enmeyebilir ama onu reddedemez D Ü fi Ü N E L ‹ M ve yarg›layamaz. Kendi e¤ilimleri, kan›lar› ve al›flkanl›klar›yla savafl›r, elefltirmen flüphe eden ve flüphe uyand›ran bir kiflidir. K›saca Gourmont’un elefltirisi, bir özO R U gürlük, bir Skuflkuculuk, bir görecelik elefltirisidir. A.Gide, A. France, ve Gourmont’a göre elefltiri, her fleyden önce okumadan elde D ‹ K K ALemaître T edilen izlenimler üzerine kurulur. N N SIRA S‹ZDE Jules Lemaitre ( 1853-1914), bir edebî eseri de¤erlendirirken sadece “özenle not edilmifl izlenimler” ini dile getirir. Elefltiriyi “kitaplardan zevk almak, onlarla duyumlar›AMAÇLARIMIZ inceltmek ve zenginlefltirmek sanat›” olarak tan›mlar. Lemaitre’e göre elefltiri kuramlar› ve doktrinler bir ifle yaramaz. Çünkü zevkler ve bak›fl aç›lar› durmadan de¤iflir. Elefltiride tek güvenebilece¤imiz fley, eseri okudu¤umuzda ondan ‹ T A P alaca¤›m›z Kzevktir. Deneme yazarlar›n›n bir k›sm› da izlenimci elefltiri anlay›fl›n› benimsemifllerdir. Bunlar›n bafl›nda Alain (1868-1951) ile André Suarez gelir. Alain’in elefltirisine bir T“sezgi “sempati elefltirisi” denebilir. Alain de edebî eserleE L E V ‹ Zelefltirisi”, YON re A.Gide gibi kendi düflüncelerini ifade etmek için bir vesile gibi bakar. Bu vesile ile kendi felsefesini ve ahlâk görüflünü ortaya koyar. A. Gide de “Günlük”lerin‹NTERNET S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 8. Ünite - Bilimsel Elefltiri - ‹zlenimci Elefltiri SIRA S‹ZDE N N de ayn› flekilde eserlerle ilgili kiflisel izlenimlerini dile getirir. Charles Péguy, JeanPaul Sartre, Maurice Blanchot, Roland Barthes, Julien Gracq denemeci AMAÇLARIMIZelefltirmenler aras›nda yer al›r. 159 SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Elefltiri ak›mlar› hakk›nda flu kitaptan genifl bilgi edinebilirsiniz: Berna Edebiyat K ‹ T Moran, A P Kuramlar› ve Elefltiri, Edebiyat Fak. Yay., 1972, ‹stanbul. K ‹ T A P Yarat›c› elefltiri, afl›r›ya gitmifl bir izlenimci elefltiri olarakTSIRA BunEtan›mlanabilir. L E VS‹ZDE ‹ZYON lar, bir eseri vesile ederek fliir, roman, edebiyat hakk›ndaki fikirlerini ortaya koyarlar. Elefltirmeyi bir “yaratma” olarak gören ilk kifli Baudlaire’dir. Baudlaire’e göD Ü fi Ü N E L ‹ M re elefltiri, bir bilim de¤ildir, sanat eseriyle yap›lan bir ifl birli¤idir. Ancak BaudlaiTERNET re’in kendisi elefltiri uygulamalar›nda yapt›¤› bu tan›ma pek‹ Nuymaz, elefltirdi¤i S O R U eserde bulunmayan güzelliklerden de söz etmeye bafllayarak eserin d›fl›na düfler. T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON Yarat›c› elefltiri, afl›r›ya gitmifl bir izlenimci elefltiri olarak tan›mlanabilir. D‹KKAT D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U D‹KKAT Yarat›c› elefltiri, Birinci Dünya savafl›ndan sonra canlan›r. Albert ThibauSIRA S‹ZDE det’nin (1874-1936) çok yönlü elefltirisinin önemli bir cephesini yarat›c› elefltiri oluflturur. fiairlerden söz ederken yarat›c› elefltiriye yönelir. Thibaudet, Bergson’u izleyen bir üniversite elefltirisi yapm›flt›r. Yarat›c› elefltirinin (critique créatrice) AMAÇLARIMIZ öncülerindendir. Yüksek bir kavray›flla ve etkili bir üslupla Bergson felsefesinin temel görüfllerini edebiyat elefltirisine uygulam›flt›r. Her fley hareket halinde olduK ‹ T A Pinan›yordu, ¤una ve de¤iflti¤ine göre, elefltirinin kurallar›n›n da de¤iflebilirli¤ine yeni eserler, yeni bir elefltiri anlay›fl› gerektirir diyordu. Elefltirinin görevi ona göre yarg›lamak de¤il, de¤iflen ve geliflen olgular› anlamaya çal›flmakt›r. Düflüncelerini T E L E V“nesil” ‹ Z Y O N üzerinde eserler, toplumsal ve tarihî ba¤lam, edebî hareketler ve bilhassa yo¤unlaflt›r›yordu. A, Gide gibi ça¤dafl yazarlara ilk dikkati çeken de o olmufltur. Elefltiriye “yarat›c› gözü”yle bakanlardan Paul Valéry ise elefltiriyi bir düflünce serüveninin yeniden kurulmas› olarak görür: “Valéry, baflka yazarlara, baflka ‹NTERNET eserlere, onlar›n üstüne ç›kabilmek, onlara egemen olabilmek için uzan›r. Çünkü Valéry için en önemli sorun yazar›n zekâs›n›n nas›l iflledi¤ini anlayabilmektir. Valéry’ye göre, elefltirmen, karfl›s›ndaki eseri yaln›z çözümlemekle yetinmemelidir, onu yarat›fl an›ndaki koflullar içine yerlefltirmelidir. Böylece elefltirmen hem karfl›s›ndaki eserlerin ilkelerini, hem de yaz›lmas› mümkün olup da yaz›lamam›fl eserlerin ilkelerini bulmufl olur. Valéry bu tutumuyla yarat›c› ile aynileflme çabas› içine girmifl olur.” (J.C. Carloni ve Jean-C. Filloux, 1963). Edebî eser ile okuyucu aras›ndaki iliflkileri ele alan Okura dönük elefltiri, birçok nitelikleriyle izlenimci elefltiri ile birleflir. ‹zlenimci elefltiriyi destekleyen bir ak›m da Al›mlama esteti¤idir. Al›mlama Esteti¤ini savunan elefltirmenlere göre, bir metnin bir anlam› vard›r, ancak bu anlam, bütünlü¤üne ancak okuyucunun zihninde kavuflur. Metinde yazar her fleyi söyleyemez, bunun sonucunda okuyucu, yazar›n söylemek f›rsat›n› bulamad›¤› fleyleri zihninden tamamlar ve üstelik her okuyucu baflka bir biçimde tamamlar. Bunun manas› fludur: Anlamland›rma bir süreçtir ve bu süreç yazma ifli ile bitmez, okuyucunun okumas›yla tamamlan›r. ‹kincisi, bir eserin okur say›s›nca farkl› anlamland›rmas› vard›r. Bu görüfller, okuyucu izlenimlerinin eserin bir parças› oldu¤u görüflünün yayg›nlaflmas›n› sa¤lam›flt›r. W. ‹ser, okuyucunun zihninden tamamlad›¤› fleylerin asl›nda gücül (potansiyel) olarak metinde bulundu¤una inan›r. Buna karfl›l›k Stanley Fish’e göre anlam, okuma N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 160 D Ü fi Ü N E L ‹ M Elefltiri Kuramlar› D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U boyunca okurda uyanan yaflant›lardan baflka bir fley de¤ildir. Bundan dolay› her S O R U okurun bir metni kendine göre yorumlama hakk› vard›r. D‹KKAT ‹zlenimci elefltiriyi D ‹ K K A Tdestekleyen bir ak›m da Al›mlama esteti¤idir. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ ‹zlenimci elefltiri temelde okur merkezli bir elefltiri ak›m›d›r, her elefltirmenin SIRA S‹ZDE hiçbir kurala ba¤l› olmadan bir metni kendine göre ve öznel bir tarzda ele alabilece¤ini savunur. ‹zlenimci bir elefltirmen olan Anatole France, öznel elefltiri d›fl›nda bir elefltirinin mümkün olmad›¤›na inan›r, “‹yi bir elefltirmen, flaheserler araAMAÇLARIMIZ s›nda kendi ruhunun serüvenlerini anlat›r. Nesnel sanat olmad›¤› gibi nesnel elefltiri de yoktur.” der. Bir eserin okuyucusuna verdi¤i zevk, onun de¤eriK ‹ T A PBu durumda elefltiri bir bilim de¤il, bir sanatt›r, elefltiri eseri de nin tek ölçüsüdür. bir sanat eseridir. Edebî eserleri nesnel yöntemlerle ele alanlar çok zaman onun haz veren bir T E L E V ‹ Zunuturlar. YON nesne oldu¤unu Halbuki bir eserin bafll›ca niteliklerinden birisi haz vermesidir. Bundan dolay› bütün elefltirmenler, yöntemlere s›k› s›k›ya ba¤l› olanlar bile zaman zaman izlenimlerini ifade etmek zorunda kalm›flt›r (J.C. Carloni ve JeanC. Filloux, 1963). ‹NTERNET ‹zlenimci elefltiri, en çok elefltirilen ak›mlardan birisidir. Hemen hemen di¤er bütün elefltiri ak›mlar› bu öznel yaklafl›m tarz›n› fliddetle elefltirmifltir. Bununla birlikte Anatole France, Jules Lemaitre yahut Nurullah Ataç gibi elefltirmenler, genifl bir kültüre, ince bir edebî zevke ve sezgi gücüne sahip olduklar›ndan baflar›l› elefltiriler yapabilmifllerdir. Her fleye ra¤men elefltiri sahas›n›n en ilgi çekici ak›mlar›ndan birisi izlenimci elefltiridir. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 1 Brunetière, eserlerin SIRA S‹ZDEde¤iflen ve orijinal yönleriyle de¤il, de¤iflmeyen, türün di¤er eserleriyle ayn› kalan yönleriyle bir de¤er tafl›d›klar› görüflündedir. Buna karfl›l›k Gourmont’a göre edebî eserde orijinallik, en büyük de¤erdir, basmakal›p ve klifle olan herfley de¤erD Ükonuda fi Ü N E L ‹ Mne düflünüyorsunuz? sizdir. Siz bu EDEB‹YAT YANSIYAN ELEfiT‹R‹ S O R E⁄‹T‹M‹NE U ANLAYIfiLARI Edebî eserlerin nas›l de¤erlendirilece¤i hakk›nda çok de¤iflik fikirler ileri sürüldüD‹KKAT ¤ünü yukar›da gördük. Edebiyat e¤itimcileri, bu farkl› e¤ilimleri göz önünde bulundurarak ve onlar›n genel bir flekilde üzerinde anlaflt›klar› esaslardan yola ç›kaSIRA nas›l S‹ZDE incelenebilece¤i konusunda görüfller gelifltirmifller, edebiyat rak bir metnin e¤itimini bu yaklafl›mlar üzerine kurmufllard›r. Günümüz edebiyat e¤itiminde bir metin genellikle dört ayr› bak›fl aç›s› alt›nda incelenmektedir. Bu dört yöntem, bir AMAÇLARIMIZ metin analizi yöntemi de¤ildir. Metin analizi iflleminde göz önünde bulundurulmas› gereken dört temel yaklafl›m biçimidir. Metinler böyle genel bir s›n›fland›r›lma içinde ele al›nd›¤›nda K ‹ T A P onlar›n en genel nitelikleri tespit edilmifl olmaktad›r. Edebî bir eseri tahlil etmek, analiz etmek için öncelikle flu dört temel sorunun cevab› aranmaktad›r: a. Eser hangi edebî ak›ma aittir? TELEV‹ZYON b. Türü nedir? c. Metin Tipi nedir? d. Duygu tonu nedir? N N ‹NTERNET fiimdi bu dört yaklafl›m› ayr› ayr› ele alal›m: 8. Ünite - Bilimsel Elefltiri - ‹zlenimci Elefltiri Edebî Ak›mlar A) Türk Edebiyat›nda Edebî Ak›mlar: ‹nceledi¤imiz eser, Türk edebiyat›ndaki edebî ak›mlar›ndan izler tafl›yabilir. ‹ncelenen metinde bu ak›mlar›n hangisinin yahut hangilerinin etkisi oldu¤u belirlenmelidir: TÜRK EDEB‹YATINDA EDEBÎ AKIMLAR (Örnek niteli¤indedir.) ‹slam Öncesi Edebî Ak›mlar› Divan Edebiyat› Halk Edebiyat› Din d›fl› edebiyat Dinî-Tasavvufi Edebiyat Türkî-i Basit Sebk-i Hindî Mahallileflme Ak›m› Tanzimat Hareketi Klasisizm Romantizm Realizm Servet-i Fünûn Fecr-i Âti Sembolizm Milli Edebiyat Cumhuriyet Dönemi edebiyat› Befl Hececiler Yedi Meflaleciler Garipçiler ‹kinci Yeniler Hisarc›lar... B) Bat› Edebiyat›nda Edebî Ak›mlar: ‹nceledi¤imiz eser, Bat› edebiyat› edebî ak›mlar›ndan izler tafl›yabilir. Bunlar›n araflt›r›lmas› gerekebilir: BATI EDEB‹YATINDA EDEBÎ AKIMLAR (Örnek niteli¤indedir) XVI. YÜZYIL : Hümanizm ve “Pléiade” XVII. YÜZYIL : Klasisizm, Barok XVIII. YÜZYIL : Ayd›nlanma XIX. YÜZYIL : Romantizm Realizm Natüralizm Sanat ‹çin Sanat anlay›fl› Sembolizm Parnasizm XX. YÜZYIL : Sürrealizm 161 162 Elefltiri Kuramlar› Edebî Türler Bir metni incelerken yap›lacak ilk ifllerden birisi inceledi¤imiz eserin türünü tespit etmektir. Baz› metinlerin türünü belirlemek çok kolay oldu¤u halde, baz› metinlerde bu ifl güçleflir. Bunun sebebi çok zaman metinlerin birkaç türün özelliklerini tafl›mas›d›r. Böyle bir durumda metnin genel niteli¤i göz önünde bulundurulmal› ve di¤er türlerle iliflkisi belirtilmelidir. Tür (genre), ortak nitelikler tafl›yan varl›klar kümesinin ad›d›r. Edebiyatta tür, biçimi ve içeri¤i (tem) ile birbirine benzeyen eserler toplulu¤unun ad›d›r. Türlerin tan›m› ve s›n›fland›r›lmas› ça¤lara ve uluslara göre büyük de¤ifliklikler gösterdi¤inden pek çok edebî tür s›n›fland›rmas› vard›r. Edebî tür s›n›fland›rmalar›n›n de¤iflik olmas›n›n bir di¤er sebebi türün bazen içeri¤e bazen biçime göre adland›r›lmas›d›r. Ayr›ca baz› tür ve eserler ayn› zamanda farkl› türlerin özelliklerini kendinde toplayabilmektedir. Mesela fabl, ayn› zamanda fliir türü, ispatlama türleri, ö¤retici türler ve hikâye etme türleri içinde yer alabilmektedir. Günümüzdeki edebî türleri çok genel bir tarzda olmak üzere flu flekilde s›n›fland›rabiliriz: I. H‹KAYE ETME TÜRÜ, ANLATI TÜRÜ: Hayalî yahut gerçek olaylar› anlatan eserlerdir. a) Masallar b) Hikâyeler c) Romanlar d) Biyografiler bu tür içinde yer al›r. II. T‹YATRO TÜRÜ: Sahneye koymak üzere yaz›lan eserlerdir. Bu eserlerde anlatma yerini göstermeye b›rak›r. Metin, karfl›l›kl› konuflmalardan ve aç›klamalardan (didascalies) oluflur. a) Trajedi b) Komedi c) Dram bu tür içinde yer al›r. III. fi‹‹R TÜRÜ: Dilin özel kullan›lm›fl olmas›yla yahut vezni, kafiyesi ve biçimiyle di¤er türlerden ayr›l›r. Bafll›ca alt türleri flunlard›r: a) Lirik fliir b) Destanî fliir c) Didaktik fliir IV. ‹SPATLAYICI TÜRLER: Fikir a¤›rl›kl› yaz›lard›r. a) Fikir yaz›lar›, b) Felsefî yaz›lar c) Denemeler d) Vecizeler V. K‹fi‹SEL HAYAT H‹KAYES‹ TÜRÜ (AUTOBIOGRAPHIQUE): Yazar›n kendi hayat hikâyesini anlatt›¤› eserlerdir. Hikâye etme ve tasvir a¤›rl›kl› metinlerdir. Bu türe ba¤l› türler flunlard›r: a) Günlükler b) Hat›ratlar c) Otobiyografiler 8. Ünite - Bilimsel Elefltiri - ‹zlenimci Elefltiri d) Kiflisel portreler: Yazar bunlarda hayat›n› kronolojik olarak anlatmaz, anlatt›¤› parça parça olaylarla kiflili¤ini ayd›nlatmaya çal›fl›r. e) Kiflisel-hayalî hayat hikâyesi (Autofiction): Yazar ve hayalî kahraman birbirinden ay›rt edilemez. VI. Ö⁄RET‹C‹ TÜR (Didactique): Edebiyatta bilgi verme amac›yla yaz›lan yaz›lar ö¤retici türe girer. Bu yaz›lar›n ço¤unun amac› do¤rudan do¤ruya edebiyat ve sosyal bilimler üzerinde bilgi vermektir. Bu tür oldukça de¤iflik biçimler alt›nda karfl›m›za ç›kar, Ö¤retici yaz›larda, bütün metin tipleri (aç›klay›c›, hikâye edici, ispatlay›c›, tasvirî ) kullan›labilir. Bu türün alt dallar› flunlard›r: a) Deneme b) Biyografi c) Gazete F›kras› d) Edebî ak›m bildirileri, edebî eser önsözleri e) Ahlâkî türler: Vecizeler, fabller, portreler f) Felsefî yaz›lar: Fikir yaz›lar›, Diyaloglar, Sözlükler, edebî tenkit yaz›lar›, VII. MEKTUP TÜRÜ: Mektup, bir haberleflme arac› olmakla birlikte ayn› zamanda edebî bir tür say›l›r. Alt türleri flunlard›r: a) Özel mektuplar b) Aç›k mektuplar c) Hayalî mektuplar (Mektuplardan oluflan romanlar) Metin Tipi Metinler, yazar›n amac›na göre s›n›fland›r›labilir. Yazar, hikâye etmek, tasvir etmek, ispatlamak yahut bilgi vermek isteyebilir. Bu dört durumda ortaya dört farkl› metin tipi ç›kar. Ancak unutmamak gerekir ki yazarlar bu metin tiplerini çok zaman birlikte kullan›rlar. Bu durumda, metin türlerinde oldu¤u gibi metnin genel niteli¤i göz önünde bulundurulmal› ve ayr›ca yararlan›lan di¤er metin tipleri tespit edilmelidir. H‹KÂYE ETME MET‹NLER‹ TANIMLAR: Hikâye etme metinleri, olaylar› ve olgular› zaman›n ak›fl› içinde anlatan metinlerdir. BET‹MLEME / TASV‹R MET‹NLER‹ Betimleme metinleri, varl›klar›, gözler önüne sermeyi amaç edinen metinlerdir. Bu metinlerde nesneler, âna ve mekâna ba¤l› olarak ele al›n›rlar. ‹SPATLAMA MET‹NLER‹ ‹spatlama metinleri konuflan›n kendi bak›fl aç›s›n› dinleyicisine kabul ettirmeye çal›flt›¤› metinlerdir. B‹LG‹ VEREN MET‹NLER Bilinmeyen bir konu hakk›nda bilgi veren ve o konunun anlafl›lmas›n› sa¤layan metinlerdir. 163 164 Elefltiri Kuramlar› Duygu Tonu Edebî türler günümüzde, eserin okuyucunun üzerinde b›rakt›¤› duygu tonuna göre s›n›fland›r›lmaktad›r. Duygu tonu s›n›fland›r›lmas›nda edebî türler, gülmekten a¤lamaya kadar uzanan bir çizgi üzerinde yerlerini almaktad›r. K›saca, edebî eserin okuyucu üzerinde uyand›rd›¤› duygu tipi, onun duygu tonudur. Duygu tonlar›n›n baz› edebî ak›mlarla ve baz› edebî türlerle isim benzerlikleri bulunsa da metnin duygu tonunu onlarla kar›flt›rmamak gerekir. Duygu tonu, türlerden ve ak›mlardan ba¤›ms›z olarak metnin okuyucu üzerinde uyand›rd›¤› duygudur. Bafll›ca duygu tonlar› flunlard›r: Patetik ton: Yazar›n ›st›rap veren temler yard›m›yla (ölüm, hastal›k, ayr›l›k) okuyucunun duygular›n› harekete getirmesinden do¤ar. Trajik ton: Tiyatro türünde trajediye has olan tondur, fliirde ve romanda da karfl›m›za ç›kar. Tanr›, devlet, ahlâk kurallar› gibi ferdi aflan güçler karfl›ndaki çaresizlikten do¤an ›st›rab› yans›t›r. Ist›rap ifade eden kelimeler, da¤›n›k bir sözdizimi ritmi, ünlemler, karfl›tl›klar, tekrarlar, imajlar, istiareler, teflbihler vas›tas›yla bu ›st›rap okuyucuya yans›t›l›r. Komik ton: Çeflitli yöntemlerle güldürmeyi amaçlayan metinlerin duygu yüküdür. ‹ronik ton: ‹roni, söylenmek istenenin tersini söylemektir. Böylece, söylenecek olan fley, dolayl› ve imal› olarak söylenmifl olur. Bizim belagatimizde bu ton, kinaye ad›n› al›r. Lirik ton: Yazar›n derin heyecan ve tutkular›n› dile getiren metinlerin tonudur. Bu tonda, ac›, piflmanl›k, melankoli, nostalji gibi duygular oldu¤u kadar sevinçler, mutluluklar da ifade edilir. Fantastik ton: Okuyucunun makul, kabul edilebilir aç›klamalar ile ak›l d›fl› aç›klamalar aras›nda karars›z b›rak›ld›¤› metinlerin duygu yüküdür. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 2 Bir metnin tipini, türünü, tonunu tespit ederken çok zaman tereddütler yaflar, kolay karar SIRA S‹ZDE veremeyiz. Sizce bunun sebepleri neler olabilir? fi Ü N E L ‹ M E⁄‹T‹MD ÜAMAÇLI B‹R UYGULAMA fiimdi, Ahmet Haflim’in “Süvari” adl› fliirini yukar›da sözünü etti¤imiz dört yaklafl›ma göre inceleyelim. Bu inceleme metni daha iyi anlamam›za yard›m edecek ve S O R U bizi metnin analizine haz›rlayacakt›r: Metin: D‹KKAT SÜVAR‹SIRA S‹ZDE fiu bak›r zirvelerin ard›ndan Bir süvârî geliyor kan rengi; AMAÇLARIMIZ Bafll›yor flimdi melûl akflamda Son ›fl›klarla bulutlar cengi... N N K ‹ AKIMLAR”a T A P I) “EDEBÎ göre bir de¤erlendirme: Realistler ve natüralistler, eserlerinde tabiat› oldu¤u gibi, hiç de¤ifltirmeden anlat›yorlard›. Buna karfl›l›k sembolistler, tabiattan yola ç›karak yeni bir dünya kurarT E L E V ‹ Zbu Y O Nyeni dünya arac›l›¤›yla ruh hallerini ifade ederler. Gerçek dünlar ve kurduklar› yadan, fikir dünyas›na geçerler, böylece gerçekleri aflarlar, kendi ruh dünyalar›n› fliire yans›tma imkan› bulurlar; k›saca somuttan soyuta ulafl›rlar. Bunun için de ede‹NTERNET 8. Ünite - Bilimsel Elefltiri - ‹zlenimci Elefltiri bî sanatlardan, imajlardan, benzetmelerden, analojilerden, alegorilerden yararlan›rlar. Edebî anlamda sembolizm, fliirde üstü kapal› ifadelerin bulunmas›, baz› s›rlar› saklamas› anlam›na gelir. Sembolistler, fliirlerinde ahenkli, saf ve kapal› bir dil kullan›yorlard›. ‹fade etmek istedikleri duygular›, do¤rudan ifade etmiyorlar, bu duygular› bilhassa fliirin sesi, ahengi, dili vas›tas›yla hissettirmeyi tercih ediyorlard›. Ahmet Hâflim, XIX. yüzy›lda Bat› dünyas›nda ortaya ç›kan sembolizm ak›m›na en yak›n flairlerimizden birisidir. Haflim’in genellikle tam bir sembolist flair olmad›¤› söylenirse de eserlerinde bu ak›m›n derin tesirleri vard›r. fiairin son yazd›¤› fliirler aras›nda yer alan “Süvari” fliirinde de bu ak›m›n etkileri görülür: Süvari fliirini okuyunca, her okuyucu flairin bir akflam manzaras›n› anlatt›¤›n› derhal anlar. Bu tabiatt›r. fiair, tabiattan yola ç›km›flt›r. Ama anlatt›klar› realizmde yahut natüralizmde oldu¤u gibi sadece tabiatla s›n›rl› de¤ildir. fiair, di¤er yönden romantikler gibi bu tabiat karfl›s›nda hayâller kurmufltur, ama bu hayaller birer sembol olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r: Gökyüzü..., da¤lar..., bulutlar, batan günefl..., güneflin ›fl›klar›... Asl›nda bütün gördükleri bunlardan ibarettir. Ama bütün bunlar, edebî sanatlar, imajlar, benzetmeler, analojiler, alegoriler ve teflhis sanatlar›yla de¤ifltirilerek anlat›lm›fl, gerçekler, bir s›r perdesi arkas›na al›nm›flt›r. Da¤lar, bak›r zirveler olmufltur (istiare, mürsel mecaz), bulutlar kan rengi bir süvaridir (teflhis sanat›); güneflin son ›fl›klar›yla bulutlar savafla tutuflmufltur (analoji, alegori). Bütün bu hayaller flairin bu manzara karfl›s›nda neler hissetti¤ini anlamam›za yard›mc› olmakta ama bu kan rengi süvarinin neyi anlatt›¤›, neyin sembolü oldu¤u aç›klanmamakta, bunun yorumu okuyucuya b›rak›lmaktad›r. Akflam manzaras›, bu fliirde bir savafl alegorisi içinde anlat›lm›fl, ama bu savafl›n neyin savafl› oldu¤u okuyucunun yorumuna b›rak›lm›flt›r. fiiirin dili, oldukça ahenkli, mecazl›, saf ve kapal›d›r. fiiir bu özellikleriyle “sembolizm” ak›m› içinde yorumlanmak zorundad›r. II) “EDEB‹ TÜRLER”e göre bir de¤erlendirme: Haflim’in “Süvari” adl› bu metni, lirik bir fliirdir. Naz›m flekli olarak birçok naz›m fleklini ve naz›m türünü hat›rlatan yönleri bulunsa da bu fliirin “gazel, kaside, koflma, mani..” gibi belli bir tür yahut biçime göre yaz›ld›¤›n› söyleyemeyiz. fiiirde kullan›lan naz›m birimi dörtlüktür. Bu yönüyle mani ve rubaileri hat›rlat›r. Aruz vezniyle yaz›ld›¤›ndan rubaiye flekil yönünden daha yak›nd›r. Çapraz kafiyeli oluflu ile koflmalar›n ilk dörtlü¤ünü ve baz› manileri hat›rlat›r. Bu tespitlerimizi ço¤altabiliriz. Buradan varaca¤›m›z sonuç fludur: Bu fliir, tan›d›¤›m›z bir türde yaz›lmad›¤› halde Türk fliir gelene¤inde bulunan tür ve biçimlerden izler tafl›r, bundan dolay› onun tür ve biçimini yad›rgamay›z. Bu fliir, biçim yönünden Türk fliir gelene¤i ile derin iliflkiler içindedir. III) “MET‹N T‹P‹”ne göre bir de¤erlendirme: fiiiri tekrar gözden geçirelim: fiu bak›r zirvelerin ard›ndan Bir süvârî geliyor kan rengi; Bafll›yor flimdi melûl akflamda Son ›fl›klarla bulutlar cengi... Bu metin, bir manzara tasviriyle bafllamakta ve manzara tasviriyle bitmektedir. Bundan dolay› temel metin tipinin “tasvir” oldu¤unu söyleyebiliriz. Bu manzaran›n dikkate çarpan özelli¤i ise durgun de¤il hareketli olufludur. Bu hal, bitmemifl de 165 166 Elefltiri Kuramlar› olsa metinde bir hareketin, bir hikâyenin varl›¤›n› göstermektedir. Uzaklardan kan rengi bir süvari gelmekte, ›fl›klarla bulutlar aras›nda bir savafl bafllamaktad›r. Bundan dolay› fliirin “hikâye etme” metinlerinin özelli¤ini de tafl›d›¤›n› söyleyebiliriz. Ancak anlat›lma¤a bafllanan bu hikâye, bitirilmemifltir ve zihnimizde cevaplanmam›fl birçok sorular b›rakmaktad›r: Bu süvari kimdir, bulutlar ›fl›klarla niçin savaflmaktad›r, bu savafl›n sonucu ne olmufltur sorular›na cevap verilmemifltir, bu hususlar belirsizdir, karanl›kta kalm›flt›r. Bu belirsizlikler, fliirdeki unsurlar› birer sembol haline getirmektedir. Bu semboller okuyucuyu yeni bir dünyaya yönlendirir. fiiir, metin tipi yönünden basit de¤il, karmafl›kt›r. Böyle bir seçim, metnin kapal› içeri¤ini desteklemektedir. IV) “DUYGU TONU”na göre bir de¤erlendirme: Bu metin okundu¤unda okuyucu ahenkli bir dil ve beklenmedik hayallerle karfl› karfl›ya kal›r. Bu ahenk ve hayaller okuyucu üzerinde lirik, fantastik ve trajik duygular yarat›r: Bafll›yor flimdi melûl akflamda fiair bu manzara karfl›s›nda duygulan›r, bu akflam peyzaj› “melûl”dür yani hüzünlüdür, mahzundur, s›k›nt›l›d›r. Bu hal fliire lirik bir ton kazand›r›r. Bu manzara de¤ifltirilerek fantastik bir dünya yarat›lm›flt›r: Cans›z manzara, teflhis sanat› yard›m›yla bir canl›lar dünyas› haline getirilmifltir. fiair gözlerimizin önüne fantastik bir dünya serer. Bu da okuyucuda fantastik duygular uyand›r›r. Çizilen manzara, fantastik oldu¤u kadar, trajiktir: Bu savafl, ola¤an üstü güçlerin, kaderin savafl›d›r. ‹nsan bu trajik dünyada sonu belirsiz olan bir savafl›n sadece bir seyircisi durumundad›r. Duygu tonlar›n›n estetik plan›nda ve üslup plan›nda ortaya ç›kmas› fliirin sembolizm ak›m›’na yak›nl›¤›n› ispatlar. SONUÇ: Bir edebî metnin tahliline flu dört soruyu sorarak bafllamakta yarar vard›r: a) Eser hangi edebî ak›ma aittir? b) Türü nedir? c) Metin Tipi nedir? d) Duygu tonu nedir? Bu sorulara cevap vermek, metin analizinde yap›lmas› gereken en basit ifli yapmak demektir. Bu ifli yapmak ise asl›nda bir metni s›n›fland›rmak ve nitelendirmek demektir: Ahmet Haflim’in “Süvari” fliirini incelerken sordu¤umuz temel sorular› ve ald›¤›m›z cevaplar› bir tablo halinde özetleyelim: Sorulan Sorular Bu soru bize neyi buldurur? Örnek fiiir hangi edebî ak›ma aittir? Edebî ak›m› Sembolizm Metnin türü nedir? Metnin türünü Lirik fliir Yazar›n yahut flairin amac› nedir? Metin tipini Tasvir ve hikâye etme metni Metnin okuyucu üzerinde b›rakt›¤› etki nedir? Metnin duygu tonunu Lirik, fantastik, trajik 8. Ünite - Bilimsel Elefltiri - ‹zlenimci Elefltiri Bu araflt›rma “Süvari” fliiri üzerinde düflünmek ve onu analiz etmek ve anlamak için elimize sa¤lam dayanaklar kazand›rm›flt›r: Bu fliirin anlam› kapal› sembollerin arkas›ndad›r. ‹kinci olarak lirik bir fliirdir, bundan dolay› fliire hakim olan fley fikirler de¤il duygulard›r. Bu duygular ise fliirin sesi ve hayaller vas›tas›yla hissettirilmifltir. fiairin amac› gördüklerini de¤ifltirerek tasvir ve hikâye etmektir. Bu fliire okuyucu aç›s›ndan bak›ld›¤›nda okuyucu üzerinde lirik, fantastik, trajik duygular b›rakmaktad›r. Bu tespitlerden yola ç›karak lise ve üniversite düzeylerinde afla¤›daki model göz önünde bulundurularak fliirin daha sa¤l›kl› elefltirel bir analizi yap›labilir. E⁄‹T‹MDE KULLANILAB‹LECEK B‹R MET‹N ANAL‹Z‹ MODEL‹ Afla¤›da bilimsel elefltiri anlay›fl›n›n temel yaklafl›m tarzlar›n› yans›tan ve günümüzde lise ve üniversite düzeyinde metin analizi uygulamalar›nda kullan›lan bir analiz modeli bulacaks›n›z. Bu model, size ça¤›m›z›n metin incelemeleri konusunda derli toplu bir fikir verecektir. Bu modelde, bütün elefltiri ak›mlar›n›n izlerini bulacaks›n›z. Ancak bu inceleme tablosunu tam ve de¤iflmez bir model olarak düflünmemek gerekir, onun ö¤renci düzeyine göre farkl› uygulamalar› vard›r, ayr›ca bütün yaklafl›m flekillerini de yans›tmamaktad›r. Amac›m›z, bu konuda sadece basit bir fikir vermektedir. Bununla birlikte okuyucular›m›z, bu inceleme plan›n› biraz ayr›nt›l› bulacaklard›r. Gerçekten b›kt›r›c› yönlerinin bulundu¤u ortadad›r. Ancak pratik çal›flmalar göstermektedir ki bu ayr›nt›l› tespitler yap›lmadan bir metin üzerinde verilecek bütün hükümler tart›flmal› olacakt›r. Afla¤›daki model, hem günümüz yaklafl›m tarzlar› hakk›nda genel bir fikir verecek, hem metin analizi yapmak isteyenlere baz› ip uçlar› kazand›racakt›r. Bu modelin her esere oldu¤u gibi uygulanmas›na da gerek yoktur, her metin özeldir, bir metin incelenirken ona has olan unsurlar üzerinde durmak çok zaman yeterli olabilmektedir. Metni Tan›ma Çal›flmalar› Her metin analizi çal›flmas›, sa¤lam bir metin üzerinde yap›labilir. Verilecek bütün hükümlerin sa¤laml›¤› bu flarta ba¤l›d›r. Yazma eserlerin yahut basma eserin birçok nüshas› olabilir, elde edilen bir yazman›n sayfalar› noksan olabilir. Bundan dolay› metin analizinde yap›lacak ilk ifl, sa¤lam bir metin bulmakt›r. Bundan dolay› tarih boyunca filolojik çal›flmalar›n ilk amac› orijinal metni elde etme olmufltur. Eser, bas›l› bir kitapsa bir incelemede ilk yap›lacak fley önce kitab› d›fl nitelikleriyle tan›makt›r. Her metin okuyucuyla yap›lm›fl bir sözleflmedir. Bu sözleflmenin iyi anlafl›lmas› için “D›fl metin” incelemesi (paratexte) yap›l›r, eserin ad›, yazar›, bas›m tarihi, metinle ilgili verilen bilgiler, eserin içinde metnin yerinin tespiti, metnin türünün belirlenmesi, metnin maddî niteliklerinin belirlenmesi, sayfa düzeni, bask› nitelikleri tespit edilir. Bu tespitlerin dikkatlice yap›lmas› oldukça önemlidir: Bu yaklafl›m, okuyucunun beklentilerinin belirlenmesini sa¤lar. Okuyucunun bu bilgileri al›p okumaya bafllamas›, bir okuma sözleflmesi yapmas› anlam›na gelir. Meselâ, kitab›n kapa¤›nda bulunan “Roman” kelimesi yazar ile okur aras›nda bir sözleflme yarat›r. Okuyucu, bu sözleflmeyle baz› beklentiler içine girer. Metin analizinde metni tan›mak için öngörülen bu çal›flmalar, filoloji araflt›rmalar›n›n temel prensiplerinin e¤itime yans›mas›d›r. 167 168 Elefltiri Kuramlar› Metnin Tarihî ve Sosyal fiartlar› ‹çinde Anlafl›lmas› Metnin içinde geliflti¤i tarihî, sosyal ve kültürel flartlar içinde de¤erlendirilmesidir. Buna eserin d›fl ba¤lam› denir. Böyle bir araflt›rma yap›l›rken metnin hangi flartlar at›nda üretildi¤i araflt›r›l›r. Metnin yarat›ld›¤› çevrenin, muhitin nitelikleri de¤erlendirilir, metnin ait oldu¤u devrin di¤er eserleri araflt›r›l›r. Tarihî, ideolojik ve sosyal flartlar, politik geliflmeler, düflünce tarihi, gelenekler, toplumsal meseleler göz önünde bulundurulur. Yazar›n sanat çevreleriyle iliflkisi, kat›ld›¤› kültürel hareketler, edebî ak›mlar araflt›r›l›r. Yazar›n hayat› ile eserleri aras›ndaki iliflki sorgulan›r. Böyle bir yaklafl›m, yazar merkezli elefltiri anlay›fllar›yla tarihî ve toplumbilimsel elefltiri ak›mlar›n›n prensiplerinin edebiyat e¤itimine yans›mas› anlam›na gelmektedir. Dilin Görevlerinin (Fonksiyonlar) Araflt›r›lmas› Bilindi¤i gibi dilin alt› görevi vard›r: Bunlar, Jakobson’a göre, ifade etme, etkileme, bilgi verme, alg›lama, estetik ve üst dil görevleridir. Bu görevlerden üçü temel görevlerdir: Bunlar ifade etme, etkileme ve bilgi verme görevleridir. Biz dili kullanarak üç temel ifl yapar›z: Ya kendimizi ifade ederiz, ya karfl›m›zdakini ikna etmeye çal›fl›r›z, ya da bilgi veririz. “Ben” zamiri dili birinci fonksiyonda, “sen” zamiri ikinci fonksiyonda, “o” zamiri dili üçüncü fonksiyonda kulland›¤›m›z› gösterir. Bu kuram, metin analizinde ö¤rencilerin bildiriflimin esaslar› ve dilin temel fonksiyonlar› üzerinde düflünmesini gerekli k›lar. Böyle bir yaklafl›m, XX. yüzy›lda ortaya ç›kan Rus Formalistlerinden Roman Jakobson’un bildiriflim kuram›n›n e¤itime yans›mas› anlam›na gelmektedir. Metnin Edimbilimsel (Pragmatik) ‹ncelenmesi: Sözceleme (L’énonciation) XX. yüzy›lda kurulan edimbilim, dil incelemelerine, anlam bilime ve edebiyat araflt›rmalar›na yeni bir bak›fl tarz› getirmifltir. Bu bilim dal›na göre, söz, hangi flekliyle olursa olsun do¤uflu itibar›yla “flimdiki zaman”a ba¤l› bir olgudur. Dilin esas› olan konuflma, “flimdi”, “burada” ve “bu flartlar alt›nda” prensiplerine ba¤l›d›r. Bir söz, daima söylendi¤i an›n belirtilerini tafl›r. Bir sözün anlafl›labilmesi için onun hangi flartlar alt›nda do¤du¤unu bilmek ve ona göre yorumlamak gerekir. “fiunu ver!” sözünün ne anlama geldi¤ini ancak sözün söylendi¤i yerde isek anlayabiliriz. Do¤ufl flartlar› içindeki söze “sözceleme” denir. Pragmatik bilimi sözü incelerken kim konufluyor, nerede, ne zaman, niçin konufluyor sorular›na cevap arar. Pragmati¤in bu usûlünü Türk ve ‹slam belagatç›lar› bu bilim dal› kurulmadan yüzy›llar önce biliyorlard›. Bu yöntemlerinin okullarda kullan›lmaya bafllamas›, edimbilimin ve yap›salc›l›¤›n (structuralisme) etkisiyle gerçekleflmifltir. Metnin Dilbilimsel Bir Olgu Olarak ‹ncelenmesi XX. yüzy›lda Ferdinand de Saussure (1857-1913) taraf›ndan ça¤dafl bir dilbilimin kurulmas›, bütün sosyal bilim sahalar›nda köklü de¤ifliklikler yaratm›fl ve bu de¤iflimler edebiyat ö¤renimini de etkilemifltir. Saussure, dilin esas›n› oluflturan “iflaret”in (kelime), birbirine ba¤l› iki unsurdan olufltu¤unu, bu unsurlar›n da”ses” ve “anlam” oldu¤unu söylemesiyle birlikte kelimelerin, cümlelerin ve metinlerin çözümlenmesinde yeni bir anlay›fl do¤du. Saussure’e göre bir kelime yahut dil iflareti (gösterge), iflaretleyen (gösteren) ve iflaretlenenden (gösterilen) olu- 8. Ünite - Bilimsel Elefltiri - ‹zlenimci Elefltiri flur. ‹flaretleyen, dil iflaretinin (yani bir kelimenin) zihnimizde canland›rd›¤› ses imaj›d›r, iflaretlenen, dil iflaretinin, kelimenin ifade etti¤i kavramd›r. Saussure’e göre bir dil iflareti “bir isimle bir eflyay› birlefltirmez, zihnî bir kavramla bir ses imaj›n› birlefltirir”. Ayr›ca iflaretin iflaretleyen ve iflaretlenen k›s›mlar›, bir yapra¤›n iki yüzü gibi tek bir gerçeklik oluflturur ve birbiriyle ba¤lant›l›d›r; Bu tan›mlamaya göre dilde anlam, iflaretin iflaretlenen yüzünde ortaya ç›kar. Geliflen bu yeni anlay›fla göre kelimeler, cümleler yahut metinler iki ayr› aç›dan ele al›nd›. Kelimelerin, cümlelerin ve metinlerin ses tabakas› ve anlam tabakas› ayr› ayr› incelendi ve aralar›ndaki iliflkiler araflt›r›ld›. Ses ve anlam ay›r›m› yap›sal kuramlar›n esas›n› oluflturdu. Bu anlay›fl e¤itim uygulamalar›na da yans›d›. XX. yüzy›lda bir metne bak›fl aç›s›n›n de¤iflmesini sa¤layan en önemli dilbilimsel bulufllardan birisi de her cümlede bir s›ralama ekseni ve bir seçme ekseni bulundu¤unun keflfedilmesidir: “Ahmet maça gitti.” gibi bir cümlede cümlenin ö¤eleri (özne, tümleç, yüklem) yatay bir eksen oluflturur. Bu sözdizimsel s›ralama, bir s›ralama ekseni oluflturur. Buna karfl›l›k, dil hazinemizde bu üç ö¤enin herbirinin yerini alabilecek baflka kelimeler de vard›r. Mesela böyle bir cümlede “Ahmet” kelimesinin yerine, duruma göre “o, yahut, kardeflim, yahut bizim yaramaz vb...” diyebiliriz. Ayn› fley di¤er SIRAbirer S‹ZDEliste olufltuö¤eler için de geçerlidir. Her ö¤enin yerini alabilecek kelimeler, rur. Bu listelere ise “seçme ekseni” denir. Bu anlay›fl, dil bilimin oldu¤u gibi günümüz edebiyat e¤itiminin de esas›n› oluflturmaktad›r. Ça¤›m›zda ve e¤iD Ü fi Ü Nbilimde EL‹M timde, dil olgular› önce ses ve anlam ay›r›m› içinde ikiye ayr›lmakta, sonra ses ve anlam tabakalar›, seçme ekseninde olanlar, s›ralama ekseninde olanlar diye S O R U tekrar ikiye ay›rarak incelenmektedir. 169 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D ‹ Kiçinde K A T ikiye ayr›lÇa¤›m›zda bilimde ve e¤itimde, dil olgular› önce ses ve anlam ay›r›m› makta, sonra ses ve anlam tabakalar›, seçme ekseninde olanlar, s›ralama ekseninde olanlar diye tekrar ikiye ay›rarak incelenmektedir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Dil ve edebiyat araflt›rmalar›ndaki bu temel ay›r›m› bir tablo halinde flöyle gösAMAÇLARIMIZ terebiliriz: AMAÇLARIMIZ D‹L ‹fiARETLER‹ VE MET‹NLER K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET N N SES GÖSTEREN ‹fiARETLEYEN SEÇME EKSEN‹ SIRALAMA EKSEN‹ ANLAM GÖSTER‹LEN ‹fiARETLENEN SEÇME EKSEN‹ SIRALAMA EKSEN‹ D‹KKAT 170 Elefltiri Kuramlar› 1) Dilin Anlam Tabakas›n›n ‹ncelenmesi (‹flaretlenen “Gösterilen”): 1. Seçme eksenine ba¤l› araflt›rmalar: a. Sözlük bilimsel Analiz: - Bilinmeyen Kelimeler: Metinlerde bazen kural d›fl› kelimeler bulunur. Metni incelerken bunlar› tespit etmek ve kullan›l›fl sebeplerini bulmak gerekir. Bunlar, eski kelimeler (archaïsmes), yeni üretilmifl kelimeler (néologismes) ve özel isimler vb. olabilir. - Temel anlam ve yan anlamlar›n tespiti: Bunlardan birincisi metnin aç›klamaya, ikincisi etkilemeye yönelik oldu¤unu gösterir. Yani aç›klama amaçl› metinlerde kelimeler hakikî anlamlar›nda, etkileme amaçl› metinlerde mecazî anlamlar›nda kullan›l›r. - Öbekleflmelerin tespiti: Kelime alanlar› (champs lexicaux). Anlam bilim a¤lar› (réseaux sémantiques): Yeni bir anlam düzlemi elde etmek için birçok kelime alan› aras›nda kurulan iliflkiler incelenir. b. Dilbilgisel unsurlar›n incelemesi: ‹ssimler, s›fatlar, zamirler, fiiller, ba¤laçlar metinde yüklendikleri anlam görevleri aç›s›ndan incelenir. Mesela metinde bilhassa anormal bir s›kl›kla kullan›lan kelime türlerinin tespiti, bize metinle ilgili önemli ip uçlar› verir. c. Edebî sanatlar›n incelenmesi: - ‹stiare, alegori, zaaf-› suri (litote), örtmece (edeb-i kelam /euphémisme), mübala¤a (hyperbole), karfl›tlama (antiphrase), ›tnap (périphrase). 2. S›ralama ekseni: Söz dizimi analizi: a. Kelime türlerinin çeflitlenmeleri: Fiiller: Zaman, görünüm, kip, çat›, olumlu olumsuz çekimler...; isimler: cins, say›... Bunlar arac›l›¤›yla elde edilen etkiler; s›fatlar. b. Yap›: - Basit cümleler, birleflik cümleler, isim cümleleri. - Cümle seçimi (choix des phrases). Yazar›n hangi tip cümleleri tercih etti¤i araflt›r›l›r: Aç›klama cümleleri, emir cümleleri, soru cümleleri, ünlem cümleleri. - Cümlede kelimelerin düzeni. - Cümlelerin düzeni. Cümleler, ba¤l› (liaison) yahut s›ra cümleler olabilir. c. Edebî sanatlar (figures de rhétorique): - Önyinelem (anaphore), tedric (gradation), devriklik (inversion), teflbih (comparaison), tezat (antithèse). Tecvid (prosodie): Do¤ru okuma ve telaffuz sanat›. 2) Dilin ses tabakas›n›n incelenmesi (‹flaretleyenin “gösteren” incelenmesi): 1. Seçme Ekseni: Ses Bilimi Analizi (analyse phonologique): - Ses birimlerinin tekrar›yla elde edilen etkiler: Kafiye, seci, alitrasyon, 2. S›ralama ekseni: Tecvid (prosodie) ve vezin (métrique). a. Tecvid analizi (analyse prosodie): Yo¤unluk vurgular›, titremleme (intonation “mélodie”), h›z (débit “rapidité”). Noktalama. b. Tecvit elementlerinin düzenli da¤›l›m›: Ritim, periyod. Orans›zl›k, nispetsizlik etkileri. 171 8. Ünite - Bilimsel Elefltiri - ‹zlenimci Elefltiri c. M›sralarda ritim: Vurgular›n da¤›l›m›, Vurgular›n yeriyle yarat›lan ritim çeflitlili¤i, ahenk. d. Vezin: m›sra çeflitleri, k›talar, ölçülü biçimler, serbest m›sralar. Metnin Di¤er Metinlerle ‹liflkisi 1. Metinler aras› iliflkiler: metin içinde yer alan di¤er metinler (Varyantlar, al›nt›lar, telmih (allusions), afl›rmalar, çalmalar (intihaller). 2. Nazire Metinler (hypertextuelle): bir metnin baflka bir metinden hareket edilerek yaz›lmas›. (zeyl “ilave metin”, nazire “pastiche”, parodi “parodie”). 3. As›l metne ait olmayan cümleler, deyimler, ata sözleri, vb... ‹ntihal: Bir sanatç›n›n yaz›s›n› yahut fliirini kendisininmifl gibi gösterme, çalma. Kültür Nesnesi Olarak Metin 1. Metin d›fl› (métatextuelle) iliflkiler: Bir metnin di¤er bir metinle aç›klanmas›: Elefltiri (critique), fierh (explication), Yorum (exégèse). 2. Ürünün takdim kipi: Yazara has üslûp yahut ça¤a has üslup. 3. Anlam tabakalar›: Eserin sözceye ba¤l› hakikî anlam›, (sens littéral), tarihî anlam› (sens historique), eserin zaman›nda nas›l anlafl›l›p alg›land›¤›, sembolik anlam›. Metnin Yap›s›n›n ‹ncelenmesi Vladimir Propp’un, Gérard Genette’in ve A. J. Greimas’›n kuramlar›n›n temel unsurlar›na göre metinler analiz edilebilir. (Bu konuda örnek olarak Yaz›nsal Göstergebilim ve Elefltiri Ünitesi’ne bak›n›z.) Edebî ak›mlar, metin türleri, metin tipleri hakk›nda hiçbir fikri olmayan bir okuyucu ile SIRA S‹ZDE bunlar› bilen bir okuyucu “Süvari” fliirini ayn› flekilde yorumlayabilir mi? Bu bilgilere sahip olan birisinin yorumu ve elefltirisi neden daha tercih edilir durumdad›r? 3 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 172 Elefltiri Kuramlar› Özet Bilimsel Elefltiri: XIX. yüzy›lda Tabiat bilimlerinin geliflmesi, bu bilimlerin yöntemlerinin elefltiri sahas›na da uygulanabilece¤i düflüncesini do¤urdu. Bunun sonucunda Hippolyte Taine, Ferdinand Brunetière, Gustave Lanson gibi bilginler bilimsel yöntemlerden yararlanarak geliflmifl bir elefltiri anlay›fl›n›n örneklerini verdiler. Taine’e göre en iyi eserler toplumun en derin niteliklerini yans›tanlard›. ‹kinci ölçüt, bir eser, ne kadar faydal› ve iyi fleylerden bahsediyorsa o kadar iyiydi. Üçüncü ölçüt, eserin biçimi ile ilgiliydi. Eserde bütün unsurlar bir bütün yaratacak biçimde, olmal›, olaylar, karakterler, üslup belirli bir etki yaratacak biçimde düzenlenmeliydi (Suut Kemal Yetkin, 1963). Taine, edebî eserlerin ›rk, ortam ve dönem ba¤lam› içinde de¤erlendirilmesi gerekti¤ini savundu. Irk sözüyle, ulusal özellikleri, ortam sözüyle iklim ve topra¤›, dönem (zaman) sözüyle eserin yaz›ld›¤› zaman› kastediyordu. Taine’e göre edebî eserler, bir toplumun geleneklerini, ahlâk›n› ve ruhunu yans›tan belgelerdi. Brunetière’e göre elefltirinin konusu, “edebiyat eserlerini yarg›lamak, s›n›fland›rmak, aç›klamak”t›r. Bir eseri aç›klamak, eserin edebiyat tarihi içindeki yerini belirlemek, türü ile iliflkisini incelemek, eserin yazar ve çevresi ile ba¤lant›lar›n› göstermektir. Elefltirinin ve edebiyat tarihinin yapmas› gereken ifl, türler aras›ndaki soy ba¤lar›n› bulmak, türün edebiyat›n evrimi içindeki yerini belirlemektir. ‹klim ve toplum flartlar›n›n incelenmesi, tür incelemesinin yard›mc›lar›d›r. Öyleyse edebiyat tarihinin ve elefltirinin as›l amac›, türlerin geliflimini ortaya koymakt›r. Lanson, Edebiyat tarihi ve elefltiri çal›flmalar›n› seçilmifl, sa¤lam ve anlam› kavranm›fl metinlere dayand›rd›. Orijinal olan› geleneksel olandan, ferdî olan› ortak olandan ay›rmaktan ibaret olan dar bir mukayese anlay›fl›n›n yerine art zamanl› ve efl zamanl› olarak iki düzlemde birden yürütülen genifl bir mukayese anlay›fl›n› benimsedi. Edebî olaylar› hem tarihî geliflimi içinde hem efl zamanl› küresel yay›l›m› içinde ele ald›. Edebî olgular›, özelden genele, eserden edebiyat›n bütününe giderek aç›klad›. Toplumbilimciler gibi toplumbilimin genel hükümlerinden edebiyata yönelmedi, edebiyattan toplumbilime ulaflt›. Edebî olaylar› ve eserleri esas al›p onlar› siyaset tarihi, düflünce tarihi ve toplumbilimi çerçevesinde de¤erlendirdi. Sanatç›y›, ferdi, içinde yaflad›¤› kültür ortam›n›n, zaman›n ve mekan›n ürünü olarak aç›klad›. ‹zlenimci Elefltiri: ‹zlenimciler, elefltirmenin görevinin eser karfl›s›nda hissettiklerini, düflündüklerini ifade etmekten ibaret oldu¤unu savundular. Anatole France, nesnel bir elefltirinin olamayaca¤›n› ve elefltirinin di¤er edebî türler gibi bir tür oldu¤unu ilan etti. A.Gide, A. France, Lemaître ve Gourmont’a göre elefltiri, herfleyden önce okumadan elde edilen izlenimler üzerine kurulur. Elefltiri, eserin sistemini, düzenini ortaya ç›karmaktan çok ondan elde edilen izlenimlerin tespit edilmesi iflidir. Elefltirmen, eseri yarg›lamak ve aç›klamak zorunda da de¤ildir. Sadece ondan ald›¤› zevki ve vard›¤› sonucu aç›klar. Rémy de Gourmont’a (18581915) göre mutlak güzel diye bir fley yoktur, her fley görelidir yani bize göre güzel yahut çirkindir. Her yazar sadece kendine has olan bir estetik yarat›r. Yarat›c› elefltiri, okura dönük elefltiri, al›mlama esteti¤i gibi elefltiri ak›mlar›, esas itibar›yla izlenimci elefltirinin çeflitli uygulamalar›ndan ibarettir. Edebiyat E¤itimine Yans›yan Elefltiri Anlay›fl›: Edebî bir eseri tahlil etmek, analiz etmek için edebiyat e¤itiminde flu dört temel sorunun cevab› aranmaktad›r: • Eser hangi edebî ak›ma aittir? • Türü nedir? • Metin Tipi nedir? • Duygu tonu nedir? E¤itimsel Anlay›fla Uygun Bir Uygulama: Süvari fliirin anlam› kapal› sembollerin arkas›ndad›r. ‹kinci olarak lirik bir fliirdir, bundan dolay› fliire hakim olan fley fikirler de¤il duygulard›r. Bu duygular ise fliirin sesi ve hayaller vas›tas›yla hissettirilmifltir. fiairin amac› gördüklerini de¤ifltirerek tasvir ve hikâye etmektir. Bu fliire okuyucu aç›s›ndan bak›ld›¤›nda okuyucu üzerinde lirik, fantastik, trajik duygular b›rakmaktad›r. 8. Ünite - Bilimsel Elefltiri - ‹zlenimci Elefltiri 173 Kendimizi S›nayal›m 1. Taine’e göre sanatç›lar›n görevi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Seçer ve olgular aras›nda yeni ba¤lant›lar kurar. b. Hayallerini ve dünya ile ilgili fikirlerini dile getirir. c. Biçimleri, idealar›, asl›ndan daha güzel yans›t›r. d. Toplumu etkileyecek yeni fikirler ileri sürer. e. Sanatç› bir görev yüklenmeyen ba¤›ms›z bir düflünürdür. 2. Edebî eserler aç›klan›rken ›rk, zaman ve mekân›n göz önünde bulundurulmas›n› isteyen elefltirmen afla¤›dakilerden hangisidir? a. Anatole France b. V. Propp c. Alain d. Gustave Lanson e. Hippolyte Taine 3. Ferdinand Brunetiére’e göre elefltirinin amac› afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹zlenimlerini ifade etmek b. D›fl dünya ile sanat aras›nda iliflki kurmak c. Türlerin geliflimini ortaya koymak d. Eseri gün ›fl›¤›na ç›karmak e. Okuyucuyu bir eseri okumaya haz›rlamak 4. Elefltirinin eseri yorumlamak, s›n›fland›rmak ve aç›klamak oldu¤unu söyleyen düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Roman Jakobson b. Gérard Genette c. A. Gide d. Bergson e. Ferdinand Brunetière 5. Art zamanl› ve efl zamanl› elefltiri anlay›fl›n› benimseyen elefltirmen afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gustave Lanson b. Gérard Genette c. V. Propp d. André Suarez e. Baudlaire 6. Bir edebî eserde orijinalli¤i en büyük de¤er olarak gören elefltirmen kimdir? a. Rémy de Gourmont b. Lemaitre c. Jean-Paul Sartre d. Albert Thibaudet e. Bergson 7. Afla¤›dakilerden hangisi metin türlerinden biri de¤ildir? a. Hikâye etme b. Betimleme, tasvir c. ‹spatlama d. Bilgi veren metinler e. Mektuplar 8. Afla¤›dakilerden hangisi patetik tonun niteli¤idir? a. Komik olma b. Sevinç ifade etme c. Dolayl› ve imal› anlat›m d. Ist›rap ifade etme e. Ak›l d›fl› olgular› yans›tma 9. Ahmet Haflim’in “Süvari” fliiri hangi edebî ak›ma ba¤lanabilir? a. Romantizm b. Hümanizm c. Klasisizm d. Sembolizm e. Barok 10. Ahmet Haflim’in “Süvari” fliirinin “metin tipi” nedir? a. Sembolizm b. Hikâye etme ve bilgi verme c. Tasvir ve hikâye etme d. Tasvir e. Trajik 174 Elefltiri Kuramlar› Okuma Parças› Anatole France “Mutlaka M.Brunetière ile çarp›flmam gerekirse pek elveriflsiz bir durumda bulunaca¤›m . Pek belli ve göze çarpan eflitsizliklere dokunmayaca¤›m. Sadece bambaflka özellikte olan bir tanesine iflaret edece¤im. O da fludur: kendisi benim tenkidimi tats›z bulurken ben onun tenkidini mükemmel buluyorum. Böylece kendimi, demin söledi¤im gibi bütün tâbiyecilerce kötü say›lan savunma durumuna sokmufl oluyorum. M.Brunetière’in sa¤lam tenkid yap›lar›na pek büyük de¤er veririm. Malzemelerinin sa¤laml›¤›na, plân›n›n büyüklü¤üne bay›l›yorum. Bu kabiliyetli konferans üstad›n›n Rönesanstan Zaman›m›za Kadar Tenkidin Geliflmesi Hakk›nda, Ö¤retmen Okulunda okuttu¤u derslerini yeni okudum. Fikirlerin bu dersler içinde pek metotlu bir flekilde yürütüldü¤ünü, isabetli ve kendini kabul ettiren, yeni bir düzen içine sokuldu¤unu yüksek sesle söylemekten hiç de çekinecek de¤ilim, fikrinin a¤›r fakat güvenli yürüyüflü, bana bir flehre sald›r›rken kalkanlariyle örtünmüfl, birbirlerine s›k› s›k› yanaflm›fl bir halde ilerleyen flu meflhur eski Roma askerlerinin manevras›n› hat›rlat›yor. Buna kalkan kaplumba¤as› yapmak denirdi. Bu müthifl bir fleydi. Fikirler ordusunun nereye gitti¤ini görünce, belki de hayranl›¤›ma biraz flaflk›nl›k kar›fl›yor. M. Brunetière edebî tenkide, tekâmül nazariyelerini tatbik etmeyi hedef tutuyor. Asl›nda böyle bir teflebbüs ilgi çekici ve övgüye lây›k da olsa, bilimi ahlâk›n emrine vermek, tabiat bilimleri üstüne kurulmufl her doktirinin gücünü azaltmak için Revue des Deux Mondes tenkidçisinin son zamanlarda harcad›¤› gayret unutulmufl de¤ildir. Bu, Çömez münasebetiyle olmufltu ve M. Brunetière’in o zaman psikoloji ve sosyolojinin bir alan›na de¤iflimcilik nazariyelerini sokmaya kalk›flan kimseleri azarlay›p azarlamad›¤›n› herkes bilmektedir. De¤iflmez ahlâk ad›na Darwin’ci fikirleri reddediyordu. Kesin olarak: “bu fikirler, tehlikeli olduklar›na göre yanl›fl olsa gerek” diyordu. fiimdi de, yeni tenkidi tekâmül faraziyesi üstüne kuruyor. “Plân›m›z› diyor, M. Taine’in Geoffroy’dan Saint Hilaire’den Cuvier’den gördü¤ü yard›m›, Darwin’le Haechel’den görmekten baflka bir fley de¤ildir.” M. Sixte gibi, canilerin sorumsuzlu¤unu, ahlâk konusunda mutlak kay›ts›zl›¤› ö¤retmenin baflka bir fley oldu¤unu bildi¤im gibi, hayvan ve bitki cinslerinin tekâmülüne hâkim olan kanunlar› edebiyat nevilerine tatbik etmenin baflka bir fley oldu¤unu da pekâlâ bilirim. M. Brunetière’in kendisini yalanlad›¤›n›, kendisiyle te- zada düfltü¤ünü aslâ söylemiyorum. Büyük bir takip fikriyle bilinmezin, umulmaz›n içine isteyerek koydu¤u kendi karakterinin bir taraf›n›, tabiat›n›n bir çizgisini iflaret ediyorum. Bir gün, onun ayk›r› düflünceli oldu¤u söylendi. ‹yi muhakeme yürütmedeki flöhreti sa¤lam bir flekilde yerleflmifl oldu¤una göre, bunun ters anlamda söylendi¤i anlafl›l›yor. Fakat düflünüflte, gerçekten kendine göre, biraz ayk›r› düflünceli oldu¤u görüldü. ‹spat etmede fevkalâde ustad›r. Daima ispat etmesi lâz›md›r ve arada s›rada ola¤anüstü, hattâ flafl›rt›c› fikirleri kuvvetle desteklemekten hofllan›r. Taliin ne insafs›z bir cilvesidir ki, duygular›mla bu kadar az uyuflan bir tenkidçiyi sevebiliyor, takdir edebiliyorum! M. Brunetière için, kötü olan sübjektif tenkid, iyi olan bir objektif tenkid olmak üzere, sadece iki çeflit tenkid vard›r. Ona göre M. Jules Lemâîre, M. Paul Desjardins ve ben sübjektif hastal›¤›na tutulmufl bulunuyoruz; bu da hastal›klar›n en kötüsüdür. Çünkü insan sübjektiflikten hayale, flehvete, zevkperestli¤e düfler. Yine onlardan al›nan zevkle insan eserleri yarg›lan›r; bu da i¤renç bir fleydir. Çünkü ondan zevk almak için bir sebep olup olmad›¤›n› bilmeden önce bir fikir eserinden zevk almamal›d›r. Çünkü insan düflünen bir hayvan oldu¤una göre, ilk önce muhakeme etmesi lâz›md›r. Çünkü bir sebep olmas› lüzumludur da, zevk arama lüzumlu de¤ildir. Çünkü yan›lmayan diyalektik vas›tasiyle ö¤renmeye çal›flmak, insana vergidir; çünkü, insan daima bir muhakeme sonunda, t›pk› bir saç örgüsünün ucundaki dü¤üm gibi, ortaya bir gerçek koymal›d›r. Çünkü, bu olmadan muhakeme bir fley meydana getirmez, halbuki getirmesi gerekir. En sonra on y›llarca süren bir sistem kuracak flekilde birçok muhakemeler bir bütün olarak birbirine ba¤lan›r. Biricik iyi tenkidin objektif tenkid olmas› bundand›r. M. Feddinand Brunetière ötekini aldat›c› ve yan›lt›c› say›yor. Bu yolda çeflitli sebepler de ileri sürüyor. Fakat ben, ilk önce suçlu say›lan metni tekrar ortaya atmak zorunday›m. Edebiyat Hayat›’n›n bir yerinde flu sat›rlar okunur: Objektif sanat olmad›¤› gibi, objektif tenkid de yoktur. Eserlerine kendilerinden baflka bir fley katmakla övünen bütün insanlar en yan›lt›c› bir felsefe ile aldanm›fllard›r. Gerçek fludur ki, insan benli¤inden aslâ d›flar› ç›kamaz. Bu bizim en büyük zavall›l›klar›m›zdan biridir. Bir an için topra¤› ve gö¤ü bir sine¤in petek gözüyle görmek veya tabiat› orangotan›n kaba ve basit dima- 8. Ünite - Bilimsel Elefltiri - ‹zlenimci Elefltiri ¤›yle anlamak için neler vermezdik? Fakat bu bizim için imkâns›zd›r. Daima bir hapishanede gibi benli¤imiz içine kapanm›fl›zd›r. Bana öyle geliyor ki, en iyisi bu müthifl hali hofl karfl›lamak, kendimizi susturma gücünü bulamad›¤›m›z zaman kendimizden söz açt›¤›m›z› itiraf etmektir. M.Brunetière bu sat›rlar› ald›ktan sonra derhal: “hiçbir fleye güvenilmez, hükmü kadar büyük bir güvenle kabul edilecek hüküm olamaz.” diyor. Belki kendisine, hâdiseleri ancak üzerimizde uyand›rd›¤› int›balarla tan›maya mahkûm oldu¤umuzu söylemekte hiçbir yenilik olmad›¤› gibi hiçbir tezat da yoktur, cevab›n› verebilirdim. Gözlemin bunu göze çarpar bir flekilde ispat etti¤i bir gerçektir; öyle ki, herkes ona temas eder. Bu, tabiat felsefesinin harc›âlem bir gerçe¤idir. Onun için buna pek ald›r›fl etmemeli, hele bu noktada doktrinci bir pyrrhonculuk da görmemelidir. ‹tiraf edeyim ki, mutlak flüphecilik taraf›na bir defa daha göz gezdirirdim. Fakat aslâ içine giremedim. Üstüne konan her fleyi yutan bu temel üstüne aya¤›m› .basmaya korktum. Korkunç bir k›s›rl›¤› olan flu iki kelimeden çekindim: “flüphe ediyorum.” Bu iki sözün öyle bir kuvveti var ki; onlar› bir defa söylemeye al›flan a¤›z ebedî olarak mühürlenir, bir daha da aç›lmaz. ‹nsan flüphe ediyorsa susmal›d›r; çünkü insan›n arzu edip söyleyebildi¤i bir söz, onu tasvip etmesi demektir. Mademki kendimde susma, vazgeçme cesaretini bulam›yordum, inanmak istedim, inand›m. Hiç olmazsa hâdiselerin izâfili¤ine, fenomenlerin zincirine inand›m. Gerçekte hakikatlarla görüntüler, hepsi ayn› fleydir. Bu dünyada sevmek ve ›st›rap çekmek için hayaller yetiflir. Onlar›n objektifli¤ini ispat etmeye lüzum yoktur. Hayat nas›l kavran›rsa kavrans›n, isterse bir rüyan›n rüyas› say›ls›n yine yaflan›r, Bilimleri, sanatlar› , ahlâk kaidelerini, empresyonist tenkidi, hatta Objektif tenkidi kurmak için gerekli olan her fley iflte budur. M. Brunetière, bir sihirbaz olan M. Josephin Péladan’n›n bize son zamanlarda flafl›lacak maceras›n› anlatt›¤› Nuremberg’li flu ihtiyar profesörü örnek alarak , insan›n istedi¤i zaman, benli¤ini terk etmesine, kendi d›fl›na ç›kmas›na inan›yor, estetikle fazla u¤raflan bu profesör, geceleyin, uyuyan güzellerin bacaklar›n› Praxiteles Venüsü’nün bacaklar›yla mukayese etmek üzere kendi görünür vücudundan ayr›l›p ruhanî vücuduna girmifl. M. Brunetière: “bir yalan varsa, diyor, mevcut olmas› gereken bir yalan varsa, o da hayat› bilâkis, sadece ona ba¤layarak kendi benli¤imizden d›flar› ç›kmayaca¤›m›za inanmak ve onu ö¤retmektir. Sebep de elbet bir hayli kuvvetli görüne- 175 cektir; e¤er mesele böyle anlafl›l›rsa baflka türlü ne cemiyet, ne dil, ne edebiyat, ne sanat kal›rd›,”diye direniyor, flöyle ilâve ediyor: “Biz insan›z; bilhassa baflkalar›nda kendimizi aramak, tekrar bulmak, kendimizi tekrar tan›mak için benli¤imizin d›fl›na ç›kabilme kudretimizle insan›z.” D›fla ç›kma, bu fazla bir iddiad›r. Bir ma¤ara içindeyiz ve ma¤ran›n hayaletlerini görüyoruz. Hayat bunsuz pek ac› olurdu. Onun ancak içine kapat›ld›¤›m›z duvarlar›n iç sat›hlar› üstünde dolaflan o gölgelerle, bize benzeyen geçerken tan›maya ve aras›ra sevmeye çabalad›¤›m›z o gölgelerle bir sihri, bir de¤eri vard›r. ...Her fliir her sanat eseri her zaman münakafla konusu olmufltur. Belki de bu güzel fleylerin en büyük çekicili¤i böyle flüpheli kalmas›d›r. Çünkü her fley insan bofluna inkâr etse de, her fley flüphelidir. M. Brunetière bu evrensel ve u¤ursuz karars›zl›¤› asla kabul etmek istemiyor. Bu karars›zl›k, daima s›n›flamak ve yarg›lamak isteyen mazbut ve metotlu kafas›na fazla ayk›r› görünüyor. Mademki iyi bir yarg›lay›c›d›r, vars›n yarg›las›n, mademki savaflan bir tenkidçidir vars›n kaplumba¤an›n o korku veren nizam› içinde s›k›flm›fl delillerini ileri sürsün! Fakat mâsum bir zekân›n kendisinde de pek bulunmayan bir fliddet ve taassupla sanat hâdiselerine kar›flmas›n›, bu alanda daha az ak›ll›, daha da az muhakemeli olmas›n›, teklifsiz konuflma edas›n› ve gezinti s›ras›ndaki hafif yürüyüflü tenkidde de muhafaza etmesini, diledi¤i yerde durmas›n›, bazen de iç dökmesini, daima do¤ru, samimî, iyi yürekli olmak flartiyle kendi zevkleri, hayalleri, hattâ hevesi peflinde koflmas›n›, her fleyi bilmemesini, her fleyi aç›klayamamas›n›, fikirlerin, duygular›n önüne geçilmeyen çeflitlili¤ine inanmas›n›, sevmesi gereken fleylerden isteyerek bol bol söz açmas›n› ba¤›fllayamaz m›?” 176 Elefltiri Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. a S›ra Sizde 1 Bu iki karfl›t görüfl, iki farkl› de¤eri belirtir, bundan dolay› onlar› birbirini yok edebilecek iki “çeliflik” hüküm olarak görmemek gerekir: Brunetière’in amac› özel olan esere göre “genel” olan türü bulmak ve ayd›nlatmakt›r. Ona göre, sanatta önemli olan türdür. Tür ise eserlerde ayn› kalan niteliklerle tan›mlan›r. Buna karfl›l›k Gourmont ise baflar›l› bir eseri baflar›l› k›lan nedir sorusuna cevap aramaktad›r, dehay›, baflar›l› sanatç›y› di¤er sanatç›lardan ay›ran ölçütü bulma peflindedir. Dolay›s›yla özel olan eserle ilgilenmektedir. Bu iki karfl›t görüflten birincisi sanat›n toplumsal yönüne, di¤eri ise ferdî yönüne aittir, farkl› sahalara ait olduklar› için de “çeliflik” fikirler de¤ildir. Çeliflki, zaman, mekan ve nesne... birli¤i gerektirir (Bilimsel olarak iki hükmün çeliflik say›lmas› için sekiz flart›n gerçekleflmesi gerekir!). 2. e 3. c 4. e 5. a 6. a 7. e 8. d 9. d 10. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bilimsel Elefltiri” bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bilimsel Elefltiri” bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bilimsel Elefltiri” bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bilimsel Elefltiri” bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bilimsel Elefltiri” bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “‹zlenimci Elefltiri” bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Edebiyat E¤itimine Yans›yan Elefltiri Anlay›fl›” bölümü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Edebiyat E¤itimine Yans›yan Elefltiri Anlay›fl›” bölümü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Edebiyat E¤itimine Yans›yan Elefltiri Anlay›fl›” bölümünü tekrar okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Edebiyat E¤itimine Yans›yan Elefltiri Anlay›fl›” bölümünü tekrar okuyunuz S›ra Sizde 2 Bunun en temel sebebi, uygulamada hiçbir eserin sadece bir türün ya da bir tipin özelliklerini tafl›mamas›, çok zaman tür ve tiplerin kar›fl›m halinde karfl›m›za ç›kmas›d›r. Bundan dolay›, tür, tip ve ton tespit ederken mutlakç› bir tutum tak›nmamal›, esere uygun düflebilen tan›mlar› rahatça seçmeliyiz. Metnin tipini, türünü, tonunu tespit ederken daima bu ay›r›mlar›n hangi amaçla yap›ld›¤›n› göz önünde bulundurmal›y›z. Ö¤retmenler, çok zaman bu tan›mlara s›k›ca sar›l›rlar ve ö¤rencilerinden onlar› uygulamalar›n› beklerler. Fakat bu tutum yanl›flt›r. “Koflma” türünde olan eserlerin büyük bir ço¤unlu¤u koflman›n tan›m›na ve biçimine uymaz, ama yine de bir koflmad›r. Tür ay›r›mlar›, çok zaman edebiyat›n tarihî geliflimi içindeki olgulara dayan›r. Amac›, genel gruplaflmalar› belirlemektir. “Metin tipi” ay›r›m›n›n esas amac›, tarihî geliflime ba¤l› olgular d›fl›nda metinleri yarat›l›fl amaçlar›na göre s›n›fland›rmakt›r. Sanatç› göstermek amac›ndaysa tasvir yapar, ikna etmek amac›ndaysa ispatlay›c› bir metin yarat›r. S›n›fland›rmalar›n ilkelerini ve amac›n› göz önünde bulundurur ve onlar üzerinde yeterli bir flekilde düflünürsek metnin tipini yahut türünü belirlemede hiçbir tereddüdümüz kalmaz. Metnin tonu s›n›fland›rmas›, a¤lamadan gülmeye kadar uzanan basit bir duygu türü s›n›fland›rmas›d›r. ‹lkesi, bu kadar basittir. Okudu¤umuz eser üzerimizde hangi duygular› b›rak›yorsa duygu tonu odur. 8. Ünite - Bilimsel Elefltiri - ‹zlenimci Elefltiri 177 Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 3 fiüphesiz edebiyat hakk›nda bilgisi olan›n fikirleri farkl› ve tercih edilir olacakt›r. Her yazar, okuyucusuyla bir sözleflme içindedir. Roman sat›n alan ald›¤› eserde roman özellikleri arar. Her edebî eser bir kültür ortam›nda yaz›l›r ve bu ortama ait kifliler taraf›ndan okunur. Divan fliirini okuyanlar, onun kurallar›n› biliyordu ve bildi¤i için daha iyi anl›yordu. Edebiyata ait bilgisi olanlar›n yorumu tabii ki daha baflar›l› olacakt›r. Baflvurulabilecek Kaynaklar Hece (2003). Elefltiri Özel Say›s›, Hece Ayl›k Edebiyat Dergisi, Say›: 77; Ankara. Özön, Mustafa Nihat (1954). Edebiyat ve Tenkit Sözlü¤ü, ‹nk›lâp Kitabevi, ‹stanbul. Moran, Berna (1972). Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri, Edebiyat Fak. Yay. ‹stanbul. Türk Dili (1963). Elefltiri Özel Say›s›, Say›:142, Temmuz 1963, TDK, Ankara. ‹nternet Kaynaklar› Filizok, R›za, Edebî Elefltiri Türleri, http://www.egeedebiyat.org/wp/?p=338 Albisson, Anne_Marie, le Texte comme objet de culture, http://www.edunet.tn/ressources/sitetabl/sites/beja /ibnhaytem/Lycee/Francais/Grenoble/bac.htm#LE %20TEXTE%20COMME%20OBJET%20DE%20CULT URE Angenot, Marc; Bessiere, Jean; Fokkema, Douwe; Kushner Eva (1989). Théorie Litteraire, Presses Universitaires de France. Paris. Engel, Vincent (1998). Histoire de la Critique Litteraire des XIX et XX’e. Siecles; BruylantAcademia, Belgique. France, Anatole (1956). Edebiyat Hayat›, Çev.: Nebil Otman, Maarif Bas›mevi, 1956, Ankara. Hébert, Louis (2011). Méthodologie de L’analyse Litteraire, Analyse, dissertation, commentaire, compte rendu; Version (29/01/2011), dans Louis Hébert (dir.) Signo en ligne), Rimouski (Québec), http://www.signosemio.com. Lemelin, Jean-Marc, “Theorie de la Litterature” “www.ucs.mun.ca/~lemelin/THEORIE.htm” Moran, Berna (1972). Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri, Edebiyat Fak. Yay. ‹stanbul. Rallo, E. R. (2006). Méthode de Critique Littéraire, Armand Colin, Paris. Roger, Jérôme (2009). La Critique Litteraire, Armand Colin, Paris. Tamine, Joelle Gardes; Hubert, Marie-Claude (2004). Dictionnaire de Critique Littéraire, Armand Colin, Paris. Sözlük 179 Sözlük A Auratik sanatlar: W. Benjamin taraf›ndan gelifltirilmifl bir terimdir. Dinî törenler ile iliflkili, geleneksel özellikler tafl›- Abartma (osm. mübala¤a, fr. hyperbole): 1) Abartma, bir bü- yan, belirli bir estetik mesafeye ulaflm›fl, tek olan ve ço- yükseme yaratan biçem betisidir. Düflüncelere dayanarak afl›r› bir duyguyu anlat›mda kullan›l›r. 2) Anlat›m› etkinlefltirmek için, bir fleyi anlat›rken onu oldu¤undan ¤altma imkân› bulunmayan sanatlara denir. Ayr›fl›kl›k (fr. hétérogène): Tan›m›, ayn› veya birbirine yak›n de¤erleri/nitelikleri içermeyen bir bütünlü¤ü tan›mla- daha fazla göstermek, abartmak. mak için kullan›lmaktad›r. Ak›ld›fl›l›k: Bakhtin taraf›ndan keflfedilen bir ilkedir. Bakhtin’e göre ak›ld›fl›l›k bilinç ile bilinçsizlik, rüya ile uyan›kl›k aras›ndaki kaynaflmadan ileri gelen elefltirel ve özgür bir ilkedir. Al›mlama kuram›: Al›mlama Esteti¤i ya da Kuram›, 1960’lar›n sonundan bu yana yaz›nsal yap›tlar›n anlam› ve yorumu ile ilgili olarak okurun ifllevini inceleyen çeflitli kuramlara verilen genel bir add›r. Ana-metinsellik: Bir B Metni’nin (yani ana-metin: “yal›n ya da dolayl› bir dönüflüm ifllemiyle önceki bir metinden türeyen her metin”) ondan türeyen bir A Metni’ne (altmetin, gönderge-metin) yal›n bir dönüflüm ya da öykünme ile ba¤layan iliflkidir. Angaje roman: Eserde edebîlikten çok, belirli bir ideolojik, siyasî, dinî, ahlakî ve toplumsal düflünceyi anlatma amac›n› esas alan romanlard›r. An›flt›rma (fr. allusion): Bilinen bir konuya, olaya, kavrama, nesneye örtük olarak gönderme yap›lan bir anlat›m biçimidir. Olaylar›n, durumlar›n, kiflilerin, ya da bilindi¤i varsay›lan bir nesnenin ad›n› vermeden, al›c›da etki uyand›rmay› sa¤lar. An›flt›rma düflüncede kifliler, nesneler, ça¤lar ya da uzamlar aras›ndaki h›zl› bir yaklafl›m›, iliflkilendirmeyi sa¤lar. Oluflturulan anlam›n al›c›da yeniden ve do¤ru olarak oluflabilmesi için, ayn› kültürel göndergelerin paylafl›m› ve ba¤lam hakk›nda bir bilgi gereklidir. Anlam evreni (fr. univers sémantique): Bir sözcü¤ün, ba¤lam içinde ald›¤› anlamlar bütünü. Anlaml› yap›: Anlaml› bir bütünlük olarak kabul edilen metnin her ba¤›ms›z bölümün ayr› ayr› aç›klanmas› ve söz konusu bölümlerin aralar›ndaki iliflkinin yorumlanmas›yla elde edilen bütünlük demektir. Anlat› flemas› (fr. schéma narratif): ‹nsanl›¤›n ortak belle¤ine yerleflmifl anlat›sal ve kültürel düzenlenmenin soyut bir tablo ile görsellefltirilmesidir. Bu flema “yaflam›n anlam›n›”, sanal bir yeniden sunum ile anlafl›l›r biçime sokar. Art zamanl› inceleme (fr. étude diachronique): Olgular› tarihî geliflim süreci içinde inceleme yöntemidir. Örne¤in Türk dilinin bafllang›c›ndan günümüze kadar incelenmesi, bir art zamanl› incelemedir. B Ba¤lam de¤ifltirme: Julia Kristeva’n›n, bir göstergeler dizgesinden baflka bir dizgeye geçiflini belirtmek için metinleraras›l›k yerine kulland›¤› terim. Belirsizlik (fr. ambiguïté): Edebî metinlerde söylenilen ile kastedilenin, gösterilen ile gösterenin aras›nda uyumun olmamas›, metnin tekanlaml›l›ktan kurtulup çokanlaml› olarak düzenlenmesi demektir. Ben (fr. moi-ego): Benlik diye de adland›r›labilecek bu nitelik, es (o) ile üst-ben aras›nda kal›r. Çal›flmas› bilinçlidir ve d›fl gerçek ile es ve üst-ben’in çeliflik istekleri aras›nda bir uyum kurmaya yöneliktir. Görevi, organizman›n gerçe¤e uydurulmas›, s›n›rs›z içgüdülerin afl›r›l›¤›n›n vicdan ve ahlak aç›s›ndan denetlenmesidir. Biçem betisi (fr. figure de style): Gündelik dilin kullan›m› d›fl›nda yeni bir anlat›m biçimini gelifltirmeyi ve kullanmay› belirtir. Bu terim için “sözbilimsel beti” de denir. Biçem betisi, konuflan›n kendisini anlatma biçimini gösterir. Bir biçem, anlat›m› daha güçlü k›larak, ölçünlü dili de¤ifltirir. Örnekseme, canland›rma, yerine kullan›m, düzde¤iflmece, e¤retileme, karfl›tl›k, titreflimlilik, üsteleme et ar›ksay›fl gibi betilerden söz edilir. Biçembilim (osm. üslup bilimi, fr. stylistique): Biçembilim, bir metnin yaz›l›fl›n›n özelliklerini inceler. Biçembilim, günümüzde genel anlamda sözbilim ve dilbilim üzerine kurulmufl bir bilim dal›d›r. Biçembilim, biçem kavram›na gönderimde bulunur. Dildeki düzenlenmifl olaylar›n duyuflsal de¤erlerini ve bir dilin anlat›m araçlar› dizgesini oluflturmaya çal›flan anlat›msal ve anlamsal olgular› metin ve ya da söylem ba¤lam›nda inceler. Genel olarak dilbilim, göstergebilim ve sözbilimin katk›lar›yla yirminci yüzy›lda üzerinde çok çal›fl›lan bir bilim dal›d›r. Bilinçalt› (fr. subconscience): Altbilinç teriminin anlamdafl›. Bilinçd›fl› olmakla birlikte, kimi zaman kapsam›ndakilerin bilince ça¤r›labildi¤i zihin bölgesi, fluuralt›. Bilincin d›fl›ndaki olay ve olgular. Genellikle içe itilmifl, bast›r›lm›fl ve bilince ç›kamayacak derecede zay›f alg›lar ve izlenimler bilinçalt›n›n içeri¤ini olufltururlar. 180 Elefltiri Kuramlar› Bilinçd›fl› (fr. Inconscience): Davran›fl üzerine etki yapan, Dilbilgisel ayk›r›l›k: Dilbilimde, bir sözcenin bir dilin betim- ama pek fark›na var›lamayan süreçlere verilen ad. E¤i- sel dilbilgisine uygunsuzluk göstermesi, metnin dilbilgi- limler, otomatik al›flkanl›klar gibi bilinci etkileyen ya da sini de¤ifltiren, kural› bozan bir unsur. Michael Riffater- do¤a ötesi ile iliflkilerin kuruldu¤u, öznelli¤in eksik ol- re’in, anlamsal aç›dan bir metinde sorun yaratan, okurun du¤u alan. akl›nda iletiflim s›ras›nda bir kural›n çi¤nendi¤i izlenimi Bu, O (lat. Es veya id; fr. Ça): Alt-ben. ‹çgüdülerin ve bilinçsiz tepilerin tümü. Örnek: “Bütün salon size güldü.” = “Salonda bulunan tüm izleyiciler size güldü.” Bütünce (fr. corpus): Üzerinde çözümleme yapmak amac›yla benzeflik (homojen) türden metinlerin toplam›na verilen ad. uyand›ran metinsel olguya verdi¤i add›r. Disiplinleraras›: Farkl› sanatsal ve bilimsel alandan araflt›rmac›lar›n bir araya gelerek ayn› sorun veya konu karfl›s›ndaki de¤iflik bak›fl aç›lar›n› buluflturarak ortak bir amaca varmalar›. Do¤all›k (fr. naturel): Retorik terimi. Üslûbun genel niteliklerinden biri. ‹nsan›n, dili, hissetti¤i ya da konufltu¤u gibi Ç kullanmas›d›r; özentili kelimeler, ola¤anüstü cümle ya- Çeviri: Bir metni bir dilden baflka bir dile aktarmak. Bir dildeki metnin anlam›n› bir baflka dilin göstergeleriyle yeniden oluflturmak. Çokdillilik: Dilin ve kültürün sabitlenebilir bir yap› olmad›¤›n› düflünen Mikhail Bakhtin, çokdillili¤i, bir sözceler çoklu¤u olarak tan›mlar. “Bir bireyin ikiden çok dil bilmesi ya da bir toplulukta ikiden çok dil konuflulmas›. Çokdillilik kimi kez bildiriflim durumlar›na göre de¤iflik diller kullan›lmas› biçiminde ortaya ç›kar.” (Berke Vardar yönetiminde Aç›klamal› dilbilim sözlü¤ü.) Çokseslilik: 1) Önce müzik söylemine uygulanan çokseslilik kavram›, XVI. yüzy›lda armoninin karfl›s›nda, birden fazla sesten oluflan flark› anlam›nda kullan›l›yordu. Mikhail Bakhtin’nin çal›flmalar›ndan kaynaklanan, günümüzde bir söylemde birden fazla söylemden gelen sözcük, anlat›m biçimi, al›nt›, hatta metnin (Örne¤in bir romanda bir flark›, bir fliirden al›nt› yapmak) varl›¤›n› göstermesidir. Özellikle yaz›nsal metinlerde aktar›lan söylem kullan›m›, p›lar› aramaya gerek duymadan düflüncenin ifade edilmesidir. Do¤all›k, her türlü zorlamadan kaçmak ve süs olabilecek terim ve sözcükleri kullanmamaktan do¤ar. Bu niteli¤e sahip olmak isteyen bir yazar, özel olarak kendinden bir fley katmamal›, yani düflünceyi ifade ederken do¤al ak›fl› içinde anlatmal›, ifadesinde bir tak›m zorlamalara ve afl›r› özene yer vermemelidir. Dolaylama (fr. périphrase): Bir sözcü¤ün tan›m›yla ya da bu tan›m›n veya sözcü¤ün dengi olan daha uzun bir anlat›m›yla yer de¤ifltirmesini belirten biçem betisidir. Tek bir sözcükle söylenecek bir kavram, birden fazla sözcükle söylenir. Örne¤in “baflbakan” yerine “bu ülkeyi yöneten kifli” demek bir dolaylamad›r. Dolayl› adlama ve abart›c›l›k betileri de dolaylamay› belirtir. Dolayl› adlama (fr. antonomase): Özel ad›n cins ad, cins ad›n da özel ad yerine kullan›lmas›. “Bu so¤utucular” yerine “bu frijderler” demek; “Art›k Vietnamlar olmas›n” yerine “Vietnam’da geçen kötü deneyimler olmas›n” demek gibi. Bu özel ad ya da temel özellikleri belirten do- baflka bir yap›ta yap›lan gönderme biçiminde ortaya ç›- laylama, ortak ad olarak kullan›lan bir biçem betisidir. kar. 2) Bakhtin’in gelifltirdi¤i, romanla ilgili bir ölçüttür. Bazen de tersi söz konusu olur. Bir ortak ad, bir özel ad Tekyanl›ll›¤a, tipikli¤e, uyumlu bütünlü¤e ve ciddiyete meydan okuma olarak tan›mlanabilir. Çokseslilik angaje roman›n tam tersi romanlarda görülen bir özelliktir. için kullan›l›r. Dramatik fiiir (fr. poème dramatique): Dramatik fliir, bir olay›n (action) flah›slar arac›l›¤›yla anlat›lmas›d›r. Bafll›ca nitelikleri flunlard›r: Dramatik olaylar, klasik görüfle göre, D baz› ilkelere dayan›larak sergilenmelidir. Bunlar, olayda De¤iflmece (fr. trope): Bir sözcü¤ün kendi anlam›n›n yerine birlik, zamanda birlik ve mekânda birliktir. Dramatik fli- yüklenen yeni anlaml› sözcüklere de¤iflmece denir. De- irde olay, perde ve sahnelere ayr›l›r. Temel olay (action ¤iflmecelerde genellikle tek sözcü¤ün anlam de¤iflmesi principale), ikinci derecede üç veya befl ayr› olaya bölü- söz konusudur. nür, bunlar›n her birine perde (acte) denir. Bunlar› bir- Devriklik (fr. inversion): Devriklik, ters çevirme, tersi bir dü- birinden ay›ran zamana da perde aras› denir. Perdelerin zene getirme eylemi ve bu eylemin sonucudur. Sözcükle- aras› koro veya danslarla doldurulabilir ya da dinlenme rin bilinen, al›fl›lm›fl düzeninin d›fl›nda kullan›lmas›n› be- ile geçirilebilir. Çözüm bölümü (fr. dénouement): Dra- lirtir. Bilmeden yap›lan dilbilgisel hata devriklik de¤ildir. matik fliirde çözüme baht dönüflümü yoluyla veya anî fiiirde, bir anlam etkisi yaratmak için sözcükler aras›nda baht de¤iflimi (péripétie) yoluyla ulafl›l›r. Bu anî baht de- yer de¤ifltirme ifllemini belirtir. Bu sanat›n biraz daha ile- ¤iflimi, mutsuz bir son haz›rlad›¤› zaman, felâket (catas- ri kullan›m›na ise afl›r› devriklik (fr. hyperbate) denir. trophe) ad›n› al›r. Sözlük 181 Duygu de¤eri (fr. valeur thymique): Bir sözcü¤ün, bir sözce- Elefltirel çözümleme (fr. analyse critique) Retorik terimi. nin, bir söylemin onu alg›layan kiflide oluflturdu¤u esen- Büyük yazarlar›n eserlerine karfl› duyulan hayranl›¤a se- likli, esenliksiz, ne esenlikli ne esenliksiz, kimi zaman da bep olan de¤erlerin araflt›r›l›p ortaya konmas› iflidir. As- öznel olarak kabul edilebilen duygu anlat›m›. l›nda büyük yazarlar taraf›ndan kullan›lan araç ve usul- Düzde¤iflmece (fr. métonymie): Ayn› mant›ksal bütünlük ve lerin çözümlenmesi, edebî bir birikimin sa¤lanmas› ve bitifliklik içerisinde olan bir ö¤enin bir baflka ö¤e ile yer edebî zevkin geliflimi için en verimli yoldur, en ö¤retici de¤ifltirmesini belirtir. Düzde¤iflmece, bir kavram›n do¤- yaklafl›md›r. Elefltirel çözümleme, ancak sa¤duyuya, de- rudan do¤ruya onu gösteren göstergeyle de¤il, ilgili, neyime ve yönteme dayan›rsa baflar›l› olabilir. Elefltirel ba¤lant›l› oldu¤u bir baflka göstergeyle dile getirilmesi- çözümlemenin görevleri flunlard›r: 1) Ana fikri araflt›r- dir. K›sacas›, bir nesneyi kendisine ba¤l› bir özellikle be- mak. 2) Bu fikrin geliflmesine yard›mc› olan araçlar› bul- lirtmeye düzde¤iflmece denir. “Zehiri içmek” yerine “ölü- mak ve de¤erlendirmek. 3) Yazar›n kulland›¤› üslûbu mü içmek” demek, sebep sonuç iliflkisi kurarak yarat›lan genel hatlar›yla, özel nitelikleriyle ve yazar›n ifade et- bir düzde¤iflmecedir. mek istedi¤i duygu ve fikirlerle olan iliflkisi içinde incelemek ve bu üslûp hakk›nda bir hükümde bulunmak. E Elefltirinin amac›, bir yazar›n ay›rt edici ve belirleyici ni- Edebî güzellik (fr. beau littéraire): Genel anlay›fla göre, ede- teliklerini keflfetmek ve aç›klamakt›r. Bir eseri sadece biyat›n amac›, güzelli¤i ifade etmek ve onu sevdirmektir. yermek, araflt›r›c›n›n bofl gururunun ifadesidir. Buna kar- Uzun süre kabul görmüfl tarihî anlay›fla göre, befl tür gü- fl›l›k, bir eserdeki hayran olunacak niteliklerin bulunup zellik kabul ediliyordu: 1) Mutlak güzellik: Tanr›’ya ait gösterilmesi, yarat›c› ve verimli bir çabad›r. Bunun için- güzelliktir; aslî olan, de¤iflmez, yarat›lamaz ve ebedî olan dir ki, elefltirinin temel özelli¤i iyiyi ve güzeli keflfetme, ve bütün güzelliklerin kayna¤› olan güzelliktir. 2) Göreli aç›klama ve hayran olmaktan duyulan sürekli ve samimî güzellik: Tanr›’n›n güzelliklerinin Tabiata ve sanata yan- zevki ifade etme ve her zaman tarafs›z kalmakt›r. s›mas›yla ortaya ç›kan güzelliktir. Tanr›’n›n tezahürleri ya Erken anlat›m (fr. mise en abîme): Bir yap›t›n içine ald›¤›, da yans›malar› olan dolayl› güzelliktir. 3) Tabiî güzellik: yap›t›n bütünüyle benzerlik iliflkisi kuran gösterge (özel Tanr›sal güzelli¤in sanatta tecellisidir. Bu güzellik Tan- ad), bölüm (rüya). r›’n›n varl›klara verdi¤i düzende, nizâmda ortaya ç›kar. Eflzamanl› inceleme (fr. analyse synchronique): Ayn› dö- Yarat›lm›fl olanda, yaratandan dolay› bulunan güzelliktir. nemde ortaya ç›kan olgular› geliflim süreci d›fl›nda bir 4) ‹deal güzellik: Duyularla alg›lanmayan ama zihnimiz- bütün olarak inceleme yöntemidir. Örne¤in Türk dilinin de bulunan, zihnimizce yarat›lm›fl mükemmelliktir. 5) Sa- XX. yüzy›ldaki sisteminin tarihî geliflim d›fl›nda incelen- natsal güzellik: Zihindeki ideal güzelli¤in, duyularla al- mesi eflzamanl› bir incelemedir. g›lanabilir tarzda ve zihin d›fl›nda yeniden üretilmesidir. Etkileyim (gr. pathos): Aristoteles’ten bu yana gelen gelenek- Edebî güzellik, edebî eser arac›l›¤›yla ideal güzelli¤in sel sözbilimdeki söylemin üç tür ikna etme yolundan ifade edilmesi, gerçe¤in ve iyinin yans›t›lmas›d›r. (uslamlama -logos-, özsunum -ethos- ve etkileyim -pat- Edebiyat (yaz›n, fr. littérature): En genel tan›m›yla, düflünce hos-) birini belirtir. Etkileyim, halk›n coflkusu kullan›la- eserleriyle ilgili kurallar bütünüdür. Edebiyat, hem bir rak yap›lan bir ikna yöntemidir. Buna karfl›l›k, özsunum- bilimin hem bir sanat›n ad›d›r. Bilim olarak edebiyat, bir da (ethos) ikna gücü, hatibin dürüstlü¤üne gönderme dilin ürünleriyle ilgili sistemli bilgiler bütünlü¤üdür. Sa- yapar. Uzsöyleyifl tutkularla baflar›ya ulafl›r, onu yetkin nat olarak edebiyat, do¤ru ve güzel yazmay›, yaz›lm›fl duruma getirmek için, konuflan onun yay›lma alanlar›n› eserleri do¤ru de¤erlendirmeyi sa¤layan düzenli yöntem ve kullan›lan araçlar›n› bilmek zorundad›r. Günümüz ve kurallar bütünlü¤üdür. Edebî anlat›m›n temel iki biçi- söylem çözümlemesinde etkileyim, bir söylem içinde mi vard›r: Nesir (düzyaz›) ve fliir. Nesir, konuflur gibi konuflan öznenin duygular› konusunda verdi¤i imgedir. olan ve kat› bir biçime ba¤l› olmayan anlat›m tarz›d›r. fii- Eylem (fr. action): Bir kahraman›n ya da bir kiflinin (eyleye- ir, ahenk ve ölçü gibi özel nitelikler tafl›yan bir anlat›m tarz›d›r. nin) de¤er nesnesini belirleyerek harekete geçmesi. Eyletim (fr. manipulation): Göstergebilimde anlat› flemas›n›n E¤retileme (fr. métaphore): E¤retileme, benzeyen ile benze- ilk evresi; bir göndericinin anlat› sözdizimindeki dönü- tilen aras›ndaki birleflmeye dayal› bir örneksemedir. Ben- flümleri gerçeklefltirecek olan özneyi belli bir amaç do¤- zeyen ile benzetilen aras›nda, benzeyen, karfl›laflt›rma rultusunda harekete geçirdi¤i, yönlendirdi¤i aflama. Bu yönü ve arac› olmadan kurulan ba¤›nt›ya dayanan bir aflamada gönderici ile özne aras›nda örtük ya da belirtik anlat›m biçimidir. bir anlaflma yap›l›r. 182 Elefltiri Kuramlar› Eyleyen (fr. actant): Bir duruma, bir eyleme etken ya da edil- nesnelerdir, ya da duyular›m›zla tam olarak idrak ede- gen olarak kat›lan di¤er eyleyenlerle olan iliflkileriyle ta- medi¤imiz metafizik veya zihinle ilgili nesnelerdir. Ta- n›mlanan anlat› içindeki ifllevin ad›d›r. savvur, fiziksel veya maddî nesnelere göre, bunlardan elde edilen bilgidir; çünkü, bu nesneleri tan›mak için on- F lar› görmek yeter: Zihinle ilgili olanlara gelince, bu du- Fantastik (düfllemsel, fr. fantastique): Bu tür eserlerde man- rumda tasavvur, onlar hakk›nda bizde oluflan kavramlar- t›kla aç›klanamaz olaylarla karfl›lafl›l›r ve çok zaman ger- d›r, çünkü bu nesneler ruhumuzla hemen hissedilebile- çeklerle tabiat üstü olaylar birbirinden ay›rt edilemeye- cek veya sezilebilecek durumda olabilmelerine ra¤men, cek kadar iç içedir. Bu eserlerde önce her fley do¤al gö- bunlar› tam olarak anlamak için çok büyük gayret sarf rünür, bildi¤imiz dünyadan yola ç›k›l›r, ancak yavafl ya- etmek gerekir. O halde tasavvur, ya elde edilen bilgi ya da bir fley hakk›nda zihnimizde oluflan bir kavramd›r. vafl bu do¤all›k gerçek d›fl›, izah edilemez, inan›lamaz olgular haline dönüflür. Bu durum okuyucu üzerinde Filoloji (betikbilim, fr. philologie): Bir dili tarihî ve kültürel geliflimi içinde inceleyen bilim dal›d›r. Buna karfl›l›k dil- korku ve merak uyand›r›r. bilim, incelemelerinde daha çok bütün dillerin ortak ni- Figür (beti, fr. figure): Düflünce ve duygular›n ifadelerini da- teliklerini aç›klama amac› güder. ha hofl ve daha etkili hâle getiren ifade tarzlar›na, edebî sanatlara figür ya da beti denir. Dile daha fazla güç, canl›l›k, parlakl›k veya ilgi çekicilik katan her türlü ifade tar- G z›d›r figür. Figürler basit ve özellikle kurall› konuflmadan Geniflletme (fr. amplification): Geniflletme, bir konuyu, öne- farkl› olan söz tarzlar›d›r. Figürler, ya bir sözcü¤ün esas mini, güzelli¤ini överek ya da k›nayarak öne ç›karmak- anlam› d›fl›nda kullanmas›ndan, ya da terimlerde ve dü- tan oluflan bir stratejidir. Bu durumlar için sözbilimsel flüncelerde bir yap› de¤iflikli¤ine gidilmesinden do¤ar. süreçleri, biçem betilerini, sözcüksel ya da dilbilgisel et- Örne¤in “biraz ümit” ifadesi yerine “bir ümit ›fl›¤›” dedi- kileri kullan›r ve al›c›n›n coflkular› üzerinde etkili olabil- ¤imiz zaman bir figür kullanm›fl oluruz. Edebî sanatlar, mek için ortak de¤erlerden destek al›r. Bir s›ralaman›n teflbih, istiare vb. birer figürdür. Figürler, ikna amac›yla terimleri aras›ndaki ya da bir öneriyi güçlendirmek ama- ya da süsleme amac›yla kullan›labilirler. Çiçero figürlere c›yla bir paragraf›n kuruluflunda yap›lan kerteleme üze- “hitabetin ›fl›¤›” demifltir, çünkü yaz›lar ve konuflmalar rine kurulmufl bir betidir. Geniflletme, bir düflünceyi süs- bunlar›n yard›m›yla canlan›r. Bunlar› bir an hiç kullan- lemek, daha güçlü hale getirmek amac›yla, biçem yoluy- mad›¤›m›z› düflünelim, üslûbun renksiz, mat, kuru ve la düflünceleri gelifltirmektir. yeknesak hâle geldi¤ini görürüz. Di¤er taraftan figürle- Gerilim (fr. tension): De¤er nesnesi ile eyleyenler aras›ndaki rin gere¤inden fazla kullan›lmas› da zararl›d›r: ‹lk ça¤›n edinme/vazgeçme, verilme/elinden al›nma iliflkisinin za- söz ustalar›ndan Quintilien “Figürler sözün gözleridir” mana ve uzama ba¤l› olarak rahat, rahats›z, yüksek, al- derdi, fakat benzetmesine devamla, “bu gözleri vücudun çak, esenlikli, esenliksiz, uzun, k›sa, yorucu, kolay... gi- fluras›na buras›na rastgele yerlefltirmemek lâz›m” diye- bi özellikler tafl›mas›. Gerilim bir terim olarak ne olumlu rek, bunlar› yerinde kullanmak gerekti¤ini de hat›rlat›yordu. Figürler üçe ayr›l›r: dilbilgisi figürleri, sözcük figürleri ve düflünce figürleri. ne olumsuz bir özellik tafl›r. Gönderge (fr. référent): 1) Bir yap›t›n bafll›¤›n› ya da bir yazar›n ad›n› anmakla yetinmek. Bir metinden al›nt› yap›l- Fikir (osm. tasavvur, fr. idée): Yunanca “idea” kavram›, res- madan okuru do¤rudan bir metne göndermek. 2) Bir medilmifl suret anlam›na gelir. Bu sözcük Arapçaya “ta- göstergenin belirtti¤i gerçek ya da düflsel nesne ya da savvur” olarak çevrilmifl ve oradan dilimize girmifltir. Ta- varl›k; göndermede bulundu¤u ba¤lam ya da durum. savvur, ak›lda bir fleyin suretinin ortaya ç›kmas› anlam›- Gönderge, göstergenin içerdi¤i “gösterilen” ve “göste- na gelir. Frans›zcada da “‹dée” kavram›, bir düflünce nes- ren” ikilisinin birinci teriminden titizlikle ayr›lmal›d›r nesinin zihnî sureti anlam›na gelir. Bu sözcük, “alg›lana- (B. Vardar yönetiminde Aç›klamal› Dilbilim Terimleri bilir olan›n görünüflü” olan imaj›n karfl›t› olarak kulla- Sözlü¤ü). n›l›r. Tasavvur sözcü¤ü, genel anlamda bilgi (connais- Göreli (fr. relatif): Varl›klar ya kendi bafllar›na ya da birbirle- sance) veya kavram (notion) ile eflde¤erdir, fakat imajla ri ile iliflkileri içinde kavran›r. Varl›klar kendi bafllar›na (image) çok benzemesine ra¤men, eflde¤er de¤ildir. Ta- ele al›nd›klar›nda mutlak anlamlar kazan›r; di¤er varl›k- savvur, konusu ne olursa olsun, tamam›yla psikolojik ve lara göre ele al›nd›klar›nda göreli bir de¤er kazan›r. De- madde ile ilgisi olmayan bir olgudur: Zihnin bir ifllevidir; ¤eri veya varl›¤› ancak baflka bir fleye göre olan fley gö- zihnin tan›d›¤› veya gördü¤ü andaki durumudur. Zihnî relidir. Örne¤in bir sözcük di¤er bir sözcükle iliflki kur- nesneler, ya duygular›m›z› etkileyen fiziksel ve maddî maks›z›n, bizzat kendisi bir fley ifade ederse mutlak an- Sözlük 183 lamda kullan›lm›flt›r. “Günefl parlakt›r” ifadesi mutlak an- gu, do¤ay› bozar; kurgunun yaratt›klar›, gerçek yaflamda lamdad›r. “Günefl Dünya’dan daha büyüktür” dendi¤in- karfl›lafl›lmayan fleylerdir: Mitolojideki bafl› ve gö¤sü as- de Günefl Dünya’ya göre düflünülmüfltür. Bu ikincisinde lan, kuyru¤u ejderha olan yarat›klar (chimères), yar› in- büyüklük göreli (izafî) bir kavramd›r. Çünkü bir baflka san yar› at fleklinde olan yarat›klar (centaures), Bin Bir y›ld›za göre Günefl çok küçüktür. Baba, o¤ul, hala, tey- Gece Masallar› birer kurgudur. ‹dealist sanat anlay›fl›n› ze sözcükleri de göreli sözcüklerdir ve göreli bir anlama benimseyenlere göre, edebiyatta kurgu, hayalci bir fley, sahiptir. Bir baba, bir baflkas›na göre bir o¤ul ya da bir yapay bir fley, ço¤unlukla sahte bir fleydir. ‹deal ise, ak- day› olabilir. sine, do¤aya yeniden flekil verir, onu yorumlar, tamam- Güzel (fr. beau): Genel anlamda ruhun ve kalbin hofluna gi- lar ve sürdürür. Gerçek anlamdan ayr›lmayarak, görü- den fleydir diyebiliriz. Güzel olan fley, bütünlü¤ü içinde nen ve görünmeyen dünyada taslak hâlinde olan fleyi ol- uyum (ahenk) bulunan fleydir. Güzel, ayn› zamanda gunlu¤a erifltirir. O hâlde ideal, evrensel olarak ve ebe- hem akla hem de duyulara hitap eder. Fakat akla duyu- diyen gerçektir. lar yard›m›yla ulafl›r. Güzel, bir heykeli seyretti¤imiz za- ‹deal güzel (fr. beau idéal): ‹ki çeflit ideal güzel vard›r: mane- man, bir müzik eserini dinledi¤imizde hissetti¤imiz ri- vî ideal güzel, maddî ideal güzel. Her ikisinin de do¤du- timdir denebilir. Eflatun’a göre, güzel, göz kamaflt›ran ¤u yer toplumdur. Do¤aya çok yak›n olan ilk insanlar, hakikattir. flark›lar›nda, gördükleri her fleyi oldu¤u gibi anlat›rlard›; Güzel sanatlar (fr. Beaux-arts): Güzel olan, güzelli¤i konu flairler zamanla gördükleri her fleyin gözler önüne seril- alan veya güzelli¤i betimleyen sanatlara denir. Bunlar iki memesi gerekti¤ini anlad›lar, fakat tablonun baz› bölüm- s›n›fta toplan›r: çizgiye dayanan sanatlar ve sese da- lerinin perdelenmesi, yani gösterilmemesi gerekti¤inin yanan sanatlar. Çizgiye dayanan sanatlar üçe ayr›l›r: fark›na vard›lar; gösterileceklerin veya resm edilecekle- mimarl›k, heykelt›rafll›k ve resim. Sese dayanan sa- rin seçilmesi gerekti¤ini gördüler; ard›ndan seçilen fleyin natlar ise ikiye ayr›l›r: müzik ve fliir. Çizgiye dayanan flu veya bu pozisyonda daha güzel etki yaratmaya müsa- sanatlar göze hitap ederler; sese dayananlar ise kula¤a it oldu¤unu fark ettiler. Gizleyerek ve seçerek, ç›kararak hitap ederler. veya ekleyerek kendilerini art›k do¤al olmayan, ama do- Güzelin temel elemanlar› (fr. bases du beau): Güzelin temel ¤an›nkinden daha mükemmel biçimlerin içinde buldu- elemanlar› flunlard›r: Biçim (forme), çizgi veya hat (lig- lar: Sanatç›lar bu biçimlere “ideal güzel” dediler. ‹deal, ne), kompozisyon, ifade (expression), duygu (senti- güzel seçme ve gizleme sanat› olarak tan›mlanabilir. Bu ment), üslûp (style) ve renktir. tan›m, ayn› flekilde manevî ideal güzelli¤e ve maddî ideal güzelli¤e uygulanabilir. Maddî ideal güzellik, nesnele- H rin aksayan taraflar›n›n ustal›kla gizlenmesiyle oluflur; Hayâlî eserler (osm. muhayyelât; fr. merveilleux): Gerçek- manevî ideal güzellik ise, ruhun baz› zay›f taraflar›n›n lerle gerçek d›fl›, do¤aüstü olgular›n birlikte yer ald›¤› gözlerden gizlenmesiyle meydana gelir. Bat› klasik sa- eserlerdir. Ola¤anüstü masallar, peri masallar›, masal›m- natlar›nda ve Türk-‹slâm sanatlar›nda böyle bir sanat an- s› hikayeler, mitoloji, destanlar, fabller bu guruba girer. lay›fl›n derin izleri vard›r. Divan fliirimizde bu anlay›fl›n Bu eserlerde “baflka bir dünya” vard›r. en güzel örneklerini görürüz. ‹dealizm (fr. idéalisme): ‹dealist sanatç›lar duygular›n› veya ‹ fikirlerini ortaya koymay› severler. Maddî ayr›nt›larla pek ‹deal (fr. idéal): Sanatta ideal, tam olarak gerçekleflmeleri du- u¤raflmazlar. Onlar için esas olan, görünmeyen fleyler- rumunda bizi mutlak güzelli¤e ulaflt›raca¤› kabul edilen dir. Kiflilerin d›fl görünüflleri onlar için önemsizdir. Ba- koflullar›n tümüdür. Bu koflullar flunlard›r: 1) A盤a vur- zen bunlar› hiç göz önüne almazlar bile. Ruhun ressam- mak istenilen fikrin önemi. 2) Bu fikrin yetkinlik derece- lar› olduklar›ndan zihne ve kalbe nazaran duyulara ve si ve ahlâkî büyüklü¤ü. 3) Bu fikri yerine getirmenin hayal gücüne daha az yer verirler. Soyut ifadeleri renkli mükemmelli¤i. ‹deal, matematikte s›n›r (limit) diyebile- ve pitoresk (pittoresque) olana tercih ederler. Bir çehre ce¤imiz fleye benzer: Örne¤in çember, içine çizilebilen tatl› olacak, bir flah›s zarif olacakt›r; fakat ne bu tatl›l›¤›n, bir düzgün çokgenin s›n›r›d›r. Çokgenin kenar say›s› ne ne de bu zarafetin ne oldu¤u üzerinde dururlar. ‹dea- kadar art›r›l›rsa etraf›ndaki çembere o oranda yaklafl›r. O lizm, sanatç›larda farkl› derecelerde ortaya ç›kar. Racine, oranda da, çemberle temas noktas› olur. Ayn› flekilde, Corneille’e k›yasla realisttir (gerçekçidir), zira Racine’in sanatta da, mutlak güzelli¤e hep yaklafl›l›r, fakat ona as- tiyatrosu s›radan yaflama daha fazla yaklafl›r. Oysa La la eriflilemez. Sanatta ideal, kurgu (fiction) de¤ildir. Kur- Fontaine ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda idealisttir. 184 Elefltiri Kuramlar› ‹fade veya anlatma biçimi (fr. élocution): Retorik terimi. I) ‹ndirgeme: ‹ndirgeme ifllemi, ele al›nan bir metinden kimi Edebî kompozisyonda üç temel bölümden biri. Fikirler unsurlar ç›kararak ondan türeyen yeni bir metin üretmektir. bulunduktan (invention) ve tertip (disposition) bölümünde de plan yap›l›p düflünceler s›raland›ktan sonra ‹zlek (fr. thème): Bir edebî eserde ifllenen konunun anlamca yazma ifli gelir. Burada her yazar kendine göre bir ifade ortaya koydu¤u ana yönelim (TDK). ‹zlekçilere göre, iz- tarz› seçer. ‹flte bu tarza k›saca ifade veya üslup denir. lek her yap›t›n içinde yeniden yarat›lan bir anlam ulam›, Bu bölümde düflünceyi daha parlak ve daha inand›r›c› yani kategorisidir. ‹zlek, bir (yarat›c›) öznenin dünya ile hâle getirmek için üslûbun, figürlerin, deyim ve ifadele- olan öznel iliflkisini anlat›r. Yaz›nsal ya da yaz›nsal olma- rin, cümlelerin nas›l olaca¤›, ne gibi ifadelerin kullan›la- yan bir söylemde, bir metinde anlam birli¤i sa¤layan konu ya da konular. ca¤›, nas›l bir tonda hitap edilece¤i tespit edilir. II) Düflüncenin sözle ifade edilmesidir. Birisi için “ifadesi rahat ‹zlenim (fr. impression): Bir durum ya da olay›n duyular yolu ile insan üzerinde b›rakt›¤› etki, intiba. (TDK) veya kolay” denince, bu kiflinin düflüncelerini zorlanmadan, rahatl›kla ifade etti¤i anlafl›l›r. Hitabet sanat›nda, ‹zlenimsel - izlenimci (fr. impressionniste): Kesin bir do¤ru- her hatibin hissetti¤ini ve düflündü¤ünü ifade edifl tarz› lu¤u olmay›p duyumlara, izlenimlere dayal› olan. (TDK) anlam›na gelir. III) Daha dar anlamda ifade, retori¤in yazma sanat›n›, yani diksiyonu (diction) ve üslûbu, biçe- K mi (style) ele alan bölümüdür. Retorik sanat›nda bu te- Kal›plaflm›fl imgeler (fr. stéréotype): Belli bir çevrede bir öz- rim, düflüncelerimizi ifade etmeyi bize ö¤reten kurallar nenin önceden kabul etti¤i ve tafl›d›¤›, tasarlanm›fl imge. bütünü anlam›na gelir. Fikirlerin ve duygular›n ifade Kimi zaman çok basite indirgenmifl bu imge olumlu da edilmesinde veya a盤a vurulmas›nda izlenecek kuralla- olabilir olumsuz da. r›n belirlenmesidir. Bu kurallar›n çok büyük bir önemi Kapsamlay›fl (osm. mürsel mecaz, fr. synecdoque): Kapsam- vard›r, zira söyleme veya ifade etme biçimi, yani üslup, lay›fl, anlam› as›l terimin içinde de bulunan bir terimle söylenilen fleyden daha etkili bir unsurdur. Üslûp ve ifa- yeni bir kavram› belirtmeye izin veren de¤iflmecedir. Bir de efl anlaml› olarak da kullan›lmaktad›r. Fakat üslûp te- parça bütünü belirtir ya da tersi, parçan›n tümü, nesne- rimi daha çok yaz› dili için kullan›l›rken, ifade terimi ko- yi belirtir. Ancak yeni kavram birinci kavram›n en az bir nuflma dili için kullan›lmaktad›r. ‹fadenin kendisi de bir özelli¤ini tafl›r. Yine bir nesne maddesini ya da madde çeflit bulufltur. Bir kompozisyonun bulufl sürecinde konu nesnesini belirtir. Kapsamlay›fl, içindeleme ya da içinde ve fikirler aran›r, ifade sürecinde ise uygun sözcükler bar›nd›rma iliflkisi temel al›narak oluflturulmufl bir de¤ifl- aran›r. Buluflta içeri¤in (fond) bulunmas› söz konusudur, ifadede ise sözcüklerin ve söyleyifl biçiminin (forme) araflt›r›lmas› gerekir. mece türüdür. Karnavallaflt›rma: Mihail Bakhtin’in yaz›n kuram›nda, bir anlat›da dünyan›n düzenini alt üst etme, y›kma, birbiri- ‹kna etmek (fr. persuader): Birisini bir fleye inand›rmaya ça- ne benzemeyen, gerçek dünyada az rastlanan ö¤eleri l›flmak, zorlamak. ‹kna etmede, duygulara, inanca ba¤l›- yan yana getirme, tersine çevirmenin söz konusu oldu- l›k, kimi zaman da dogmatik bir durum söz konusudur. ¤u her durumda karnavaldan / karnavallaflt›rmadan söz ‹kna etme bir bak›ma imgeleme dayan›r ve öznel bir de- edilir. Karnaval kavram›yla Mihail Bakhtin, toplumsal ol- ¤erlendirmeyi belirtir. du¤u kadar yaz›nsal düzlemde, karnaval gelene¤inde ol- ‹mge (fr. image) Edebiyatta imge en genel tan›m›yla, her tür- du¤u gibi, kurallar› ya da uygulamalar› alaya alan, tersi- den benzerlik ya da benzeflim iliflkisine dayal› olarak ne çeviren egemen düzene karfl› halk›n güçlü bir tepki- gerçeklefltirilen, ancak bunu al›fl›lm›fl yollarla de¤il de, si bulundu¤unu düflünür. iki varl›k ya da nesneyi özgün bir biçimde bir araya ge- Kateksis (fr. cathexis): Psikanalizde, bir etkinli¤e, nesneye tirme anlam›ndaki bir söz sanat›d›r. “Bir fleyi daha canl› veya görüfle ba¤lanan duygusal önem, ya da ruhsal ener- ve daha duygulu bir halde anlatmak için, onu baflka fley- ji yükü. lerin çizgileri ve flekilleri içinde tasarlay›fl” (TDK). ‹mgelem (fr. imagination): Bir nesneyi, o nesne karfl›m›zda olmaks›z›n tasar›mlama yetisi, muhayyile. (TDK). Kavram (fr. concept) genel anlamda, “bir nesnenin veya düflüncenin zihindeki soyut ve genel tasar›m›” (TDK) olarak tan›mlan›r. Kavram›n felsefedeki tan›m› ise fludur: ‹nand›rmak (fr. convaincre): Birisini bir fleyi anlamaya tefl- “Nesnelerin ya da olaylar›n ortak özelliklerini kapsayan vik etmek. Duygulara hitap etmekten kaç›narak bilgiye, ve bir ortak ad alt›nda toplayan genel tasar›m”. Örne¤in mant›¤a, gerçek örneklere dayan›r. ‹nand›rma, akla da- gerçeklik, uzam, zaman, neden-sonuç, özgürlük, aflk, yan›r, nesnel ve yans›z bir de¤erlendirmeyi gösterir. cesaret... kavram›. Elbette, özel alanlara iliflkin olarak kullan›lan “terim”ler de kavramlara dayan›r. Sözlük 185 Kipsel-dönüflüm: Kurgusal bir yap›t›n gösterim biçiminde - Mekanik sanatlar: W. Benjamin taraf›ndan gelifltirilmifl bir anlat›sal ya da dramatik- ve kipte yap›lan de¤iflikli¤e ve- terimdir. Varl›¤› mekanik ve teknik imkânlara dayanan, rilen add›r. Örne¤in bir roman›n sahneye aktar›lmas› ya ço¤alt›lmas› mümkün olan, modern dönemin sanatlard›r. Sinema ve foto¤rafç›l›k bu gruba girer. da sinemaya uyarlanmas›n›n ard›ndan ortaya ç›kan biçemsel, uzamsal, söylemsel, izleksel vb. de¤ifliklikler. Metinleraras› (fr. intertextualité): ‹ki ya da daha fazla metin Kompozisyon (düzenleyim, fr. composition): Bir konunun aras›ndaki ortakbirliktelik iliflkisi, yani bir metnin baflka içine girebilecek fikirleri bir araya getirme, düzenleme bir metindeki somut varl›¤›. Bir metinde “metinleraras› ve bunlar› uygun bir üslûpla ifade etme sanat›d›r. Kom- iliflki” çokseslili¤e yaslan›r. Metinleraras› iliflki yaz›nsal pozisyonda üç önemli veya esas bölüm bulunur: bulufl birikim ve bilgiyle ayr›msan›r. veya icat (invention), tertip (disposition) ve üslûp veya Motif (fr. motif) / yerdefllik (fr. isotopie): 1) Bir yap›tta biçim yinelenirse “motif”, anlam yinelenirse “yerdefllik” söz ko- dillendirme (élocution). nusudur. ‹zlek her ikisiyle de ilintilidir. Özellikle yerdefl- Kofluklaflt›rma: Düzyaz› biçiminde yaz›lm›fl bir metni dizeler likler birleflerek izlekleri oluflturur. 2) Az çok kal›plafl- halinde yeniden yazma yöntemi. m›fl, göreceli olarak kendi üzerine kapal›, k›smen özerk L yap›lard›r. Yap›s›n›n düzenlili¤i ile hemen saptanabilir, ancak betiselleflmenin verdi¤i olanaklarla biçimsel de- Libido: Yaflam içgüdülerinin tüm psiflik enerjisi. Dar anlamda ¤iflkenlik gösterebilen dilsel yap›lard›r. cinsellikten do¤an ve yetiflkinlerde üreme amac›yla birleflen enerji. Genifl anlamda aflk. Freud, yaflam içgüdüsü- Mozaik: Bir metinde birbirinden farkl› parçalar› yan yana getirme. ne ait olmayan içgüdülere, tam karfl›t› olan ölüm içgüdüsü ad›n› vermifl ve insan varl›¤›n› bu iki içgüdünün merkezi yapm›flt›r. Lirik fiiir (fr. poésie lyrique): fiiirin bafll›ca türlerinden biridir. Lirik fliir, flairin kiflisel duygular›n›n ifadesidir. Bir flairin, içten duygular›n›, özel deneyimlerini yans›tan fliirlerdir. Bu terim, lirizm ile kar›flt›r›lmamal›d›r: Lirizm, aksine daha geneldir; bir tür coflkudur; ister yazara ait olsun ister olmas›n, her çeflit duygunun anlat›m›ndaki coflkuyu ifade eder. Bu fliir önceleri lir denen bir müzik aleti eflli¤inde söylenen bir fliirdi. Konusu kutsal olsun, din d›fl› olsun insan›n duygular›n› harekete geçiren ve onu heyecanland›ran her fley lirik fliirin konusunu oluflturur. Lirik fliirin bafll›ca temalar› flunlard›r: aflk, do¤a, ölüm, vatan, din. Jouffroy’a göre gerçek fliir lirik fliirdir, çünkü insan ruhunun, kaderi karfl›s›ndaki ac›lar›n› ifade eder. Bu türün en güzel örneklerini Fuzûlî, Horace (Horatius) ve Pindare yazm›flt›r. Fransa’da J.B.Rousseau, Lefranc de Pompignan, Lamartine ve Victor Hugo gibi flairler de bu konuda baflar›l› örnekler vermifltir. Lirik fliir alan›na flu fliir türleri girer: Od, eleji, kantat, flark›, kahramanl›k türküleri, trajedilerin koro flark›lar›. N Nevroz (fr. nevrose): Bir çeflit ruh ve sinir hastal›¤›. Hasta ruhsal bir çat›flman›n varl›¤›n› aç›kça hisseder ve buna karfl› bir savunma süreci gelifltirir. Klinikte milyonlarca belirtisi bulunmaktad›r. Nevroz (bunal›m) ile psikoz (saplant›) aras›ndaki fark, hastan›n içinde bulundu¤u bilinçlilik düzeyinden kaynaklan›r. Freud’a göre nevroz, hastay› cinsel hayat›n ilkel evrelerine geri götüren içgüdüsel tepilerden ve bunal›ma karfl› savunma araçlar›n› gelifltirmesinden sonra oluflur. Kiflinin içgüdüler ile savunma mekanizmalar› aras›nda denge kurma çabas›d›r nevroz. O-Ö Oyuncu (göstergebilimde): Anlat›sal sözdizim, anlat›sal izlence ve söylemsel anlam›n birleflme noktas›nda yer alan oyuncu kavram›n›n izleksel bir ifllevi vard›r. Bu ifllev ço¤unlukla insanl›k ve toplumsall›k izlekleriyle belirginleflerek betisel bir biçimde gerçekleflir (portre gibi). Oyuncu kimi zaman bir ruhsal durumu, bir karakteri, bir d›fl görünümü olan “kahraman” terimiyle özdeflleflir. Örnek (fr. exemple): Olgudan kurala ya da olgudan olguya giden bir tümevar›msal kan›tlama biçimidir. Al›c›n›n su- M Mefhum (fr. notion): Bir fleyi kendili¤inden, bir anda tan›ma, bilme: zaman mefhumu, süre mefhumu, yer mefhumu, tehlike mefhumu gibi. Ayn› sözcü¤ün bir di¤er anlam› ise flöyledir: Bir fley hakk›nda edinilmifl temel, bütüncül bilgi: dil mefhumu; temizlik, hesap, hukuk, felsefe, tarih mefhumu gibi. nulan durumdan bir savunca, yarg› ç›karabilmesi ya da bir görüfl oluflturabilmesi için somut ve özel bir durum olarak sunulur. “Nal” için “demir” demek gibi. Çünkü nal demirden yap›lm›flt›r. Örnekseme (fr. analogie): Örnekseme, farkl› özelliklerdeki iki nesne ya da iki düflünce aras›ndaki benzetmeyi aç›klar. Örnekseme bir tür benzerliktir. Örne¤in ayn› kökten gelen «astronomi» ve «astroloji» sözcükleri aras›nda bir örnekseme vard›r. 186 Elefltiri Kuramlar› Örtük (anlam) (fr. (sens) implicite): Aç›k, belirtik olmayan anlam. Bir fley söylerken baflka bir fleyi kastetmek. Örtük tas›m (fr. enthymème): Tas›mdaki öncüllerden tümceden birisinin at›lmas›yla oluflturulan tas›m. “Her insan ölümlüdür. Sokrat da ölümlüdür” ya da “Sokrat da insand›r ve o da ölümlüdür” türü önermeler örtük tas›m› belirtir. Özsunum (gr. èthos): Aristoteles’ten bu yana geleneksel sözbilimdeki söylemin üç tür ikna etme yolundan birisini belirtir. Günümüz söylem çözümlemesinde, konuflan öznenin, söyleminde karakter, ruh durumu ve ahlaki özellikleri konusunda verdi¤i izlenimdir. Sözbilim aç›s›ndan özsunum, vericinin söylemini aktarmas› s›ras›nda kendisi ile ilgili olarak verdi¤i, yans›tt›¤›, al›c›s›na aktard›¤› imgeyi belirtir. Temel olarak, iyi yüreklilik ve olgunluk gibi ahlaki niteliklerin gösterilmesiyle oluflan bir “güvenirlik” söz konusudur. Özet: Bir metni en son aflamada tek bir tümcede ya da çok k›sa bir biçimde özetlemek Özlülük: Bir metni k›salt›rken, izleksel olarak anlaml› hiçbir bölümü ç›karmadan, onu daha k›sa ve özlü bir biçemde yazarak yeni bir metin üretmek. S Satir (yergi, fr. satire): Satir, insanlar›n yanl›fll›klar›n›, kusurlar›n› veya eserlerinin eksik ve yanl›fll›klar›n› sergileyen bir fliir türüdür. fiairin amac›, hor görülmüfl, küçük düflürülmüfl hakikatlerin, ahlâk›n veya zevkin intikam›n› almakt›r. Satir karma bir türdür: ‹nsanlara ders vererek onlar›n kusurlar›n› düzeltmek amac›n› güttü¤ü zaman didaktik fliirle ilgilidir; resmetti¤i kifliler ve bunlar aras›nda oluflturdu¤u diyaloglar yönünden “dram”la ilgilidir; duygular› ele ald›¤›nda “lirizm”le ilgilidir. Bir çok elefltirmen satiri ö¤retici türler aras›na sayarlarsa da ahlak e¤itimi, satirde, ancak ikinci derecede yer tutar; onda esas olan hayat›n resmedilmesidir. Bu tür, bir milletin veya bir s›n›f›n kusurlar›n› sergiledi¤i zaman sosyaldir; bir hükümete veya kamu kiflisine sald›rd›¤› zaman politiktir; ihtiraslar›, cimrilikleri, iki yüzlülükleri konu olarak ald›¤› zaman ahlakîdir; kötü eserleri, kötü yazarlar›, kötü zevkleri iflledi¤i zaman tenkidî niteliktedir. Satir çeflitli “biçim”lerde olabilir: tahkiye (anlat›; récit), tasvir (betimleme; description) veya söylev (discours). Bafll›ca satir yazarlar›: Latinler’de Horace (Horatius), Perse ve Juvénal; Frans›zlar’da Régnier, Boileau, Gilbert, Barbier ve Veuillot’dur. P Palempsest: Yüzeyi kaz›narak üzeri yeniden yaz›lan parflömen; metinleraras›l›k ba¤lam›nda, yaz›nsal bir metnin alt›nda her zaman baflka metinlerin izlerinin bulundu¤u imgesine ya da düflüncesine ba¤lan›r. Postmodernizm: Modernizmin sonras› ve ötesi anlam›nda bir tan›mlama olarak kullan›lmaktad›r ve modern düflünceye ve kültüre ait temel kavram ve bak›fl aç›lar›n›n sorunsallaflt›r›lmas›yla ve hatta bunlar›n yads›nmas›yla birlikte yürütülmektedir. Postmodern deyimi tart›flmal›d›r: Yaz›n, sinema, mimarl›k, resim, müzik, dans, moda, psikanaliz, dinbilim, tarih, felsefe gibi farkl› alanlarda kendini göstermekte ve kullan›lmaktad›r. Psikoz (fr. psychose): Nevroz d›fl›nda kalan bütün ak›l hastal›klar›. Nevrozdan farkl› olarak, hasta bu durumda düflüncelerinin gerçek ve normal oldu¤una inan›r. Simge (fr. symbole): Belli bir insan toplulu¤unun uzlaflarak kendisine belli bir anlam yükledi¤i somut nesne ya da iflaret, remiz, rumuz timsal, sembol; bir düflünceyi, soyut bir kavram› belirten somut nesne, imge ya da iflaretin içerdi¤i örtük anlam. Somut sunum (fr. hypotypose): Gerçekçi bir betimlemeden oluflan, anlat›m› s›ras›nda yaflan›l›yormufl izlenimi veren, canl› ve sahnede gerçeklefliyormufl duygusu yaratan anlat›m için kullan›lan bir biçem betisidir. Sosyolojik elefltiri (Toplumbilimsel elefltiri): Edebiyat›n toplum içinde do¤du¤u, toplum içinde var oldu¤u ve toplumun ifadesi oldu¤u, hatta edebiyat›n hayat› temsil ve taklit etti¤i ilkesinden hareket eden bir edebî elefltiri türüdür. Söyleflimcilik: Bir söyleflideki al›flverifller gibi, söylemin ayr›fl›k sesleri buluflturmas› olgusuna verilen ad. Bir sözcenin baflka sözcelerle iliflki içerisinde olmadan, belli oran- R Ruhbilim (fr. psychologie): Davran›fllar› ve zihinsel süreçleri inceleyen bilim dal›d›r. Ruhçözümleyim (fr. psychanalyse): Sigmund Freud’un çal›flmalar› üzerine kurulmufl bir ruhbilimsel kuramlar ve yöntemler bütünüdür. Bir ruh tedavi tekni¤i olarak ruhçözümleyim (ruh analizi), hastalar›n zihinsel süreçlerinin bilinçd›fl› unsurlar› aras›ndaki ba¤lant›lar› ortaya ç›karmaya çal›fl›r. da birbirlerini etkilemeden var olamayaca¤› görüflü, söyleflimcili¤in kökeninde bulunur. Çokseslilikte al›nt›lanan metnin kayna¤› tespit edilebilirken, söyleflim sürecinde sesler birbirinden ayr›lamayacak bir biçimde birbirine kar›fl›r. Örne¤in, yaz›nsal bir yap›tta anlat›c›n›n sesiyle kahraman›n sesinin birbirine kar›flmas›. Söz yöneltme (fr. apostrophe): Konuflan kifli gerçek al›c› d›fl›nda, bir baflka kifliye, orada bulunmayan bir kifliye, bir ölüye, bir önemli kifliye vb. sesleniyormufl gibi yapar. Sözlük 187 Sözce (fr. énoncé): Sözce, sözceleme edimiyle ortaya ç›kan tersini söyleme iflidir. Sicim gibi ya¤mur ya¤arken “ne söylem olarak tan›mlan›r. Bir konuflucunun üretti¤i, iki hofl bir gün” diyerek tersinlemeci bir karfl›tlama yap›lm›fl susku aras›nda yer alan söz zinciri parças›; sözceleme olur. Tersinlemeli abartma, sunulan önerileri abartmak- edimiyle ortaya ç›kan söylem. (B. Vardar yönetiminde tan oluflur. Kendisine kuflkulu bir flaka yap›nca kiflinin Aç›klamal› Dilbilim Terimleri Sözlü¤ü). Belli bir kiflinin “gülmekten öldüm” demesi bu duruma örnek verilebilir. belli bir anda ve yerde, belli bir al›c›ya yöneltti¤i ve an- Tersinleme, konuflan özneler aras›nda ortak bir alg›y› ve bilgiyi gerektirir. lam›n›, de¤erini bu özel ve biricik koflullardan (sözceleme durumundan) alan söz. Tipiklik: Özne-nesne uyumuna dayal› bir bütünlük ölçütüdür. Tipiklikte otoriter bir ciddiyet, tek yanl›l›k ve hiye- Sözceleme (fr. énonciation): Sözce üretme edimi; bireyin rarflik bir düzen vard›r. sözceleri belli bir ba¤lam ve durum içinde gerçeklefltirmesi. (B. Vardar yönetiminde Aç›klamal› Dilbilim Te- Travma (fr. trauma): Ruhbilimde (psikolojide), ruhsal yaralanmalar, zedelenmeler. Travma canl› üzerinde beden rimleri Sözlü¤ü) fierh (aç›klama, fr. explication): Bir metni anlafl›r hale getir- ve ruh aç›s›ndan önemli ve etkili yaralanma belirtileri b›- mek için yap›lan aç›klamalard›r. fierh yapan kifli, derin rakan yaflant›, bir doku ya da organ›n yap›s›n› ya da bi- metin bilgisine dayanarak metnin tarihî, zorunlu ve ola- çimini bozan ve d›fltan mekanik bir etki sonucu oluflan s› anlamlar›n› aç›klar. yara olarak tan›mlanmaktad›r. Psikolojide daha çok, bireyin gerekti¤i gibi bir tepki gösteremedi¤i, üzerinde T durdu¤u halde çözüme kavuflturamad›¤›, dolay›s›yla bilincin d›fl›na itti¤i yaflant›d›r. Taklit (fr. simulacre): Genel anlam›yla taklit, iki yap›t aras›nda kurulan, yap›tlardan birisinin kendisini kopyalayan di¤erinin bir modeli durumunda oldu¤u, her türden ilifl- U-Ü kiye gönderir. Taklit, örnek ald›¤› bir yap›t› az ya da çok Uslamlama (gr. logos): Aristoteles’ten bu yana geleneksel yeniden üretmeye dayan›r. sözbilimdeki söylemin üç tür ikna etme yolundan birisi- Tas›m (fr. syllogisme): Anlat›mlarda, kan›tlara dayanarak so- ni belirtir. Sözbilim akla uygun bir söylemdir ve bu da nuçlar ç›karma. Tümdengelimsel ak›l yürütmeyi belirtir. uslamlama ile belirtilir. Mant›k yoluyla oluflturulan bir Tümdengelim, genelden tikele do¤ru giden bir ak›l yü- kan›t al›c›y› ikna etmeyi sa¤lar. Uslamlama hem akl› hem rütme biçimidir. Tas›m ise bu ak›l yürütme biçimini ince- de eylemi (sözü) belirtir. Hem düflünme hem de düflün- ler. ‹lk iki önerme üçüncü önermenin öncülleridir. Birin- cenin sözle aktar›lmas›d›r. Düflünce ve söz Antik Yunan- cisine büyük önerme denir; genel bir kural›, durumu ya dan bu yana sözbilim içindeki iki temel kutbu belirtir. da ilkeyi belirtir (“Her insan ölümlüdür”). ‹kincisine kü- Bir yanda Sokrates taraf›ndan belirtilen düflünce temelli çük önerme denir, çünkü genel önermeden yola ç›karak bir sözbilimsel söylem, di¤er tarafta Isocrates taraf›ndan tikel bir durumu belirtir (“Sokrat da insand›r”). Sonuncu belirtilen söze dayal› bir sanatsal sözbilim vard›r. önerme ise bir ç›kar›m ve sonuçtur (“Sokrat da ölümlü- Üretici süreç (fr. parcours génératif): Bir metin ya da söylem- dür”). Olas› öncüller üzerine kurulur ve yaln›zca gerçe- de anlam› oluflturan düzeyler ve bileflkeler aras›nda ko- ¤e benzer bir sonuca ulafl›r. laydan zora, yal›ndan karmafl›¤a giden iliflkileri düzenle- Tersinleme (fr. ironie): Duyurulmak istenen fleyin tersini yen kuramsal süreci aç›klayan göstergebilimsel araç. söyleyerek belirtmeye denir. Söylem ile gerçek aras›nda- Üst-ben (fr. Sur-moi): Ben’in üzerinde yer al›r ve onu, es’den ki, iki gerçek aras›ndaki ya da kimi zaman nezaket ku- gelen ilkel içgüdülere karfl› koruyarak denetler. K›sacas› rallar› d›fl›ndaki iki görünüm aras›ndaki kayd›rmay› be- e¤itim ve kültürel etkenlerle, aile ve toplumun içimizde lirtir. Tersinleme genel olarak karfl›tlama, abartma, tutu- oluflan bölümüdür. ‹d iste¤in hemen olmas›n› ister, ego rak, ar›ksay›fl ve sözaçmazl›k üzerine kurulur. Tersinle- gerekli flartlar yerine getirildi¤inde o iste¤e ulafl›laca¤›n› me, temel ilkeleri “sözel tersinleme” ve “durumsal tersin- belirtir, üst-ben ise hem id’i hem egoyu belli bir süre leme” olan ay›rt edici olgular bütününü belirtir. E¤er ter- idare ederek, yap›lacak davran›fl›n toplumsal flartlara, sinleme belli bir niyete ba¤l› üretilmifl ise farkl› toplum- ahlak vs. de¤erlere uygunlu¤u belirler, ona göre hareket sal ve yaz›nsal ifllevlere yarayabilir. Sözel tersinleme yaz›nsal olmayan dilin biçimidir, yani söylenen fleyle an- sa¤lan›r. Üst-metinsellik: Bir metnin türsel olarak hangi kategoriye ait lam aras›nda fark vard›r. Tersinleme farkl› amaçlar için üretilebilir. Bu farkl› kullan›mlar baz› biçem betilerine oldu¤unu belirleme ifllemi. uygun düfler. Tersinlemeli karfl›tlama: Tersinlemenin en V s›k kullan›lan biçimidir. Gerçekten düflünülen fleyi duy- Vezin dönüflümü: Dizeler halinde yaz›lm›fl bir metni düzya- may› bir kenara b›rakarak, arzu edilen fleyi de¤il de tam z›ya dönüfltürmek. 188 Elefltiri Kuramlar› Y Yaz›nsal özellik: Bir yap›t› yaz›nsal k›lan ve yaz›nla ilgili Yananlam (fr. connotation): Düzanlam (fr. dénotation) karfl›t›. Bir sözcü¤ün belli bir toplulukta yayg›n olarak ça¤r›flt›rd›¤› anlam ya da anlamlar. Yan-metinsellik: Bir metnin d›fl›nda kalan, ikinci dereceden özellikleri. Yaz›nsall›k: Rus Biçimcilerine göre, bir yaz›nsal yap›t› di¤er yap›tlardan ay›ran temel biçimsel ve anlamsal özellik. Yenidenyazma: Genel olarak, hangi türden olursa olsun, önceki bir metnin, onu taklit eden, dönüfltüren, aç›k ya da metinsel unsurlarla, yani bafll›klar, alt-bafll›klar, ara-bafl- kapal› bir biçimde ona gönderen bir baflka metinde yi- l›klar, önsözler, sonsözler, notlar, tan›ml›klar, resimler, metnin kapa¤› ve metin-öncesi unsurlar (karalamalar, taslaklar) ile olan iliflkilerini kapsar. nelenmesi ifllemleri içinde kullan›lan bir adland›rmad›r. Yerdefllik (fr. isotopie): Bir söylem zinciri içinde kesintisizlik etkisi yaratan anlam› oluflturan içerik ö¤elerinin yinelen- Yans›tma (fr. projection): Tedavi sürecinde hastan›n doktoruna karfl› sevgi ve düflmanl›k gibi, karfl›t duygular gelifltirmesi. Hasta anne ve babas›na duydu¤u duygular›n›, mesidir. Yineleme/Tekrarlama (fr. itération): Eksik kalm›fl hofl veya ac›, her tür heyecan verici yaflant›n›n, sembolik eflde¤er- yeniden bir çocuk oldu¤u psikanalitik tedavi s›ras›nda ler biçiminde tekrarlanmas›. Haz ilkesinden üstün olan doktoruna yans›tarak, onu ebeveynleriyle özdefllefltirir. bu ihtiyaç, bilinçd›fl›n›n ya da bilinçalt›n›n bask›s›yla ken- Aktarma olarak da adland›r›l›r. Yap›salc›l›k (fr, structuralisme): Özellikle Fransa’da geliflen, temel bir gerçeklik olarak yap›ya dayanan, yap› üzerine dini imgesel biçimlerde belli eder. Yorum (osm. tefsir, fr. exégèse): Anlafl›lmas›nda güçlükler bulunan metinlerin -özellikle dinî metinlerin- bütünlük kurulan bilim kuram›. Yap›, ö¤eleri birbirine ve kendisi- ve ba¤lam göz önünde bulundurularak uzmanlar tara- ne ba¤l› olan, ama ö¤elerinin toplam›ndan daha fazla bir f›ndan aç›klanmas›, izah edilmesi, anlafl›l›r hale getiril- fley oluflturan bir bütündür. Ç›k›fl noktas›n› dilbilimden alan yap›salc›l›k, bu etki ile, insanbilimlerinin yöntemi olmufltur; gerçekli¤in yap›s›n› kavramada dili örnek al›r, mesidir. Yorumsal üst-metin: Bu tür iliflki, bir metni sözünü etti¤i bir baflka metne zorunlu olarak al›nt› yapmadan, hatta ad›n› dil örne¤i insan davran›fllar›n›n tüm alan›na, özellikle de anmadan ba¤layan bir yorum iliflkisidir. Burada üst-met- toplumsal olaylara, belli bir yönteme uyularak uygulan›r. Yap›salc› yöntem ele ald›¤› konuyu, bütünleflti¤i yap› içine koyarak, sonra da daha genifl kapsaml› yap›lar ni ana-metne ba¤layan bir elefltiri iliflkisi söz konusudur. Yüce (fr. sublime): Yüce, üslupta bizi ans›z›n çarpan, bizi hayranl›k içinde b›rakan, âdeta, bizi kendimizden geçiren içine koyarak ayd›nlatmaya çal›fl›r. (...) (http://tdkte- bir düflünce, bir hayal (image) veya bir duygudur. Yüce, rim.gov.tr/bts/) dehan›n, y›ld›r›m gibi patlayan ve onun gibi hemen kay- Yap›flt›rma (fr. collage): Resim alan›nda XIX. yüzy›l›n sonla- bolan bir flimfle¤idir. Güzel ile yüce aras›ndaki fark flu- r›nda, XX. yüzy›l›n bafllar›nda kullan›lmaya bafllanan bir dur: Güzel biçimden ba¤›ms›z de¤ildir, süs ve tak›lar› se- teknik olan kolaj, ayr›fl›k unsurlar› bir bütün içerisinde ver; yüce ise sade, hatta bazen haflin ve özensizdir. Gü- yan yana getirmeye dayan›r. Metin alan›nda, genifl an- zel küçük fleylerde bile bulunabilir, yüce ise her zaman lamda, al›nt› ve metinleraras› göndergeyle kimi zaman büyüktür ve hatta bazen sonsuzlu¤a uzan›r. Güzel bizde eflanlaml› kullan›lmaktad›r; sözsel olsun ya da olmas›n, tatl›, hofl duygular uyand›r›r; yüce, biçimden ba¤›ms›z- kolaj kullan›m› yeni bir bütün içerisinde yer verilen her d›r, ruhumuzu bir anda ele geçirir. Üslûp bak›m›ndan türden parçaya verilen add›r. yüce üçe ayr›l›r. Bunlar, düflünce yüceli¤i, duygu yüceli- Yaptakç›l›k: Kendi ifllevleri d›fl›nda baflka bir ifllev yerine getirmesi amac›yla dilsel, yaz›nsal, görsel, sessel unsurlar›n ya da malzemenin yeni bir bütünde bir araya getirilmesi ¤i ve hayal yüceli¤idir. Yüceltme (fr. sublimation): Cinsel güdülerin özellikle odipal dönemin sonundan gizil (fr. latente) dönemin bafl›ndan ve “montajlanmas›yla” oluflan etkinli¤e, düflünceye ya itibaren, becerilere ve ideallere dönüfltürülmesini sa¤la- da yarat›ya verine ad. yan mekanizmad›r. Bencil ve maddesel ilkel içgüdüleri Yapt›r›m: Göstergebilim çözümlemesinde, anlat› izlencesi- ve e¤ilimleri, kültürel ve manevi amaçlara yöneltmek. nin dördüncü ve son aflamas›. Bu aflamada özne, de¤er Ya da Libido’nun kaba enerjisini yüksek hedeflere, sana- nesnesine ulaflmak için uygulad›¤› ya da katland›¤› dö- ta, dine, çal›flmaya dönüfltürmek. nüflüm ifllemlerinin sonucunu gözlemlerken, gönderici de, eyletim aflamas›nda yap›lan anlaflmaya göre, dönüflümlerin do¤rulu¤unu ve gerçekli¤ini araflt›rarak de¤erlendirir. Buna göre, özneyi ya ödüllendirir ya cezaland›r›r ya da herhangi bir de¤erlendirme yapmayarak kay›ts›z kal›r. Z Z›tlaflma (fr. oxymore): Karfl›t iki sözcü¤ün ayn› ba¤lamda kullan›lmas›na z›tlaflma denir. Örne¤in “karanl›k günefl” bir z›tlaflma örne¤idir. Dizin Dizin A Adorno 86, 90, 92, 93, 96, 97 Al›c› 24-28, 30-32, 34-38, 40, 41 Al›mlama esteti¤i 154, 159, 160, 172 Al›nt› 129, 131-133, 135-141, 143, 145-147 An›flt›rma 129, 132, 137, 139, 140, 147, 148 Anlambirimcik 46, 58 Anlaml› yap› 91 Anlat› flemas› 114 Anlat›bilim 24 Anlat›sal anlam 116-118 Ar›nma 2, 4 Aristoteles 3-7, 14, 17 Auratik sanatlar 93 B Ba¤lam de¤ifltirme 131, 132, 142 Belirsizlik 90, 93, 97 Ben 66, 72-74, 76, 79, 80 Biçembilim 24, 31, 32 Bilimsel elefltiri 154, 155, 158, 167, 168, 172 Bilinçd›fl› 66-81 Bulufl 22, 26, 32, 40, 41 C-Ç Charles Mauron 66, 67, 74-76, 78, 80 Çokanlaml›l›k 90, 97 Esenlikli/esenliksiz 59 Etkileyim 22, 28, 31-38, 40 Eyleyenler 110, 111, 114, 116, 118 F Fenomenoloji 49 Fikirler (idea) 3, 6, 10, 11 Frankfurt Okulu 86, 90, 92, 96, 97 Freud 66-81 G Gaston Bachelard 52, 53, 61 Genetik yap›lsalc›l›k 92 Gérard Genette 130, 133, 136, 147 Gerilim 116, 117, 123 Goldman 90-92, 96 Gönderge 131, 132, 136, 137, 139-142, 144, 145, 147 Gönderme 132, 136, 139, 140, 145, 148 Görgücü anlay›fl 16, 17 ‹ ‹mge 46, 50, 53 ‹zlek 49, 108 ‹zlekçi 48, 51-53, 55, 60 ‹zlekçi elefltiri 51, 55, 60 ‹zlenimci 48 ‹zlenimcilik 158 Çokseslilik 94, 97 J D Julia Kristeva 129, 134, 135, 136, 147 Derin yap› 118 Diyalektik materyalizm 91 Dogmatizm 157 Do¤rulama esteti¤i 14, 15, 17 Düflünce betileri 22, 33, 34, 41 Duygu de¤eri 110, 114, 116 Duygu tonu 160, 164, 166 Düzenleyifl 22, 26, 27, 40 E Edebî ak›mlar 161, 164, 168, 171 Edebiyat 47, 48, 50-53, 55, 60 Edebiyat elefltirisi 48 Edebiyat sosyolojisi 90, 95, 96 Edimbilim 168 E¤retileme 50 Elefltiri 47-49, 51, 52, 54, 55, 60, 61 Jung 67-70, 74, 80, 81 K Kan›tlama 22-24, 26-32, 34-41 Karfl›laflt›rmal› yaz›n elefltirisi 131, 132, 147 Kavram 48-50, 53, 55, 60 Kaynak elefltirisi 131, 132, 137, 147 Köktenlik elefltirisi 75 Kolaj 131, 140, 148 Kuralc› anlay›fl 16, 17 Kuruluflla ilgili betiler 22, 33, 41 L Lacan 67-70, 73, 80, 81 Libido 66, 69, 70 Lukacs 90, 91, 96 189 190 Elefltiri Kuramlar› M Sözceleme 104-106, 108, 110, 120, 123 Marksist estetik 90, 95, 96 Mefhum 48, 49 Metin tipi 160, 163, 165, 166, 172 Metinleraras›l›k 129, 130, 132-136, 138, 139, 140, 142, 144, 145, 146, 147, 148 Michael Riffaterre 130, 131, 136, 147 Mikhail M. Bakhtin 93 Mimesis 103 Motif 49, 55, 108, 110, 112, 116, 118, 121, 123 Mozaik 131 N Negatif estetik 14, 15, 17 Nesnel elefltiri 160 Nesnel estetik 14, 17 Nevroz 68, 70-72, 77 Ö Örtük anlam 49, 54 Öykünme 133, 137, 139, 141, 142, 148 Oyuncu 105-108, 110, 113, 116, 118, 121-123 Öznel estetik 14, 15, 17 Özsunum 22, 32-36, 40 P Pasif hayaller 10 Platon 3-6, 14, 15, 17 Poetika 4-6, 13, 17 Pozitif estetik 14, 15, 17 Psikanalitik 66, 67, 80 R Roland Barthes 129, 130, 135, 147 Ruhçözümleyim 66-81 Ruhçözümsel elefltiri 66, 67, 75, 76, 78, 80, 81 Ruhsalyaflamöykücü elefltiri 76 Rus biçimcileri 133, 147, 148 S Seçme ekseni 154, 169, 170 Sezgi elefltirisi 158 S›ralama ekseni 154, 169, 170 Sosyolojik elefltiri 87-90, 92, 96 Söylem türleri 22, 26, 27, 30, 40 Sözbilim (retorik, belagat) 23 Sözbilimsel betiler 31, 36, 40 Sözce 106, 121, 122 Sözcük betileri 22, 32, 33, 41 T Taklit 2-6, 8, 12, 17 Temel anlam 118 Tür 154, 156-158, 160, 162-166, 172 U-Ü Uslamlama 22, 27, 31, 33-37, 40 Uzman elefltirisi 154, 157 Üniversite elefltirisi 154, 157, 159 Üretici süreç 104, 120, 123 Üslup 2, 6, 10-13, 17 Üslup hayalleri 10 Üslup türleri 12, 13 Üst-ben 66, 69, 72, 74, 80 V Verici 24-26, 28, 31-36, 38, 40, 41 Y Yananlam 49 Yans›lama 133, 137-139, 141, 142, 148 Yans›tma 2, 14, 17, 66, 70-72 Yap›salc›l›k 48, 49, 51 Yarat›c› elefltiri 154, 159, 172 Yarat›c›, flairâne hayaller 10 Yenidenyazma 130, 131, 134, 135, 144-146 Yerdefllik 50, 52, 106 Yorumbilim 23, 24 Yorumlay›c› anlay›fl 16, 17 Yüceltme 66, 72, 79 Yüzey yap› 110 Z Zima 90, 93, 95, 96