06-yunus remzü 86-101
Transkript
06-yunus remzü 86-101
Makale ‹lkö¤retim Okullar›nda Kaynak Sorunu Yunus Remzi ZORALO⁄LU (*) ‹dris fiAH‹N (**) Necla fiahin FIRAT (***) Özet E¤itime ayr›lan kamu kaynaklar›n›n özellikle son y›llarda giderek azald›¤› bilinen bir olgudur. Bu durumdan ilkö¤retim okullar› da fazlas›yla etkilenmektedirler. Yasal metinlerde zorunlu ve paras›z oldu¤u belirtilen bu okullara kamu kaynaklar›ndan ayr›lan pay›n yetersizli¤i, konuyla ilgili herkesin görüfl birli¤i içinde oldu¤u bir durumdur. Bu çal›flman›n amac›, ilkö¤retim okullar›n›n gelir ve giderlerinin incelenerek gelirlerinin gereksinimlerini karfl›lama durumunu ortaya koymakt›r. Bu amaçla otuz ilkö¤retim okulu müdürünün görüflü al›nm›flt›r. Veriler, yar›-yap›land›r›lm›fl görüflmelerle toplanm›fl ve içerik çözümlemesi tekni¤iyle çözümlenmifltir. Bu çal›flman›n kapsam›na al›nan ilkö¤retim okullar›, ö¤retim kadrosu d›fl›ndaki hemen hemen tüm gereksinimlerini “özel kaynaklarla” karfl›lamak zorunda b›rak›lmaktad›rlar. Ancak okul müdürlerinin büyük ço¤unlu¤u gelirlerinin gereksinimlerini yeterli oranda karfl›lamad›¤›n› belirtmifllerdir. FINANCIAL PROBLEMS OF ELEMENTARY SCHOOLS Abstract It is well-known that the funds allocated for education have gradually decreased especially for the past several years. This situation has a remarkable impact on elementary schools. Those concerned with the issue agree that the funds allocated for elementary education, which is compulsory and free of charge according to law, are not sufficient. Yay›n Kurulu’nun Notu: Makale 9. say›m›zda teknik bir sorundan dolay› düzeltilmemifl hal›yle yay›mlanm›flt›r. Yazarlara ve yay›n ilkelerimize karfl› olan sorumlulu¤umuz gere¤i bu teknik hatay› gidermek amac›yla makalenin düzeltilmifl halini yeniden yay›ml›yoruz. * Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca E¤itim Bilimleri Bölümü, Yrd. Doç. Dr. / remzi.zoraloglu@deu.edu.tr ** Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca E¤itim Bilimleri Bölümü, Arfl. Gör. / idris.sahin@deu.edu.tr 86 *** Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca E¤itim Bilimleri Bölümü, Arfl. Gör. Makale The purpose of this study is to discern how elementary schools meet their financial needs and the effects of the situation on the schools. Thirty school managers were interviewed to achieve the purpose. The data were collected through semi-structured interviews and analyzed through the content analysis technique. It has been found out that elementary schools meet their financial needs making use of their private resources except for the salaries of the teachers. However, a great majority of school managers state that their income is not sufficient enough to meet their all needs. 1.Girifl Türkiye e¤itim sisteminin okullaflma, bina, donan›m ve kaynak yetersizli¤i, ikili ö¤retim, birlefltirilmifl s›n›f uygulamas›, ö¤retmen yetifltirme, eflitsizlik gibi pek çok sorunu vard›r. Bu sorunlar›n en önemlilerinden biri kaynak sorunudur. A¤›rl›kl› olarak devlet taraf›ndan sunulan e¤itim hizmeti, hem nitel hem de nicel olarak günümüz koflullar› için yetersiz kalmaktad›r. Türkiye'de e¤itimin finansman›yla ilgili darbo¤az›n; gittikçe artan e¤itim talebi karfl›s›nda kamu kaynaklar›n›n yetersiz kalmas›, sistemin verimli çal›flt›r›lamamas›, devletin d›fl borçlar›n›n artmas› sonucu bütçeden ayr›lacak kaynaklar›n artt›r›lamamas› gibi nedenlere ba¤l› olarak ortaya ç›kt›¤› sav› yayg›n bir kabul görmektedir. Bu nedenler, kuflkusuz gerçe¤in bir bölümünü yans›tmaktad›r. Ancak as›l neden, devlet anlay›fl› ve devletin e¤itimi ele al›fl›ndaki de¤iflmelerdir (Önder, Ünal, Özsoy ve di¤erleri, 1998: 203-204). Türkiye'de devletin e¤itime karfl› tak›nd›¤› tav›r, devletin önceliklerinin de¤iflmesi ve sosyal devlet anlay›fl›ndan uzaklaflmas›yla iliflkilidir. Bu durumu Ünal (2003: 42) flu flekilde özetlemektedir: “Yaklafl›k 20 y›ld›r uygulanan neo-liberal e¤itim politikalar› e¤itimin ticarilefltirilmesi sürecini h›zland›rm›fl, e¤itim olanaklar›ndan yararlanman›n giderek artan oranda ailelerin “sat›n alma gücü”ne ba¤l› hale gelmesine yol açm›fl ve bu süreç eflitsizlikleri derinlefltirmifltir. Yoksul, hatta orta gelirli ailelerin çocuklar›n›n e¤itim olanaklar›ndan yararlanmalar›n›n önünde ciddi engeller bulunmaktad›r. Zorunlu olan ilkö¤retime devam etmek bile “fiilen” okullar›n uygulad›klar› ve Bakanl›¤›n engelleyemedi¤i (!) parasal kaynak sa¤lama yollar› nedeniyle birçok aile için problem oluflturmakta...” Türkiye toplumunda devletin alg›lan›fl›, halk›n e¤itimle ilgili umutlar› ve ona verdi¤i önem ile e¤itimi devletin sa¤lamas› gerekti¤i yönündeki yayg›n görüfl karfl›s›nda, devlet e¤itim finansman›yla ilgili yeni tavr›n› aç›kça belli etmemesine ve yasal düzenlemelere gitmemesine karfl›n, e¤itimde özel kaynak kullan›m› gittikçe yayg›nlaflmaktad›r (Önder, Ünal, Özsoy ve di¤erleri, 1998: 204). 1948 ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi ve 1990 Çocuk Haklar› Sözleflmesi ile temel e¤itimin/ilkö¤retimin zorunlu ve paras›z olmas› konusunda taraf ülkelerin görüfl birli¤ine ulaflmas›na karfl›n uygulamalar farkl›laflmaktad›r. Pek çok ülkede ilkö¤retim ö¤rencilerinin ulafl›m, kitap, e¤itim araç gereci vb. giderleri kamu taraf›ndan karfl›lan›rken, baz› ülkelerde yerel toplum ve ailelerin e¤itime katk›lar› beklenmektedir (Kavak, Ekinci ve Gökçe, 1997: 6). T.C. Anayasas›n›n 42. maddesinde belirtilen “Kimse e¤itim ve ö¤retim hakk›ndan yoksun b›rak›lamaz... ‹lkö¤retim, k›z ve erkek bütün vatandafllar için zorunlu ve devlet okullar›nda 87 Makale paras›zd›r.” ifadesinden anlafl›laca¤› gibi ilkö¤retim, devletin paras›z olarak sunmas› gereken bir kamu hizmetidir. Bu hizmetin verilmesi, devletin e¤itime yeterince kaynak ay›rmas›yla olanakl›d›r. Oysa e¤itime ayr›lan kaynaklar›n GSMH'ye oran›, dünya ülkelerinin alt, orta ve üst gelir grubu ortalamalar›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda Türkiye'nin, düflük gelir grubunu oluflturan ülkelerin bile gerisinde kald›¤› görülmektedir. Örne¤in 1997 y›l›nda dünyada e¤itime ayr›lan kaynaklar›n GSMH'ye oran› ortalama % 4,8, yüksek gelir düzeyine sahip ülkelerde % 5,4, orta gelir grubundaki ülkelerde % 4,8, düflük gelir grubunda yer alan ülkelerde % 3,3 iken, Türkiye'de bu oran % 2,2'dir (Worldbank, 2002). Yine Avrupa Birli¤i ülkelerinde kamu bütçesinden e¤itim için kifli bafl›na ortalama 1200 ABD Dolar› harcama yap›l›rken, Türkiye'de bu harcama 100 ABD Dolar›n› bulmamaktad›r (Mutlu, 2002). Türkiye'de Milli E¤itim Bakanl›¤›'na ayr›lan paylar, y›llar içerisinde dalgalanma özelli¤i göstermektedir. Bu durumu yans›tan veriler Tablo 1'de sunulmaktad›r. Tablo 1 : MEB Bütçesinin Konsolide Bütçeye ve GSMH’ye Oran› Y›llar MEB Bütçesinin Konsolide Bütçeye Oran› MEB Bütçesinin GSMH'ye Oran› 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 11,4 10,4 9,7 9,0 10,9 11,6 10,4 8,2 7,9 6,9 2,4 1,8 1,8 1,8 2,4 2,8 2,8 2,4 2,9 2,9 Kaynak: Milli E¤itim Say›sal Veriler: 2002-2003 Tablo 1 incelendi¤inde, MEB bütçesinin konsolide bütçeye oran› % 11,6 ile % 6,9 aras›nda, GSMH'ye oran› ise % 1,8 ile % 2,9 aras›nda de¤iflti¤i görülmektedir. Bu oranlar, e¤itime iliflkin temel yat›r›m sorunlar›n› çözememifl bir ülke olan Türkiye'nin e¤itim gereksinmelerini karfl›lamaktan uzakt›r. Bu durum asl›nda zorunluluktan öte bir tercihtir. Çünkü Ercan'›n (1998: 168) da belirtti¤i gibi, neo-liberal politikalar›n uygulanmas›, beraberinde kamu harcamalar›n›n k›s›tlanmas› sonucunu getirirken, e¤itime ayr›lan kaynaklarda da düflmeye neden olmaktad›r. Daha önce de belirtildi¤i gibi, yasal metinlerde ilkö¤retimin paras›z oldu¤unun vurgulanmas›na karfl›n, Türkiye'de Milli E¤itim Bakanl›¤›na yeterince kaynak aktar›lmamas›n›n bir yans›mas› olarak, ilkö¤retim okulu müdürleri kaynak aray›fl›na zorlanmaktad›rlar. Bu okul müdürleri, devletin e¤itime ay›rd›¤› kaynaklar›n azalmas› ölçüsünde özel gelir kaynaklar›n› art›rmaya çal›flmaktad›rlar. Çünkü okulun kamu kaynaklar›yla karfl›lanmayan her türlü gereksinimi, “özel gelirler”le karfl›lanmaya çal›fl›lmaktad›r. 88 MEB ve di¤er ilgili kurum yetkililerince yap›lan aç›klamalarda; özellikle kay›tlar s›ras›nda al›nan “ba¤›fl” vb. adlar alt›nda toplanan paralar›n zorla al›nmamas› demeçlerinin hiçbir Makale inand›r›c›l›¤› yoktur. Çünkü, özellikle ilkö¤retim okullar›na gereksinimlerini karfl›lamak için yeterli ödenek ayr›lmamaktad›r. Bu nedenle ö¤renci velileri ile gönüllü kifli ve kurulufllardan ba¤›fl vb. adlarla para toplamak, okul yöneticileri için tek ç›k›fl yolu olarak görülmektedir. Bu ba¤lamda ilkö¤retim okullar›n›n kamusal kaynaklarla karfl›lanmayan gereksinimlerinin ö¤renci velilerine yüklenmesi yönünde bir e¤ilim gözlenmektedir Kavak, Ekinci ve Gökçe'nin (1997: 7) Stewart'tan aktard›klar›na göre, geliflmekte olan ülkelerde uygulanan yap›sal uyum politikalar›n›n evrensel özelliklerinden biri “kullan›c› ücreti” kavram›d›r. Bu kavram›n e¤itime yans›mas›, ö¤renci harc› al›nmas› ve kitap sat›n al›m›n›n ailelere b›rak›lmas› fleklindedir. ‹lkö¤retim düzeyine daha çok a¤›rl›k vermesi gereken devletin, giderek katk›s›n› sadece ö¤retmen ücretleri, okul binas› ve ek tesis yap›m› ile büyük bak›m ve onar›mlarla s›n›rland›rma e¤iliminde oldu¤u görülmektedir (Kavak ve Ekinci ve Gökçe, 1997: 74). Bunlar›n d›fl›ndaki giderlerin büyük ço¤unlu¤u ö¤renci velilerine yüklenmektedir. Keza devlet okullar›nda paras›z ö¤renim görme hakk› olan ö¤rencilerden toplanan paralar, Milli E¤itim Bakanl›¤› bütçesinin yaklafl›k 2,5 kat› bir büyüklü¤e sahiptir (Keskin ve Demirci, 2003: 50). Geçmifl y›llarda okul müdürleri, MEB bütçesinden okullara ayr›lan pay›n yetersizli¤ini gidermeye çal›fl›rlarken, son y›llarda neredeyse okulun tüm giderlerini kendi çabalar›yla karfl›lamaya çal›flmaktad›rlar. Bu uygulamalar, Keskin ve Demirci'nin (2003: 15) de belirtti¤i gibi, e¤itim hizmetlerinin özellefltirilmesinin bafllang›c›n› oluflturmaktad›r. Yukar›da yaz›lanlar›n ›fl›¤›nda bu araflt›rman›n problemi “‹lkö¤retim okullar› giderlerini nas›l karfl›lamaktad›r?” biçiminde belirlenmifl ve bu çerçevede afla¤›daki alt problemlere yan›t aranm›flt›r. 1. ‹lkö¤retim okullar›, giderlerini nas›l karfl›lamaktad›r? 2. ‹lkö¤retim okullar›n›n “özel gelir kaynaklar›” nelerdir? 3. ‹lkö¤retim okullar›n›n gelirleri, gereksinimlerini yeterli düzeyde karfl›lamakta m›d›r? 2.Yöntem Bu araflt›rman›n temel amac›, ilkö¤retim okulu müdürlerinin okulun giderlerini karfl›lama çabalar›na iliflkin görüfllerini ortaya koymakt›r. Bu nedenle veriler, okul müdürlerinin görüfllerini daha ayr›nt›l› olarak ifade edebilmelerine olanak sa¤layan nitel araflt›rma yöntemlerinden görüflme tekni¤i yoluyla toplanm›flt›r. 2.1. Örneklem Örneklem seçimi, ‹zmir Büyükflehir Belediyesi s›n›rlar› içinde yer alan Konak ve Buca ilçelerindeki resmi ilkö¤retim okullar› aras›ndan yap›lm›flt›r. Bu amaçla okullar›n bulundu¤u çevrenin sosyo-ekonomik düzeyleri dikkate al›narak 30 ilkö¤retim okulu belirlenmifltir. Tablo 2'de örneklemi oluflturan okullar›n bulundu¤u ilçe ve okul çevresinin sosyoekonomik düzeyi ile yöneticilerin yöneticilik süreleri yer almaktad›r. 89 Makale Tablo 2 : Görüflme Yap›lan Okulun Bulundu¤u ‹lçe ve Sosyo-Ekonomik Çevre ile Yöneticilerin Yöneticilik Süresi Okul No ‹lçe Yöneticilik Süresi Sosyo-Ekonomik Düzey Alt 90 Orta Üst 1 Buca 23 * 2 Buca 19 * 3 Konak 2 * 4 Buca 9 * 5 Buca 23 * 6 Buca 3 * 7 Buca 3 * 8 Buca 24 * 9 Buca 10 * 10 Buca 3 11 Konak 5 12 Buca 22 13 Buca 26 * 14 Buca 15 * 15 Buca 3 16 Buca 2 * 17 Konak 2 * 18 Buca 7 * 19 Buca 3 * 20 Buca 19 * 21 Buca 17 * 22 Konak 12 * 23 Konak 10 * 24 Konak 8 * 25 Konak 14 * 26 Konak 10 * 27 Konak 3 * 28 Konak 14 * 29 Konak 25 * 30 Konak Toplam 14 * * * * 15 8 * 7 Makale Verilerin sunumu s›ras›nda okulun ve okul yöneticisinin özelliklerine iliflkin olarak O (okul no), ‹ (okulun bulundu¤u ilçe 1=Buca, 2=Konak), YS (yöneticinin yöneticilik süresi) ve SED (Okulun bulundu¤u çevrenin sosyo-ekonomik düzeyi 1=alt, 2=orta, 3=üst) k›saltmalar› kullan›lm›flt›r. 2.2. Veri Toplama ‹lkö¤retim okulu müdürlerinin okulun giderlerini karfl›lama çabalar›na iliflkin görüfllerini belirlemek amac›yla, araflt›rmac›lar taraf›ndan yar› yap›land›r›lm›fl görüflme formu haz›rlanm›flt›r. Bu formlar kullan›larak, okul müdürleriyle 45-50 dakika süren yüz yüze görüflmeler yap›lm›fl ve müdürlerin söyledikleri oldu¤u gibi not edilmifltir. Görüflmeler 20 Haziran-20 Temmuz 2002 tarihleri aras›nda gerçeklefltirilmifltir. 2.3. Veri Çözümleme Veriler içerik çözümlemesi tekni¤iyle çözümlenmifltir. ‹çerik çözümlemesinde temel amaç, toplanan verileri aç›klayabilecek kavramlara ve kategorilere ulaflmakt›r (Y›ld›r›m ve fiimflek, 2000: 162). Bu amaçla veriler kodlanarak kavramlaflt›r›lm›fl ve daha sonra kavramlar birbiriyle iliflkilendirilerek kategorilere ayr›lm›flt›r. Böylece veriler, bu kategorilerin ya da kavramlar›n alt›nda al›nt›larla okuyucuya sunulmufl; bulgular ve yorum birlikte verilmifltir. 3. Bulgular ve Yorum Bu bölümde, toplanan nitel veriler çözümlenerek elde edilen bulgular alt problemlerin s›ralamas›na uygun olarak verilmekte ve yorumlanmaktad›r. 3.1. ‹lkö¤retim Okullar›n›n Giderlerini Karfl›lama Durumlar› Araflt›rman›n birinci alt problemi “‹lkö¤retim okullar›, giderlerini nas›l karfl›lamaktad›r?” biçiminde belirlenmiflti. Bu amaçla elde edilen veriler, kamu kaynaklar›ndan ve özel gelir kaynaklar›ndan karfl›lananlar olarak iki alt bafll›k halinde sunulmaktad›r. 3.1.1. Kamu Kaynaklar›yla Karfl›lanan Giderler ‹lkö¤retim okulu müdürleriyle yap›lan görüflmelerde, okullar›n›n düzenli giderlerinden sadece yak›t, elektrik ve su giderlerinin büyük ölçüde kamu kaynaklar›ndan karfl›land›¤› belirtilmifltir. Fakat bu konuda bir karmaflan›n yaflanmakta oldu¤u da söylenebilir. Çünkü okul müdürlerinin % 80'i elektrik faturalar›n›n ya gelmedi¤ini ya da bu faturalar› ‹lçe Milli E¤itim Müdürlü¤üne ödenmek üzere gönderdiklerini belirtirlerken, di¤erleri paralar› olursa ödediklerini, olmazsa ‹lçe Milli E¤itim Müdürlüklerine gönderdiklerini belirtmifllerdir. Okul müdürleri su faturalar›n›n da ço¤unlukla (% 73) kamu kaynaklar›ndan karfl›land›¤›n› belirtmifllerdir. Fakat okulun ödemesi için üst yönetimin uyar›lar› do¤rultusunda ödeme yapanlar›n da var oldu¤u belirlenmifltir. Bu durum, okullar›n elektrik ve su faturalar›n›n ödenmesi konusunda kamu kaynaklar›ndan düzenli olarak yararlanamad›klar›n›n bir göstergesi olarak görülebilir. Baflka bir deyiflle “Paras› olan öder, olmayan ödemez” kural› bir karmaflan›n oluflmas›na ve sonuçta bas›ndan da s›kça duyuldu¤u gibi, baz› okullar›n elektrik ve suyunun kesilmesine neden olmaktad›r. Nitekim, ‹zmir Karfl›yaka ‹lçe Milli E¤itim Müdürlü¤ünün okul müdürlüklerine gönderdi¤i B.08.MEM.4.35.05.03.121/13504 say›l› “Elektrik borcu konulu” 14 a¤ustos 2002 tarihli 91 Makale yaz›s›nda aynen flu ifadeler yer almaktad›r. “Milli E¤itim Müdürlü¤ü'nün ilgili yaz›s› ile ilçemize ba¤l› ilkö¤retim ve ortaö¤retim okullar›n›n TEDAfi'a olan elektrik borçlar›n›n 'mahalli imkanlarla ödenmesi' bildirilmifltir. Bu nedenle okulunuzun TEDAfi'a olan elektrik borçlar›n› gecikmeye mahal vermeden zaman›nda mahalli imkanlar›n›zla ödemenizi....” denilmektedir. Yine 31 A¤ustos 2002 tarihi itibar›yla Karfl›yaka ilçesindeki 23 ilkö¤retim okulunun elektriklerinin, borçlar› nedeniyle kesik oldu¤u belirtilmektedir (Evrensel, 2002). Bu duruma iliflkin baz› okul müdürlerinin ifadeleri flöyledir: “Elektrik ve su faturalar›n› ödedi¤imiz y›llar oldu, iki y›ld›r ödemiyoruz.” (O1 / ‹1 / YS23 / SED3) “Elektrik ve su faturalar›n› param›z olursa ödüyoruz, param›z olmazsa Milli E¤itim Müdürlü¤üne gönderiyoruz.” (O2 / ‹1 / YS19 / SED1) Bir baflka karmafla da okullar›n ›s›nmak için kulland›klar› yakacak konusunda yaflanmaktad›r. Görüflme yap›lan okul müdürleri, s›v› yak›t gereksinimlerinin en fazla yar›ya yak›n›n› ‹lçe Milli E¤itim Müdürlü¤ünden sa¤lad›klar›n› belirtmifllerdir. Kat› yak›t kullanan okul müdürlerinin tümü, kamu kaynaklar›ndan kendilerine kömür tahsis edildi¤ini fakat nakliye ücretinin okullar› taraf›ndan karfl›land›¤›n› ya da bu amaçla baz› kamu kurumlar›n›n araçlar›ndan yararlanmaya çal›flt›klar›n› belirtmifllerdir. Bu duruma iliflkin baz› okul müdürlerinin ifadeleri flöyledir: “Geçen sene milli e¤itimden sekiz ton mazot almam›z gerekirken bir ton verdiler.” (O1 / ‹1 / YS23 / SED3) “Fueloil'in dört tonunu devlet verdi, yetmedi dört ton daha kendimiz ald›k. Sene bafl›nda tasarruf önlemleri öngörüldü. Tasarruf önlemleri yak›t için de kullan›lmak istendi.” (O15 / ‹1 / YS3 / SED2) “Yak›t›n sadece % 20'sini devlet veriyor.” (O12 / ‹1 / YS22 / SED2) “Fueloil'in üç tonunu devlet verdi, alt› ton da biz ald›k.” (O20 / ‹1 / YS19 / SED2) “Yakacak, su, elektrik, telefon, hizmetli, k›rtasiye, ders araç gereci, tamirat gibi giderlerinden sadece yakaca¤› nakliye ücretini ödememiz kofluluyla devlet karfl›l›yor.” (O22 / ‹2 / YS12 / SED1) Okullar›n kamu kaynaklar›yla karfl›lanan gereksinimleri yukar›daki örneklerde de görüldü¤ü gibi sosyo-ekonomik düzey bak›m›ndan farkl›l›k göstermemektedir. Bu durum özellikle sosyo-ekonomik düzeyi düflük çevrelerdeki okullar için daha olumsuz sonuçlar do¤urmakta ve e¤itim hakk›n›n kullan›m›na engel oluflturmaktad›r. 3.1.2. Özel Gelir Kaynaklar›yla Karfl›lanan Giderler 92 Yap›lan görüflmelerde okul müdürleri, okulun gereksinimlerinin karfl›lanmas› için Milli E¤itim Müdürlü¤ü'nün, okullar›na para vermedi¤ini belirtmifllerdir. Okulun kamu kaynaklar›yla karfl›lanan gereksinimleri d›fl›ndaki di¤er tüm gereksinimlerinin okullarca sa¤lanan “özel gelirler” ile karfl›land›¤› anlafl›lmaktad›r. Görüflülen okul müdürlerinin neredeyse tamam› afla¤›da belirtilen giderleri “özel gelir kaynaklar›”yla karfl›lamaktad›rlar. Makale “Boya, badana, tamirat ve temizlik giderleri, e¤itimle ilgili araç gereç ve k›rtasiye gideri, telefon giderleri, bilgisayar ve fotokopi makinelerinin bak›m ve onar›m› ile sosyal etkinlik giderleri, okulun sigortalanmas› gideri, zaman zaman ilçeye yap›lan ödemeler, yard›mc› personel ücretleri.” Elde edilen verilere göre, okullar›n yard›mc› hizmetli ve memur kadrolar›na genellikle atama yap›lmamaktad›r. Bu yüzden bu tür görevlilerin sa¤layaca¤› hizmetler ya sat›n al›nmakta ya da asgari ücretle veya asgari ücretin alt›nda, ço¤unlukla da sigortas›z çal›flt›r›lan kiflilerden sa¤lanmaktad›r. Ayr›ca, görüflülen okullar›n tümünde bu tür harcamalar, önemli bir gider olarak gösterilmektedir. Ancak, giderleri karfl›lamak için yeterli gelire sahip olmayan okullarda bu hizmetler istenildi¤i gibi verilememektedir. Konuyla ilgili olarak baz› okul müdürlerinin aç›klamalar› flöyledir: “Befl hizmetlimizden yaln›zca biri kadrolu, dördünün ücretini biz ödüyoruz.” (O12 / ‹1 / YS22 / SED2) “Dört hizmetliden birinin maafl› devlet taraf›ndan karfl›lan›yor, di¤erlerinin ücretini biz ödüyoruz.” (O19 / ‹1 / YS3 / SED1) “Temizlik flirketine ayda üç yüz milyon TL. veriyoruz.” (O16 / ‹1 / YS2 / SED1) “Okulun temizli¤i için ücretini ödedi¤imiz befl kifli çal›flt›r›yoruz” (O5 / ‹1 / YS23 / SED2) “Temizlik için ücretli hizmetli çal›flt›r›yoruz” (O28 / ‹2 / YS14 / SED3; O29 / ‹2 / YS25 / SED3) Bununla birlikte okullar kendi gereksinimlerini karfl›layamad›klar› halde il ve ilçe Milli E¤itim Müdürlükleri okullardan baz› adlar alt›nda (bayram, vak›f vb.) para talep etmektedir. “Milli e¤itimin yapt›¤› etkinlikler için okullardan kifli bafl›na 1 milyon TL isteniyor. A tipi okullar için 300, B tipi okullar için 200, C tipi okullar için 100 bilet sat›lmas› isteniyor. Bizim okul A tipi okul oldu¤u için 300 bilet karfl›l›¤› para istendi.” (O15 / ‹1 / YS3 / SED2) “Kantin gelirlerinin % 35'i ‹l Milli E¤itim Müdürlü¤üne, % 10'u ‹lçe Milli E¤itim Müdürlü¤üne gidiyor.” (O17 / ‹2 / YS2 / SED1; O11 / ‹2 / YS5 / SED3) “Kifli bafl› 500 bin TL 23 Nisan paras›n›n tamam› Milli E¤itime, Kifli bafl› 300 bin TL E¤itim Bilim fienli¤i paras›n›n tamam› yine Milli E¤itime gidiyor.” (O16 / ‹1 / YS2 / SED1) Bu uygulamalar e¤itimde kaynak ak›fl›n›n yönünü de de¤ifltirmifltir. Zira il ve ilçe e¤itim yöneticilerinin okul yönetimlerine kaynak aktarmalar› gerekirken, onlar çeflitli adlar alt›nda okul yönetimlerinden para istemekte veya okulun sa¤lad›¤› baz› gelirlerden pay almaktad›rlar. Okul müdürleri, tepki gösterdikleri bu uygulamalar karfl›s›nda “Gölge etmesinler, baflka ihsan istemem” ifadesini kullanmaktad›rlar. Ayn› zamanda bu ifade, okul müdürlerinin ilkö¤retim okullar›nda paras›z e¤itim ilkesinin ihlalini kan›ksad›klar›n›n da bir göstergesi olarak düflünülebilir. 93 Makale Görüldü¤ü gibi, sosyo-ekonomik düzey fark› gözetilmeksizin ilkö¤retim okulu müdürleri, okulun gereksinimlerini büyük ölçüde “özel kaynaklar”la karfl›lamaktad›rlar. Yetkililerin medyada sürekli olarak gündeme tafl›d›klar› sadece “durumu iyi olan velilerin e¤itime katk› sunmas›” diye bir fley söz konusu de¤ildir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda devletin sosyoekonomik düzeyi düflük çevrede bulunan okullar›n bile gereksinimlerini karfl›lamad›¤› söylenebilir. Oysa okullar›n her y›l yinelenen ve karfl›lanmas› gereken çeflitli gereksinimleri vard›r. Fakat bu gereksinimlerin karfl›lanmas›, ne yaz›k ki düzenlilik göstermemekte ve okul müdürlerinin bireysel iliflkileriyle sa¤lanmaktad›r. Bu durumda bireysel iliflkileri gelifltiremeyen veya bunun için uygun ortam bulamayan okul müdürleri, okullar›n›n gereksinimlerini karfl›layamamaktad›rlar. Bu durumun, okuldaki e¤itim sürecini olumsuz etkiledi¤i aç›kt›r. ‹lkö¤retimin hem birey hem de toplum aç›s›ndan tafl›d›¤› önem dikkate al›nd›¤›nda, var olan uygulamalar›n de¤erlendirilmesi daha da önem kazanmaktad›r. Yasal metinlerde ilkö¤retimin önemini gösteren “zorunlu ve devlet okullar›nda paras›z” ifadesi yer al›rken, uygulamada bu öneme uygun davran›lmad›¤› gözlenmektedir. Elbette bu durum, uygulanagelen politikalardan ba¤›ms›z düflünülemez. Temelli'nin (Tarihsiz, 24) de ifade etti¤i gibi, 1970'lerden itibaren kapitalist dünyada uygulanan neo-liberal politikalar, 1980 sonras› Türkiye ekonomisinde de yans›malar›n› bulmufl, kamu kaynaklar›n›n toplumsal gereksinimleri gidermeye yönelik uygulamalar› ekonomi ve siyaset gündeminden h›zla d›fllanmaya bafllam›flt›r. E¤itime ayr›lan kaynaklar›n k›s›lmas›yla toplumsal eflitsizlik artarken, piyasac› çözümler ön plana ç›kmaktad›r. Bu süreçte kamusal e¤itim hizmeti giderek ticarileflme e¤ilimi göstermekte ve e¤itim alan›nda özel sektöre daha fazla yer açmaya yönelik uygulamalar görülmektedir (Temelli, 2003: 28). 3.2. ‹lkö¤retim Okullar›n›n Özel Gelir Kaynaklar› Araflt›rman›n ikinci alt problemi “‹lkö¤retim okullar›n›n 'özel gelir kaynaklar›' nelerdir?” biçiminde saptanm›flt›. Bu amaçla görüflme yap›lan okul müdürlerinden gelir kaynaklar›n› büyüklüklerine göre s›ralamalar› istenmifltir. Al›nan yan›tlardan ilk üç s›rada belirtilen “özel gelir kaynaklar›” Tablo 3'te verilmifltir. Tablo 3 : ‹lkö¤retim Okullar›n›n Özel Gelir Kaynaklar›n›n ‹lk Üç S›raya Göre Da¤›l›m› Gelir Kaynaklar› 1.S›ra Say› % 2. S›ra Say› % Ba¤›fl 18 60.0 8 26.7 2 6.7 28 93.3 Kantin Kira Geliri 8 26.7 9 30.0 7 23.3 24 80.0 Anas›n›f› Ücreti 1 3,3 6 20,0 5 16,7 12 40,0 Kitap Seçim Pay› 2 6,7 4 13,3 5 16,7 11 36,0 Banka Seçim Pay› 1 3,3 5 16,7 6 23,3 Sosyal Etkinlikler 2 6,7 2 6,7 4 13,3 3 10,0 3 10,0 1 3,3 1 3,3 Dergi Sat›fl Pay› Otopark 94 1 3,3 Fotokopi Toplam 30 3.S›ra Say› % 100,0 30 100,0 1 3,3 30 100,0 Toplam Say› % Makale Tablo 3 incelendi¤inde, okul müdürlerinin, gelir kaynaklar›n› büyüklüklerine göre “ba¤›fllar”, “kantin kira gelirleri”, “ana s›n›f› ücretleri”, “kitap seçiminden al›nan pay”, ... olarak s›ralad›klar› görülmektedir. Tablo 3'te görüldü¤ü gibi, okullar›n gereksinimlerini karfl›lamada en önemli kaynak, “ba¤›fl” ad› alt›nda toplanan paralard›r. Ba¤›fllar geçmiflte okul koruma derne¤i, günümüzde ise okul-aile birli¤i arac›l›¤›yla toplanan ve ço¤unlukla “kay›t paras›”, “aidat” (okul ihtiyaçlar›n› karfl›lamak amac›yla ö¤rencilerden istenen ayl›k ya da dönemlik para miktar›) “temizlik” ile “karne ve diploma paras›” olarak bilinen paralardan oluflmaktad›r. Görüflme yap›lan okullar›n % 93,3'ü ba¤›fl yoluyla sa¤lanan gelirleri ilk üç s›radaki gelir kaynaklar› aras›nda göstermifllerdir. Bu gelir kayna¤›n› birinci s›rada gösteren okul müdürlerinin oran› ise % 60't›r. Ba¤›fl toplamay› ikinci s›rada gösterenlerin oran› % 26,7 ve üçüncü s›rada gösterenlerin oran› ise % 6,7'dir. Baz› okul müdürleri, bu duruma iliflkin olarak flu görüfllere yer vermifllerdir: “Kay›t s›ras›nda ald›¤›m›z ba¤›fllar bizim için önemli. Özellikle okul bölgesi d›fl›ndan kay›t yapt›rmak isteyenlerden 250 milyon TL'ye varan ba¤›fl al›n›yor” (O11 / ‹2 / YS5 / SED3). “Kay›t s›ras›nda ald›¤›m›z ba¤›fl› 'veliyi ürkütmeden, duygu sömürüsü yoluyla' al›yoruz. Bu paran›n miktar›, velilerin sosyo-ekonomik düzeyine göre de¤ifliyor.” (O15 / ‹1 / YS3 / SED2). “Varl›kl› bir kifliden bilgi teknolojisi s›n›f›n›n donat›m› için ba¤›fl al›nd›.” (O12 / ‹1 / YS22 / SED2). “Ayl›k aidat› yaln›zca 20-30 kifli getirebiliyor.” (O18 / ‹1 / YS7 / SED1). “Ba¤›fl” gelirleri, okullar›n tamam›na yak›n (% 93,3) bir k›sm›nda, ilk üç s›ra içinde bulunan en önemli gelir kaynaklar›ndand›r. Kavak ve di¤erleri (1997) taraf›ndan yap›lan “‹lkö¤retimde Kaynak Aray›fllar›” adl› araflt›rmada da en yayg›n gelir kaynaklar› aras›nda kay›t paras› (% 60), gönüllü ba¤›fl (% 59) ve koruma derne¤i üye aidatlar› (% 53,7) yer almaktad›r. Buna karfl›n zorunlu ve devlet okullar›nda paras›z olmas› gereken ilkö¤retimin ba¤›fllar yoluyla varl›¤›n› sürdürmeye çal›flmas› düflündürücüdür. Çünkü yeterli oranda ba¤›fl sa¤lanamazsa okulun gereksinimleri de yeterli ölçüde karfl›lanamayacak ve e¤itimsel hedeflere ulaflmak rastlant›ya kalacakt›r. Okullar›n giderlerini karfl›lamada “ba¤›fl”›n en önemli gelir kayna¤›n› oluflturmas›, bu yükü ana-babalar›n üstlendiklerinin bir göstergesidir. Oysa Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklarla ‹lgili Uluslararas› Sözleflme'de paras›z e¤itim hakk› hiçbir yanl›fl anlamaya yol açmayacak netlikte tan›mlanm›flt›r. Bu hak, ilkö¤retimin ö¤renciler, ana babalar ve veliler için bir yük oluflturmamas› gerekti¤ini göstermektedir. E¤itim hakk›n›n uygulanmas›na iliflkin 11 numaral› genel gözlem raporunda kay›t ücretlerinin ve öteki do¤rudan giderlerin ücretsiz e¤itim hakk›ndan yararlanman›n önünde engel oluflturdu¤u ve bu hakk›n gerçekleflmesini tehlikeye soktu¤u belirtilmekte ve ortadan kald›r›lmas› için çaba gösterilmesi gerekti¤ine iflaret edilmektedir (Özsoy, 2004: 79). 95 Makale “Kantin kira geliri” de okullar›n özel gelir kaynaklar› aras›nda önemli bir yer tutmaktad›r. Bu gelir kayna¤›, büyüklük bak›m›ndan % 80'lik bir oranla (24 okul) ikinci s›rada gösterilmifltir. Söz konusu gelir kayna¤›n› birinci s›rada gösterenlerin oran› % 26,7, ikinci s›rada gösterenlerin oran› % 30, üçüncü s›rada gösterenlerin oran› ise % 23,3'tür. Milli E¤itim Vakf› arac›l›¤›yla kiraya verilen kantinlerin, kira gelirlerinin yaklafl›k % 25'i bu vakfa aktar›ld›ktan sonra bile, bu gelir kayna¤›, okul için önemli bir yer tutmaktad›r. Okul müdürleri, “anas›n›f› ücreti”ni okulun gereksinimlerini karfl›lamada üçüncü derecede önemli bir gelir kayna¤› olarak görmektedir. Bu okul müdürleri % 40'l›k bir orana sahiptir. Bu gelir kayna¤›n› ilk s›rada görenlerin oran› % 3,3, ikinci s›rada görenlerin oran› % 20, üçüncü s›rada görenlerin oran› ise % 16,2'dir. Bu durum, okullar›n gereksinimlerini karfl›lamada çaresizlik içinde olduklar›n›n bir göstergesidir. Çünkü “Okul Öncesi E¤itim Kurumlar› Yönetmeli¤i”nin 29. maddesinde “Velilerden al›nan ücret, hiçbir flekilde amac› d›fl›nda kullan›lamaz” hükmü yer almas›na karfl›n (Resmi Gazete, 26/02/2002, say›: 24679), birçok okul müdürü, “zorunlu olarak” okulun di¤er gereksinimlerini karfl›lamada bu gelir kayna¤›n› da kulland›klar›n› aç›kça belirtmifllerdir. Yönetmeli¤in gere¤ini yerine getirmeyerek, baz› okul müdürleri “suç” ifllediklerini ifade etmektedirler. “Ana s›n›f› ö¤renci kay›tlar› (yasal bir ücret) için komisyon belli bir ücret belirler. Yasaya göre bu paralar, yaln›zca ana s›n›f› giderleri için harcan›r. Ancak, yasa d›fl› olarak, bu paralar› zaman zaman okulun di¤er bölümlerine kayd›rabiliyoruz.” (O15 / ‹1 / YS3 / SED2) “Ana s›n›f› geliri 10 milyar TL. Hizmetli paras› buradan karfl›lan›yor.” (O30/ ‹2 / YS14 / SED3) Okullar›n 2003-2004 ö¤retim y›l›ndan bafllayarak yoksun kald›klar› önemli bir gelir kayna¤› da “kitap seçim pay›” gelirleridir. Görüflülen okullar›n 11'i (% 36,0), bu gelirleri ilk üç s›radaki gelirler aras›nda göstermifllerdir. Kitab›n içeri¤inden daha çok, yay›nevinin okula verdi¤i para miktar›n›n belirleyici oldu¤u kitap seçme uygulamas›n›n sa¤l›kl› oldu¤u söylenemez. Her ne kadar okullar kitap seçimi yoluyla önemli bir gelir sa¤lasa da, ilkö¤retimin “devlet okullar›nda paras›z” oldu¤u ilkesinin k›smen de olsa paras›z kitap da¤›t›larak gözetilmesi, olumlu bir geliflme olarak de¤erlendirilmelidir. Baz› okul müdürleri bu konuda flu ifadelerde bulunmaktad›r: “Okula en çok para b›rakan yay›nevinin kitab›n› seçtiriyorum.” (O7 / ‹1 / YS3 / SED1) “Ö¤retmenlere hangi kitaplar› seçecekleri konusunda bask› yapm›yorum. Tek liste tercih edildi¤inde okula para b›rak›l›yor.” (O11 / ‹2 / YS5 / SED3). “Kitap seçiminde ö¤retmeni serbest b›rak›yorum. Yay›nevinin bütün kitaplar› seçilmedi¤i için, okula kalan para azal›yor.” (O2 / ‹1 / YS19 / SED1) “Küçük okul oldu¤umuzdan bu para üç ay idare etti.” (O15 / ‹1 / YS3 / SED2) 3.3. ‹lkö¤retim Okullar›n›n Gelirlerinin Gereksinimleri Karfl›lama Durumu 96 Araflt›rman›n üçüncü alt problemi “‹lkö¤retim okullar›n›n gelirleri, gereksinimleri yeterli düzeyde karfl›lamakta m›d›r?” biçiminde belirlenmiflti. Makale Elde edilen bulgulara göre, okul müdürlerinin sadece % 10'u (3 okul), elde ettikleri “özel gelirleri” gereksinimlerini karfl›lamada yeterli görmektedir. Bu okullar›n üçü de üst sosyoekonomik düzeye sahip çevrede bulunmaktad›r. Geriye kalan % 90'l›k kesim (27 okul), gereksinimlerini yeterli düzeyde karfl›layamad›klar›n› belirtmifllerdir. Bu müdürler, okullar›nda e¤itim-ö¤retim için gerekli olan fiziksel ortam› tam olarak sa¤layamad›klar›n›, ayr›ca kaynak yetersizli¤i yüzünden sosyal ve kültürel etkinlikler yapamad›klar›n› ifade etmifllerdir. Fiziksel Ortam Haz›rlama Fiziksel ortam haz›rlama konusu ö¤retim araç-gereçleri, personel, bak›m-onar›m ve ›s›nma bafll›klar› alt›nda ele al›nm›flt›r. Ö¤retim araç-gereçleri. Okul müdürlerinin yeterince karfl›layamad›klar› gereksinimlerinden biri ö¤retimle ilgili araç-gereçlerdir. Baz› okul müdürlerinin konuya iliflkin görüflleri flöyledir: “Teknolojiye aç›k olmazsan›z toplanan paralar yeter, fakat teknolojiye aç›ksan›z ve araç-gereç alacaksan›z yetmez.” (O1 / ‹1 / YS23 / SED3) “… Zaman zaman temizlik ve araç-gereç gereksinimlerimizi karfl›layamad›k. E¤itim teknolojisiyle ilgili birtak›m temel araçlar›m›z olmad›¤› gibi, kendi olanaklar›m›zla bunlar› sa¤lamam›z da olanaks›z.” (O3 / ‹2 / YS2 / SED1) “… Ça¤dafl ö¤retimin gerektirdi¤i araç-gereçlere pay ay›ram›yoruz. (...) kütüphane istenilen düzeyde de¤il.” (O6 / ‹1 / YS3 / SED1) “… Kiflisel iliflkilerle okula araç-gereç sa¤l›yoruz.” (O7 / ‹1 / YS3 / SED1) “Her s›n›fa birer tepegöz bile alamad›k. ” (O12 / ‹1 / YS22 / SED2) “... Kütüphanemizi zenginlefltiremiyoruz.” (O19 / ‹1 / YS3 / SED1) “ Her s›n›fa tepegöz yerine her kata bir tepegöz koyuyoruz.” (O27 / ‹2 / YS3 / SED1) Ö¤retim sürecinin etkilili¤ini sa¤lamada araç-gereçlerin önemi aç›kt›r. Ö¤retim araçgereçleri bak›m›ndan yoksun olan okullar›n e¤itimsel hedeflere ulaflmas› güç olacak, bu okullar, hemen hemen her e¤itimcinin yak›nd›¤› ezberci e¤itim uygulamalar›ndan kurtulamayacakt›r. Personel. MEB, okulun iflleyiflinde ve e¤itim-ö¤retimin sa¤l›kl› bir ortamda yap›lmas›nda önemli bir ifllevi olan yard›mc› hizmetli kadrolar›na genellikle atama yapmamaktad›r. Bu nedenle okullar›n temizli¤i ya ihale yoluyla temizlik flirketlerine verilmekte ya da ço¤unlukla sigortas›z ve asgari ücretle çal›flt›r›lan kiflilere yapt›r›lmaktad›r. Hatta baz› okul müdürleri, yeterli say›da hizmetli çal›flt›ramad›klar› için okulun temizli¤inin yeterince yap›lamad›¤›n› afla¤›daki gibi belirtmifllerdir: “Borçlanarak karfl›lad›¤›m›z gereksinimlerimizden dolay› alacakl›lar bekliyor. Temizlik hizmetlerini personel yoklu¤undan dolay› yeterince yapam›yoruz.” (O9 / ‹1 / YS10 / SED2) 97 Makale “fiu gün itibar›yla 2 milyar borçlu durumday›z. Temizlik sorunumuzu çözemiyoruz. Devasa bir okulumuz var. Her kata iki hizmetli flart. Oysa bizim toplam iki hizmetlimiz var.” (O20 / ‹1 / YS19 / SED2) “Temizlikçilere verdi¤imiz ücretin çok düflük olmas›ndan dolay› istedi¤imiz gibi bir temizlik olmuyor (…)” (O19 / ‹1 / YS3 / SED1) Görüldü¤ü gibi okullar›n yard›mc› personel gereksinimleri devlet taraf›ndan yeterince karfl›lanmamaktad›r. Bu durum e¤itim harcamalar›n›n geldi¤i düzeyin bir göstergesidir. E¤itim harcamalar›n›n neredeyse kurumlardaki personel ödemeleri düzeyine kadar geriledi¤ini belirten Temelli'nin (2003: 27) saptamas›n›n bile gerisinde kald›¤› söylenebilir. Bak›m-onar›m. Okul müdürleri, milli e¤itimin okullara kaynak aktarmamas› nedeniyle, okulun gereksinim duyulan çeflitli bak›m ve onar›m›n› gerçeklefltiremediklerini ifade etmektedirler. Bu durum, e¤itim-ö¤retimin sa¤l›kl› bir ortamda gerçeklefltirilmesini engellemektedir. Bu konudaki ifade örnekleri afla¤›dad›r: “Aya¤›m›z› yorgan›m›za göre uzat›yoruz. Sene bafl›nda planlad›¤›m›z uygulamalar› paras›zl›ktan dolay› yapam›yoruz. Örne¤in param›z olmad›¤› için ö¤retim y›l› bafl›nda okulun boyas›n› yapamad›k ve okul aç›l›nca 'Her s›n›f kendi boyas›n› yaps›n' kampanyas› bafllatt›k...” (O2 / ‹1 / YS19 / SED1) “… ucu ucuna yetiyor. (…) Baz› fleylerden vazgeçersek ancak yeterli oluyor. Örne¤in bu y›l badana, boya yapmam›z gerekirken onun yerine sildirip temizletiyoruz.” (O29 / ‹2 / YS25 / SED3) “Yeterli param›z olmad›¤› için s›ralar›, k›r›k kap›lar›, ö¤retmenler odas›n›n mobilyalar›n› de¤ifltiremiyoruz, göçmek üzere olan çat›y› onaram›yoruz.” (O18 / ‹1 / YS7 / SED1) Bu ifadelerden de anlafl›laca¤› üzere okullar, rutin olarak yapmalar› gereken bak›monar›mlar› paras›zl›k nedeniyle gerçeklefltirememektedirler. Is›nma. E¤itim-ö¤retimin sa¤l›kl› bir biçimde gerçeklefltirilmesinin temel koflullar›ndan biri, ö¤retmen ve ö¤rencilerin uygun bir s›cakl›k ortam›nda bulunmalar›d›r. Ancak bir okul müdürünün; “Param›z olmad›¤› için belli saatlerde kaloriferleri yakabiliyorum. Param›z yetseydi tam kapasiteyle kaloriferleri çal›flt›r›rd›m” (O12 / ‹1 / YS22 / SED2) biçimindeki ifadesinde görüldü¤ü gibi, okullarda bu temel koflul bile kaynak yetersizli¤inden dolay› gerçekleflmeyebilmektedir. Fiziksel düzenlemelerin temel amac›, ö¤rencinin rahat etmesini sa¤lamakt›r. Çünkü e¤itim denilen davran›fl de¤iflimi ancak uygun koflullarda sa¤lanabilir. Okul müdürlerinin ifadelerinden de anlafl›laca¤› üzere, okullar›n fiziksel ortam›, e¤itim için elveriflli de¤ildir. Bu bak›m›ndan devlet, okullar›n fiziksel ortam›n›n düzenlenmesi amac›yla yeterli kaynak ay›rmal›d›r. Sosyal ve Kültürel Etkinlikler 98 Nitelikli bir e¤itim ortam› sa¤laman›n ve ö¤rencilerin kendilerini ifade etmelerinin gerek- Makale lerinden biri okullarda sosyal ve kültürel etkinliklerin gerçeklefltirilmesidir. Bu ba¤lamda, okul müdürlerinin ço¤unlu¤u bu etkinlikleri kaynak bulamad›klar› için gerçeklefltiremediklerini, buna karfl›n baz› okul müdürleri ise “kaynak yaratmak” için sosyal ve kültürel etkinlikler düzenlediklerini belirtmifllerdir. Sosyal, kültürel etkinlikleri kaynak bulamad›klar› gerekçesiyle yapamad›klar›n› söyleyen okul müdürlerinin bu duruma iliflkin ifadeleri flöyledir: “… sosyal etkinlere kaynak ay›ram›yoruz.” (O4 / ‹1 / YS9 / SED2) “Sosyal ve kültürel etkinlikleri yapam›yoruz.” (O7 / ‹1 / YS3 / SED1) “Sosyal etkinlere fazla yer ay›ram›yoruz.” (O9 / ‹1 / YS10 / SED2) (O15 / ‹1 / YS3 / SED2) “Okulun halkoyunlar› ekibini kurmak istedi¤imiz halde paras›zl›ktan kuram›yoruz.” (O10 / ‹1 / YS3 / SED1) “Halkoyunlar› ve sportif ekipleri oluflturam›yoruz.” (O16 / ‹1 / YS2 / SED1) “Tiyatro, halkoyunlar› gibi yapmak yapam›yoruz.” (O22 / ‹2 / YS12 / SED1) istedi¤imiz birtak›m “Çocuklar› sportif etkinliklere yönlendiremiyoruz, oynatam›yoruz.” (O23 / ‹2 / YS10 / SED1) çal›flmalar› halkoyunlar› Ö¤rencilerin sosyal ve kültürel etkinliklere kat›lmalar›, kifliliklerini gelifltirme, özgüven kazanma, paylaflma, dayan›flma, güçlüklerle bafletmelerinde önemli bir iflleve sahiptir. Buna karfl›n baz› okul müdürleri, sosyal ve kültürel etkinlikleri gerçek amac›na ve anlam›na uygun olarak de¤il de, yaln›zca okula “gelir sa¤lama arac›” olarak kullanmaktad›rlar. Okul müdürlerinden baz›lar›n›n bu konuyu vurgulayan görüflleri flu flekildedir: “Yapt›¤›m›z birtak›m sosyal etkinlikler, okula para sa¤lama amac›yla yap›l›r hale geliyor.” (O14 / ‹1 / YS15 / SED3) “Her türlü sosyal etkinlik gerçek amac›ndan ç›k›p okula para sa¤lamaya yönelik araç haline geliyor. Örne¤in pilav günü, ö¤retmen-ö¤renci-velileri kaynaflt›rmak için de¤il, para sa¤lamak için yap›ld›.” (O19 / ‹1 / YS3 / SED1) “Dernektekiler, kendi olanaklar›yla yiyecek yap›p çeflitli etkinliklerde sat›yorlar. Örne¤in, e¤itim ve bilim flenli¤inde, halden ucuza ald›¤›m›z salatal›klar› tanesi 1 milyon TL'den satt›k. Ben buna 'kendi ya¤›yla kavrulmak' diyorum.” (O15 / ‹1 / YS3 / SED2) “Gezi düzenleyece¤imizde maliyet fazlas› para isteyerek okula para sa¤l›yoruz. (O20 / ‹1 / YS19 / SED2) ‹lkö¤retim okullar›n›n finansman›n› sa¤lamaktan devlet neredeyse tümüyle elini çekmektedir. Böyle olunca, yukar›daki ifadelerde de görüldü¤ü gibi, okul müdürleri, okula gelir sa¤lamak için, e¤itimin olmazsa olmazlar›ndan sosyal ve kültürel etkinlikleri bile bu konu- 99 Makale da birer araç olarak kullanmaktad›rlar. Bu uygulamalar›n sonucunda da kaybeden öncelikle ö¤renciler olmaktad›r. 5. Sonuç ve Öneriler 5.1. Sonuçlar ‹lkö¤retim okullar›n›n giderleri büyük ölçüde “özel gelir kaynaklar›”yla karfl›lanmaya çal›fl›lmaktad›r. Devlet; okullar›n yak›t, elektrik ve su gibi temel gereksinimlerini bile yeterince karfl›lamamaktad›r. Okul müdürlerinin ifadelerine göre yak›t giderlerinin yar›ya yak›n bir k›sm› kamu taraf›ndan karfl›lan›rken, elektrik ve su giderlerinin karfl›lanmas› düzenlilik göstermemektedir. “Özel gelir kaynaklar›”yla karfl›lanan giderler ise boya, badana, tamirat ve temizlik giderleri, e¤itimle ilgili araç gereç ve k›rtasiye gideri, telefon giderleri, bilgisayar ve fotokopi makinelerinin bak›m ve onar›m› ile sosyal etkinlik giderleri, okulun sigortalanmas› gideri, yard›mc› personel ücretleri ve zaman zaman ‹lçe Milli E¤itim Müdürlüklerine yap›lan ödemeler biçiminde s›ralanmaktad›r. Milli E¤itim Müdürlüklerinin, bu giderlerini karfl›layabilmeleri için okullara kaynak aktarmalar› gerekirken, baz› adlar alt›nda okul yönetimlerinden para istemesi veya okulun sa¤lad›¤› baz› gelirlerden pay almalar› oldukça düflündürücüdür. ‹lkö¤retim okullar›nda, gelir büyüklü¤ü bak›m›ndan ilk üç s›rada gösterilen özel gelir kaynaklar› aras›nda “ba¤›fl”lar ilk s›ray› al›rken, ikinci s›rada “kantin kira gelirleri” üçüncü s›rada ise “anas›n›f› ücretleri” yer almaktad›r. Devlet okullar›nda paras›z olmas› gereken ilkö¤retimin büyük ölçüde ba¤›fllar yoluyla ayakta kalmaya çal›flmas› dikkat çekicidir. Milli E¤itim Vakf› arac›l›¤›yla kiraya verilen kantinlerin kira gelirlerinin yaklafl›k _'ü bu vakfa aktar›ld›ktan sonra bile, okullar için önemli bir gelir kayna¤›d›r. Yasal metinlerce yasaklanm›fl olmas›na karfl›n birçok okul müdürü, “zorunlu olarak” okulun di¤er gereksinimlerini karfl›lamada anas›n›f› ücretlerini kullanmaktad›rlar. ‹lkö¤retim okullar›n›n “özel gelir kaynaklar›”, gereksinimlerini karfl›lamada yetersiz kalmaktad›r. Okul müdürlerinin büyük ço¤unlu¤u, elde ettikleri gelirlerinin yetersizli¤i nedeniyle sa¤l›kl› bir fiziksel ortam oluflturamad›klar›n›; bu ba¤lamda gereksinim duyduklar› ö¤retim araç-gereçlerini yeterince sa¤layamad›klar›n›, yeterli say›da hizmetli çal›flt›ramad›klar›n›, bu nedenle okulun temizlik ve di¤er baz› hizmetlerinin aksad›¤›n›, okulun gereksinimi olan bak›m-onar›mlar›n›n gerçeklefltirilemedi¤ini, k›fl mevsiminde zaman zaman ›s›nma sorunlar› bile yaflad›klar›n› ifade etmektedirler. Okul müdürlerinin ço¤u, yine kaynak yetersizli¤i yüzünden okulda gerçeklefltirmek istedikleri birtak›m sosyo-kültürel etkinlikleri gerçeklefltiremediklerini, baz›lar› ise amaç d›fl› olarak, bu etkinlikleri okula gelir sa¤lamada araç olarak kulland›klar›n› belirtmektedirler. 5.2. Öneriler E¤itimin maliyeti, temel e¤itim düzeyinde bile giderek e¤itim hakk›ndan yararlanmak isteyenlere yüklenmektedir. Oysa e¤itim, temel bir insan hakk› ve bir kamu hizmeti olarak “herkese paras›z kamusal e¤itim” sunulmal›d›r. Devlet bu hakk›n kullan›m›n› sa¤lamakla yükümlüdür. Dolay›s›yla okullar “özel gelir kaynaklar›” yaratmak zorunda b›rak›lmamal›d›r. 100 Makale KAYNAKÇA ----- Ercan, F.(1998). E¤itim ve Kapitalizm: Neo-liberal E¤itim Ekonomisinin Elefltirisi. ‹stanbul: Bilim Yay›nc›l›k ve Ö¤retim Elemanlar› Sendikas› Ortak Yay›n›. ----- Evrensel. “E¤itimde fiimdi de Elektrik Oyunu”. 31.08.2002. ----- Kavak, Y., Ekinci, C. E. ve Gökçe, F. (1997). ‹lkö¤retimde Kaynak Aray›fllar›: Bir Araflt›rma. Ankara: fiafak Matbaac›l›k. ----- Keskin, N. E. ve Demirci, A. G. (2003). E¤itimde Çürüyüfl. Ankara: K‹GEM Özellefltirme De¤erlendirmeleri No: 1 ----- MEB “Milli E¤itim Say›sal Veriler: 2002-2003” http://www.meb.gov.tr/index800.htm. Eriflim Tarihi: 06.11.2003 ----- Mutlu, L. (2002). “E¤itim Finansman›”. http://www.unigenc.com/hayatokulu/arastirma. asp 25.01.2003 Eriflim Tarihi: ----- Önder, ‹., Ünal, I., Özsoy, S. ve Di¤erleri (1998). “E¤itimde Kaynak Yaratma ve Kullan›m› Komisyonu Raporu” Demokratik E¤itim Kurultay›, 2-6 fiubat. Ankara: E¤itim-Sen Yay›n›. ----- Özsoy, S. (2004). “E¤itim Hakk›: Kendi Dilini Bulamam›fl Bir Söylem” E¤itim Bilim Toplum. Cilt: 2, Say›: 6, Bahar. Ankara: E¤itim-Sen Yay›n›. ----- Resmi Gazete. Tarih: 26/02/2002, Say›: 24679 (Okul Öncesi E¤itim Kurumlar› Yönetmeli¤i) ----- Temelli, S. (2003). “1990'lardan Günümüze Bütçelerde E¤itim Harcamalar› Üzerine Bir De¤erlendirme” E¤itim Bilim Toplum. Cilt: 1, Say›: 1, K›fl. Ankara: E¤itim-Sen Yay›n›. ----- Ünal, L. I. (2003). “Meclisteki Partilerin E¤itim Politikalar› ve Hedefleri Üzerine Görüfller” E¤itim Bilim Toplum. Cilt: 1, Say›: 1, K›fl. Ankara: E¤itim-Sen Yay›n›. ----- Y›ld›r›m, A. ve fiimflek, H. (2000). Sosyal Bilimlerde Nitel Araflt›rma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k, ‹kinci Bask›. ----- Worldbank. “World Development Report 2000/2001” http://www.worldbank.org/data Eriflim Tarihi: 18.11.2002 101