Koruyucu Ailedeki Çocukların Davranış ve Duygusal Sorunları
Transkript
Koruyucu Ailedeki Çocukların Davranış ve Duygusal Sorunları
KORUYUCU A‹LE BAKIMI ALTINDAK‹ ÇOCUKLARIN DAVRANIfi VE DUYGUSAL SORUNLARI Seval Üstüner*, Neşe Erol**, Zeynep Şimşek*** ÖZET Amaç: Bu araflt›rman›n amac›, koruyucu aile bak›m› alt›nda yaflayan ve 6-17 yafllar› aras›nda olan çocuklar›n davran›fl ve duygusal sorunlar›n› çoklu bilgi kaynaklar›ndan elde ederek, kurum bak›m› alt›nda ve öz ailesi yan›nda yaflayan çocuklarla karfl›laflt›rmakt›r. Yöntem: Kesitsel nitelikteki bu çal›flman›n örneklemini, Ankara'da koruyucu aile yan›nda bak›lan 39 çocuk, kurum bak›m› alt›ndaki 62 çocuk ve öz ailesi yan›nda yaflayan 62 çocuk oluflturmufltur. Veri toplama araçlar› olarak, ailelere “Koruyucu Aile Görüflme Formu”, “6-18 Yafl Çocuk ve Gençlerde Davran›fl De¤erlendirme Ölçe¤i”, ö¤retmenlere “6-18 Yafl Çocuk ve Gençler için Ö¤retmen Bilgi Formu” ve gençlere “11-18 Yafl Grubu Gençler ‹çin Kendini De¤erlendirme Ölçe¤i” uygulanm›flt›r. Sonuçlar: Bak›m modellerine göre çocuklarda sorun davran›fllar›n görülme s›kl›¤›; öz aile yan›nda yaflayan çocuklarda %9.7, koruyucu aile yan›nda yaflayan çocuklarda %12.9, kurum bak›m›ndaki çocuklarda ise %43.5'dir. Puan ortalamalar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda; Toplam Problem puan ortalamas›n›n çocuk yuvas›/yetifltirme yurdunda büyüyen çocuklarda koruyucu aile ve de kendi ailesi yan›nda büyüyen çocuklara göre anlaml› olarak yüksek oldu¤u saptanm›flt›r (P<0.05). Koruyucu aile ve kendi ailesi yan›nda büyüyen çocuklar›n toplam problem puan› aras›nda ise anlaml› bir farkl›l›k görülmemifltir (P>0.05). Tart›flma: Araflt›rmam›z, kurum bak›m›n›n çocuklar›n ruh sa¤l›¤› aç›s›ndan uygun olmad›¤›n›, bu sistemden koruyucu aile sistemine geçiflin çocu¤un geliflimini olumlu yönde etkileyece¤ini ancak koruyucu ailelerin ve birlikte yaflad›klar› çocuklar›n ruh sa¤l›¤› aç›s›ndan deste¤e gereksinim duyduklar›n› ortaya koymufltur. Anahtar sözcükler: Koruyucu aile, kurum bak›m›, çocuk ruh sa¤l›¤› SUMMARY: EMOTIONAL AND BEHAVIORAL PROBLEMS AMONG CHILDREN IN FOSTER FAMILY CARE SYSTEM Objective: The aim of this study was to determine behavioral and emotional problems of children between ages 6-17 in foster care system, as reported by their foster parents, teachers and the children themselves and compare the results with the children in residential care and children who live with their own families. Method: In this cross-sectional study, 39 children in foster care , 62 children in residential care, and 62 children who live with their own families in Ankara were enrolled. ”Foster Family Care Demographic Form”, “Child Behavior Checklists (CBCL)”, Teacher's Report Forms (TRF), and Youth Self Report (YSR) were used for the data collection. Results: The prevalence rate of total problems of the CBCL revealed a rate of 9.7% based on parent reports,12.9 % based on foster family reports and 43.5 % based on caregiver reports in residential care system. When the Total Problem scores were compared based on care systems, significantly higher total problem scores were obtained in children who are in residential care. (P<0.05). However, no significant differences were found on the total problem scores between the children in foster family care and the children living with their own parents (P>0.05). Discussion: Since the prevalence of mental health problems is particularly high among children in residential care, encouraging foster parenting and putting standards at place for this type of care is highly needed. Key words: Foster family care, orphanage, child mental health GİRİŞ Çocuklar›n fiziksel, ruhsal ve sosyal aç›dan sa¤l›kl› olarak büyümeleri için ailenin bak›m ve sevgisi en temel gereksinimdir. Ancak savafllar, yoksulluk, aile içi sorunlar, annenin ya da baban›n hastal›¤›, ölümü, çocu¤un ihmal ya da istismar edilmesi gibi pek çok nedenle çocuklar ailesiz kalabilmektedir. Çocuk koruma sisteminin tarihi * SHU, SHÇEK Genel Md. Fatma Üçer Çocuk ve Gençlik Merkezi, Ankara. ** Psk. Prof. Dr., Ankara Üniv. T›p Fak. Çocuk Ruh Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Anabilim Dal›, Ankara. *** SHU, Doç. Dr., Harran Üniv. T›p Fak. Halk Sa¤l›¤› Anabilim Dal›, fianl›urfa. incelendi¤inde, geleneksel toplumlarda aile yan›nda bak›m›n, endüstrileflmeyle birlikte ise kurum bak›m›n›n yayg›n olarak kullan›ld›¤› görülmektedir (Koflar 1992). Kurum bak›m›n›n 1950'lerden sonra çocuk ruh sa¤l›¤›na olumsuz etkilerinin belirlenmesiyle birlikte, koruyucu aile programlar› tüm dünyada desteklenerek yayg›nlaflt›r›lm›flt›r (Beckett ve ark. 2002, Bowlby 1951, Hodges ve Tizard 1989, MacLean 2003, Provence ve Lipton 1962, Spitz 1951, Vorria ve ark. 1998, Wolff ve Fesseha 1998, Yörüko¤lu 2004). Kurum bak›m› ile koruyucu aile bak›m›n›n karfl›laflt›r›ld›¤› bir araflt›rmada Wales ve ‹ngiltere'de her 10.000 çocuktan 50'sinin bölgesel Çocuk ve Gençlik Ruh Sa¤l›¤› Dergisi : 12 (3) 2005 130 Koruyucu aile ve çocuk ruh sağlığı yetkililerce bak›m alt›na al›nd›¤›, %65'nin koruyucu aile sisteminden yararland›¤›, %12'sinin ise yuvalarda bak›ld›¤› bildirilmektedir. Kurum bak›m›na al›nan çocuk say›s›n›n 1970'lerden 1990'lara do¤ru %80 oran›nda azald›¤› vurgulanmaktad›r. Koruyucu aile bak›m› oran›n›n ise daha sabit kald›¤› belirtilmektedir. Avrupa, Kuzey Amerika ve Avustralya'da genel yaklafl›m olarak kurum bak›m› azalm›flt›r. Ancak dünyan›n birçok yerinde özellikle az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde halen h›zl› bir flekilde devam etmektedir (Rushton ve Minnis 2002). Ülkemizde yaklafl›k 20.000 çocuk k›flla tipi kurumlarda yetifltirilmeye çal›fl›lmakta ve çocuklar›n sadece %4'ü koruyucu aile hizmetinden yararlanmaktad›r (Baflbakanl›k Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlü¤ü 2005). Koruyucu aile bak›m›, çocu¤a öz ailesi taraf›ndan bak›lamad›¤›, çocu¤un evlat olarak verilmesi mümkün olmad›¤› ya da uygun görülmedi¤i durumlarda bir aile yan›nda geçici veya devaml› bir süre içinde bak›m›n›n sa¤lanmas›d›r. Koruyucu aile bak›m›n›n amac›, çocu¤un normal geliflim gösterebilmesi için gereken koflullar› haz›rlamak, çocu¤un zarar görmesine engel olmak ve sa¤l›kl› bir flekilde geliflmesi için gerekli düzenlemeleri yapmakt›r (Uluç 1997). Kurum bak›m› ile koruyucu aile bak›m› hizmeti aras›nda oldukça fazla farkl›l›klar söz konusudur. Koruyucu aile sisteminde bak›m veren kifli genelde de¤iflmez ve uzun süreli olur. Bu durum çocuk ile bak›m veren aras›nda sa¤l›kl› ve güvene dayal› bir iliflki oluflmas›n› sa¤lamakta ve çocu¤un ruh sa¤l›¤›n› olumlu yönde etkilemektedir. Kültürümüzü koruyucu aile bak›m› aç›s›ndan inceledi¤imizde, bir muhtaç yak›n›n veya baflkas›n›n çocu¤unu al›p büyütme, ifl güç sahibi k›lma ve evlendirmenin onaylanan ve dinsel aç›dan da sevap kabul edilen bir gelenek olarak devam etti¤i bilinmektedir (Koflar 1992). Türkiye'de çocu¤un bir baflka ailede bak›m› ile ilgili ilk yasal düzenleme 1926 y›l›nda kabul edilen Türk Medeni Kanunu'nda yer alm›flt›r. Bu kanuna göre ailesi yan›nda kalamayan çocu¤un tedbir olarak baflka bir aileye verilmesi öngörülmüfltür. Ayr›ca, Umumi H›fz›s›hha Kanunu ve Belediye Kanunu'nda aile yan›nda bak›ma yönelik maddeler yer alm›flt›r (UHK 1930, Belediye Kanunu 1930). Koruyucu aile hizmetine özgü 1984 y›l›nda Koruyucu Aile Yönetmeli¤i ç›kar›lm›fl, bu yönetmelik 1993 y›l›nda yeniden düzenlenmifl ve halen yürürlüktedir (Erol ve ark. 2005, ‹ça¤as›o¤lu 2001, Tok 1996). Türkiye'deki sosyal hizmet politikas›n›n 5 y›ll›k kalk›nma planlar›ndaki görünümüne bak›ld›¤›nda 5. befl y›ll›k kalk›nma plan›na kadar (1985-1989) a¤›rl›kl› olarak kurum bak›m›ndan söz edildi¤i, koruyucu aile bak›m›n›n ise 5. befl y›ll›k kalk›nma plan›nda ve sonras›nda önerildi¤i görülmektedir. Türkiye'de koruyucu ailelerin özellikleri ile bu ailelerin yan›nda yaflayan çocuklar›n davran›fl ve duygusal sorunlar›n›n da¤›l›m›n› anneler, ö¤retmenler ve çocuklar›n kendileri gibi çoklu bilgi kaynaklar›ndan elde edilen bilgiler do¤rultusunda araflt›ran bir çal›flma bulunmamaktad›r. Bu araflt›rman›n amac›, Ankara ilinde koruyucu aile yan›nda yaflayan çocuklar›n duygusal ve davran›fl sorunlar›n›, koruyucu ailelerinden, ö¤retmenlerinden ve kendilerinden elde edilen bilgiler do¤rultusunda belirlemek, ayr›ca kurum bak›m› alt›ndaki çocuklar›n ve ailesi yan›nda yaflayan çocuklar›n duygusal ve davran›fl sorunlar›yla karfl›laflt›rmakt›r. YÖNTEM Bu araflt›rma 2004 y›l›nda Ankara'da yürütülmüfltür. Araflt›rman›n örneklemini Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlü¤ü (SHÇEK) kay›tlar›nda bulunan ve Ankara'da yaflayan 56 koruyucu aile ve çocuklar› oluflturmufltur. Bedensel ya da zihinsel engeli olan 5 çocu¤un ailesi ile 0-5 yafllar› aras›nda olan 4 çocu¤un ailesi çal›flma kapsam› d›fl›nda b›rak›lm›flt›r. Toplam 47 aileden 8 çocu¤un ailesi çeflitli nedenlerle çal›flmaya kat›lmak istememifllerdir. Dolay›s›yla çal›flma 6-17 yafllar› aras›nda çocu¤u olan 39 (cevaplama oran› %83) koruyucu aile ile gerçeklefltirilmifltir. Çocuklar›n 13'ü erkek (% 33.3) , 26's› k›zd›r. (%66.7), yafl ortalamas› 10.7'dir. Koruyucu annelerin yafl ortalamas› 50.5 (ss=7.1), babalar›n 51.09 (ss=8.9)'dur. Ö¤renim durumlar› incelendi¤inde, annelerin %39.1'i üniversite, %17'si lise, %17'si ortaokul, %30.4'ü ilkokul mezunu iken, babalar›n %39.7'si üniversite, %52.6's› lise, di¤erleri ise ortaokul mezunudur. Koruyucu anne-babalar›n ço¤unlu¤unun memur ya da emekli olduklar› saptanm›flt›r. Kontrol grubunu, 6-17 yafllar› aras›nda olan SHÇEK'e ba¤l› ve Ankara ilinde bulunan ve kurum bak›m› alt›nda yaflayan 62 çocuk (46 k›z, 16 erkek) ile Ankara ilinde ayn› ölçeklerle yap›lan 131 ÜSTÜNER VE ARK. epidemiyolojik bir çal›flma içerisinden cinsiyet ve yafla göre rastgele seçilen, öz ailesi yan›nda büyüyen 62 çocuk (46 k›z, 16 erkek) oluflturmufltur. Her üç grupta yer alan çocuklar cinsiyet ve yafllar›na göre efllefltirilmifltir. Çal›flmada koruyucu aile, yuva-yurt ve kendi ailesi yan›nda büyüyen çocuklar›n %75'i k›z, %25'i erkek olup, yafl ortalamas› 10.7±3.57'dir. Araflt›rman›n gerçeklefltirilebilmesi için 2003 Kas›m ay›nda Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlü¤üne baflvurularak araflt›rman›n amac› yaz›l› olarak aç›klanm›fl ve Ankara ilinde yaflayan ve koruyucu aile olan 56 aileye ulaflmak ve ailelerle görüflme yapmak amac›yla izin al›nm›flt›r. Daha sonra ailelerden ve çocuklardan da izin al›nm›fl ve onam formu imzalat›lm›flt›r. Öte yandan Ankara da bulunan Çocuk Yuva/Yurtlar›nda yaflayan çocuklara ulaflabilmek amac› ile yine SHÇEK'den ve Kurum Müdürleri ve çocuklardan izin al›nm›flt›r. Veri Toplama Araçları Koruyucu Aile Soru Formu Yurt içi ve yurt d›fl› kaynaklar öncelikle taranarak, I. ve 2. araflt›rmac›lar taraf›ndan koruyucu aileler ve çocuklara yönelik sorular haz›rlanm›flt›r. Daha sonra koruyucu ailelerle derinlemesine görüflmeler yap›lm›fl, yeni maddeler eklenmifl ve maddelerin içeri¤i ve ifade edilifl tarzlar› yeniden düzenlenmifltir. Form; koruyucu aile, çocuk ve çocu¤un öz ailesine iliflkin temel demografik özellikleri, çocu¤un eve gelifli ile ilgili yaflanan sorunlar›, sorunlarla bafl etme yollar›n›, yeni koruyucu aile olacak kiflilere ve sisteme yönelik önerileri kapsayan 91 maddeden oluflmufltur. 6-18 Yaş Grubu Çocuk ve Gençler için Davranış Değerlendirme Ölçeği (CBCL/6-18 ) Türkiye'de geçerlik ve güvenirlik çal›flmas› yap›lan bu ölçek 6-18 yafl grubu çocuk ve gençlerin sorun davran›fllar›n› anne-babalardan elde edilen bilgiler do¤rultusunda de¤erlendirmektedir (Achenbach ve Rescorla 2001, Erol ve fiimflek 1998, Dümenci ve ark. 2004). Ölçek 118 problem maddesinden oluflmaktad›r. Sorun davran›fllar son 6 ayda görülme s›kl›k derecesine göre 0, 1 ve 2 olarak derecelendirilir ve maddeler çeflitli alt ölçekler içinde grupland›r›l›r. Ölçekten "‹çe Yönelim" ve "D›fla Yönelim" gibi, iki ayr› davran›fl belirti puan› elde edilmektedir. ‹çe Yönelim grubunu "Anksiyete/Depresyon", "Sosyal ‹çe Dönüklük/ Depresyon, Somatik Yak›nmalar, D›fla Yönelim grubunu ise "Kurallara Karfl› Gelme" ve Sald›rgan Davran›fllar" alt testlerinin toplam› oluflturmaktad›r. Ayr›ca her iki gruba da girmeyen "Sosyal Sorunlar, Düflünce Sorunlar› ve Dikkat Sorunlar›" da ölçekte yer almaktad›r. Bu alt testlerin toplam›ndan "Toplam Problem" puan› elde edilmektedir. Bu ölçek koruyucu ailelerde anne ya da baba taraf›ndan, yuva ve yurtlarda grup sorumlusu taraf›ndan, kendi ailesi yan›nda büyüyen çocuklarda ise anne ya da babalar taraf›ndan doldurulmufltur. Öğretmen Bilgi Formu/6-18 (TRF) Ö¤retmen Bilgi Formu, 6-18 yafl grubu ö¤rencilerin okula uyumunu ve sorun davran›fllar›n› ö¤retmenlerden elde edilen bilgiler do¤rultusunda standart bir biçimde de¤erlendirmektedir (Achenbach ve Rescorla 2001). Ölçe¤in Türkiye'de geçerlik ve güvenirlik çal›flmalar› yap›lm›flt›r (Erol ve fiimflek 1998). Gençler İçin Kendini Değerlendirme Ölçeği (11-18/YSR) 11-18 Yafl Grubu Gençler ‹çin Kendini De¤erlendirme Ölçe¤i bu yafl grubu gençlerin sorun davran›fllar›n› kendi verdikleri bilgiler do¤rultusunda standart biçimde de¤erlendirmektedir. (Achenbach ve Rescorla 2001). Yap›lan çal›flmalar ölçe¤in iç tutarl›l›¤›n›n, test tekrar test korelasyonun yüksek oldu¤unu ve güvenilir olarak kullan›labilece¤ini göstermektedir (Erol ve fiimflek 1998). Her üç ölçekteki maddeler birbiri ile paralellik göstermektedir. Verilerin Analizi Veri analizi “SPSS 10.0” istatistik program› kullan›larak yap›lm›flt›r. CBCL, YSR ve TRF'den elde edilen puanlar›n koruyucu aile yan›nda, kendi ailesi yan›nda ve yuva/yurtta büyümeye göre farkl›l›k gösterip göstermedi¤ini belirlemek için; iki ortalama aras›ndaki fark› test etmede örnek say›s›na ba¤l› olarak t testi ya da MannWhitney U testi, ikiden fazla ortalama aras›ndaki fark› test etmede tek yönlü varyans analizi (çoklu karfl›laflt›rma yöntemi Tukey) kullan›lm›flt›r. Her bir ölçek için Toplam Problem Puan›na yafl›n, cinsiyetin ve bak›m modelinin birlikte etkisini ve her bir de¤iflkenin ba¤›ms›z etkisini görebilmek için çoklu regresyon modeli uygulanm›flt›r. Her 132 Koruyucu aile ve çocuk ruh sağlığı ölçek için ayr› ayr› uygulanan çoklu regresyon analizlerinde modellerin uygunlu¤u DurbinWatson analizi ile, anlaml› do¤rusal modeller olup olmad›klar› F analizi ile de¤erlendirilmifltir. Sosyal Sorunlar alt testi ise hem koruyucu aile hem de kurumda yaflayan çocuklarda, aile yan›nda yaflayanlardan anlaml› olarak yüksektir (p<0.05). SONUÇLAR Sorun Davranışların Görülme Sıklığı I. SORUN DAVRANIŞLARIN BAKIM MODELLERİNE GÖRE KARŞILAŞTIRMASI Prevalans çal›flmalar›, belirli bir zaman dilimi içerisinde toplumda hangi alanlarda ve ne tür hizmete ihtiyaç duyuldu¤unu belirleyebilmek aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Çal›flmam›zda anne babalardan/bak›c›lardan elde edilen bilgiler do¤rultusunda bak›m modellerine göre sorun davran›fllar›n görülme s›kl›¤› fiekil 1'de gösterilmifltir. fiekil de izlendi¤i gibi, koruyucu aile ve kendi ailesi yan›nda kalan çocuklar›n sorun davran›fl s›kl›¤› aras›nda anlaml› bir farkl›l›k bulunmazken (p>0.05), yuva ve yurtta yetiflen çocuklar›n sorun davran›fl s›kl›¤›n›n anlaml› olarak yüksek oldu¤u saptanm›flt›r (p<0.05). Anne Baba ve Bakım Verenlerden Elde Edilen Sonuçlar Tablo 1'de CBCL'den elde edilen puanlar›n çocuk bak›m sistemlerine göre ortalamalar› ve standart sapmalar› gösterilmifltir. Bak›m sistemlerine göre puan ortalamalar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda; Toplam Problem puan ortalamas›n›n Çocuk Yuvas›/ Yetifltirme Yurdunda büyüyen çocuklarda (X =51.7) koruyucu aile (X= 31.8) ve de kendi ailesi yan›nda (X =25.8) büyüyen çocuklara göre anlaml› olarak yüksek oldu¤u saptanm›flt›r (p<0.05). Di¤er bir deyiflle kurum bak›m› alt›nda yaflayan çocuklarda daha fazla sorun davran›fl saptanm›flt›r. Koruyucu aile ve kendi ailesi yan›nda büyüyen çocuklar›n toplam problem puan› aras›nda ise anlaml› bir farkl›l›k görülmemifltir (p>0.05). Şekil 1: Bak›m Modellerine Göre Sorun Davran›fllar›n Görülme S›kl›¤› (%) 50 Sorunlar›n türüne bak›ld›¤›nda, D›fla Yönelim sorunlar›ndan Kurallara Karfl› Gelme alt testi kurumda yaflayan çocuklarda di¤er iki gruptan anlaml› olarak yüksek bulunmufltur. Koruyucu aile yan›nda yaflayan çocuklarda Dikkat Sorunlar› ve Düflünce Sorunlar› alt testleri di¤er iki gruba göre anlaml› olarak yüksek bulunmufltur (p<0.05). Yuva-yurt; %43,5 40 30 20 10 Öz aile; %9,7 Koruyucu aile; %12,9 0 Öz aile Koruyucu aile Yuva-yurt Tablo 1: CBCL/6-18 Yafllar› Aras›ndaki Çocuk ve Gençlerin Sorun Davran›fllar›n›n Bak›m Modellerine Göre Ortalama ve Standart Sapmalar› Sorun Davran›fllar Aile Yan› 62 X (SS) Anksiyete/Depresyon 4.9 (3.8) Sosyal ‹çe Dönüklük 3.2 (2.8) Somatik Yak›nmalar 1.1 (1.0) Sosyal Sorunlar 2.1 (2.4) Düflünce Sorunlar› .40 (.80) Dikkat Sorunlar› 3.7 (3.4) Kurallara Karfl› Gelme 1.1 (1.8) Sald›rgan Davran›fllar 6.3 (6.6) 9.0 (7.1) ‹çe Yönelim 7.4 (8.1) D›fla Yönelim Toplam Problem 25.8 (19.9) N= *p<0.05 133 Koruyucu Aile 31 X (SS) 4.2 (3.3) 2.4 (2.5) 1.5 (1.8) 3.5* (3.2) 2.6* (2.3) 5.5* (4.2) 2.8 (3.2) 6.0 (5.5) 8.2 ( 6.5) 8.7 (8.2) 31.8 (24.1) Yuva-Yurt 62 X (SS) 3.1 (2.8) 2.5 (2.4) .71 (.89) 3.0* (2.9) 1.1 (1.8) 3.5 (3.2) 3.8* (4.6) 7.1 (6.9) 6.2* (5.8) 10.9 (9.6) 51.7* (17.8) ÜSTÜNER VE ARK. Tablo 2: TRF/6-18 Yafllar› Aras›ndaki Çocuk ve Gençlerin Sorun Davran›fllar›n›n Ö¤retmenlerinden Elde Edilen Bilgiler Do¤rultusunda Bak›m Modellerine Göre Ortalama ve Standart Sapmalar› Sorun Davran›fllar Aile yan› 54 (SS) X (5.6) Anksiyete/Depresyon 8.5* (3.3) Sosyal ‹çe Dönüklük 3.6 (1.1) Somatik Yak›nmalar 1.2 (3.1) Sosyal Sorunlar 2.8 (1.3) Düflünce Sorunlar› .91 (6.9) Dikkat Sorunlar› 7.2 (1.5) Kurallara Karfl› Gelme 1.1 (5.1) Sald›rgan Davran›fllar 4.7 ‹çe Yönelim 13.1* (8.9) (6.9) D›fla Yönelim 5.9 Toplam Problem 30.2 (22.3) Koruyucu aile 27 (SS) X 5.6 (4.6) (2.4) 2.7 (.64) .38 (3.9) 3.4 (1.7) 1.2 13.1* (9.5) (2.1) 2.2 (7.6) 8.9* (6.2) 8.6 11.0* (9.6) 38.5 (26.6) N= Yuva-Yurt 54 (SS) X 6.2 (3.4) (3.9) 5.9* (2.1) 1.5* (2.7) 3.1 (2.4) 1.7 15.7* (11.4) (3.1) 2.7* (5.1) 6.9* (7.4) 13.6* (9.6) 9.7* 45.8* (28.2) *p<0.05 Öğretmenlerden Elde Edilen Sonuçlar Gençlerden Elde Edilen Sonuçlar Tablo 2'de TRF'den elde edilen puanlar›n çocuk bak›m sistemlerine göre ortalamalar› ve standart sapmalar› gösterilmifltir. Ö¤retmenlerden elde edilen bilgilere göre; Toplam Problem puan ortalamas›n›n Çocuk Yuvas›/Yetifltirme Yurdunda büyüyen çocuklarda (X =45.8), koruyucu aile (X= 38.5) ve de kendi ailesi yan›nda (X =30.2) büyüyen çocuklara göre anlaml› olarak yüksek oldu¤u saptanm›flt›r (p<0.05). Di¤er bir deyiflle kurum bak›m› alt›nda yaflayan çocuklarda daha fazla sorun davran›fl saptanm›flt›r. Koruyucu aile ve kendi ailesi yan›nda büyüyen çocuklarda ö¤retmenler toplam problem puan› aras›nda anlaml› bir fark bildirmemifltir (p>0.05). Gençlerden elde edilen bilgilere göre ise (Tablo 3), bak›m sistemleri temel al›narak puan ortalamalar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda; Toplam Problem puan ortalamas›n›n Çocuk Yuvas›/Yetifltirme Yurdunda büyüyen çocuklarda (X =74.9), koruyucu aile (X= 39.4) ve de kendi ailesi yan›nda büyüyen çocuklara (X =30.3) göre anlaml› olarak yüksek oldu¤u saptanm›flt›r (p<0.05). Ayr›ca ‹çe Yönelim, D›fla Yönelim sorunlar› ile tüm alt test puan ortalamas›n›n kurumda yaflayan çocuklarda koruyucu aile ve kendi ailesi yan›nda büyüyen çocuklara göre anlaml› olarak yüksek oldu¤u saptanm›flt›r (p<0.05). D›fla Yönelim Sorunlar›, hem koruyucu aile hem de kurumda yaflayan çocuklarda aile yan›nda yaflayanlardan anlaml› olarak yüksek bulunmufltur (p<0.05). Sald›rgan Davran›fllar alt testinden de hem koruyucu aile hem de yuva-yurtta yaflayan çocuklar yüksek puan al›rken, Kurallara Karfl› Gelme alt testinden kurumda yaflayan çocuklar yüksek puan alm›flt›r (p<0.05). Öte yandan, ö¤retmenler, hem koruyucu aile hem de kurumda yaflayan çocuklarda Dikkat Sorunlar›n›n aile yan›nda yaflayanlardan daha fazla görüldü¤ünü belirtmifllerdir (p<0.05). II. SORUN DAVRANIŞLARI AÇIKLAYAN FAKTÖRLER ‹çe Yönelim Sorunlar›nda, ö¤retmenler, Sosyal ‹çe Dönüklük ve Somatik Yak›nmalar›n kurumda yaflayan çocuklarda di¤er iki gruptan anlaml› olarak yüksek oldu¤unu ortaya koymufltur (p<0.05). Bak›m sistemlerine göre, toplam problem puan› üzerinde yafl›n, cinsiyetin ve bak›m modelinin etkisini görebilmek amac›yla çoklu regresyon analizi uygulanm›flt›r. Belirleyicilik katsay›lar› (R2) incelendi¤inde; CBCL toplam problem puan›ndaki de¤iflimin %28'inin, TRF'de %6.5'inin ve YSR'de %45.6's›n›n yafl, cinsiyet ve bak›m modeline ba¤l› oldu¤u saptanm›flt›r. CBCL toplam problem puan›na yafl›n anlaml› etkisinin olmad›¤›, cinsiyet ve bak›m modelinin anlaml› ve ba¤›ms›z etkilerinin oldu¤u (F=19.819;3;0.001), TRF ve YSR'de ise kurum bak›m›n›n tek bafl›na anlaml› ve büyük etkide bulundu¤u belirlenmifltir (S›ras›yla;F=3.53;3;0.03; F=19.819;3;0.001). 134 Koruyucu aile ve çocuk ruh sağlığı Tablo 3: YSR/11-18 Yafllar› Aras›ndaki Gençlerin Kendilerinden Al›nan Bilgilere Göre Sorun Davran›fllar›n›n Bak›m Modellerine Göre Ortalama ve Standart Sapmalar› Sorun Davran›fllar Aile Yan› 30 (SS) X Anksiyete/Depresyon 6.7 (4.5) Sosyal ‹çe Dönüklük 3.4 (2.2) Somatik Yak›nmalar 2.4 (2.8) Sosyal Sorunlar 2.5 (2.4) Düflünce Sorunlar› 1.1 (1.5) Dikkat Sorunlar› 3.5 (2.6) Kurallara Karfl› Gelme 1.2 (1.5) Sald›rgan Davran›fllar 5.2 (4.3) ‹çe Yönelim 12.4 (7.5) D›fla Yönelim 6.5 (5.2) Toplam Problem 30.3 (17.8) Koruyucu Aile 15 (SS) X 6.7 (5.4) 4.4 (2.2) 1.5 (2.0) 3.8 (2.9) 3.9 (4.4) 4.7 (3.5) 2.7 (2.2) 7.7 (6.0) 12.6 (8.7) 10.5 (7.6) 39.4 (25.6) N= Yuva-Yurt 30 (SS) X (5.2) 11.3* (3.2) 7.9* (3.7) 7.3* (3.9) 8.4* (4.3) 7.7* (2.8) 7.9* (4.8) 6.4* (6.7) 11.7* 26.5* (10.2) 18.1* (10.1) 74.9* (27.8) *p<0.05 Koruyucu Aile Yanındaki Çocukların Sorun Davranışlarına Etki Eden Faktörler Koruyucu aile yan›nda yaflayan çocuklar›n sorun davran›fllar›n› etkileyen faktörler incelendi¤inde, cinsiyetin ve yafl›n sorun davran›fllara anlaml› bir etkide bulunmad›¤› saptanm›flt›r (p>0.05). Çocuklar›n %82.4'nün öz ailesi hayatta, %14.7'nin vefat etmifl ve %2.9'nun ise durumu bilinmemektedir. Çocuklar›n %48.6's› öz ailesiyle görüflmekte, %51.4'ü ise görüflmemektedir. Öz ailesi ile görüflen çocuklar ile görüflmeyen çocuklar incelenerek, öz aile ile görüflme durumunun sorun davran›fllara etkisi araflt›r›lm›flt›r. Her üç ölçekte de öz ailesi ile görüflmeme durumunda Toplam Problem, D›fla Yönelim, Sald›rgan Davran›fllar ve Dikkat Sorunlar› anlaml› olarak yüksek bulunmufltur (p<0.05). %24'ü koruyucu aile hizmeti vermek amac›yla, %5.6's› akrabas› oldu¤u için, %2.8'i k›z çocu¤u olmad›¤› için, %2.8'i yaln›zl›k çekmemek için ve çocu¤una kardefl olsun gibi çeflitli nedenlerle koruyucu aile olduklar›n› belirtmifllerdir. Koruyucu Aile Olma Sürecine İlişkin Bulgular Ailelerin Sosyal Hizmetler ‹l Müdürlü¤üne Koruyucu aile olarak baflvurmalar›ndan ne kadar süre sonra koruyucu aile oldu¤una iliflkin veriler incelendi¤inde, ailelerin %19.2'sinin 1 ay sonra, %15.4'nün 6 ay sonra, %11.5'nin 1 y›l sonra koruyucu aile oldu¤u, en uzun bekleme süresinin 2 y›l oldu¤u belirlenmifltir III. KORUYUCU AİLE FORMUNDAN ELDE EDİLEN BİLGİLER Ailelerin %67.6'› çocukla ilgili yaflayacaklar› olas› güçlükler konusunda bilgilendirilirken, %32.4'ü ise bilgi verilmedi¤ini belirtmifltir. Çocu¤un t›bbi ve psikolojik geliflimi hakk›nda bilgilendirildiniz mi, sorusuna koruyucu ailelerin %51.4'ü evet, %48.6's› hay›r demifltir. Koruyucu ailelerin %64.1'nin kendi çocu¤u vard›r. Ailelerin %65.8'i yafl tercihi yapt›klar›n› bildirmifllerdir. Ailelerin %52'si 3-5 yafllar› aras›ndaki, %24'ü 5-12 yafllar› aras›ndaki %24 ü ise 0-2 yafl bebekleri tercih ettiklerini belirtmifllerdir. Aileler çocuk sahibi olurken, %87'sinin k›z çocuk istedi¤i saptanm›flt›r. Koruyucu ailelerin %29.7'si koruyucu aile olmadan önce sadece bir kez çocukla bir araya gelirken, %70.3'ü ortalama 2 kez görüflmüfltür. Ailelerin %64.9'u “çocukla ilk kez karfl›laflt›klar›nda” çok mutlu olduklar›n›, %10.8'i kayg›land›¤›n›, %5.4'ü iletiflim kurup kuramayaca¤› konusunda tedirginlik yaflad›¤›n› ifade etmifltir. Ailelerin %36.8'i koruyucu aile konusunda bilgi sahibi olduktan sonra koruyucu aile olmaya karar vermifllerdir. Ailelerin %30.6's› çocu¤a yard›m etmek amac›yla, %25'i evlat edinmek amac›yla, Koruyucu Aile Olduktan Sonra Yaşanan Sorunlara ilişkin Bulgular Ailelerin %10'u çocuk yanlar›na geldikten sonra 135 ÜSTÜNER VE ARK. herhangi bir sorun yaflamad›klar›n› belirtirken %90 › sorun yaflad›klar›n› ifade etmifllerdir. Bu sorunlar özellikle yuva ortam›nda yaflaman›n getirdi¤i yüksek sesle konuflma, eflyalar› kullanma konusunda özensiz davranma, ailenin koydu¤u kurallara uymakta zorlanma, temel öz bak›m becerisinde özensiz davranma ve afl›r› yeme gibi özetlenebilir. Çocuklar›n %10.3'ünün tekrar yuvaya b›rak›lma korkusu yaflad›¤› ve bu nedenle kendini sevdirme çabalar› içinde oldu¤u belirtilmifltir. Öte yandan aileler, çocuklarda parmak emme, a¤lama, korku ve alt›n› ›slatma ile difl sa¤l›¤› sorunlar›, kar›n a¤r›s›, parazit ve cilt sorunu yaflad›klar›n› belirtmifltir. Koruyucu ailelerin %29.6's› sorunlar›n kendili¤inden çözülmesini beklediklerini, %16.8'i ailesinin yard›m etti¤ini, %7.4'ü deneme-yan›lma yöntemleri ile bafla ç›kt›klar›n›, %46.2'i profesyonel yard›m ald›klar›n› ifade etmifltir. Ailelere “çocuk korktu¤unda, üzüldü¤ünde nas›l davran›r?” sorusu soruldu¤unda; %52.8'i büyüklerin yan›na gelerek rahatlat›lmay› arad›¤›n›, %19.4'ü aile bireylerinden en yak›n gördü¤üne yak›nlaflt›¤›n›, %11.1'i kendi kendini yat›flt›rd›¤›n› ifade etmifllerdir. Aileler, çocuklar›n %83.8'inin duygular›n› rahatl›kla ifade etti¤ini, %16.2'si ise ifade edemedi¤ini belirtmifltir. Yine aileler, çocuklar›n % 13.9'unun koruyucu ailenin yüz ifadesinden, jest ve mimiklerinden ve beden dilinden duygu ve düflüncelerini anlayamad›klar›n› vurgulam›flt›r. Koruyucu Aile Olma ve Çevrenin Tepkisi Ailelerin %84.2'si koruyucu aile olduklar›n›n komflular› taraf›ndan bilindi¤ini, %15.8 ise bilinmedi¤ini ifade etmifllerdir. Koruyucu ailelerin komflular›na “koruyucu aile” olduklar›n› söylememe nedenleri aras›nda ön yarg›l› yaklafl›mlardan dolay› çocu¤a farkl› gözle bak›lmas›, d›fllanmas›, çocu¤a durumunun aileden önce söylenmesi endiflesi ve korkusu ile komflu çocuklar›n tutum de¤iflikli¤i belirtilmifltir. Ailelerin %77.1'i “kendilerinin koruyucu aile olduklar›n›” okula belirttiklerini, %17.1 ise belirtmediklerini ifade etmifltir. Ailelerin % 28.6's› idare veya ö¤retmenin çocu¤a karfl› olumsuz tutumlar›ndan çekindikleri, % 28.6's›n›n çocu¤un durumundan dolay› kendisini kötü hissetmesini engellemek amac›yla, %42.9'u ise çeflitli nedenlerle okula söylemek istemediklerini belirtmifllerdir. Koruyucu ailelerin % 41.9'u çocu¤un soyad›n›n farkl› olmas› nedeniyle sorun yaflad›¤›n›, % 58.1 ise herhangi bir sorun yaflamad›klar›n› ortaya koymufllard›r. Ailelerin % 22.9'u çok bunald›¤›nda çocu¤u kuruma geri vermeyi düflündü¤ünü ve bunu çocu¤a söyledi¤ini, %77.1 ise böyle bir fley düflünmedi¤ini aç›klam›flt›r. Ailelere çocu¤un tepkisi soruldu¤unda içe kapand›¤›, eflyalar›n› toplay›p gitmek istedi¤i, ya da sald›rganlaflt›¤› belirtilmifltir. TARTIŞMA Çal›flmam›zda sorun davran›fllar›n bak›m modellerine göre görülme s›kl›¤› incelendi¤inde; öz ailesi yan›nda yaflayan çocuklarda sorun davran›fllar›n görülme s›kl›¤› %9.7, koruyucu aile yan›nda yaflayanlarda %12.9, kurumda yaflayan çocuklarda ise %43.5 olarak saptanm›flt›r. ‹ngiltere de Rutter A ölçe¤i kullan›larak 5-15 yafl grubu koruyucu aile yan›nda yaflayan çocuklarla yap›lan bir araflt›rmada, çocuklar›n %29'unda sorun davran›fl saptanm›flt›r (Rushton ve Minnis 2002). Irak' ta CBCL uygulanarak yap›lan bir çal›flmada, Toplam Problem kurumda yaflayan çocuklarda koruyucu aile yan›nda yaflayan çocuklardan daha yüksek bulunmufltur (Ahmad ve Mohamad 1996). Çal›flmam›zda CBCL, TRF ve YSR'den elde edilen toplam problem puan ortalamalar› kurum bak›m› alt›nda yaflayan çocuklarda di¤er iki gruptan daha yüksek bulunmufltur. Oniki koruyucu aile bak›m› ve 12 kurum bak›m›nda büyüyen çocuk ile yap›lan küçük çapl› araflt›rmada, koruyucu aile bak›m›nda çocuk odakl› yap›n›n daha fazla oldu¤u, çocuklar›n daha yumuflak bafll›, uysal, daha sosyal olduklar› saptanm›flt›r (Rushton ve Minnis 2002). Yine benzer çal›flmada, koruyucu bak›m verenlerin kurum bak›m› verenlere göre çocukla iliflkilerinde daha esnek, daha demokratik ve ödüllendirici olduklar› belirlenmifltir. Çocuklar›n koruyucu ailede birebir gözetim alt›nda oldu¤u ve daha s›cak ve samimi bir atmosfer hissedildi¤ini vurgulam›flt›r. Bununla birlikte Sinclair ve Gibbs (1998) baz› çocuklar›n koruyucu aile bak›m›ndan zarar gördüklerini ve bazen koruyucu aile sisteminde çözülmelerin söz konusu olabildi¤ini belirtmifltir. Koruyucu ailenin yanl›fl seçimi, çocuk ile bak›m veren aras›ndaki uyuflmazl›k ve bunun sonucunda birlikte yaflayamamak, koruyucu aile bak›m› hizmetinin en birinci risklerinden oldu¤u üzerinde 136 Koruyucu aile ve çocuk ruh sağlığı durulmufltur. Uzun süreli koruyucu aile bak›m› planland›¤› halde ifllemeyen bu sürecin %35' in de, k›sa süreli planlanan birlikteli¤in ise %10'unda kopma oldu¤u bildirilmifltir. Çal›flmam›zda, koruyucu aile ve kendi ailesi yan›nda kalan çocuklar›n çoklu bilgi kaynaklar›ndan elde edilen toplam problem puan ortalamalar› aras›nda ise anlaml› farkl›l›k saptanmam›flt›r. Bu durum, çocu¤un ailesinin yan›nda bak›lamad›¤› durumlarda, ortaya ç›kabilecek sorunlar› en aza indirebilmek için, çocuklar›n aile ortamlar›na en yak›n bak›m modellerinde büyütülmelerinin önemini ortaya koymaktad›r. Bu çocuklar›m›z›n en k›sa sürede, kendi ailelerinin yan›nda, mümkün olmad›¤› durumlarda ise aile ortam›na en yak›n bak›m yöntemleriyle büyütülmelerinin benimsenmesinin önemini ortaya koymaktad›r. Koruyucu ailelerden elde edilen bilgiler do¤rultusunda koruyucu aile yan›nda yaflayan çocuklarda Dikkat Sorunlar› ve Düflünce Sorunlar› di¤er iki gruba göre anlaml› olarak yüksektir. Sosyal Sorunlar alt testi ise hem koruyucu aile hem de kurumda yaflayan çocuklarda, aile yan›nda yaflayanlardan anlaml› olarak yüksek bulunmufltur. Bu bulgu hem koruyucu ailelere hem de kurumda çal›flan personele çocuklar›n sorunlar› ile bafledebilmeleri aç›s›ndan destek olunmas› gere¤ini ortaya koymaktad›r. Benzer sonuçlar d›fl yay›nlar taraf›ndan da desteklenmektedir. Bak›m ortamlar›n›n çocuklardaki etkisi ve ortaya ç›kan öncelikli sorunlar ile ilgili yap›lan araflt›rmada koruyucu aile yan›nda ve kurum bak›m›nda yaflayan iki grup karfl›laflt›r›lm›fl ve kurum bak›m› alt›nda yaflayan çocuklar›n daha fazla hiperaktivite ve dikkat eksikli¤i gibi sorunlara e¤ilimli olduklar› saptanm›flt›r (Roy ve ark. 2000). Çal›flmam›zda, çocuk ve gençlerin ö¤retmenlerinden elde edilen Toplam Problem puan ortalamas› kurumda yaflayan çocuklarda di¤er iki gruba göre anlaml› olarak yüksek bulunmufltur. Ö¤retmenler de anneler/bak›c› anneler gibi kurumda yaflayan çocuklarda di¤er iki gruba göre daha fazla sorun bildirmifllerdir. D›fla Yönelim Sorunlar› hem koruyucu aile hem de kurumda yaflayan çocuklarda aile yan›nda yaflayanlardan yüksek bulunmufltur. Sald›rgan Davran›fllar alt testinden de hem koruyucu aile hem de kurumda yaflayan çocuklar yüksek puan al›rken, Kurallara Karfl› Gelme alt testinden kurumda yaflayan çocuklar yüksek puan alm›flt›r. Günümüzde, ülkemizde en yayg›n uygulama olan k›flla tipi kurulufllarda yaflama ve yetiflme, çocu¤un en temel gereksinmesi olan ilgi, sevgi, s›cakl›k, flefkat ve disiplin gibi niteliklerden uzak kalmas›na neden olmaktad›r. Çocu¤un yaflam›nda gereksinmesi olan süreklilik ve tutarl›l›k buralarda yoktur. De¤iflen personel ve politikalarla birlikte kurallarda de¤iflmektedir. Kurallara Karfl› Gelme alt testinin yüksek ç›kmas› anlaml›d›r. Çal›flmam›zda, ö¤retmenler, hem koruyucu aile hem de kurumda yaflayan çocuklarda Dikkat Sorunlar›n›n aile yan›nda yaflayanlardan daha fazla görüldü¤ünü belirtmifllerdir. Yunanistan da 9-11 yafl grubu kurumda yaflayan çocuklarla, aile yan›nda yaflayan çocuklar›n ö¤retmen de¤erlendirmesine göre yap›lan karfl›laflt›rmal› çal›flmada, ö¤retmenler kurumda yaflayan çocuklarda daha fazla ruhsal sorun bildirmifllerdir. Dikkat eksikli¤i, hiperaktivite, s›n›f aktivitelerine daha az kat›l›m ve davran›m bozuklu¤unun s›kl›kla görüldü¤ünü saptam›fllard›r (Vorria ve ark. 1998). Heath ve arkadafllar› (1994) ise koruyucu aile yan›nda kalan çocuklar›n da ciddi sorunlar› oldu¤unu, di¤er ö¤rencilerle karfl›laflt›r›ld›klar› zaman akademik baflar›lar›n›n daha düflük oldu¤unu, okulla ilgili uygunsuz davran›fllar›n daha s›k görüldü¤ünü, okula daha az devam ettiklerini ortaya koymufltur. Çocuk ve gencin sorunlar›n› erken dönemde farkeden ve erken müdahale için giriflimde bulunan ö¤retmenin koruyucu ruh sa¤l›¤›na katk›s› çok büyüktür. Tüm çocuklar› özellikle de risk alt›nda olan kurum çocuklar›n› ve koruyucu aile çocuklar›n› okullarda tutmaya özen göstermeli ve bu konularda ö¤retmenlere destek verilmelidir. Okullarda ruh sa¤l›¤› konular› gündeme gelmelidir. YSR kullan›larak gençlerin kendilerinden elde edilen puanlar›n çocuk bak›m sistemlerine göre puan ortalamalar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda; Toplam Problem, ‹çe Yönelim, D›fla Yönelim sorunlar› ile tüm alt test puan ortalamas›n›n kurumda yaflayan çocuklarda koruyucu aile ve kendi ailesi yan›nda büyüyen çocuklara göre anlaml› olarak yüksek oldu¤u saptanm›flt›r. ‹ngiltere de McCann ve arkadafllar› taraf›ndan (1996) koruyucu aile bak›m›nda olan 13-18 yafllar› aras›ndaki 88 ergenle yürütülen çal›flmada %67'sinin psikiyatrik bir bozuklu¤u oldu¤unu ve özellikle davran›m bozukluklar› gösterdiklerini ortaya koymufltur. Garland ve arkadafllar› (2001) ise bak›m veren aile ve gençlerden elde edilen bilgilere dayanarak çocuklar›n %42 sinde psikiyatrik sorun saptam›fllard›r. Dikkat Eksikili¤i/ Hiperaktivite en s›k 137 ÜSTÜNER VE ARK. görülen bozukluk olarak bulunmufltur. McMillen ve arkadafllar› (2003) taraf›ndan 317 koruyucu aile yan›nda yaflayan 17 yafl ergenlerle yap›lan çal›flmada, gençlerin %61 inde yaflam boyu psikiyatrik sorun saptanm›flt›r. Bu gençlerin %62'si sorunlar›n›n koruyucu aile sistemine girmeden önce bafllad›¤›n› belirtmifllerdir. Bunun yan› s›ra %37'si geçmiflte psikiyatrik bir tan› ald›klar›n› vurgulam›fllard›r. Sorunlar›n bafllang›ç zaman› ele al›nd›¤›nda ‹çe Yönelim sorunlar›n›n koruyucu aile sistemine girdikten sonra bafllad›¤›, D›fla Yönelim sorunlar›n›n ise sisteme girmeden önce bafllama e¤iliminde oldu¤u saptanm›flt›r. Çal›flmam›zda gençler, annelerden ve ö¤retmenlerden daha fazla sorun bildirmifltir. Bu sonuç, ülkemizde yap›lan di¤er çal›flmalarla da desteklendi¤i gibi (Erol ve fiimflek 2000) yabanc› yay›nlarda da benzer sonuçlar vurgulanm›flt›r (Verhulst 1995). Bu sonuçlar anne -baba ve ö¤retmenlerin çocuklar büyüdükçe onlar› daha az tan›d›klar›n› ya da yafl ilerledikçe gençlerin kendilerini daha az ortaya koyduklar›n› özetle iletiflim sorunu yaflad›klar›n› göstermektedir. Araflt›rma sonuçlar›, ailelerin, kurumlar›n ve okullar›n çocuk ve ergenlerin ruh sa¤l›¤›na duyarl› olmalar›, Çocuk ve Ergen Ruh Sa¤l›¤› uzmanlar› ile iliflki içinde olmalar› ve destek almalar›, beklegör politikas›n› kesinlikle izlememeleri gere¤ini ortaya koymaktad›r. Koruyucu aile çocuklar›n›n %82.4 ünün öz ailesi hayattad›r. Araflt›rmam›zda aileleriyle görüflen çocuklar›n daha az davran›fl ve duygusal sorunlar gösterdi¤i saptanm›flt›r. Cinsel taciz, fliddet gibi durumlar söz konusu oldu¤unda kurumun etkin olmas› ve öz aile-çocuk-koruyucu aile aras›nda dengeyi sa¤lamas› ve psiko-sosyal dan›flmanl›k hizmeti sa¤lamas› gereklidir. Koruyucu aile formundan elde edilen bilgiler do¤rultusunda, yuvadan aile ortam›na geçifl süreci yaflayan çocuklar›n %90 ›nda bedensel ve ruhsal düzeninin bozuldu¤u görülmüfltür. Ayn› durum ‹spanya'da Çocuk ve Ergen Sa¤l›¤› Enstitüsünde Olivan Gonzalvo (2002) taraf›ndan yap›lan araflt›rmaya da konu olmufl, koruyucu aile hizmetinden yararlanan çocuklar›n her geçen y›l sa¤l›k problemlerinin art›¤›, karmafl›k ve ciddi fiziksel, zihinsel, geliflim sorunlar›n›n yüksek oranda görüldü¤ü belirtilmifltir. Bu nedenle çocuklara ruh sa¤l›¤› aç›s›ndan oldu¤u kadar, dermotolojik, fizyolojik, difl sa¤l›¤›, beslenme, ba¤›fl›kl›k sistemi ile ilgili sa¤l›k hizmetlerinin sa¤lanmas›, belli aralarla tekrarlanmas› ve çocuklar›n bir bütün olarak sa¤l›klar›n›n izlenmesi gereklili¤i ortaya konmufltur. Koruyucu aile formundan elde edilen bir di¤er bulgu ise çocuklar›n büyük ço¤unlu¤unun duygular›n› rahatl›kla ifade ederken, %16's›n›n duygular›n› ifade edemedi¤i do¤rultusundad›r. Çocuklar›n %13.9'u ise yüz ifadesinden ve beden dilinden duygu ve düflünceleri anlayamamaktad›r. Bu durum ço¤unlu¤u kurum bak›m›ndan gelen bu çocuklar›n, duygular›n yüze ve bedene yans›yan görüntülerini anlamakta zorland›klar›n›, sosyal ve duygusal ipuçlar›n› uygun olarak kullanamad›klar›n›, sosyal ve duygusal karfl›l›kl›l›k iflaretleri olan bu sinyalleri etkileflim içinde kullanmakta zorland›klar›n› göstermektedir. Çocuklar›n büyük k›sm› korktu¤unda ve üzüldü¤ünde kendisine en yak›n hissetti¤i büyüklerin yan›na gelerek rahatlat›lmay› aramaktad›r. Bu durum çocuklar›n koruyucu ailelerine ba¤land›klar›n› ve onlara güvendiklerini göstermektedir. Ancak, araflt›rmada çocuklar›n bir k›sm›n›n bu durumda kendi kendini yat›flt›rd›¤› bildirilmifltir. Bu durum,ba¤lanma konusun-da aileler ve çocuklarla çal›fl›lmas› ve onlar›n desteklenmelerinin önemini ortaya koymaktad›r. Özetle, bu çal›flman›n sonuçlar› ve daha önce yap›lan çal›flmalar kurum bak›m›n›n çocuklar›n ruh sa¤l›¤› aç›s›ndan uygun olmad›¤›, bu sistemden aile içinde yaflam›n önde oldu¤u koruyucu aile ya da evlat edinme sistemine geçiflin çocu¤un geliflimini olumlu yönde etkileyece¤i do¤rultusundad›r (Erol 2004, fiimflek 2004, fiimsek ve Erol 2004, Üstüner 2005). Ancak koruyucu aile hizmeti toplumumuzda yeterince tan›nmamaktad›r. Ülkemizde halen koruyucu aile bak›m› ile ilgili çok yol al›nmas› gerekti¤i ortadad›r. At›lmas› gereken ad›mlar afla¤›da özetlenmeye çal›fl›lm›flt›r; • Koruyucu aile sisteminin toplumumuzda yayg›nlaflmas› için toplumun bilinçlenmesini sa¤lay›c› nitelikte e¤itim programlar›n›n gelifltirilmesi uygun olacakt›r. • Koruyucu aile sisteminin süreklili¤inin sa¤lanmas›, sorunlar›n erken dönemde saptanmas› ve çözüm üretilebilmesi için kan›ta dayal› bilgilere gereksinim vard›r. Koruyucu aile alan›nda veriler düzenli olarak toplanmal›, analiz edilmeli, öneriler gelifltirilip uygulamaya konulabilecek bir sistem kurulmal›d›r. 138 Koruyucu aile ve çocuk ruh sağlığı • Koruyucu aile adaylar›n›n öncelikle yap›land›r›lm›fl ve standart bir e¤itim almalar›, e¤itim sonras›nda da koruyucu aile olmaya istekli olup olmad›klar› belirlenmeli ve haz›r olanlar sisteme dahil edilmelidir. • Koruyucu aileye al›nmadan önce çocuklar›n bedensel, biliflsel, sosyal ve ruhsal aç›dan de¤erlendirmeleri yap›lmal› ve belirli aralarla bu de¤erlendirmeler yinelenmelidir. • Koruyucu ailelerin çocuk ve ailesi hakk›nda yeterli ve tam bilgiye sahip olmalar› ve çocukla birlikte yaflamaya bafllamadan önce birbirlerini tan›yacak flekilde bir araya gelmeleri sa¤lanmal›d›r. • Koruyucu aile bak›m›, öz ailenin yerine geçen bir hizmet türü de¤ildir. Kimsesiz çocuklar›n yan› s›ra, ailesi olan ve çeflitli nedenlerle bir arada yaflayamayan çocuklar›n geçici olarak bak›ld›¤› bir hizmet modelidir. Öz ailenin sorunlar›n› giderici yönde çal›flmalar yap›lmal› ve amaç çocu¤un öz ailesine geri dönüflü olmal›d›r. Çocuk koruyucu ailenin yan›nda iken öz ailesiyle görüflmeli ve duygusal ba¤›n› devam ettirmelidir. Sonuç olarak korunmaya muhtaç çocuklar sorununa kan›ta dayal› bulgular ›fl›¤›nda disiplinler aras› yaklafl›mla çözüm aranmas›, kurum bak›m›na alternatif modellerin ortaya konulmas› ve bu modellerin gelifltirilmesi çocuklar›m›z›n haklar›n›n verilmesi aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Bu çal›flma sonunda çeflitli disiplinlerden ve koruyucu ailelerden oluflan “Koruyucu Aile, Evlat Edinme Derne¤i” kurulmufltur. Bir ailemizin belirtti¤i gibi “Aile kanatlar› alt›nda olmayan hiçbir korunmaya muhtaç çocuk kalmas›n” dile¤ini bizler de paylafl›yoruz. Beckett C, Bredenkamp D, Castle J ve ark. (2002) Behavior patterns associated with institutional deprivation: A study of children adopted from Romania. J Dev Behav Pediatr 23: 297-303. Belediye Kanunu (1930) Kanun No: 1580, Resmi Gazete Tarihi: 3.4.1930. Bowlby J (1951) Maternal Care and Mental Health. Geneva, World Health Organization. Dümenci L, Erol N, Achenbach T, fiimflek Z (2004) Measurement structure of the Turkish translation of the child behavior checklist using confirmatory factor analytic approaches to validation of syndromal constructs. J Abnorm Child Psychol 32: 337-342. Erol N, Simflek Z (1998) Çocuk ve Gençlerde Ruh Sa¤l›¤›: Yeterlik alanlar›, davran›fl ve duygusal sorunlar›n da¤›l›m›. Türkiye Ruh Sa¤l›¤› Profili Raporu içinde, N Erol, C K›l›ç, M Ulusoy, M Keçeçi, Z fiimsek (ed) T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤› Temel Sa¤l›k Hizmetleri Genel Müdürlü¤ü, Eksen Tan›t›m Ltd.fiti., Ankara, s:25-77. Erol N, fiimsek Z (2000) Mental Health of Turkish Children: Behavioral and Emotional Problems Reported by Parents, Teachers and Adolescents. International Perspectives on Child and Adolescent Mental Health içinde, N Singh, JP Leung, AN Singh (ed) Elsevier Science Lt., s:223-247. Erol N (2004) Yuva, Yetifltirme Yurtlar› Sorunun mu Yoksa Çözümün mü Parças›? Koruma Alt›ndaki Çocuklar; Prof. Dr. Mualla Öztürk An›s›na XVII. Sempozyum Sunular› 23-25 fiubat 2004 (Yay›na haz›rlayan Runa Uslu). Ankara Üniversitesi Çocuk Ruh Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Anabilim Dal› Yay›nlar›, Yay›n no: IX, Ankara Üniversitesi Bas›mevi, s:133-140. Erol N, fiimflek Z, Üstüner S (2005) Çiçekli Dünyamda Elimi Yaln›z B›rakma; Dünyada ve Türkiye'de Çocuk Koruma Sistemleri; Kurum Bak›m›, Koruyucu Aile ve Evlat Edinme. Ümit Matbaac›l›k, Ankara. Garland AF, Hough RL, McCabe KM ve ark. (2001) Prevalence psychiatric disorders in youths across five sectors of care. J Am Acad Child Adolesc Pychiatry 40: 409-418. Gonzalvo OG (2002) Professional Health Care For Foster Care, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez. KAYNAKLAR Achenbach TM, Rescorla LA (2001) Manual for the ASEBA School- Age Forms and Profiles. Burlington VT: University of Vermont, Research Center for Children, Youth, & Families. Ahmad A, Mohamad K (1996) The socioemotional development of orphans in orphanages and traditional foster care in Iraqi Kurdistan. Child Abuse Negl 20: 11611173. Baflbakanl›k Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlü¤ü, Ulusal Eylem Plan›. (shcek@gov.tr). Heath AF, Colton M, Aldgate J (1994) Failure to escape: a longitudinal study of foster children's educational attainment. Br J Soc Work 24: 241-260. Hodges J, Tizard B (1989) IQ and behavioural adjustment of ex-institutional adolescents. J Child Psychol Psychiatry 30 (1):53-75. ‹ça¤as›o¤lu A (2001) Koruyucu Aile Hizmetinin Toplam Kalite Yönetimi Aç›s›ndan De¤erlendirilmesi. Prof. Dr. Nesrin Koflar'a Arma¤an; ‹nsani Geliflme ve Sosyal Hizmet. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yay›n›, Yay›n no: 9, Ankara, 148-160. 139 ÜSTÜNER VE ARK. Koruyucu Aile Yönetmeli¤i (1993), Resmi Gazete Tarihi: 14.10.1993, Resmi Gazete Say›s›: 21728. Koflar N (1992) Sosyal Hizmetlerde Aile ve Çocuk Refah› Alan›, Yarg›ço¤lu Matbaas›, Ankara. Provence S, Lipton M (1962) Infants in Institutions. International Universities Press, New York. McCann J.B, James A, Wilson S ve ark. (1996) Prevalence of psychatric disorders in young people in the care system. BMJ 313:1529-1530. McMillen C, Auslander W, Elze D ve ark. (2003) Educational experiences and aspirations of older youth in foster care. Child Welfare 82:475-95. MacLean K (2003) The impact of institutionalization on child development. Dev Psychopathol 5:853-884. Roy P, Rutter M, Pickles A (2000) Institutional care: risk from family background or pattern of rearing? J Child Psychol Psychiatry 41:139-149. Rushton A, Minnis H (2002) Residential and Foster Family Care, Child and Adolescent Psychiatry içinde, M Rutter ve E Taylor (ed), Blackwell Publishing, s:359-372. Sinclair I ve Gibbs I (1998) Children's Homes, A Study in Diversity. Wiley, Chichester. Spitz R (1951) The psychogenic diseases in infancy. Psychoanal Study Child; 6:255-275. fiimflek Z, Erol N (2004) Kurum Bak›m›n›n Ergen Ruh Sa¤l›¤›na Etkisi. Sosyal Hizmet Sempozyumu 2004: Türkiye'de Sosyal Hizmet Uygulamalar› ‹htiyaç ve Sorunlar. 4-6 Kas›m 2004, Alanya. Baflkent Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Sosyal Hizmetler Bölümü, Bildiri Özetleri, 75. Türkiye'de Sosyal Hizmet Uygulamalar› ‹htiyaç ve Sorunlar. 4-6 Kas›m 2004, Alanya. Baflkent Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Sosyal Hizmetler Bölümü, Bildiri Özetleri, 49. Tok Ö (1996) Koruyucu Aile Hizmeti Standartlar› ve Ülkemizdeki Durumu. Yüksek Lisans Tezi, H.Ü. Sosyal Hizmetler Yüksek Okulu. Uluç ÖF (1997) Psikososyal ve Hukuksal Aç›dan Koruyucu Aile Bak›m›. Atilla Yay›nc›l›k, Ankara. Umumi H›fz›ss›hha Kanunu (1930), Kanun No: 1593, Resmi Gazete Tarihi: 6.5.1930, Resmi Gazete Say›s›: 1489. Üstüner S (2005) Koruyucu Aile Bak›m› Alt›ndaki Çocuklar›n Ruh Sa¤l›¤›. Yay›nlanmam›fl Disiplinler Aras› Sosyal Psikiyatri Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü. Verhulst FC (1995) A review of community studies. The Epidemiology of Child and Adolescent Psychopathology içinde, FC Verhulst ve HM Koot (ed), Oxford Medical Publications s:146-177. Vorria P, Rutter M, Pickles A ve ark. (1998) A comparative study of Grek children in long term group care and in two-parent families: I. Social, emotional, and behavioral differences. J Child Psychol Psychiatry 36(4):1633-644. Yörüko¤lu A (2004) Koruma Alt›ndaki Çocuklar ve Haklar›. Koruma Alt›ndaki Çocuklar; Prof.Dr. Mualla Öztürk An›s›na XVII. Sempozyum Sunular› - 23-25 fiubat 2004 (Yay›na haz›rlayan Runa Uslu), Ankara Üniversitesi Çocuk Ruh Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Anabilim Dal›. Wolff PH, Fesseha G (1998) The orphans of Eritrea: a five-year follow-up study. J Child Psychol Psychiatry 40:1231-1237. fiimflek Z (2004) Kurum Bak›m› ve Çocuk Ruh Sa¤l›¤›; Kurum Bak›m› Alt›ndaki Çocuklar›n Sorun Davran›fllar›n› Yordayan Faktörler. Sosyal Hizmet Sempozyumu 2004: 140