bor madeni ekonomisi - Kütahya Ticaret ve Sanayi Odası
Transkript
bor madeni ekonomisi - Kütahya Ticaret ve Sanayi Odası
2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye BOR MADEN EKONOM S : TÜRK YE’N N DÜNYA BOR P YASASINDAK YER M. Burak Buluttekin1 ÖZET Türkiye’nin sahip oldu u madenler içerisinde, rezerv ve üretim kapasitesi, yüksek tenörü, rezerv büyüklü ü, i letme kolayl!klar! ile gerek kalite ve çe itlilik, gerekse de üretim maliyetlerindeki rekabet üstünlükleri aç!s!ndan dünyada söz sahibi olabilece i en önemli maden, ku kusuz -dünya rezervinin %72’sine sahip olmas! sebebiyle- bor cevherleridir. Dünya bor pazar!, s!n!rl! üretici olmas! ve ürün grubunun birbirlerini ikame edebilme özelliklerinin ürün çe itlendirmesi gerektirmesi nedeniyle -kartel anla malar! olan- oligopol bir piyasad!r. Dünyada bor üretimi yapan en önemli ülkeler Türkiye, ABD, Arjantin, Rusya, Çin ve -ili’dir. Dünya bor madeni üretimi 1970’de 768.000 ton iken 2004 y!l!nda 1.696.000 ton olmaktad!r. En önemli iki üreticiden, ilgili y!llarda Türkiye’de bor üretimi 122.000 ton’dan 670.988 ton’a ula !rken, ABD’nin bor üretimi ise 510.000 ile 627.000 ton aras!nda de i im göstermektedir. Dünya toplam borat tüketimi yakla !k 1,5 milyon ton olarak tahmin edilmektedir. Borun as!l kullan!c!lar! olan Bat! Avrupa (%45,7) ve Kuzey Amerika (%25,0)ülkeleri toplam dünya tüketiminin yakla !k % 70,7'sini tüketmektedir. Borun basl!ca kullan!m alan!, cam (645 Bin ton-%43) endüstrisidir. Türkiye, ham bor ve bor ürünleri tüketimi, dünya tüketiminin yakla !k %2-3 gibi son derece dü ük seviyededir. Türkiye’nin bor ticareti, ucuz fiyata sat!lan ham bor ürünü ihracat!na yöneliktir. Türkiye, geli mi ülkelere ham bor ihraç ederken; boraks, sodyum perborat gibi katma de erleri yüksek bor ürünleri piyasas!n! ABD’ye b!rakmaktad!r. Dünya “bor ürünleri” ortalama fiyat! 317 ABD$ iken, “ham bor” fiyat! 198 ABD$ seviyesindedir. Türkiye 2004 y!l! itibariyle dünya bor üretiminin % 33'ünü kar !larken, ABD % 27’sini kar !lam! t!r. Buna ra men, Türkiye 1,5 milyar ABD$’l!k dünya bor pazar!ndan yaln!zca 250 milyon ABD$ ihracat geliri elde ederken, ABD 650 milyon ABD$ gelir elde etmi tir. Türkiye’nin bor pazar!ndaki pay!n! art!rma odakl!,katma de eri daha yüksek olan ö ütülmü bor ürünlerinin üretim kapasitelerini artt!rmaya dayal!, yurt içi bor piyasas!n! potansiyel sektörlerde te vik ederek, üniversite-ara t!rma kurumu-sanayi i birli inde Ar-Ge faaliyetleri ile yeni üretim metotlar! ve bor teknolojileri geli tirerek ürün çe itlili ini artt!rma hedefli ulusal bor politikas! olu turmak gerekmektedir. JEL S n fland rmas : F14, L13, L16, L60, L70, O13, Q4 Anahtar Kelimeler: Bor Madeni, Bor Madeni Ekonomisi, Dünya Bor Piyasas!, Türkiye Ekonomisinde Bor, Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas!ndaki Yeri ABSTRACT Among the mines Turkey has, Boron, having 72% of the World reserve, is undoubtedly the most remarkable one that may make Turkey the leading country in the market according to its reserve and production capacity, high tenor, reserve destiny, management convenience, high quality and diversity and the superiority in the race because of the production costs. World boron market is an oligopoly market, having cartel contracts, due to the limited producers and the product substitution quality requires product variety. The most outstanding 1 Dicle Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Maliye ve Ekonomi ABD, Ekonomi Bölümü bbuluttekin@dicle.edu.tr 1 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri countries producing boron are Turkey, USA, Argentina, Russia, China and Chili. While the World boron production was 768 thousand tons in 1970, it is 1,696 thousand tons in 2004. Of the two most outstanding producers, boron production in Turkey increases from 122,000 to 670,988 tons, while it ranges between 510,000 and 627,000 tons in USA in the mentioned years. It assumed that the World borate consumption is 1,5 million tons. Eastern European (45,7%) and North American (25,0%) countries, the main users of boron, consume the 70,7% of the total. Boron is widely used in glass industry (645 thousand tons- 43%). Turkey consumes very little amount of pure boron and boron products, which is 2-3% of the world consumption. Turkish boron trade depends on pure boron product export which is sold at a very low price. While Turkey exports pure boron to the developed countries; she leaves the advantageous and high valued boron products market of borax, sodium perborate to the USA. The average price of World “boron products” is 317 USD$ while pure boron is 198 USD$. Turkey has produced 33% of the World production while USA has produced 27% since 2004. Despite this, while Turkey earned 250 million USD$ export income of the 1,5 billion USD$ market, USA earned 650 million USD$. By aiding and confronting local potential sectors in boron market and with the coorporation of universities, research institutes and industry conducting research and development activities, Turkey should have a national boron policy, focused on increasing market share and base on icreasing the production capacity of the accretion valued ground boron products, aiming to increase the product variety by developing boron technologies and new production methods. Jel Classification: F14, L13, L16, L60, L70, O13, Q4 Key Words: Boron Mining, Boron Mining Economy, World Boron Market, Boron in Turkey Economy, The Place of Turkey in the World Boron Market 1. G R Madenler; maden ürünlerinin, di er üretim sektörlerini besleyen temel girdi olarak etken bir rol oynamas! sebebiyle, ülkelerin ekonomik kalk!nmalar!nda son derece önemli bir yere sahiptir. Geli mi ülkelerde sahip olunan maden kaynaklar!yla, bu kaynaklar!n ülke ekonomisine kazand!r!lmas! ve de erlendirilmesi aras!nda do rudan bir ili ki mevcuttur. Ülkelerin geli mesinde bilgi ve emek güçlerinin yan! s!ra, ba ta demir, kömür ve endüstriyel hammaddeler olmak üzere tükenebilir do al kaynaklar önemli bir yer tutmaktad!r. ABD, Rusya ve Ortado u ülkelerinin petrolleri, Fransa’n!n potaslar!, Rtalya’n!n kükürt ve mermerleri, Güney Amerika ve Afrika’n!n bak!rlar!, Tunus’un fosfatlar!, Güney Afrika’n!n alt!n ve elmaslar! bu yarg!y! güçlendirip kan!tlayan örneklerdir. Türkiye için de bor tuzlar!n!n ayn! önemde oldu u, yap!lan bilimsel ara t!rmalar ve ekonomik-teknolojik geli meler sonunda tart! maya yer b!rakmayacak kesinlikte ortaya ç!kmaktad!r (Helvac! ve Alonso, 2000: 2). Co rafi özellikleri itibariyle stratejik bir konumda bulunan Türkiye, verimli topraklara sahip olmas! nedeniyle, çok çe itli madenlere sahip bulunmaktad!r ki, bu var olan madenler içerisinde, rezerv ve üretim kapasitesi bak!m!ndan dünyada söz sahibi olabilece i en önemli maden -dünya rezervinin %72’sine sahip olmas! sebebiyle- bor cevherleridir. Dünyadaki teknolojik geli meler, bor madeninin önemini ve kullan!m alanlar!n! h!zla artt!rmaktad!r ki bu durum, dünya bor piyasas!n! yönlendirebilecek en önemli aktör olan Türkiye aç!s!ndan üretim, tüketim ve pazarlama stratejilerinin etkin kullan!labilmesi ölçüsünde- önemli bir avantaj olarak de erlendirilebilir. Dünya bor pazar!, s!n!rl! üretici olmas! ve ürün grubunun birbirlerini ikame edebilme özelliklerinin ürün çe itlendirmesi gerektirmesi nedeniyle, di er maden ve metal 2 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye pazarlar!ndan ayr! bir yap!ya bürünmektedir. Dünya bor tüketiminde, cevherden rafine bor ürünlerine h!zl! bir geçi vard!r. Bu durum, cevher üreticilerinin, rafine ürün pazar!na daha yüksek oranda girmelerini ve rafine ürün kapasitelerini -büyük yat!r!mlar yapmak suretiyleart!rmalar!n!n gere ini gündeme getirmektedir. Bor piyasas!, iktisadi literatür perspektifinde, aksak/eksik rekabet piyasas! çe itlerinden biri olan “oligopol piyasa” olarak de erlendirilebilir. Oligopol piyasa, bir mal!n çok say!daki al!c!s!na kar !l!k, az say!da sat!c!s!n!n bulundu u piyasa biçimidir (Frank, 1997: 429; Samuelson, 1976: 525) ki, bu anlamda, bor piyasas!nda da, ticari önem arz eden bor türlerinin, toplam üretim ve sat! ! az say!daki firma taraf!ndan gerçekle mektedir. Piyasadaki firmalar!n tamam!, ayn! teknik özelliklere sahip bor ve rafine bor üretmekle birlikte, kendi mallar!n! di erlerine göre farkl! göstermeye, farkl!la t!rmaya çal! maktad!rlar. Ancak, bu firmalar aras!nda ciddi bir rekabet -sat! artt!rma çabalar!- bulunmamakta ve firmalar!n mü teri portföyleri çe itlilik göstermemektedir. Bu durumlar, oligopol bor piyasas!n!n “kartel” anla malar!yla payla !ld! !n!n önemli göstergesi olarak de erlendirilebilir. Kartel, ayn! mal! üreten firmalar aras!nda, rekabeti ortadan kald!rarak tekel kurma ve ya daha çok kar sa lama amac!yla gerçekle tirilen anla malard!r (Lipsey ve di ., 1987: 272; Sullivan, 1977: 807 vd.). Kartelci firmalar, fiyat, sat! ko ullar!, pazar!n payla !lmas!, mal üretiminin s!n!rlanmas! vb. temel ticari sorunlar! aralar!nda anla arak, tüketiciye ürünlerini arz ederler (Posner, 1976: 20 vd.). Dünya bor üreticilerinin, y!llardan beri de i meyen geleneksel mü terilerine, bor ürünleri satmas!, oligopol piyasada olu turulan kartel anla malar!n!n varl! !n! kuvvetlendirmektedir. Türkiye, sahip oldu u bor madenleri, yüksek tenörü, rezerv büyüklü ü, i letme kolayl!klar! ile gerek kalite ve çe itlilik, gerekse de üretim maliyetlerindeki rekabet üstünlükleri aç!s!ndan önemli ekonomik avantajlara sahip bulunmaktad!r. Bu nedenle, Türkiye’nin dünya bor pazar!nda lider olarak yer almas! gerekmektedir. Ancak, Türkiye bor madeni piyasas!ndan yeterli getiriyi sa layamamaktad!r ki bu noktada Çetin(2006), Türkiye’nin bor ürünleri piyasas!ndan, bor madeni rezervine uygun oranda pay alamamas! sorununu “bor sorunu” olarak nitelemekte ve bu sorunun boyutlar!n! çerçevelemektedir. Buna göre, Dünya bor rezervlerinin %65-77’i Türkiye’dedir ve bu rezervler Dünya’n!n en kaliteli ve en kolay elde edilen rezervleridir. Dünya piyasas!ndaki bor madenlerinin %95’i Türkiye kaynakl! olmas!na ra men Türkiye’nin bor madeninden elde etti i ortalama y!ll!k gelir 120 milyon ABD$’!d!r. Bor madenlerinden elde edilen bor ürünleri piyasas!ndan Türkiye’nin ald! ! pay sadece %5-10 (%7) civar!ndad!r yani ortalama y!ll!k 92 milyon ABD$’!d!r. Bor ürünü ve bor madenlerinden elde edilen ürünlerin Türkiye üretimi k!s!tl!d!r. Bu ürünler, Türkiye’den ucuza maden sa layan ülkelerde üretilerek, Türkiye’ye pahal!ya sat!lmaktad!r (Çetin, 2006: 11-12). Türkiye, Eti Maden R letmeleri’nin bor mineralleri ve rafine bor ürünleri üretimi konusunda sürdürdü ü çal! malar sonucunda; 2005 y!l!nda konsantre bor ürünleri üretimi 2002 y!l!na göre %43 art!r!larak 1.953.000 ton, rafine bor ürünleri üretimi ise 2002 y!l!na göre %112 art!r!larak 923.000 ton olarak gerçekle tirilmi tir. Eti Maden R letmelerinin dünya bor pazar!ndaki etkin faaliyetleri sonucunda, 2005 y!l!nda, yurt d! ! rafine bor sat! miktar!, 2002 y!l!na göre %96 artarak 803.000 ton, yurt d! ! rafine bor sat! gelirleri ise 2002 y!l!na göre %99 artarak 241 milyon dolar olmu tur. 2005 y!l!nda 299 milyon ABD$’! ihracat olmak üzere bor ürünleri toplam sat! geliri 322 milyon ABD$’! olup, bu de er 2002 y!l!na göre %60’l!k bir art! ! ifade etmektedir. Türkiye’nin 2005 y!l! itibariyle bor ürünleri sat! geliri, mevcut dünya bor pazar!n!n %36’s!na, bor ürünleri sat! miktar! ise %38’ine kar !l!k gelmektedir (ÖRK,2006:4). Yani, Türkiye; rezerv, üretim ve cevher kalitesi aç!s!ndan önemli avantajlara sahip bulunmakla birlikte, “i lenmi ürün” pazar! aç!s!ndan henüz yurtiçi ve yurtd! ! piyasada istenilen düzeyde faaliyet gösterememektedir. 3 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri 2. DÜNYA BOR MADEN P YASASI: TÜRK YE’N N YER ve ÖNEM Bor, kelime kökeni olarak Arapça, “burag/baurach” ve Farsça’da “burah” kelimelerinden türemi , kimyasal bir elementtir. Bor madeni, tarih boyunca birçok uygarl!k taraf!ndan, çok çe itli amaçlarla kullan!lm! ve önemli bir ekonomik pazar olu turmu tur. Tarihte ilk olarak yakla !k M.Ö.2000’li y!llarda Babiller, Uzakdo u’dan bor ithal ederek bunu alt!n i letmecili inde kullanm! lard!r. Yine M!s!rl!lar!n mumyalama, tedavi ve metal oymac!l! ! i lerinde bor madeninden yararland!klar! bilinmektedir. Eski Yunan ve Romal!lar!n, bor madenini temizlik maddesi olarak kulland!klar! tahmin edilmektedir. M.S.875 y!l!nda ilaç yap!m!nda kullan!lm! t!r (Hildebrand, 1982). Bor madeninin kullan!m alan!na ili kin ilk yaz!l! metine, M.S.762 y!l!nda Ba dat ve çevresindeki Arap yerle im yerlerinde rastlanm! t!r. Ticari ili kiler neticesinde, Avrupa, 13. yüzy!lda bor madeni ile tan! m! ve 15.yüzy!lda Venedikliler, 17.yüzy!lda Hollandal!lar ve 18.yüzy!lda Rtalya (1840 y!l!nda Toskana bölgesinde s!cak su ak!nt!lar!ndan do al bor madeni ke fi nedeniyle) dünya bor ticaretine hakim olmu lard!r. 19. yüzy!l!n sonlar!na do ru dünyan!n farkl! bölgelerinde bor yataklar! ke fedilmi tir. Bor element olarak ilk kez 1808 y!l!nda Humphry Davy ve Gay Lussac taraf!ndan bulunmu ve Jasgues Thenard taraf!ndan borik asidin elektrolizi ile %50 safl!k oran!yla elde edilmi tir. %99 safl!ktaki ilk kristalize bor 1909 y!l!nda üretilebilmi tir (Aftalion, 1991: 83 vd.). Endüstriyel anlamda ilk bor madencili i 1852 y!l!nda -ili'de ba lam! t!r. O tarihlerde, Nevada, California, Caliko Mountain ve Kramer yöresindeki yataklar!n bulunarak i letilmeye ba lanmas!yla ABD, Dünya bor gereksinimini kar !layan birinci ülke haline gelmi tir (Barger ve Schurr, 1944). Bor madeninin kullan!m alan!n!n geni lemesi, ülkeleri yeni hammadde aray! lar!na itmi tir ki, Türkiye, Rusya, Arjantin ve Çin, bugünkü Dünya bor piyasas!n!n olu mas!nda etkin rol oynam! lard!r. Türkiye’de bor cevherlerinin ilk olarak Romal!lar taraf!ndan ke fedildi i tahmin edilmekle birlikte, gerçek anlamda bor madencili i, 1861 y!l!nda Bal!kesir’de ba lam! ve 1978 y!l!na kadar yerli-yabanc! özel irketlerin faaliyetinde sürdürülmü tür. 1983 y!l!nda yürürlü e giren yasayla beraber, bor madenlerinin i letim hakk! Etibank taraf!ndan devletin eline geçmi tir. 1998 y!l!nda Etibank, yeniden yap!land!r!larak Eti Maden R letmeleri Genel Müdürlü ü (Eti Holding A.-.) ad!n! alm! t!r. Türkiye’de, ticari de eri olan bor madenine, ilk olarak Bal!kesir ilinin Susurluk ilçesinin Sultançay!r bölgesinde rastlanm! t!r. Türkiye'de ilk ticari faaliyetin, 1861 y!l!nda ç!kart!lan "Maadin Nizamnamesi" uyar!nca 1865 y!l!nda “Desmasures Company” adl! bir Frans!z irketine i letme imtiyaz! verilmesiyle ba lad! ! bilinmektedir (Spence, 2000). Bu irketin kurulmas!n!n ard!ndan Rtalyan-Rngiliz ortakl! !yla kurulan “Cove-Hansun Company” adl! irket, yönetimi devralarak Türkiye’deki çal! malara devam etmi tir. 1872 y!l!nda Nevada Kaliforniya’da bor madeni türlerinden olan üleksit cevheri ve 1881 y!l!nda Death Valley’de boraks cevherinin bulunmas!yla, tüm dünyada, bor madeninin kullan!m alan! ve önemi art! göstermi tir. Bu dönemde, yeni bor kaynaklar! ara t!r!lmaya ve yat!r!m projeleri geli tirilmeye ba lanm! t!r ki, Türkiye var olan rezervi ile önemli bir bor hammadde pazar! olarak -tüm dünyada- tercih edilir hale gelmi tir. 1899 y!l!nda kurulan Amerika Birle ik Devletleri(ABD) irketi olan “US Borax Consolidated Incorporated Company” (US Borax), Türkiye’de yap!lan bu yat!r!m projeleri dahilinde, Türk borlar!n! i lemeye ba lam! t!r. US Borax, 1899 y!l!nda Desmasures Company’ye ait sahalar! da sat!n alarak daha geni bir alanda madencilik faaliyetlerine giri mi ve irket ünvan!nda de i iklik yaparak, “Türk Boraks A-.” ad!yla faaliyetine devam etmi tir. Türk Boraks A-. hisselerinin, % 94’ü US Borax’a, % 4’ü Rngiliz ortaklara ve % 2’si de Türk ortaklara aitti. (Garrett, 1998: 431 vd.) 1935 y!l!nda Maden Teknik Arama Enstitüsü (MTA) ile Etibank’!n kurulmas! ve 2.Dünya Sava !’ndan sonra arama faaliyetlerinin yo unla mas! birlikte 4 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Türkiye’de -1950 y!l!nda Bigadiç’te, 1952 y!l!nda Mustafa Kemal Pa a’da ve 1956 y!l!nda Emet’te- bor madeni yataklar! bulunmu tur. Türkiye’nin bor madeninin rezervinde önemli bir kaynak olarak tan!nmas!n!n ard!ndan, 1958 y!l!nda Emet bor madeni yataklar!n!n i letim hakk! Etibank’a geçmi ve böylece, Türkiye’de devlet, ilk olarak bor madeni ekonomisine müdahale eder hale gelmi tir. Rlerleyen y!llarda US Borax, K!rka bölgesindeki tinkal yataklar!n! yerli-yabanc! özel madencilerden sat!n almaya ba lam! ve Türkiye bor piyasas!nda -haks!z rekabet olu turarak- tekel haline gelmi tir (Travis ve Cocks, 1984: 13). Bu duruma kar ! yap!lan devlet mücadeleleri sonucunda, Türkiye’deki bor madenleri, “bor madenlerinin yabanc! devletler/ irketler taraf!ndan aramas! ve i lenmesini yeniden düzenlemek ve bu varl! !n Türk ulusunun sahibi oldu unu kesinle tirmek” amac!yla, 04.10.1978 tarih ve 2172 Say!l! Kanunla, “devlet eliyle i letilecek madenler” kapsam!na al!nm! olup, 2840 Say!l! Kanun ve 3213 say!l! Maden Kanununa ek ve de i iklik getiren 5177 say!l! Kanunun 49. maddesine istinaden,Eti Maden R letmeleri Genel Müdürlü ü (Eti Holding A-) taraf!ndan i letilmekte, üretilmekte ve pazarlanmaktad!r. Tablo 1’de de belirtildi i gibi, kamula t!rma sonras! Türkiye, dünya bor pazar!ndaki da !l!m! itibariyle, %11 olan -miktar baz!ndaki- pazar pay!n!, %38’e yükseltmi tir. Tablo 1. Türkiye’de Kamula4t rma Öncesi ve Sonras Bor Madeni 4letmecili5i DÜNYA PAZAR PAYI HAM BOR TON F YATI RAF NE ÜRÜN F YATI TOPLAM HRACAT GEL R TOPLAM BOR REZERV KAMULA-TIRMADAN ÖNCE KAMULA-TIRMADAN SONRA %11 %31-38 40-50 $ Üretilmiyordu 83 Milyon $ 200-300 $ 400-600 $ 250 Milyon $ 660 Milyon Ton 2,5 Milyar Ton Kaynak: TMMOB, 2003: 37 Günümüz dünya bor madeni piyasas!nda, Türkiye ve ABD; rezerv, üretim, tüketim, sat! ve gelir durumu kriterlerine göre de erlendirme yap!ld! !nda, en önemli iki piyasa aktörü olarak ön plana ç!kmaktad!r. ABD’de bor madeni US Borax taraf!ndan yönetilmektedir ki, irket, konsantre bor ihracat! yapmamakla birlikte dünya rafine bor üretim kapasitesinde önemli bir paya sahiptir. Eti Holding’in tahminlerine göre; yakla !k 900 milyon ABD$ olan dünya bor pazar!nda; 2005 y!l!nda Türkiye’nin miktar baz!ndaki sat! pay! %38, gelir baz!ndaki sat! pay! ise %36 olarak gerçekle mi tir. Türkiye’nin, dünya bor piyasas!ndaki yeri ve önemini belirleyebilmek için; bor elementinin genel özellikleri ile bu piyasadaki arz-talep, rezerv, maliyet, üretim, tüketim, ticaret ve gelir durumlar!n! -detayl!ca- analiz etmek gerekti i dü ünülmektedir: 2.1 BOR ELEMENT Bor, periyodik sistemin üçüncü grubunun ba !nda bulunan “B” simgesiyle gösterilen, atom numaras! 5, atom a !rl! ! 10,81, yo unlu u 2,84 gr/cm3, ergime noktas! 2190 oC ve kaynama noktas! 2550 oC olan, metalle ametal aras! yar! iletken özelliklere sahip bir elementtir. Yeryüzünde toprak (10-20ppm), kaya ve suda (deniz suyu 0,5-9,6 ve tatl! suda 0,01-1,5ppm) yayg!n olarak bulunur. Do ada genellikle bile ikler halinde bulunur. Ekonomik anlamda de erli bor mineralleri; kalsiyum, sodyum ve magnezyum elementleri ile hidrat bile ikleri halinde bulunur. Tabiatta yakla !k 230 çe it bor minerali bulunmakla birlikte, çok 5 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri çe itli bile ik yapma kapasitesine ve nötronlar! absorbe etme özelli i nedeniyle bor, endüstrinin vazgeçilmez hammaddelerinden biri olarak dünyada yayg!n kullan!m a !na sahip bulunmaktad!r (Anovitz ve Grew, 1996). Bor elementinin, standart elektrot potansiyeli, B + 3 H2 OH3BO3 + 3 H+ + 3 e- - 0,73 V olup, oksijenle ba olu turmaya yatk!n olmas! sebebiyle çok çe itli bor-oksijen bile imi olu turmaktad!r. Bor-oksijen bile imlerine genel olarak “borat” ad! verilmekle birlikte, olu an bile ik, oksijen oran!n!n art! !na ba l! olarak de er kazanmaktad!r.(Garrett, 1998: 1). Endüstride kullan!lan bor ürünleri, üretim a amalar! ve prosesleri ile kullan!m alanlar! dikkate al!narak; ham bor, konsantre bor, rafine bor ve özel bor ürünleri (uç ürünler) olmak üzere dört grupta s!n!fland!r!labilir2: Borun; minerallerince zengin yataklardan, uygun madencilik yöntemleri ile ç!kar!lmas! sonucunda elde edilmi olan ve herhangi bir zenginle tirme ve s!n!fland!rma gibi i lemlere tabi tutulmam! türüne “ham bor” (örne in; tinkal, kolemanit, üleksit, Probertit, Borasit, Pandermit, Szyabelit, Hidroborasit ve Kernit); cevher haz!rlama ve zenginle tirme i lemine (k!rma, eleme, ö ütme, y!kama, s!n!fland!rma) tabi tutulan bor cevherinden, gang minerallerinin uzakla t!r!lmas! ve B2O3 içeri inin yükseltilmesiyle teknolojik olarak do rudan veya dolayl! olarak kullan!labilir duruma getirilmesi sonucunda elde edilen türüne “konsantre bor” (örne in; konsantre tinkal, konsantre kolemanit, konsantre üleksit, ö ütülmü kolemanit vb.); uygun yap!daki ham veya konsantre bor cevherinin kimyasal reaksiyona tabi tutularak, ana mineral harici maddelerin uzakla t!r!lmas! yada kimyasal bir reaksiyona sonucu olu an yabanc! maddelerin ar!nd!r!lmas!na yönelik uygulanan rafinasyon i lemleri sonucu üretilen türüne “rafine bor/bor kimyasallar ” (örne in; boraks dekahidrat, boraks pentahidrat, borik asit, bor oksit, susuz boraks, sodyum perborat monohidrat vb.); rafine bor ürünlerinin daha ileri rafinasyona ve/veya metalurjik-kimyasal bir i leme tabi tutulmas!yla elde edilen spesifik bir amaç için kullan!lan ürünlerine ise “özel bor ürünü/özel bor kimyasallar /uç ürünler” (örne in; çinko borat, bor nitrür, bor karbür, sodyum bor hidrür, ferrobor, amorf bor, kristalin bor, vb.) ad! verilmektedir (Helvac!, 2005; Hawthorne ve di ., 1996). 2.2 ARZ-TALEP Bor arz ve talebi; bor madeninin -uygun kaynak ve fiyat özellikleri nedeniyle- çe itli sanayi dallar!nda, konsantre ve(ya) rafine bor ürünü olarak birbirinin yerine ve(ya) di er bor ürünlerinin hammaddesi olarak kullan!labilmesi nedeniyle oldukça yüksektir. Bor elementi, do ada 250 çe it mineralin içeri inde bulunmaktad!r ki, bunlardan ticari öneme sahip bor mineralleri; boraks, kolemanit, kernit ve üleksit olup; cam, porselen-seramik, emaye-firit, gübre, metalürji, ilaç, kimya, t!p, otomobil, enerji, uzay, ileti im, haberle me, elektronik, bilgisayar, deterjan, in aat, izolasyon, tekstil, dericilik ve foto rafç!l!k sektörlerinde yo un olarak kullan!lmaktad!r. 2.2.1 Ticari Bor Mineralleri de i ik Bor elementinin, çe itli metal veya ametal elementlerle yapt! ! bile iklerin gösterdi i özellikler, endüstride pek çok çe it bor bile i inin kullan!lmas!na imkan 2 Bor s n fland rma modellerinde, genellikle “ham bor”, “konsantre bor” kategorisinin içerisinde yer almaktad r. Aralar ndaki ayr m belirtilmekle beraber, ekonomik analizlerde topluca de%erlendirilmeye tabi tutulmalar nedeniyle, bu çal &mada da genel s n fland rma sisteminin kullan lmas uygun bulunmu&tur. 6 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye sa lamaktad!r.Tablo 2’de de görüldü ü gibi, endüstriyel aç!dan önemli bor bile ikleri; “boraks” (tinkal, sodyum kökenli bor bile ikleri) “kolemanit” (kalsiyum kökenli bor bile ikleri) ve “üleksit” (boronatrokalsit, sodyum-kalsiyum kökenli bor bile ikleri) ana gruplamas! alt!nda kernit, probertit, szyabelit, datolit, sasolit, tüvenan, boraks dekahidrat, boraks pentahidrat, susuz boraks, borik asit, sodyum per borat, susuz borik asit ve hidroborasit olarak s!n!fland!r!labilmektedir. Bor bile iklerinin içindeki B2O3 (bor oksit) oran!na “tenör” ad! verilmektedir ki, bor madenlerinin de eri, içindeki B2O3 oran! ile ölçülmekte ve yüksek oranda B2O3 bile i ine sahip olanlar (yani tenörü yüksek olanlar) daha de erli kabul edilmektedir (Anovitz ve Grew, 1996: 7). (bkz. Tablo 2) Bor ürünlerinin nihai kullan!m!nda as!l i levi, bünyelerinde bulunan de i ik oranlardaki bu bor oksit (B2O3) içeri i olu turdu u için, çe itli bor ürünlerinin birbirlerine “yak!n ikame özelli i” mevcuttur. Bir ba ka ifade ile, bir bor ürünü, ayn! zamanda ba ka bir bor ürününün ticari rakibi olabilmektedir Tablo 2. Ticari Öneme Sahip Bor Mineralleri M NERAL Boraks(Tinkal) Kolemanit Üleksit(Boronatrokalsit) Kernit(Razorit) Probertit (Kramerit) Szabelyit(Ascherit) Pandermit(Priseit) Borasit(Stasfurit) Hidroborasit Kaynak: Lyday, 2000; Roskill, 1999 FORMÜL Na2B4O7.10H2O Ca2B6O11.5H2O NaCaB509.8H2O Na2B4O7.4H2O NaCaB509.5H2O MgBO2.2OH Ca4B10O19.7H2O Mg6B14O26C12 CaMgB6O11.6H2O B2O3 36,6 50,8 43,0 51,0 49,6 41,4 49,8 62,2 50,5 BULUNDUEU YER K!rka, Emet, Bigadiç ve ABD Emet, Bigadiç, Küçükler ve ABD K!rka,Bigadiç, Emet ve Arjantin K!rka,ABD ve Arjantin Kestelek, Emet ve ABD Rusya Sultançay!r ve Bigadiç Almanya Emet Ticari öneme sahip bor mineralleri, Tablo 2’de de belirtildi i gibi, farkl! özelliklere sahiptirler: Boraks (Tinkal), tabiatta genellikle renksiz ve saydam olarak bulmakla birlikte, içeri inde farkl! kimyasallar bulundurmas! nedeniyle pembe, sar! ve gri renkleri de mevcuttur. Sertli i 2-2,5, özgül a !rl! ! 1,7 gr/cm3, B2O3 içeri i %36,5 oran!ndad!r. Tinkal, su ile ba olu turma ve ayr! ma yatk!nl! ! sayesinde, yüksek verimlili i nedeniyle endüstride s!kça kullan!lan bir türevi olan tinkalkonite kolayl!kla dönü ebilmektedir. Dünyada, özellikle Türkiye (K!rka, Emet ve Bigadiç) ve ABD’de üretilmektedir. Kolemanit, bor bile ikleri içinde en yayg!n olan!d!r. Monoklinik sistemde kristallenmekle birlikte, sertli i 4-4,5, özgül a !rl! ! 2,42'dir. B2O3 içeri i %50,8 oran!nda olup; suda yava , asitte h!zla çözünmektedir. Dünyada, Türkiye (Emet, Bigadiç ve Kestelek yataklar!nda) ve ABD'de üretilmekle birlikte, özellikle “fiberglas endüstrisi”nde s!kça kullan!lan bir kalsiyum boratt!r. Kolemanitin bir k!sm!, Türkiye’den dü ük maliyet ile sa lanabilmesi nedeniyle, Avrupa’daki kimya fabrikalar!nda borik asit üretmek amac!yla hammadde olarak tercih edilmektedir. Üleksit, do ada, yüzey veya yüzeye yak!n batakl!k kesimlerde; yumu ak, lifsi ve karn!bahara benzer ekilde olu up, saf halde beyaz ve ipek parlakl! !na sahip olarak bulunmaktad!r. Genellikle, kolemanit, hidroboraksit ve probertit ile birlikte; sert, yo un ve iyi tabakala m! halde görülmektedir. Tenör oran! %43 olup, dünyada en fazla Türkiye (K!rka, Bigadiç ve Emet Yataklar!nda) ve Arjantin'den ç!kar!lmaktad!r. Kernit (Razorit), do ada renksiz, saydam uzunlamas!na -i ne eklinde- küme kristaller halinde bulunmaktad!r. Sertli i 3, özgül a !rl! ! 1.95 gr/cm3 ve B2O3 içeri i %51 oran!nda olup, so uk suda çözünmesi zordur. Dünyada yo un olarak, Türkiye/K!rka, ABD ve Arjantin bölgelerinde bulunmaktad!r. Probertit, do ada kirli beyaz ve 7 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri ya aç!k sar!ms! renklerde olup; ! !nsal/lifsi ekilli kristaller eklinde bulunmaktad!r. Kristal boyutlar!, 5mm ile 5cm aras!nda de i mektedir. Dünyada, Türkiye (Kestelek ve Emet) ve ABD’de üretilip, % 49,6 tenör oran!na sahiptir. Pandermit (Priseit), beyaz renkte ve tekparça (saf) halinde bulunmakta olup, ekil olarak kireçta !na benzemektedir. %49,8 oran!nda B2O3 içermekle birlikte, dünyada yaln!zca Türkiye’de (Sultançay!r ve Bigadiç) rezervi bulunmaktad!r. Hidroborasit, lifsi bir dokuya sahip olup, i ne eklindeki kristaller halinde görünmektedir. %50,5 oran!nda B2O3 içermektedir. Genellikle beyaz, sar! ve k!z!l renklerde olup; kolemanit, üleksit ve probertit ile birlikte bulunur. Dünyada, yaln!zca Türkiye/Emet’te bulunmaktad!r (Garrett, 1998: 1-15; Ertu rul, 2004: 5; ÖRK,1995: 7-8). 2.2.2 Bor Ürünlerinin Kullan m Alanlar Bor madeni, ilave edildi i ürüne yüksek oranda katma de er sa lamaktad!r ki, bu özelli inden dolay! da “sanayinin tuzu” olarak adland!r!lmaktad!r. Bu durum, bor madeninin ekonomik aç!dan önem derecesini aç!kça ortaya koymakta ve bor ürünlerinin kullan!m alanlar!n! gittikçe geni letmektedir: Bor Karbür, parlak siyah renkli, kristal yap!l!, fiziksel ve kimyasal etkenlere kar ! çok dayan!kl! bir malzemedir. Bor madeninin, en stratejik ve ara hammaddesi niteli inde olan bu ürünün en önemli özellikleri, elmastan sonra ikinci sertli e sahip bile ik olmas! ve güçlü nötron absorbsiyon kabiliyetidir. Yüksek s!cakl! a dayan!kl!l! !, di er bor bile iklerinin sentezlenmesinde ara hammaddesi olarak kullan!lmas!na neden olmaktad!r. Bor karbür; refrakter endüstrisinde (antioksidan olarak), nükleer reaktörlerde (kontrol çubuklar!nda), radyasyon koruyucu duvarlar!nda, lepleme sanayinde (a !nd!r!c! olarak), tel haddelerinde (k!lavuz olarak), ekstrüzyon kal!plar!nda, metal matrisli kompozitlerde, dü ük yo unluklu sermetlerde, alüminyum matrisli kompozitlerde, kat! füze yak!tlar!nda, yüzey borlama reaktiflerinde ve di er borürlerin üretiminde kullan!lmaktad!r. Almanya-ESK ve ÇinMudanjiang ba l!ca üreticileridir. Hekzagonal bornitrür, günümüzde “beyaz grafit” ad! ile an!lmaktad!r. Yüksek s!cakl! a dayan!kl!, oksidasyon direnci yüksek bir malzemedir. Toz olarak üretilen hekzagonal bornitrür, yüksek s!cakl!kta ya lama malzemesi olarak çok geni kullan!m alan! bulabilmekle beraber, özellikle kal!plar!n ya lanmas!nda yayg!n olarak kullan!lmaktad!r. Di er baz! silikat tozlar! ve ilavelerle -süspansiyon halinde- sprey olarak sat!lmaktad!r. Cam, metalurji sektöründe, nozül olarak kullan!lmaktad!r ki, 6x6x6 cm boyutlar!nda bir bornitrür takoz 3.000 ABD$ fiyat!ndad!r. Kübik bornitrür, “suni elmas” olarak da an!lmaktad!r ki, bütün a !nd!r!c!larda elmas!n yerini almakta ve nanometrik çal! malarda yo un olarak kullan!lmaktad!r. Kübik bornitrür, 5-10 nanometre boyutlar!nda ve fiyat! 4 ABD$/1 gram'd!r. Bu malzemenin, hidrojen benzeri gazlar! ta !y!c! ortamlarda etki alan! daha yo un olmakla birlikte, z!mparalama/cilalama i lemlerinde, sondaj ba l!klar!n!n di lilerinde, granit/mermer sanayinde ve metallerin i lenmesinde aktif olarak kullan!lmaktad!r. Günümüz teknolojisinde, kesici tak!m ucu olarak kullan!lan WC-Co sert metallerin yerini alan bornitrür kompozitlerinin -18x12x1 mm boyutlar!ndaki- fiyat! 112ABD$’!d!r. Amorf bor, askeri amaçl! olarak ye il renkli hedef ayd!nlatma ve roketlerde de ate leyici olarak kullan!lmakla birlikte, fiyat! 2.000 ABD$/kg'd!r. Kristalin bor, metal borürlerin haz!rlanmas!nda etkilidir ki, yar! iletkenlerde dapont element ve lazer teknolojisinde katalizör olarak kullan!lmaktad!r. Kristalin borun fiyat! 5.000 ABD$/kg'd!r. Bor ala4 mlar (borürler), borun geçi elementleri olan demir, nikel, kobalt ve di er metaller ile yapm! oldu u ala !mlard!r. Bu ala !mlar çeli in borlanmas! ve bor esasl! amorf malzeme üretimi i lemlerinde ana malzeme niteli indedir. Ferrobor, derin dald!rmal! ark oca !nda, borik asidin karbo termal redüksiyonu sonucu üretilmektedir. Ferrobor, genellikle, trafo çekirdeklerinde amorf madde olarak kullan!lmaktad!r ki, özellikle kobaltl! ve nikelli türleri yüksek frekansl! trafo çekirdeklerinde vazgeçilmez bir malzeme olup, ortalama fiyat! 50 8 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ABD$/kg'd!r. Bu malzemeden üretilen -saç k!l! inceli indeki- amorf tellerden EKG benzeri cihazlar!n sensörleri imal edilmektedir ki, bu tellerin fiyat! 200ABD$/kg'd!r. Nikelbor ala !m!ndan üretilen toz ferrobor, cam kal!plar!n yüzeyinin sertle tirilmesinde kullan!lmakla birlikte fiyat! 40 ABD$/kg'd!r. Bunlar!n haricinde, Bor Filametleri, havac!l!k sanayi, spor malzemeleri için kompozitler üretimlerinde; Bor Halidleri, ilaç sanayi, katalistler, elektronik parçalar, bor flamentleri ve fiber optiklerinde; Özel Sodyum Boratlar, foto rafç!l!k kimyasallar!, yap! t!r!c!lar, tekstil, deterjan ve temizlik malzemeleri, yang!n geciktiricileri, gübre ve zirai ilaçlar!nda; Fluoborik Asit ve Trimetil Borat, kaplama solüsyonlar!nda; Sodyum Bor Hidrürler, özel kimyasallar! safla t!rma, ka !t hamuru beyazla t!rma, metal yüzeylerin temizlenmesinde ve Bor Esterleri, polimerizasyon reaksiyonlar için katalist, polimer stabilizatörleri ve yang!n geciktiricileri olarak kullan!lmaktad!r (Hawthorne ve di ., 1996; Ersoy ve Helvac!, 2007; Palmer ve di ., 2004). -ekil 1. Bor Ürünlerinin Kullan m Alanlar ve Bor Ürünü Kullanan Sektörler Kaynak: Muetterties, 1967; Windholz ve di ., 1983; Eti Maden, 2007: 4 2.2.3 Bor Ürünü Kullanan Sektörler Bor madeni, özellikle cam sanayi olmak üzere, porselen-seramik sanayi, emaye-firit sanayi, tar!mda gübre sanayi, metalürji sanayi, ilaç, kimya, t!p (sa l!k), otomotiv sanayi, enerji sanayi, nükleer enerji, uzay ve havac!l!k sanayi, ileti im, haberle me, elektronik, bilgisayar sanayi, deterjan, sabun sanayi, in aat sektörü, yal!t!m, izolasyon sanayi, tekstil sanayi, dericilik sanayi, foto rafç!l!k gibi bir çok sektörde yayg!n olarak kullan!lmaktad!r: Cam sanayisinde bor, pencere cam!, i e cam! vb. sanayilerde yayg!n olarak kullan!l!r. Özel camlarda, borik asit vazgeçilmeyen bir unsur olup, rafine sulu/susuz boraks, borik asit veya kolemanit/boraks gibi do al haliyle kullan!lmaktad!r. Bor, ergimi haldeki cam ara mamulüne kat!ld! !nda onun vizkozitesini, yüzey sertli ini ve dayan!kl!l! !n! artt!rd! !ndan, !s!ya kar ! izolasyonunun gerekli görüldü ü cam mamullerine kat!lmaktad!r 9 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri (Aguiar ve Kroeker, 2007; Choi ve di . 2007). Cam elyaf olarak, ergimi cama, %7 borik asit verecek ekilde boraks pentahidrat veya üleksitprobertit kat!lmaktad!r. Maliyete ba l! olarak sulu veya susuz tipleri kullan!lmakta, baz! hallerde de borik asitten yararlan!lmaktad!r. Arzulanan yal!t!m derecesine göre çe itli spesifikasyonlar tan!mlan!r. Roll, loft veya sünger halinde imal edilmektedir. Binalarda yal!t!m amac!yla kullan!lmaktad!r. Hafifli i, fiyat!n!n dü üklü ü, gerilmeye olan direnci ve kimyasal etkilere dayan!kl!l! ! nedeniyle plastiklerde, s!nai elyaf!nda, lastik ve ka !tta yer edinmi olan cam elyaf, kullan!ld! ! malzemelere sertlik ve dayan!kl!l!k kazand!rmaktad!r. Böylece sertle mi plastikler –özellikle otomotiv/uçak sanayinde- çelik ve di er metalleri ikame etmeye ba lam! t!r. Ayr!ca spor malzemelerinde de (kayaklar, tenis raketleri vb) kullan!lmakta olan cam elyaf, günümüz teknolojisinde trafik i aretleri ve karayolu onar!m! malzemesi olarak da kullan!m alan!n! geni letmektedir. Bu gibi mamullerde “E cam!” kullan!ld! !ndan, rafine kolemanit tercih edilmektedir. E tipi cam elyaf!, en çok (%90) kullan!lan tür olmaktad!r. Otomobillerde borun kullan!lmas!; arabalar!n a !rl! !n! hafifleterek yak!t tüketimini azaltmakta ve araçlar!n paslanmalar!n! geciktirmektedir. Optik Cam Elyaf olarak bor, ! !k fotonlar!n!n etkin biçimde transferini sa lamaktad!r. Rngiliz Felecon -irketi’nin üretti i yeni bir elyaf, saniyede 140 milyon bayt! 27km uza a ta !yabilmektedir ki, bu lifler %6 oran!nda borik asit içermektedir. Bu lifler Phillips'in Hollanda'daki fabrikas!nda yo un olarak üretilmektedir. Borosilikat Camlarda, cam!n !s!ya dayanmas!, cam imalat! s!ras!nda çabuk ergimesi ve devitrifikasyonunun önlenmesini sa layan bor; cam!n yans!tma, k!rma ve parlama gibi özelliklerini de artt!rmaktad!r. Bor, cam! aside ve çizilmeye kar ! korur. Cam tipine ba l! olarak; cam eri inin %0,5 ile %0,23'ü bor oksitten olu maktad!r. Genellikle cama boraks, kolemanit, borik asit halinde karma olarak ilave edilmektedir. Otomobil, f!r!n, çama !r makinesi ve tencere üretiminde bu tip camlar tercih edilmektedir ki, ABD'de bu tür cam üreten 100'e yak!n firma bulunmaktad!r. Seramik sanayisinde, emayelerin vizkozitesini ve doygunla ma !s!s!n! azaltan borik oksit, %20 oran!na kadar kullan!labilmektedir. Özellikle emayeye kat!lan hammaddelerin %17-32'si borik oksit olup, sulu boraks daha yo un olarak tercih edilmektedir. Çelik, alüminyum, bak!r, alt!n ve gümü emaye ile kaplanabilir ki emaye; paslanmay! önler, aside kar ! dayan!kl!l! ! artt!r!r ve görünü e güzellik katar. Mutfak aletleri, banyolar, kimya sanayi teçhizat!, su tanklar! ve silahlarda emaye, s!kl!kla kullan!lmaktad!r. Seramik karo kaplama, süs ve sofra malzemeleri üretimlerinde kulland!klar!, “s!r” ürününün ana hammaddesi “frit”tir. Bor kristalleri de fritin en önemli hammaddeleridir dolay!s!yla bor, seramik ürünlerinin maliyetlerini -direkt olarak- etkilemektedir. Serami i çizilmeye kar ! dayan!kl! k!lan bor, %3-24 miktar!nda kolemanit halinde s!rlara kat!lmaktad!r (Shishonok ve di ., 2007). Temizleme ve beyazlatma sanayisinde, sabun ve deterjanlara -mikrop öldürücü (jermisit) ve su yumu at!c!s! etkisi nedeniyle- %10 boraks dekahidrat ve -beyazlat!c! etkisini artt!rmak için- toz deterjanlara %10-20 oran!nda sodyum perborat kat!lmaktad!r. Çama !r y!kamada kullan!lan deterjanlara kat!lan sodyum perborat, aktif bir oksijen kayna ! oldu undan etkili bir a art!c!d!r. Perboratlar!n çama !r y!kamada, klorlu temizleyicilerin yerini almas! s!cak ve so uk su kullan!m!na ba l!d!r. Çünkü perboratlar ancak 55 °C'!n üstünde aktif hale geçerler. Dünya perborat talebinin büyük bir bölümü Bat! Avrupa taraf!ndan tüketilmektedir. Tar mda bor mineralleri, bitki örtüsünün geli mesini artt!rmak veya önlemek amac!yla kullan!lmaktad!r. Bor, de i ken ölçülerde, birçok bitkinin temel besin maddesidir. Bor eksikli inin yo un olarak görüldü ü bitkiler aras!nda yumru köklü bitkiler (özellikle eker pancar!), kaba yoncalar, meyve a açlar!, üzüm, zeytin, kahve, tütün ve pamuk say!lmaktad!r. Bu gibi hallerde, susuz boraks ve boraks pentaborat veya disodyum oktaborat!n, mahsulün üzerine püskürtülmesi bitkinin verim ve dayan!kl!l! !n! artt!rmaktad!r. Bor; sodyum klorat ve bromosol gibi bile iklerle birlikte otlar!n temizlenmesi veya topra !n sterille tirilmesi gereken durumlarda da tar!m sektöründe tercih edilmektedir (Zaijun ve di ., 2005). Tekstil sanayisinde boraks; ni astal! yap! t!r!c!lar!n viskozitlerinin ayarlanmas!nda, kazeinli yap! t!r!c!lar!n çözücülerinde ve -deri üretiminde- kireç çöktürücü madde olarak 10 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye kullan!lmaktad!r. Yanmay! önleyici (geciktirici) maddelerde borik asit ve boratlar -özellikle selülozlu bile iklerin- ate e kar ! dayan!kl!l! !n! sa larlar. Tutu ma s!cakl! !na gelmeden selülozdaki su moleküllerini uzakla t!r!rlar ve olu an kömürün yüzeyini kaplayarak daha ileri bir yanmay! engellerler. Bor bile ikleri plastiklerde de, yanmay! önleyici olarak -giderek artan oranlarda- kullan!lmaktad!r ki, bu amaç için kullan!lan bor bile iklerinin ba !nda çinko borat, baryum metaborat, borfosfatlar ve amonyum fluoboratlar gelmektedir. Metalurjide boratlar, yüksek s!cakl!klarda düzgün, yap! kan, koruyucu ve temiz, çapaks!z bir s!v! olu turma özelli i nedeniyle, demir d! ! metal sanayinde, koruyucu bir curuf olu turucu ve ergitmeyi h!zland!r!c! bir madde olarak kullan!lmaktad!r. Bor bile ikleri, elektrolit elde edilmesi ve kaplanmas! i lemlerinde yo un olarak tercih edilmektedir. Borik asit, nikel kaplamada; fluoboratlar ve fluoborik asitler ise, kalay, kursun, bak!r, nikel gibi demir d! ! metaller için elektrolit olarak kullan!lmaktad!r. Ala !mlarda, özellikle çeli in sertli ini art!r!c! olarak kullan!lmaktad!r ki, bu konuda ferrobor oldukça önem kazanm! t!r. Çelik üretiminde, 50 ppm bor ilavesi, çeli in sertle tirebilme niteli ini geli tirmektedir (Titova, 2007). Kanada, Almanya, Japonya ve Türkiye'de çelik üretiminde florit yerine kolemanit kullan!lmaktad!r. Nükleer uygulamalarda -özellikle atom reaktörlerinde- borlu çelikler, bor karbürler ve titanbor ala !mlar! kullan!lmaktad!r. Paslanmaz borlu çelik, nötron absorban! olarak tercih edilmektedir ki, her bir bor atomu yakla !k bir nötron absorbe etmektedir. Atom reaktörlerinin kontrol sistemleri ile so utma havuzlar!nda ve reaktörün alarm ile kapat!lmas!nda bor(B10)dan yararlan!lmaktad!r. Ayr!ca nükleer at!klar!n depolanmas!nda da kolemanit kullan!lmaktad!r. Enerji depolamada, “termal storage” pillerindeki sodyum sülfat ve su ile yakla !k %3 oran!ndaki boraks dekahidrat!n kimyasal kar! !m!, güne enerjisini depolama amac!yla kullan!labilmektedir. Ayr!ca, binalarda tavan malzemesine konuldu u takdirde, güne !s!nlar!n! emerek, evlerin !s!nmas!n! sa layabilmektedir. Bor, demir ve belirli toprak elementleri kombinasyonu (METGLAS), %70 oran!nda enerji tasarrufu sa lamaktad!r ki bu güçlü manyetik ürün; bilgisayar disk sürücüleri, otomobillerde direk ak!m motorlar! ve ev e yalar! ile portatif güç aletlerinde s!kl!kla kullan!lmaktad!r. Enerji sektöründe, süper iletkenlerin, çok yüksek ak!m yo unluklar!n! (santimetrekare ba !na 1 milyon amper), hiç bir enerji kayb!na neden olmadan ta !yabildikleri için santrallerden nehirlere verimli enerji iletimi, güçlü m!knat!s isteyen uygulamalar (manyetik rezonans, maglev trenleri vb.), büyük miktarlarda enerjinin manyetik alan depolanmas! ya da mikro elektronikte istenmeyen !s!n!n önlenmesi gibi birçok uygulama alanlar! vard!r. S!cakl! !n belli bir noktan!n (kritik s!cakl!k) alt!na dü ürülmesiyle, her türlü elektriksel direncin kaybolmas! durumu, “mutlak s!f!r” (genel olarak –273°C) noktas!na yak!n s!cakl!klarda gerçekle en bir durumdur ki,bir bor bile i i olan magnezyum diboridin (MgB2), 39°K gibi yüksek bir kritik s!cakl! a sahip olmas! nedeniyle, “gelece in süper iletken” malzemesi olabilece ini ke fedilmi tir (Y!lmaz, 2002: 42-43). Otomotiv sanayinde bor, özellikle hava yast!klar!nda, hemen i meyi sa layabilmek amac!yla kullan!lmaktad!r ki çarpma an!nda, elementel bor ile potasyum nitrat toz kar! !m! elektronik sensör ile harekete geçirerek koruma sa lar. Sistemin harekete geçirilmesi ve hava yast!klar!n!n harekete geçirilmesi için geçen toplam zaman 40 milisaniyedir. Ayr!ca, araçlar!n so utma sistemlerinde korozyonu önlemek üzere boraks, antifiriz kar! !m!na katk! maddesi olarak da kullan!lmaktad!r. At k temizlemede sodyum borohidrat, at!k sulardaki civa, kursun, gümü gibi a !r metallerin sulardan temizlenmesi amac!yla kullan!lmaktad!r. Yak tlarda sodyum tetraborat, yak!t katk! maddesi olarak tercih edilmektedir ki, “Amerikan Deniz Ara t!rma Ofisi” ve Amerikan Ordusu taraf!ndan, uçu yak!t! ve kat! roket yak!t! olarak kullan!labilmesi için ara t!rmalar yap!lmaktad!r. Dibor, B2H6 ve B5B9 gibi bor hidratlar; uçaklarda yüksek performansl! potansiyel yak!t olarak, hidrojenle kar! t!r!ld! !nda, daha yüksek verimde yanmay! sa lamaktad!r. Bor hidrür ya da sodyum bor hidrür kullan!larak depolama sorununu ortadan kald!ran ve borlu yak!tlar!n otomotiv endüstrisinde kullan!laca ! ile ilgili ara t!rmalar yap!lmaktad!r (Narukawa ve di , 2003). Sa5l k sektöründe, Boron Neutron Capture Therapy (BNCT), kanser tedavisinde kullan!lmaktad!r. Sa l!kl! hücrelere 11 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri zarar!n en az düzeyde olmas! nedeniyle -özellikle beyin kanserlerinin tedavisinde- hasta hücrelerin seçilerek imha edilmesinde tercih edilmektedir. Ayr!ca, insan vücudunda –normal olarak bulunan- bor, tabletler eklinde ilaç olarak da üretilmeye ba lanm! t!r (Goldbach ve Wimmer, 2007). n4aat sektöründe, özellikle ah ap malzeme dayan!kl!l! ! için sodyum oktabor kullan!l!r. %30'luk sodyum oktabor çözeltisi ile muamele görmü tahta malzeme yava yava kurutulursa bozunmadan ve küllenmeden uzun süre kullan!labilir (Garrett, 1998; Ertu rul, 2004: 10-14; Helvac!, 2005;, Helvac! ve di , 2004). 2.3 REZERVLER 2.3.1 Dünya Bor rezervleri Dünya bor rezervi, genellikle üç bölgede toplanmaktad!r: Türkiye’yi de içeren Güney-Orta Asya orojenik kemeri Amerika’da Güney-Bat! Mojave Çölü Güney Amerika And Da lar! ku a ! Yüksek konsantrasyonda ve ekonomik boyuttaki bor yataklar!, borun oksijenle ba lanm! bile ikleri olarak daha çok Türkiye ve ABD'nin kurak, volkanik ve hidrotermal aktivitesi yüksek olan bölgelerde bulunmaktad!r (Vengosh ve di ., 2002). Dünyan!n en önemli bor yataklar!na sahip ülkeleri Türkiye, ABD ve Rusya'd!r. Dünya bor rezervi konusunda kesin bir rakam vermek güç olmakla birlikte, Tablo 3’te de belirtildi i gibi, Dünya toplam bor rezervi yakla !k 1,2 milyar ton olup; bu rezervin %72,2’si Türkiye’de (851 milyon ton B2O3), %8,5’i Rusya’da ve %6,8’i ABD’de bulunmaktad!r. Tablo 3. Dünya Bor Madeni Rezervleri (milyon ton B2O3) Ülke Görünür Rezervler Türkiye* Rusya ABD -ili Çin Kazakistan Peru Bolivya Arjantin S rbistan TOPLAM 227 40 40 8 27 14 4 4 2 3 369 Muhtemel Mümkün Rezervler 624 60 40 33 9 1 18 15 7 0 807 Toplam Rezervler 851 100 80 41 36 15 22 19 9 3 1176 Toplam Rezerv çindeki Pay (%) 72,2 8,5 6,8 3,5 3,1 1,3 1,9 1,6 0,8 0,3 100 Ya4am Süresi (y!l)** 389 69 55 28 25 10 15 13 6 - Kaynak: Roskill, 2002; Industrial Minerals March, 2001; Eti Maden, 2001; http://minerals.usgs.gov,2005 *Eti Maden R letmeleri Genel Müdürlü ü rezerv bilgileri kullan!lm! t!r. **EIE (Turkey General Directorate of Electrical Power Resources Survey and Development),2003. Hydrogen and boron www.iea.org/dbtw-wpd/textbase/work/2003/ Türkiye’den sonra, dünyan!n bilinen en önemli bor yataklar! ABD’nin Kaliforniya eyaletindeki Mojave Çölü’nde bulunmaktad!r. Yine ayn! bölgede Searles Gölü’nde önemli borat yataklar! mevcuttur (Orris, 1995). US Geological Survey’e göre Amerika’n!n bor rezervi, B2O3 baz!nda -40 milyon tonu görünür olmak üzere- toplam 80 milyon ton’dur (Lyday, 2007: 34). ABD’nin önemli bor mineralleri tinkal, kernit ve bor içeren tuzlu sulard!r. 12 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Ba l!ca bor kaynaklar!; Kramer bor yata ! , Death Valley’de bulunan üleksit-proberit bor yata !, Fort Cady kolemanit yata ! ve Searles gölünün borlu sular!d!r (Spears, 2001; foto raf için bkz. Bowers ve Dykinga, 1999). Rusya’n!n toplam bor rezervinin B2O3 baz!nda yakla !k 100 milyon ton oldu u belirtilmektedir. Rusya'n!n bor minerallerinin tamam!na yak!n! Japon Denizi yak!n!nda, Primorsk’taki Dalnegorsk bor yataklar!ndan üretilmekte ve hemen madenin yan!nda bulunan zenginle tirme tesisinde i lenmektedir. Kazakistan’da, Kuzey Hazar Denizindeki Inder Bölgesinde, 50m derinlikte; %20 B2O3 içerikli 7 milyon ton bor rezervi mevcuttur. En önemli mineraller; szaybelit ve borasit’tir. Ayr!ca, yazlar! kuru olan Inder gölünde de ülkesit, inyoit, hidroborasit, kolemanit, pandermit, askarit ve inderit gibi bor rezervleri bulunmaktad!r. Çin'de bor üretimi yap!lan yerler; Liaoning, Jilin, Qinghe ve Xizang’tad!r. Çin’in bor rezervi 36 milyon ton olarak tahmin edilmektedir. Rezervin %59’unu ortalama %8,4 B2O3 tenörlü bor ve magnezyumlu yataklar olu turmakta ve bu yataklar Yingkou ve Liaoning bölgelerinde bulunmaktad!r. Rezervlerin %29’u ise Da Qaidam ve Qinghai bölgesindeki tuz gölünde olup %2-6 B2O3 içeriklidir. (ÖRK, 2006: 16-17) 2.3.2 Türkiye Bor Rezervleri Türkiye’ de, 2172 say!l! yasa (1978 y!l!) ile bor ile ilgili tüm faaliyetler tamamen devlet ad!na üretilmek, i letilmek ve pazarlanmak üzere -K!rka, Emet, Band!rma, Bigadiç ve Kestelek R letmeleriyle- Eti Holding’in tasarrufuna b!rak!lmas!yla birlikte, bor madeni ara t!rmalar! yo unluk kazanm! t!r. Türkiye’deki bilinen borat yataklar! özellikle K!rka/Eski ehir, Bigadiç/Bal!kesir, Kestelek/Bursa ve Emet/Kütahya’da bulunmaktad!r ki, söz konusu sahalarda; 2001 y!l!nda, brüt bazda 2.071.853.997 ton ve B2O3 baz!nda 562.577.259 ton olan Türkiye bor rezervi, Eti Maden R letmeleri taraf!ndan yürütülen “Bor Master Arama Projesi” kapsam!nda yap!lan rezerv çal! malar! neticesinde -B2O3 baz!nda %51,26 oran!nda artarak- 850.938.893 ton ve brüt bazda -%47,90 oran!nda artarak- 3.063.635.210 tona ula m! t!r. Türkiye’nin dünya toplam bor rezervi içindeki pay! -B2O3 baz!nda- 2001 y!l! itibariyle %64 iken 2005 y!l!nda %72,2’ye yükselmi tir. Tablo 4. Türkiye Bor Mineralleri Rezervi (Eti Holding) ÜRET M YER K rka Bor 4letmesi Bigadiç Bor 4letmesi Emet Bor 4letmesi Kestelek Bor 4letmesi BOR M NERAL Tinkal REZERV (Milyon Ton) 604 B2O3 REZERV 156 TENÖR (%B2O3) 26-27,5 Üleksit Kolemanit Kolemanit 49 576 835 14 167 225 28-30 28-30 26-28 Kolemanit 7,5 2 29-31 Kaynak: Eti Maden, 2007; Kar ve di ., 2006: 6 Tablo 4’te de belirtildi i gibi, Türkiye'de rezerv aç!s!ndan en çok bulunan bor mineralleri kolemanit (2CaO. 3B2O3. 5H2O) ve tinkal (Na2O. 2B2O3. 10H2O)’d!r. Türkiye'de 13 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri önemli tinkal yataklar! K!rka'da yer al!rken, kolemanit yataklar! Emet, Kestelek ve Bigadiç çevrelerinde bulunmaktad!r. Bunlara ilaveten, Bigadiç’te az miktarda üleksit rezervleri mevcut olup, ilgili i letmelerde yap!lan ara t!rmalar s!ras!nda, yan bor ürünleri de elde edilmektedir (Helvac! ve Alonso, 2000: 6-13; Erkül ve di ., 2006). Türkiye’deki bor rezervinin; (B2O3 baz!nda) %69,9’unu (394 milyon ton) kolemanit cevheri, %27,7'sini (156 milyon ton) tinkal cevheri ve %2,5'ini de (14 milyon ton) üleksit cevheri olu turmaktad!r ve bu bor rezervi,Eti Holding’e ba l! faaliyet gösteren Emet (%39,9), Bigadiç (%29,6+%2,5), K!rka (%27,7) ve Kestelek (%0,3) Bor R letmesi taraf!ndan gerçekle tirilmektedir. 2.4 MAL YETLER Borlar!n üretimi ve nihai tüketiminde maliyetleri etkileyen faktörler: Rafine bor üretiminde veya nihai tüketimde girdi olarak kullan!lan bor tenörü, Cevher maliyeti Üretim teknolojisi Ürünün nihai tüketiciye ula t!rabilme –pazarlama- kanallar! Sat! tutundurma (reklam, promosyon vb.) çabalar!d!r. Bor mineralleri, do ada genellikle di er mineraller ve kayaçlarla birlikte bile ik halinde veya çözelti olarak sularda bulunmaktad!r. Dolay!s!yla üretim yöntemleri de bulunduklar! yer ve derinli e göre de i iklik göstermektedir. Karada “masif” olarak bulunan bor bile ikleri; cevherin bulundu u derinli e ve fiziksel yap!s!na ba l! olarak, “aç!k ocak” veya “kapal! ocak yöntemi” veya “çözelti madencili i yöntemi” ile üretilmekle birlikte, sularda bulunan borlar ise özellikle “çözelti madencili i yöntemi” ile üretilmektedir ki, bu üretim yöntemlerindeki farkl!l!k, bor ürünü üretim maliyetlerini direkt olarak etkilemektedir (Floyd ve di ., 1998). Ham bor ve konsantre bor cevheri üretim maliyetlerini etkileyen en önemli faktörler, cevherin konumu, yüzeye yak!nl! ! (aç!k-kapal! isletme veya tuzlu sularda olmas!), cevherin tenörü ve nakliye masraflar!d!r. Bor bile ikleri üretiminde, toplam üretim maliyetini etkileyen en önemli unsur, üretimde girdi olarak kullan!lan bor cevheri veya konsantresinin üreticiye birim maliyetidir ki, kullan!lan cevher veya konsantrenin içeri inin zenginli i, üretim teknolojisi ve nakliye masraflar! bor bile i i üretiminde tüketilen cevher veya konsantrenin birim maliyetini etkileyen en önemli unsurlard!r. Mal ve hizmet üretiminde büyük miktarda bor cevheri ve konsantresi tüketen Bat! Avrupa Ülkeleri ve Japonya'n!n bor madeni üretimi olmad! !ndan, bu ihtiyaçlar!n! -yo un olarakTürkiye ve ABD’deki bor üreticilerinden ithal ederek temin etmek zorundad!rlar. Di er taraftan, ABD bor bile i i üreticilerinin tükettikleri cevher ve konsantre kalitesi, Türkiye’de üretilen bor cevherleri kalitesi kadar yüksek olmad! ! için, üreticilerine, enerji tüketimi gerektiren ekstra bir tak!m ek maliyetler yükledi inden dolay! -cevher veya konsantrenin, bor bile i i imalat!nda girdi olarak tüketime haz!r hale getirilmesi- üretim maliyetlerini art!rmaktad!r. Bor bile ikleri üretimde, enerji maliyetinin en fazla olan bile ik, susuz boraks üretimidir. ABD'de rafine sodyumlu bor (boraks) imalat!nda, enerji maliyetlerinin ve di er ekonomik faktörlerin, bu ürünlerin üretim maliyetlerini ve sat! fiyatlar!n! olumsuz etkilemektedir ki, bu nedenle susuz boraks ve kalsine bor üretici/tüketicileri, daha dü ük enerji kullan!m!/masraf! gerektiren ve daha dü ük fiyata sahip hidratl! bor bile ikleri ve kalsine edilmemi bor bile ikleri üretim/tüketimine yönelmektedirler (Ertu rul,2004:16-17; ÖRK, 2001: 32). Dolay!s!yla, sanayide girdi olarak kullan!lmakta olan bor cevherinin, üretim ve sat! maliyetlerinin yüksek olmas! durumunda, bu borlar!n yerini alabilecek di er 14 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye hammaddelere yönelme durumlar! mevcuttur ki, bu durum dünya bor piyasas!nda faaliyet gösteren tüm ülkelerin/firmalar!n, pazar! sürekli gözetim alt!nda tutmalar!n! gerektirmektedir. 2.5 ÜRET M 2.5.1 Dünya Bor Üretimi Dünyada bor üretimi yapan en önemli ülkeler Türkiye, ABD, Arjantin, Rusya, Çin ve -ili’dir. Türkiye ve ABD, dünya bor madeni üretiminin %72’sini olu turmaktad!rlar. Tablo 5’te de belirtildi i gibi, dünya bor madeni (B2O3) üretimi 1970’de 768.000 ton iken, 2004 y!l!nda 1.696.000 ton olmaktad!r. En önemli iki üreticiden, Türkiye’de bor üretimi ise 1970’de 122.000 ton B2O3 iken, 2004 y!l!nda 670.988 ton B2O3’e ula !rken, ABD’nin bor üretimi 510.000 ile 627.000 ton B2O3 aras!nda de i im göstermektedir (9.kalk!nma plan! ÖRK, 2006: 37). Dünyadaki bor üretim miktar!n!n y!llar itibariyle art! !n!n en önemli nedeni, Türkiye bor üretim miktar!n!n art! !ndan kaynaklanmaktad!r. Çünkü, 2002 y!l!nda -B2O3 baz!nda- dünya bor üretiminin %35’i Türkiye’ye, %34’ü ABD’ye aitken; 2004 y!l!nda Türkiye’nin Dünya bor üretimindeki pay! %40’a yükselmekte iken, ABD’nin pay! %33’e gerilemektedir. Tablo 5. Dünya Bor Madeni (B2O3) Üretimi (Ülkeler Baz nda) (Bin Ton) Y llar 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Türkiye 374 473 447 476 460 402 410 433 435 494 475 434(1) 421(1) 491(2) 505* 522* 578* 671* ABD 625 578 562 608 626 554 574 550 728 581 604 587 618 546 536 518 560 562 Arjantin 65 95 91 50 41 44 51 75 86 120 123 47 52 87 107 86 92 95 Rusya 130 130 130 120 107 95 71 75 101 102 86 73 100 86 86 86 86 43 Çin 95 95 74 75 93 127 155 188 140 157 140 140 110 145 150 145 130 135 Kazakistan 11 8 7 5 4 4 5 5 5 5 5 5 5 -ili 5 11 46 46 34 71 32 30 74 52 60 60 70 119 115 152 141 141 Di5er 5 5 14 10 15 16 18 16 17 16 17 16 15 20 16 18 44 44 Toplam 1.299 1.387 1.364 1.385 1.376 1.320 1.319 1.374 1.586 1.526 1.509 1.438 1.457 1.536 1.520 1.558 1.636 1.696 Kaynak: ÖRK, 2006: 16-17; Roskill 1999& 2002; *Eti Maden, 2005 (1) 1998 –1999 y!llar! Türkiye de erleri Roskill (1999) baz al!narak hesaplanm! t!r. (2) Türkiye 2000 y!l!ndan itibaren, B2O3 baz!ndaki bor üretimleri Eti Maden R letmesi Genel Müdürlü ü verileri dikkate al!narak hesaplanm! t!r (2000-2004 y!llar! konsantre üretim+bor türevlerine direkt beslenen tüvenan tinkal) Tablo 6’da da belirtildi i üzere, dünya bor piyasas!n!n “oligopol rekabet piyasas!” yap!s!na uygun olarak, piyasada üretim faaliyetini gerçekle tiren, az say!da ülke ve firma bulunmaktad!r. Bu firmalar, piyasadaki üretim miktar! ve fiyatlar! etkileyebilecek güce sahip olabilecekleri için birbirlerini takip etmek zorundad!rlar ki, dünya bor üretimini tam olarak 15 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri belirleyebilmek için, bor üreticisi ülkeleri ve bu ülkelerin sektörde faaliyet gösteren uluslararas! organizasyonlar!n! analiz etmek gerekmektedir (Ertu rul, 2004: 20-22; ÖRK,1995: 8-11): Tablo 6. Dünyada Ba4l ca Bor Üreticileri (Bin ton B2O3) KURULURio Tinto US Borax Co. (Borax Argentina dahil) Eti Maden R letmesi Genel Müdürlü ü Devlet Organizasyonlar! JSC Boron Sucersal Argentina Quiborax Searles Lake Valley Co. (IMC Global) SQM Salar (1) Inka Boron Di erleri TOPLAM** ÜLKE ABD ÜRET M (1998) 587 % 41 ÜRET M (2004) 565 % 33 Türkiye 434 30 671 40 Çin Rusya Arjantin -ili ABD 140 73 50 44 27 9 5 3 3 2 - - -ili Peru 16 13 67 1438 1 1 5 100 460* 1696 27 100 Kaynak: Roskill, 1999 & 2000; Rio Tinto 2000 Annual Reports of Fin. Statemants; ÖRK, 2006: 56 *Di erleri ve Rio Tinto ile Eti Maden R letmesi d! !ndaki firmalar toplam! ** Tahmini (1) Üretime May!s 1998’de ba lad!. Amerika Birle4ik Devletleri (ABD), dünyan!n en büyük borat üreticisi ülkesi olarak bor üretimine ilk kez 1864 y!l!nda ba lam! t!r. 1979 y!l!nda üretimi 1,44 milyon ton ham bor cevher üretimi ile en üst noktaya ula m! t!r. U.S. Bureau of Mines 1987'deki ülke içi tüketiminin tahminen 1986'daki tüketimden %4 daha a a ! olarak 295.000 ton B2O3 oldu unu rapor etmektedir (Orris, 1995). Toplam üretim ve sat! lardaki art! , özellikle Çin'e yap!lan ihracatta kaydedilen önemli art! tan kaynaklanmaktad!r. ABD'nin tüm üretimi Güney Kaliforniya'daki iki büyük irket “Rio Tinto U.S. Borax and Chemical Corporation” ve “Searles Lake Valley Corporation (Kerr Mc Gee Corporation)” taraf!ndan gerçekle tirilmekle birlikte “Mountain States Mineral Enterprises”, “Nort American Chemical Corporation” ve “Fort Cady Minerals Corporation” irketleri de küçük çapl! bor faaliyeti sürdürmektedirler. Rngiltere kökenli RTZ irketler grubundan olan U.S. Borax and Chemical Corporation, dünyan!n en büyük boraks üreticisidir. Söz konusu irket, Los Angeles'!n yakla !k 160km. kuzey do usundaki Mojave Çölü çevresinde, geni bor minerali yataklar!na sahiptir. Cevher yap!s! itibariyle, tinkal ve kernit içermektedir ki, bu iki cevher için de “aç!k i letme madencili i” uygulanmaktad!r. Maden ocaklar!n!n yan!nda kurulan tesiste, tinkal cevherinden, rafine boraks dekahidrat-pentahidrat ve susuz boraks üretilmektedir (Harvey, 1981). Bu tesisin literatürdeki kapasitesi, B2O3 e de eri 650.000 ton/y!l' civar!ndad!r. Ürün baz!nda y!ll!k kapasitesi; borik asit 250.000 ton/y!l, pentaborat 900.000 ton/y!l, dekaborat 80.000 ton/y!l, susuz borikasit 5.000-10.000 ton/y!l, susuz boraks 25.000 ton/y!l’ d!r. Ayr!ca, ayn! tesislerde irket taraf!ndan geli tirilen bir proses ile kernit cevherinden borik asit üretilmektedir. Tesis kapasitesi 180.000 ton/y!l'd!r. Los Angeles Wilmington'daki bir tesisten, irket ürünlerinin büyük bir k!sm! Rotterdam yak!nlar!ndaki Botlek'e demiryolu ile Avrupa'ya da !t!lmak üzere sevk edilmektedir. Borakstan elde edilen sabun ve özel boraks da Wilmington'daki tesiste üretilmektedir. U.S. Borax dünyan!n en büyük bor bile ikleri üreticisi olmas! yan!s!ra “Ottowa Silica Corporation” ve “Pennsylvania Glass Sand Corporation” irketlerini bünyesine katmas!ndan bu yana, ABD'nin en büyük cam kumu üreticisi konumuna gelmi tir (Avery, 16 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye 1974). Kerr Mc Gee Corporation, zengin Searles Lake borlu sular!ndan de i ik ürünler üretmektedir. Trona'da bulunan bir fabrika, prosesin yüksek enerji ihtiyac!ndan ve fabrikan!n eskili inden dolay! 1982’de kapasitesini dü ürmü tür. Boratlar; pentahidrat, susuz boraks ve borik asit için üretim kapasitesi 50.000 ton B2O3 kadard!r. Buharla t!rma prosesi ile potasyum bile iklerinin yan! s!ra soda külleri ve sodyum sülfat da üretilir. Westend'deki ikinci tesis, Searles Lake borlu sular!n! karbonizasyon prosesi ile i leyerek boraks dekahidrat, pentahidrat ve bir miktar susuz boraks üretmektedir. Kapasite B2O3 içeri i baz!nda yakla !k 20.000 tondur. Yan ürün olarak soda külü, sodyum sülfat ve kireç üretilmektedir. Owens Corning Fiberglass Corp.'un bir yan irketi olan American Borate Co. Death Valley National Monument'de bulunan Billie yeralt! i letmesi faaliyetlerini durdurmu tur. Bor sular! ve aç!k i letme madencili i ile kar !la t!r!lan yeralt! madencili inin ekonomik olmad! ! söylenebilir. Söz konusu maden oca !nda kolemanit ve üleksit cevherleri mevcuttur. Mountain States Mineral Enterprises, Kaliforniya Barstow yak!nlar!nda Mojave Desert'deki Kolemanit rezervlerini 1985 y!l!nda Duval Co. 'dan devir alm! t!r. Rezervler tahminen ortalama %12 kolemanit içerikli yakla !k 130.000.000 ton cevherden olu maktad!r. Çözelti madencili i prosesi ile borik asit üretimi dü ünülmektedir. Kalsiyum klorür ve borik asit eriyi i olu turacak biçimde hidroklorik asit cevher rezervine enjekte edilir. Nort American Chemical Corporation, Harris Chemical Group bir holding olup, bu holdinge ba l! NACC irketi bor ve soda külü üretiminde faaliyet göstermektedir. Susuz boraks ve borik asit olarak 79.000 ton/y!l (B2O3) kapasiteye sahiptir. Ayr!ca boraks pentahidrat kapasitesi de 20.000 ton/y!l'd!r. Firma, Western'de de üretim yapmakta olup, kapasitesi 21.000 ton/y!l B2O3 olup, ürünler ise, boraks dekahidrat, pentahidrat, susuz boraks ve borik asittir. Firman!n kabaca toplam 43.000 ton/y!l borik asit, 130.000 ton/y!l susuz boraks, boraks pentahidrat ve dekahidrat kapasitesi oldu u tahmin edilmektedir. Fort Cady Minerals Corporation, Firman!n bor rezervlerinin Mojave Çölü'nde %6,4 B2O3 tenörlü 150 milyon ton kolemanit cevheri rezervi oldu u tahmin edilmektedir. Firma, borik asitten sentetik kolemanit üretmekte olup, 90.000 ton/y!l kapasiteli borik asit kapasitesinin oldu u tahmin edilmektedir (O’Neill, 2007). Çin’deki y!ll!k bor madeni üretimi -“Ulusal Mineral Endüstrisi” verilerine göre- 10.000 ile 18.000 ton/y!l borik asit ve 77.000 ile 110.000 ton/y!l borakstan olu maktad!r. Jilin, Lianoing, Quinghain ve Tibet bölgelerinde; boraks, borik asit, ham bor (12.000 ton kapasiteli), ham demir bor (30.000 ton kapasiteli), askerit ve tetra bor üretilmektedir. 1987 y!l!nda yakla !k 6.000 ton B2O3 içerikli magnezyum borat üretildi i tahmin edilmekle birlikte Liaoning bölgesinde 90.000 t/y!l borat kapasiteli yeni bir maden oca !n!n geli tirildi i rapor edilmektedir (Lock, 1991; Zheng ve di ., 2003). Rusya’da, Hazar Denizi’nin kuzeyinde bulunan Rnder bölgesinde geni yataklar mevcuttur. En önemli bor mineralleri szaybelit ve hidroborasit olmakla birlikte, Rnder bölgesindeki borlu sulardan da az miktarda boraks elde edilmektedir. U.S Bureau of Mines verilerine göre, 2004 y!l!nda yakla !k 200.000 ton/y!l cevher (%20 B2O3 içerikli) üretildi ini tahmin etmektedir. Bor madeni üretimi, ülkenin Vladivostok bölgesinde olup, danburite ve datolite eklinde elde edilmektedir. Bu ürünler, genellikle, direkt olarak cam üretiminde veya di er bor bile ikleri üretiminde hammadde olarak kullan!lmaktad!r. Boratlar, Dalniegorsk'da bulunan “JSC Boron” firmas! taraf!ndan üretilmektedir. Rusya, 200.000 ton/y!l kapasite ile dünyan!n en büyük borik asit üreticisi olup, 1994 y!l!nda Japon “Nippon Denko” firmas! ile ortak bir kurulu haline gelmi tir (Mayer ve De Armond, 2000). Arjantin’de bulunan önemli bor rezervleri Jujuy, Salta ve Catamarca bölgelerinde bulunmaktad!r (Muessig, 1958). Önemli bor üreticileri; “Rio Tinto Zin. Corporation” (RTZ) irketine ba l! “Borax Arjantina S.A.”, “Uluslararas! SR Minerals Barbados” irketine ba l! 17 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri “Sucersal Argantina” ve “Ulex S.A.” irketleridir. Bu irketler –yo un olarak- tinkal, kolemanit, üleksit ve inyonit/kernit üretmektedir (Alonso, 1986). Boroquimica S.A., Londra'daki RTZ Borax irketinin yan kurulu u olup, Güney Amerika'n!n en önemli bor üreticisidir ki, irketin, Salar del Hombre Muerto'nun kuzey merkezindeki Tincaluya yataklar!nda maden ocaklar! bulunmaktad!r. -irket rezervleri ba ta tinkal olmak üzere kernit, kalsiyum ve magnezyum borattan olu makla birlikte, y!ll!k üretim miktar! 130.000 ton civar!ndad!r. Ayr!ca irketin, maden oca !n!n 400km uza !nda bulunan Campo-Uijano bölgesinde de rafineri tesisleri bulunmaktad!r (Vandervoort ve di ., 1995). -ili, yüksek miktarlarda üleksit üretmekte ve ihraç etmekte iken, Kaliforniya'daki rezerv geli melerinden sonra üretiminde dü ü meydana gelmi tir. Ülkenin bor yataklar! Arjantin ve Bolivya s!n!r!nda olu makla birlikte, esas üretim ürünü üleksittir. Kuzey -ili’de bulunan Salar de Atacama bölgesinde, de i ik oranlarda tuzlu su içeren mineral bor yataklar! bulunmaktad!r (Salas, 1972). Devlet irketi olan Corfo, 1980'li y!llar!n ba lar!nda ilk fizibilite çal! malar!n! yapm! ve borik asit ve potasyum tuzlar!n!n üretimine geçilmesini teklif etmi tir. Bu projeyi daha ileriye götürmek için Ocak 1986'da yeni bir irket olu turulmu ve kurulan irkette “AMAX Exploration” %63,75, “Molybdenos Metales” %11,25 ve “Corfo” %25'lik hisseye sahip olmu tur. Buharla t!rma için iki aç!k hava havuzunun in aat! devam etmekle birlikte, üretim, planlanandan %15 daha dü ük seviyede ve yakla !k 500.000 ton potasyum klorür ve 25.000 ton borik asit ve az miktarda lityumdan olu aca ! tahmin edilmektedir. 1992 y!l!nda Quiborax irketi; üleksit konsantresi, yapay kolemanit konsantresi ve borik asit üreticisi olarak faaliyete geçmi ve -üleksit ve borik asit üreterekülkenin en büyük üreticisi konumuna ula m! t!r. Ouiborax irketi, dünyada bilinen en büyük üleksit yataklar!na sahiptir ki, irket; borik asit, sentetik kolemanit ve sentetik üleksit üretimi için 150.000 ton üleksit üretimi gerçekle tirmektedir. Y!kanm! üleksit esas al!narak, cam elyaf! endüstrisi için üretim yap!lmaktad!r. Quiborax -irketi'nin 1992 y!l! tüvenan üleksit cevheri üretimi 1 milyon ton'dur. Üleksit cevheri konsantratörde y!kanarak, tenörü % 30-40 B2O3'e ç!kar!lmaktad!r. Üleksit konsantresine, kalsiyum hidroksit ilave edilerek kalsiyum borat (yapay kolemanit) üretilmektedir. 1993 y!l! tahmini kolemanit üretimi 20.000 ton olmakla birlikte 20.000 ton da borik asit üretilmektedir. -irket; Alman “Frank and Shulte” firmas!n!n bir kolu olan “Frank's Alloys and Mineral Corporation”'! Asya, Avusturalya ve Yeni Zelanda da borik asit, üleksit ve sentetik kolemanit pazarlamas! için arac! tayin etmi tir. -ili’de ayr!ca, borik asit ve üleksit üreten “SQM”, az miktarda üleksit üreten “Sdad Boroquimica”, borik asit üreten “Occidental Chemical SAI” firmalar! ve küçük üreticiler “Minera del Boro” ile “Minera Ascotan” firmalar! da bulunmaktad!r (Vila, 1990). Peru’da bor üretimi üleksit üzerine yap!lmaktad!r. 1998 y!l!nda, “Quimica Oquendo” firmas! taraf!ndan y!ll!k 30.000 ton kapasiteli ve yüksek kaliteli borik asit tesisi aç!lm! t!r. -irket ayr!ca, 15.000 ton/y!l kapasiteli üleksit tesisine sahiptir. Rtalyan Colorobbia Grubun bir kolu olan “Inka Bor” taraf!ndan da önemli oranda bor üretimi (13.000 ton/y!l) gerçekle tirilmektedir (Norman ve Santini, 1985). ngiltere’de yerle ik “RTZ Corporation PLC” firmas!, ABD ve Arjantin'de madencilik operasyonlar! yapan dünyan!n en büyük bor üreticisi olan “RTZ Borax” bir koludur. Firman!n; Fransa ve Rspanya'da borat rafineleri, Hollanda'da stoklama terminalleri ve Rngiltere'de depolama tesisleri ortakl! ! bulunmaktad!r (Spence, 2000). Kazakistan’da uzun y!llar, eski Sovyetler Birli i'nin bor kaynaklar!n!n büyük bir k!sm!n!n bulundu u ve toplam üretimin %95'ini bu kaynaklardan kar !land! ! ifade edilmektedir. 1996 y!l!nda 1 milyon tonu a t! ! tahmin edilen toplam bor üretiminin, 19971998 y!llar!nda geriledi i ve 2004 y!l!nda 40.000-50.000 ton oldu u tahmin edilmektedir. 18 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Ülkede, 50m derinlikte, %20 B2O3 içerikli 20 milyon ton bor rezervine bulunmaktad!r. Boratlar, “JSC Inderbor” irketi taraf!ndan üretilmektedir (Kistler ve Helvac!, 1994: 181). Bolivya’da ham bor cevheri üretimi yap!lmakta olup, “Boron Chemicals International Corporation” ve “Trans America Industries Corporation” firmalar!n!n ortak kurulu u olan “Boron Chemicals Processes” firmas! ülkenin en büyük üreticisi konumundad!r. Firmadan az miktarlarda da olsa üleksit, borik asit ve sodyum perborat da üretilmektedir Ülkenin di er bor üreticileri, “Compania Minera Tierra Corporation” ve “Copla Corporation”d!r (Rettig ve di ., 1980). Meksika, “Vitro Corporation” ve “U.S. Borax Meksika” irketleri, Sonara’da bulunan Magdalena bölgelerindeki bor rezervlerini de erlendirme çal! malar!n! sürdürmektedirler. 2.5.2 Türkiye Bor Üretimi Devlet kurulu u olan Eti Maden, Türkiye’deki tek bor üreticisi ve pazarlay!c!s! durumundad!r ki, Türkiye’deki konsantre ve rafine bor üretimi sadece Eti Maden’e ait K!rka, Emet, Band!rma, Bigadiç ve Kestelek R letmelerinde yap!lmaktad!r. Tablo Eti Maden’e ait bu be i letmede, bor cevherleri i letilmekte ve üretilmektedir: Bigadiç Bor 4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Bigadiç ilçesinin 12km kuzeydo usundaki Osmanca köyü hudutlar! içinde kurulmu olup, kolemanit ve üleksit konsantreleri üretmektedir. 2005 y!l! itibariyle, Bigadiç'te üç adet aç!k (Tülü, Acep ve Simav) ocak mevcuttur. Bu ocaklardan ç!kar!lan cevherler, konsantratör tesisinde zenginle tirildikten sonra, bir bölümü konsantre ürün olarak sat!lmakta di er bölümü ise ö ütülmü kolemanit ve rafine bor ürünleri üretiminde kullan!lmaktad!r (Erkül ve di ., 2005). Emet Bor 4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Emet ilçesinin 4km kuzeyindeki Espey ve 12km güneyindeki Hisarc!k ilçesinde kurulmu olup, Kütahya’ya 100km mesafededir. Emet bölgesinde yap!lan kolemanit üretimi iki adet aç!k i letme (Espey ve Hisarc!k Aç!k Ocaklar!) taraf!ndan yap!lmaktad!r. Bu ocaklardan ç!kar!lan cevherler, konsantratör tesislerinde zenginle tirildikten sonra, bir bölümü konsantre ürün olarak sat!lmakta, di er bölümü ise i letme bünyesindeki tesislerde borik asit üretiminde kullan!lmaktad!r. K rka Bor 4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Eski ehir ilinin 70km Güneyindeki K!rka Beldesinin 4,5km bat!s!nda kurulmu olup, Eski ehir iline 74km mesafededir. Dünyan!n en büyük tinkal rezervine sahip maden oca !ndan, aç!k isletme yöntemi ile üretilen tinkal cevheri; konsantre tinkal haline dönü türüldükten sonra, tamam!na yak!n! i letme bünyesindeki bor türevleri tesislerinde i lenerek boraks pentahidrat üretiminde kullan!lmaktad!r. Ayr!ca tek kademede, Penta Üretim Tesisi’nde de tüvenan tinkal i lenerek elde edilen çözelti ile boraks pentahidrat üretilmektedir. Bir k!s!m tinkal (Tüvenan/Konsantre) ise Band!rma’da boraks deka ve boraks pentahidrat üretiminde kullan!lmaktad!r (Helvac! ve Orti, 2004). Kestelek Bor 4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Mustafakemalpa a ilçesinin güneydo usunda, 23km mesafedeki Kestelek’te kurulmu olup, Band!rma’ya 83km mesafededir. Kestelek’te yaln!zca kolemanit minerali, bir adet aç!k ocaktan üretilmektedir. Bu ocaktan üretilen kolemanit cevheri, konsantratör tesisinde zenginle tirme i lemine tabi tutularak kolemanit konsantresi ve konsantre ürün üretiminde kullan!lmaktad!r. 19 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri Band rma Bor ve Asit Fabrikalar 4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Band!rmaBal!kesir yolu üzerinde, ilçe merkezine 4km mesafede 677.350 m2’lik bir alanda bulunmaktad!r. Tesislerde; boraks dekahidrat, boraks pentahidrat, borik asit, sodyum perborat monohidrat ve sodyum perborat tetrahidrat ürünleri üretimi yap!lmaktad!r. Ayr!ca, Kas!m 2005’te faaliyete geçirilmi olan yeni tesiste bor oksit üretimine ba lanm! t!r. Tablo 7. Konsantre ve Rafine Bor Ürünleri Kurulu Kapasiteleri (Bin Ton/Y!l) -LETME K rka Bor 4letmesi Band rma Bor ve Asit Fabrikalar 4letmesi Bigadiç Bor 4letmesi Emet Bor 4letmesi Kestelek Bor 4letmesi ÜRÜN Tinkal Konsantresi Boraks Pentahidrat Boraks(Deka+Penta)Hidrat Borik Asit Bor Oksit Sodyum Perborat Konsantre Kolemanit+Üleksit Ö ütülmü Kolemanit Konsantre Kolemanit Borik Asit Konsantre Kolemanit KONSANTRE BOR KURULU KAPAS TE 800 TOPLAM RAF NE BOR KURULU KAPAS TE 480 55 85 1 20 650 90 900 100 100 2450 831 Kaynak: Eti Maden, 2005 Bu i letmelerin -Tablo 7’de de belirtilen- konsantre ve rafine bor ürünleri kurulu kapasiteleri incelendi inde; mevcut durumda, y!ll!k toplam konsantre bor kapasitesi 2.450.000 ton ve rafine bor kapasitesinin 831.000 ton oldu u görülmektedir. Eti Maden; rafine bor ürünlerinde 480.000 ton boraks pentahidrat, 55.000 ton boraks dekahidrat/penta, 185.000 ton borik asit, 1.000 ton Bor Oksit, 20.000 ton sodyum perborat (mono+tetra), 90.000 ton ö ütülmü kolemanit üretim kapasitesine ula maktad!r. Tablo 8. Eti Maden 4letmeleri Genel Müdürlü5ü 4letmeleri Baz nda Türkiye Konsantre Bor ve Rafine Bor Üretim Miktarlar (Y llara Göre) ÜRÜN C NS RAFRNE BOR TOPLAMI KONSANTRE BOR TOPLAMI TOPLAM BOR ÜRÜNLERR 2000 434.592 2001 419.742 2002 436.124 2003 517.554 2004 714.538 2005 923.000 1.401.717 1.398.832 1.367.980 1.398.663 1.697.927 1.953.000 1.836.309 1.818.574 1.804.104 1.916.217 2.412.465 2.876.000 Kaynak: Eti Maden, 2005 Eti Maden R letmeleri Genel Müdürlü üne ba l! bu be i letmenin üretti i 2000-2005 y!llar! aras!nda toplam konsantre ve rafine bor ürünleri -Tablo 8’de de belirtildi i gibi- göz önüne al!nd! !nda; sat! a yönelik konsantre bor üretiminin tamam!na yak!n! Emet, Bigadiç ve Kestelek’te yap!ld! ! belirlenmektedir. Rafine bor üretimi ise ço unlukla K!rka’da olmak üzere 20 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye K!rka, Band!rma ve Emet’te yap!lmaktad!r. Konsantre borlarda en fazla üretim pay!na sahip bor madeni türü, tinkal ve kolemanit; rafine borlarda ise boraks pentahidrat ve borik asittir. 1998 y!l!ndan itibaren ise, ö ütülmü kolemanit üretilmeye ba lanm! olup, 2004 y!l!nda 96.411 ton ö ütülmü kolemanit ürünü üretimi gerçekle tirilmi tir. 2.6 TÜKET M Bor talebi ve dolay!s!yla tüketimi -endüstriyel minerallerde de oldu u gibi- di er sektörlerdeki üretim düzeyinin bir yans!mas! olarak kabul edilmekle birlikte, dünya bor cevheri ve rafine bor bile iklerinin tüketiminin art! ! ve devaml!l! !, bu ürünlerin tüketiminin en fazla oldu u sanayile mi ülkelerdeki; • Borlar!n imalatta girdi olarak kullan!ld! ! yeni tüketim alanlar!n!n bulunmas!na, • Borlar!n, girdi olarak kullan!ld! ! mevcut nihai ürünlerin ve endüstrinin tüketimine, • Geli mi ülkelerdeki (özellikle Bat! Avrupa ve Kuzey Amerika) ekonomik duruma, ba l! olarak de i mektedir. (Ertu rul, 2004: 23) Dünya toplam borat tüketimi -B2O3 içeri i olarak- yakla !k 1,5 milyon ton olarak tahmin edilmektedir. Tüketim de eri, 1970'li y!llardan bu yana ikiye katlam! olup, bu art! sabit y!ll!k art! larla de il, daha ziyade baz! y!llarda ya anan a !r! talep dönemlerinin sonucu olarak ula !lm! t!r. Bu durum, bor ürünlerinin kullan!m alanlar!n!n artmas! da kan!tlar niteliktedir. Tablo 9. Kullan m Alanlar na Göre Dünya Bor Tüketimi (Bin Ton B2O3) Kullan m Alan Kuzey Amerika Güney Amerika Bat Avrupa Do5u Avrupa Asya/ Pasifik Afrika/ Ortado5u TOPLAM Yal!t!m CamElyaf! 180 5 100 5 10 - 300 Tekstil CamElyaf! 80 20 75 10 40 - 225 Borosilkat Cam 25 10 70 5 10 - 120 TOPLAM CAM 285 35 245 20 60 - 645 Deterjan Seramik Tar!m Di er TOPLAM 25 15 15 35 375 30 10 75 150 185 80 35 140 685 10 20 5 45 100 20 45 5 35 165 5 5 15 25 240 195 75 345 1500 Kaynak: Roskill, 2002 Tablo 9’da da görüldü ü gibi, borun as!l kullan!c!lar!, Bat! Avrupa ve Kuzey Amerika ülkeleridir. Bu iki bölge ülkeleri; Bat! Avrupa %45,7 ve Kuzey Amerika %25 oran!nda olmak üzere, toplam dünya bor tüketiminin yakla !k % 70,7'sini tüketmektedir. Güney Amerika ve Asya/Pasifik ülkeleri s!ras!yla %10 ve %11'ini; Do u Avrupa ve Afrika/Orta Do u ülkeleri ise %6,7'sini ve %1,7'sini tüketmektedir. 21 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri Borun ba l!ca tüketim alan!, cam endüstrisidir. Bu alandaki kullan!m!n 2001 y!l!nda yakla !k 645 bin ton olup ve bunun da dünya bor kullan!m!n!n %43'ü oldu u tahmin edilmektedir. Cam endüstrisindeki toplam kullan!m!n %44,2'sini Kuzey Amerika (özellikle ABD) ve %38'ini ise Bat! Avrupa'ya ait oldu u görülmektedir. Dünya toplam cam endüstrisinin %46,5'i yal!t!m cam elyaf!, %34,9'u tekstil cam elyaf! ve %18,6's! ise borosilkat cam elyaf! olu turmaktad!r. Borun ikinci s!radaki kullan!m alan!, deterjan ve a art!c!lard!r. Deterjan sektöründeki kullan!m!n 2001 y!l!nda 240 bin ton olup, dünya bor kullan!m!n!n %16's!n! olu turmaktad!r. Bu kullan!m!n büyük bir bölümü (%77'si), Bat! Avrupa ülkeleri taraf!ndan kullan!lmakta oldu u dikkati çekmektedir. Borun di er önemli kullan!m alanlar! ise, %13 ile seramik (özellikle Bat! Avrupa'da) ve %5 ile tar!m sektörleri gelmektedir. Türkiye’de iç sat! lar, son y!llarda Türkiye’de bora dayal! sanayinin geli mesi kapsam!nda uygulanan politikalarla art! trendine girmi olmakla birlikte, henüz dü ük seviyededir. 2005 y!l! toplam bor sat! !n!n miktar baz!nda %5’ini, de er baz!nda da %7’sini iç sat! lar olu turmu tur. Türkiye, dünyan!n en zengin bor minerallerine sahip ülkesi olmas!na kar !l!k ham bor ve bor ürünleri tüketimi, dünya tüketiminin yakla !k %2-3 gibi son derece dü ük seviyededir. Türkiye rafine bor sat! lar!n!n, yakla !k %90'! yurt d! !na, %10'u ise yurtiçine yap!lmaktad!r. Yurtiçi rafine bor tüketiminde, en büyük pay! sodyum perborat almaktad!r. Eti Holding, sodyum perborat sat! !n!n yakla !k %95'ini yurtiçine yapmaktad!r. Son y!llarda dünyada ve Türkiye’de deterjan üretiminde sodyum perborat tetrahidrat yerine, sodyum perborat monohidrat kullan!m!n!n artmas!yla, monohidrat ithalat!nda h!zl! bir art! görülmü tür. Bu geli meye paralel olarak Eti Holding, 4.500 ton/y!l kapasiteli sodyum perborat monohidrat tesisini, 1997 y!l!ndan itibaren devreye sokmu tur ki, bu kapasitenin talebi kar !lamamas! üzerine 4.500 ton/y!l kapasiteli ikinci tesis, 2000 y!l!nda üretime ba lam! t!r. 2.7 T CARET 2.7.1 Dünya Bor Ticareti Bat! Avrupa grubu içerisinde yer alan Türkiye, dünyan!n en önemli ham bor ihracatç!s! konumundad!r. Dünya toplam bor ve bor ürünleri ihracat! 2001 y!l! itibariyle 1.632.972 ton olup, bunun %45,3'ü ham bor ve geri kalan k!sm! ise bor ürünlerinden olu maktad!r. 2.7.1.1 Dünya Bor hracat Dünya ham bor ve ürünleri toplam ihracat!, 1997 y!l!nda 1.980.659 ton iken 2001 y!l!nda 1.076.134 ton düzeyinde gerçekle mi tir. Tablo 10’da da belirtildi i gibi, dünya bor ve ürünleri ihracat miktar!, y!llar itibariyle azalma e ilimindedir ve özellikle 2001 y!l!nda, 2000 y!l!na göre yakla !k %9,3 civar!nda dü ü ün oldu u dikkat çekmektedir. Bu dü ü teki en önemli unsurun, ABD'deki rafine bor ürünü ihracat!ndaki %40,8'lik dü ü ve Türkiye'nin ham bor ihracat!ndaki %15,6'l!k dü ü ten kaynakland! ! tahmin edilmektedir. Bölgesel bak!mdan dünya bor ve bor ürünleri ihracat da !l!m!nda y!llar itibariyle büyük de i iklikler görülmemektedir. Toplam bor ve ürünleri ihracat!nda, Bat! Avrupa'n!n 22 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye yakla !k %51-%56 pay ile ilk s!rada, Kuzey Amerika'n!n %24-%34 pay ile ikinci s!rada ve Güney Amerika'n!n da %7-%14 pay ile üçüncü s!rada yer ald! ! görülmektedir. Bat! Avrupa ve Kuzey Amerika hariç di er bölgelerde y!llar itibariyle bor ve bor ürünleri ihracat miktarlar!n özellikle Güney Amerika ve Asya'da artt! ! anla !lmaktad!r. 2001 y!l! itibariyle do al olarak bor rezervlerin oldu u Bat! Avrupa(%54,4), Kuzey Amerika(%24) ve Güney Amerika'n!n(%13,5) toplam bor ve bor ürünleri ihracat!ndan ald! ! pay!n %91,9 oldu u görülmektedir. Tablo 10. Dünya Ham Bor ve Bor Ürünleri hracat Miktarlar (ton)(%) ÜLKE BATI AVRUPA DOEU AVRUPA KUZEY AMER KA GÜNEY AMER KA AFR KA ASYA OKYANUSYA TOPLAM 1997 1.112.502 %56,2 67.410 %3,4 650.258 %32,8 145.267 %7,3 1.065 %0,1 4.086 %0,2 61 %0,0 1.980.659 1998 1.029.012 %52,6 73.469 %3,8 641.981 %32,8 192.558 %9,8 341 %0,0 19.756 %1,0 45 %0,0 1.957.162 1999 973.673 %50,7 70.323 %3,7 560.895 %29,2 199.469 %10,4 1.022 %0,1 114.198 %5,9 97 %0,0 1.919.677 2000 855.587 %47,5 62.719 %3,5 614.684 %34,1 216.947 %12,1 986 %0,1 49.210 %2,7 125 %0,0 1.800.258 2001 887.662 %54,4 75.939 %4,7 392.877 %24,0 219.940 %13,5 1.022 %0,06 55.506 %3,4 26 %0,0 1.632.972 Kaynak: Roskill, 2002 Dünya ham bor ihracat! 1997 y!l!nda 885.244 ton iken 2001 y!l!nda %16,4'lük bir dü ü ile 739.723 ton olarak gerçekle ti i tahmin edilmektedir. 2001 y!l! itibariyle dünya ham bor ihracat!ndaki dü ü ün yaln!zca Bat! Avrupa Bölgesi grubu içerisinde bulunan Türkiye'den kaynaklanmaktad!r. Ham bor ihracat!nda (2001 y!l!nda 479.007 ton) Bat! Avrupa Bölgesi'nin %86,6's!n! ve Dünyan!n ise %64,8'i Türkiye taraf!ndan gerçekle tirilmekte olup, dünyada ham bor ihracatç!s! olan en önemli ülkedir. Türkiye'nin ham bor cevheri ihracat! yan!nda rafine bor ihracat!na da a !rl!k vermesi gerekti i ve en büyük ham bor ihracatç! ülke olmas!na ra men son y!llarda ham bor ihracat!nda azalma (1997-2001 aras!nda %34,5) oldu u görülmektedir. Dünya ham bor ihracat!nda ilk s!rada bulunan Türkiye'den sonra s!ras!yla; Arjantin (61.377 ton), -ili (59.060 ton), Belçika (52.937 ton) ve ABD (30.115 ton) ülkeleri gelmektedir. Dünya toplam bor ürünleri ihracat!n!n, %52,9'unu rafine bor ve perboratlar!, %38,2'sini borik asit ve oksitleri ve %8,8'sini ise perboratlar olu turmaktad!r. Dünya bor ürünleri ihracat! 1997 y!l!nda 1.095.415 ton iken %25,6'l!k bir azalma ile 2001 y!l!nda 815.418 ton olarak gerçekle mi tir. Dünya bor ürünleri ihracat!ndaki azalma ABD'deki rafine bor ve perborat ürünlerindeki %40,8'lik dü ü ten kaynaklanmaktad!r. Dünya bor ürünleri ihracat!nda ilk s!ray! %44,5 ile Kuzey Amerika, ikinci s!ray! %31,5 ile Bat! Avrupa, üçüncü s!ray! %10,9 ile Güney Amerika ve dördüncü s!ray! da %9,3 ile Do u Avrupa ülkeleri almaktad!r. Tablo 11’de de belirtildi i gibi, Dünya bor ürünleri ihracat!n!n ülkeler baz!nda analizinde, ilk s!ras!nda %44,4 ile ABD gelmektedir. Di er ihracatç! ülkeleri ise, %16,9 pay ile Almanya, %9,3 pay ile Rusya, %8,4 pay ile Türkiye, %5,6 pay ile -ili ve %2,8 pay ile 23 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri Arjantin olu turmaktad!r. Ülkelerin bor ürünleri ihracat! içerisindeki da !l!m!nda ise, ABD'nin %74'ü, Almanya'n!n %52,5'i ve Arjantin'in %25'i rafine bor ürününden olu tu u dikkati çekmektedir. Bunun yan! s!ra, Rusya'n!n %91,2'si ve Türkiye'nin de %99'luk k!sm!, borik asit ihracat!ndan olu maktad!r. Tablo 11. Ülkeler tibariyle Bor Ürünleri hracat (ton)(%) ÜLKE ABD Almanya Rusya Türkiye -ili Arjantin spanya Toplam GENEL TOPLAM % Rafine Bor ve Perboratlar 267.871 72.380 6.662 0 880 14.798 10.211 372.802 431.659 % 62,1 16,8 1,5 0,0 0,2 3,4 2,4 86,4 100 86,4 Borik Asit ve Oksitleri 86.231 3.011 69.275 68.724 44.398 7.773 3.937 283.349 311.378 91,0 % Perboratlar % TOPLAM % 27,1 1,0 22,2 22,1 14,3 2,5 1,3 83,2 100 7.889 62.483 2 173 0 49 0 70.596 72.381 10,9 86,3 0,0 0,2 0,0 0,1 0,0 97,5 100 361.991 137.874 75.939 68.897 45.278 22.620 14.148 726,747 815.418 44,4 16,9 9,3 8,4 5,6 2,8 1,7 89,0 100 97,5 86,1 Kaynak: Roskill, 2002 2.7.1.2 Dünya Bor thalat Dünya ham bor ve ürünleri toplam ithalat! 1997 y!l!nda 1.903.595 ton iken 2001 y!l!nda 2.149.180 ton düzeyinde gerçekle mi tir. Tablo 12. Dünya Ham Bor ve Bor Ürünleri thalat Miktarlar (ton)(%) ÜLKE BATI AVRUPA DOEU AVRUPA KUZEY AMER KA GÜNEY AMER KA AFR KA ASYA OKYANUSYA TOPLAM 1997 1.086.502 %57,1 67.743 %3,6 217.305 %11,4 136.023 %7,1 12.113 %0,6 342.655 %18,0 41.563 %2,2 1.903.595 1998 1.166.127 %60,1 110.025 %5,7 193.790 %10,0 146.247 %7,5 12.728 %0,7 283.397 %14,6 28.648 %1,5 1.940.962 1999 1.260.722 %56,5 147.568 %6,6 236.170 %10,6 172.271 %7,7 10.489 %0,5 383.945 %17,2 22.118 %1,0 2.233.283 2000 1.232.030 %54,2 100.222 %7,2 258.824 %12,1 166.384 %7,8 11.680 %0,5 531.067 %17,4 19.955 %0,9 2.271.905 2001 1.061.048 %49,4 100.222 %4,7 258.824 %12,0 166.384 %7,7 11.680 %0,5 531.067 %24,7 19.955 %0,9 2.149.180 Kaynak: Roskill, 2002 Tablo 12’de de belirtildi i gibi, dünya bor ve ürünleri ithalat miktar! y!llar itibariyle artma e ilimindedir ve özellikle 1999 y!l!nda bir önceki y!la göre yakla !k %15,1 civar!nda 24 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye art! !n oldu u, ancak son y!l itibariyle dü ü ün oldu u dikkati çekmektedir. Rncelenen dönem itibariyle bor ve ürünleri ithalat!nda %12,9'luk art! !n oldu u görülmektedir. Bölgesel bak!mdan dünya bor ve bor ürünleri ithalat da !l!m!nda y!llar itibariyle özellikle Bat! Avrupa'daki dü ü ve Asya'daki art! birlikte, Bat! Avrupa'n!n yakla !k %49,460,1 pay ile ilk s!rada, Asya'n!n %14,6-24,7 pay ile ikinci s!rada ve Kuzey Amerika'n!n %1012,1 pay ile üçüncü s!rada yer ald! ! görülmektedir. 2001 y!l! itibariyle Bat! Avrupa (%49,4), Kuzey Amerika (%12) ve Asya'n!n(%24,7) toplam bor ve bor ürünleri ithalat!ndan ald! ! pay!n %86,1 oldu u görülmektedir. Dünya toplam bor ve bor ürünleri ithalat! içerisinde ham bor ithalat!n!n pay! %31,1 ile %38,1 aras!nda de i ti i, 2001 y!l!nda ise %38,1'lik pay ald! ! görülmektedir. Dünya ham bor ithalat! 1997 y!l!nda 643.497 ton iken, 2001 y!l!nda %27,3'lük bir art! ile 819.023 ton olarak gerçekle ti i tahmin edilmektedir. 2001 y!l! itibariyle dünya ham bor ithalat!ndaki art! !n kaynakland! ! ülkenin, Asya grubu içerisinde bulunan Malezya oldu u görülmektedir. Dünya ham bor ithalat!n!n, ülkeler baz!nda, toplam olarak 3.633.785 ton civar!nda oldu u, bu dönem içerisindeki ithalat!n %14,8'ini Rtalya, %11,5'ini Brezilya, %11,1'ini Rusya, %11'ini Rspanya, %7,7'sini Malezya, %7,9'unu ABD, %6,5'ini Belçika(son üç y!ll!k) ve %5,4'ünü ise Japonya taraf!ndan gerçekle ti i dikkati çekmektedir.Dünya ham bor ithalat!n!n, %76's! bu belirtilen sekiz ülke taraf!ndan yap!lm! t!r. Tablo 13. Ülkeler tibariyle Bor Ürünleri thalat (ton)(%) ÜLKE Almanya Fransa spanya ABD Belçika talya Japonya Kanada ngiltere Brezilya TOPLAM GENEL TOPLAM % Rafine Bor ve Perboratlar 122.090 64.419 85.190 35.112 89.027 78.295 40.202 45.548 41.094 24.598 625.575 833.821 75,0 % 14,6 7,7 10,2 4,2 10,7 9,4 4,8 5,5 4,9 3,0 75,0 100 Borik Asit ve Oksitleri 21.186 34.339 25.783 55.930 11.347 9.290 37.565 9.276 13.320 6.829 224.865 344.115 65,3 % Perboratlar % TOPLAM % 6,2 10,0 7,5 16,3 3,3 2,7 10,9 2,7 3,9 2,0 65,3 100 16.363 22.550 0 19.035 7.984 10.446 969 4.347 3.846 20.161 105.701 146.909 11,1 15,3 0,0 13,0 5,4 7,1 0,7 3,0 2,6 13,7 71,9 100 159.639 121.308 110.973 110.077 108.358 98.031 78.736 59.171 58.260 51.588 956.141 1.324.845 12,0 9,2 8,4 8,3 8,2 7,4 5,9 4,5 4,4 3,9 72,2 100 71,9 Kaynak: Roskill, 2002 Tablo 13’te de belirtildi i gibi, dünya toplam bor ürünleri ithalat!n!n -2001 y!l! itibariyle- %62,7'sini rafine bor ve perboratlar!, %25,9'unu borik asit ve oksitleri ve %11'ini ise perboratlar olu turmaktad!r. Dünya bor ürünleri ithalat!; Almanya, Fransa, Rspanya, ABD, Belçika, Rtalya ve Japonya ülkeleri olarak s!ralanmaktad!r. Bor ürünleri ithalat!n!n %72,2'si on ülke taraf!ndan gerçekle tirilmektedir. 25 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri 2.7.2 Türkiye Bor Ticareti Türkiye’nin bor ticareti, ucuz fiyata sat!lan ham bor ürünü ihracat!na yöneliktir. Türkiye, ileri teknoloji kullanan geli mi ülkelere, ham bor ihraç ederken; boraks, sodyum perborat gibi katma de erleri yüksek bor ürünleri piyasas!n! ABD’ye b!rakmaktad!r. Türkiye’nin dünya bor piyasas!ndaki pay! -2005 y!l! itibariyle- %38 olmaktad!r. Türkiye, dünyan!n en büyük ve en iyi kalitede bor rezervlerine sahiptir ki bu durum, yüksek oranda bir iç tüketimi olmamas!na ra men dünyan!n en yüksek bor üretimini gerçekle tiren ülke olmas!n! sa lamaktad!r. Sat! a yönelik konsantre bor üretiminin tamam!na yak!n! Emet, Bigadiç ve Kestelek’te yap!lmaktad!r. Rafine bor üretimi ba ta K!rka olmak üzere, Band!rma ve Emet’te gerçekle tirilmektedir. 1998 y!l!ndan itibaren ise, Bigadiç’te ö ütülmü kolemanit üretilmeye ba lanm! t!r. Rafine bor ürünlerinde en yüksek pazar pay!na sahip birinci ürün Etibor-48, ikinci ürün borik asit ve üçüncü ürün ise ö ütülmü kolemanittir. 2.7.2.1 Türkiye Bor hracat -ekil 2’de de gösterildi i gibi, Türkiye'nin, 2002 y!l!nda 186 milyon ABD$ olan bor ve bor ürünleri ihracat!, 2002 y!l!na göre % 61 oran!nda artarak, 2005 y!l!nda 299 milyon ABD$’a yükselmi tir. Öte yandan, Türkiye -2004 y!l! itibariyle- dünya bor üretiminin % 33'ünü kar !larken, ABD ise bu üretimin ancak % 27’sini kar !lam! t!r. Buna ra men Türkiye 1,5 milyar $’l!k dünya bor pazar!ndan yaln!zca 250 milyon $ ihracat geliri elde ederken, ABD ise 650 milyon $ gelir elde etmektedir. Bu durum büyük ölçüde Türkiye’nin dünya bor madeni pazar!n! yeterince kontrol edememesinden (dünya bor fiyatlar!n! belirleyememe) kaynaklanmaktad!r ki bunun en önemli nedeni, Türkiye bor madeni ihracat!n!n katma de eri dü ük ham bor eklinde gerçekle mesi oldu u tahmin edilmektedir. Öte yandan, Türkiye bor madeninin; % 86's!n! ham, % 14'ünü ise bor ürünü olarak ihraç etmektedir. Bu nedenle Türkiye, 1,5 milyar ABD$ olan dünya bor ürünü piyasas!ndan, ancak %7 oran!nda pay (ham bor madeni hariç) alabilmektedir. Dolay!s!yla Türkiye’deki bor madenlerinin, GSMH içindeki pay!, sadece % 0,5 olarak gerçekle mektedir. -ekil 2. Türkiye’nin Y llara Göre Bor hracat (Milyon ABD$) Kaynak: Eti Maden, 2005: 11 Tablo 14’te de belirtildi i gibi, Türkiye’nin y!llara yayg!n bor madeni ihracat! ortalamas! 605.451 ton olup, 290.318 ton miktar!ndaki bor ürünleri ihracat!ndan fazlad!r. Bor ürünleri ihracat!n!n ortalama fiyat! 317 ABD$ iken, bor madeni ihracat! ortalama fiyat! 198 ABD$ seviyesindedir. Bu durum, Türkiye’nin bor ürünü ihracat!n!n artt!r!lmas! ile birlikte dünya bor piyasas!ndaki pazar pay!n!n ve borun beklenen getirisinin artaca !n!n göstergesi 26 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye olarak de erlendirilebilir. Nitekim, Türkiye ham bor ihracat!n!n yakla !k %28 ‘ini ABD ile gerçekle tirmesi durumu; ABD’nin, ham bor ürünlerini Türkiye’den ucuz maliyetle temin ederek, boru i leyip daha fazla kar sa layan uç bor ürünü piyasas!nda yüksek pazar pay! elde etme amac!ndan kaynakland! ! dü ünülmektedir. Türkiye, ABD’ den sonra s!ras! ile Rtalya(%13), Rspanya(%10), Rngiltere(%9), Japonya(%9) ve Fransa(%9)’ya da yüksek oranlarda ham bor ihracat! yapmaktad!r. Tablo 14. Türkiye’nin Bor ve Bor Ürünleri hracat Türkiye’nin Bor Madeni hracat YIL 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Ortalama Miktar Ton 820.077 681.667 637.524 617.739 613.012 622.194 684.404 735.720 731.618 655.755 672.760 579.441 515.846 399.386 421.288 298.784 605.451 De5er $ 172.500.869 147.760.148 133.028.121 130.813.254 120.472.646 120.866.940 134.135.409 140.975.909 136.095.150 123.944.546 121.025.429 106.619.586 100.500.652 81.214.199 91.828.208 55.519.367 119.831.277 Türkiye’nin Bor Ürünleri hracat Fiyat $ 210 217 209 212 197 194 196 192 186 189 186 184 194 203 219 186 198 Miktar Ton 169.101 143.850 140.203 196.812 195.675 245.046 241.838 250.015 313.702 296.183 308.782 355.949 362.276 364.031 398.862 662.768 290.318 De5er $ 59.461.693 53.317.268 48.633.368 70.361.680 65.720.021 81.550.597 82.176.705 85.273.931 101.191.357 95.994.684 93.503.689 112.725.614 107.958.320 105.017.536 115.035.982 194.981.334 92.056.486 Fiyat $ 352 371 347 358 336 333 340 340 323 324 303 314 298 288 288 294 317 Kaynak: Çetin, 2006: 132-133 2.7.2.2 Türkiye Bor thalat Türkiye'nin cevher, konsantre ve rafine olarak bor ürünü ithalat! çok dü ük seviyede olup, ithalat!n büyük bir k!sm!n! i lenmi bor ürünlerinden meydana gelmektedir. Tablo 15'te de belirtilen, Türkiye’nin bor ürünleri ithalat!, y!llar itibariyle dü me e ilimi göstermektedir. 2001 y!l!nda 21.678 ton olan bor ürünleri ithalat!, 2005 y!l!nda 7.107 tona kadar gerilemektedir. Tablo 15. Türkiye’nin Bor Ürünleri thalat (Y llar tibariyle) (ton) (bin ABD$) 2001 2002 2003 2004 2005 ÜRÜN ADI Sodyum Perborat Perboratlar Perboraks* Di er Borlar Miktar 14.772 De er 10.053 Miktar 10.481 De er 7.056 Miktar 7.250 De er 5.932 Miktar 6.847 De er 6.177 Miktar 7.059 De er 6.334 5.747 2.269 432 225 52 92 7 16 0,3 0,9 1.159 589 85 638 78 685 51 272 48 296 TOPLAM 20.678 12.911 10.998 7.949 7.380 6.709 7.905 6.465 7.107 6.631 Kaynak: ÖRK, 2006: 47 * Sodyum perborat tetrahidrat 27 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri Son y!llarda dünyada ve Türkiye’de deterjan üretiminde sodyum perborat tetrahidrat yerine, sodyum perborat monohidrat kullan!m!n!n artmas!yla, monohidrat ithalat!nda h!zl! bir art! görülmektedir. Nitekim, Türkiye bor ithalat!n!n yakla !k %95’ini, sodyum perborat monohidrattan olu turmaktad!r. Bu geli meye paralel olarak Eti Maden, 1997 y!l!ndan itibaren 4.500 ton/y!l kapasiteli sodyum perborat monohidrat tesisini devreye sokmu tur ve bu kapasitenin bor talebini kar !layamamas! üzerine de 4.500 ton/y!l kapasite art! ! yap!lm! t!r (ÖRK, 2006: 47). Bunun sonucunda, Türkiye 2002 y!l!nda 3.564 ton sodyum perborat monohidrat ithalat! gerçekle tirirken, 2005 y!l! itibariyle 2.400 ton ithal eder hale gelmi tir. 2.8 F YATLAR ve GEL RLER Dünya bor piyasas!n!n oligopol yap!s!, az say!daki üretici firman!n (bkz. Tablo 6), piyasa üzerindeki etkilerini artt!rmaktad!r. Piyasadaki firmalar, piyasa fiyat!n! etkileyebilecek özellikte olmalar! sebebiyle birbirlerinin hareketlerini yak!ndan takip etmektedirler. Rktisadi anlamda fiyat; tüketicilerin en yüksek fayday! elde edebilecekleri talepleri ile üreticilerin en yüksek kar! sa layabilecekleri arzlar!n!n bile iminde/kesi iminde olu maktad!r ki, bor kullan!m sektörlerinin h!zla art!yor olmas! (bkz. -ekil 1) neticesinde uyar!lan talep; piyasadaki bor fiyat!n! -do al olarak- yükseltmektedir. Tablo 16. Baz Cevher ve Rafine Boratlar n Fiyatlar B LE- K Kolemanit Susuz Boraks Boraks Dekahidrat Boraks Pentahidrat Borik Asit Bor Oksit Sodyum Perborat %B2O3 40-42 68,1 36,5 47,8 56,3 100 22,5 ABD$/ton 285 802 346 402 801 1.996 760 ABD$/t B2O3 695 1178 948 841 1422 1996 3378 BAEIL 1,0 1,7 1,4 1,2 2,1 2,9 4,9 Kaynak: Kalafato lu ve Örs, 2000 Tablo 16 ve 17’nin kar !la t!r!lmas! sonucu da belirlenebilece i gibi, özel bor ürünlerinin fiyat!; konsantre ve rafine bor ürünlerine göre yüksektir. Örne in, kolemanit, 285 ABD$/ton fiyat!nda iken, bor triklorür 63.422 ABD$/ton’a sat!lmaktad!r. Dolay!s!yla konsantre borun, i lenerek özellikli bor ürünü haline getirilmesi, Türkiye’nin bor madeni piyasas!ndan elde edece i gelirleri artt!racakt!r. Tablo 17. Baz Özellikli Ürün ve Özel 4lem Görmü4 Boratlar n Fiyatlar B LE- K Bor Triklorür Sodyum Bor Hidrür Ferrobor Bak r Metaborat Sodyum Fluoborat Amonyum Pentaborat Sodyum Pentaborat Çinko Borat ABD$/ton 63.422 46.500 10.233 8.849 6.748 3.340 2.610 2.538 Kaynak: Kalafato lu ve Örs, 2000 28 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Tablo 18’de de belirtildi i gibi, Türkiye’nin dünya bor piyasas!ndaki, bor sat! miktar! y!llar itibariyle artmaktad!r. Türkiye, 2005 y!l! bor sat! miktar!, 2002 y!l!na göre %47 artarak 1.194 ton; 2005 y!l! bor sat! gelirleri ise 2002 y!l!na göre %60 artarak 322 milyon ABD$ olmu tur. Türkiye’nin özel bor ürünü üretimi, ham bor ürünü üretimine göre dü üktür ve bu nedenle Türkiye’nin bor ürünü sat! !ndan elde etti i kar da daha dü üktür. Tablo 18. Türkiye’nin Bor Ürünleri Sat 4 Miktar ve De5eri 372 BOR ÜRÜNLER SATI- M KTARI (Bin Ton) 2003 2004 2005 Fiili 2002’ye Fiili 2002’ye 2003’e Fiili 2002’ye göre göre göre göre art! art! art! art! (%) (%) (%) (%) 380 2 333 -9 -12 342 -8 441 507 15 711 61 40 852 93 20 813 887 9 1.034 27 17 1.194 47 15 2002 Fiili Konsantre Bor Rafine Bor Toplam Bor Sat 4 2002 Fiili Konsantre Bor Rafine Bor Toplam Bor Sat 4 68 BOR ÜRÜNLER SATI- DEEER (Milyon ABD$) 2003 2004 2005 Fiili 2002’ye Fiili 2002’ye 2003’e Fiili 2002’ye göre göre göre göre art! art! art! art! (%) (%) (%) (%) 72 6 61 -10 -15 61 -10 2004’e göre art! (%) 3 2004’e göre art! (%) - 133 156 16 215 60 38 261 96 21 201 228 13 276 37 21 322 60 17 Kaynak: ÖRK, 2006: 51 3. SONUÇ Dünya bor madeni piyasas!, az say!da üretici ve çok say!da tüketicinin olmas! nedeniyle oligopol piyasa özelli i göstermektedir. Bor madeninin -h!zla geli en- yayg!n bir kullan!m alan! bulunmakla birlikte, uç ürün üretimi teknolojisine ba l! olarak de i iklik gösteren fiyat ve kar getirisi imkan! mevcuttur. -öyle ki, bu pazarda rafine borun ortalama fiyat! 400-500 ABD$/ton iken, bordan yap!lm! bir tekstil elyaf!n!n ortalama fiyat! 4.000 ABD$/ton ve sodyum bor hidrürün ortalama fiyat! ise 50.000 ABD$/ton olabilmektedir. Bor ürünlerinin birbirine yak!n ikame özelli i, ürün çe itlendirmesini gerektirmekte ve bu durum ise büyük yat!r!mlar, sürekli teknoloji yenileme ve dünya çap!nda pazarlamay! içeren komple bir i letmecili i zorunlu k!lmaktad!r. Dünya bor piyasas!nda faaliyet gösteren en önemli ülkeler, Türkiye, ABD, Rusya, Çin ve -ili’dir. Türkiye, 1,5 milyon ton olarak tahmin edilen dünya bor rezervinin, %72'sine sahip olma avantaj!n!n yan! s!ra;üretici ülkeler aras!nda en dü ük ta !ma/üretim maliyeti, ekonomik de eri olan yeterli bor ürünü mevcudiyeti (boraks, kolemanit ve üleksit) ve uzun 29 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri ömürlü elveri li/kaliteli bor topraklar! ile dünya bor piyasas!n!n en önemli aktörüdür. Türkiye, dünyan!n en önemli ham bor ihracatç!s!d!r. Türkiye’den ham bor alan rakip ülkeler, bunun büyük bir bölümünü rafine bor ürünlerine dönü türerek katma de eri yüksek bor ürünleri üretmekte ve bu ürünleri Türkiye’nin de dahil oldu u piyasaya satmaktad!r ki, bu durum -dolayl! olarak- Türkiye’nin kaynak israf!na neden olmaktad!r. Rakip ülkeler için hammadde kayna ! olan Türkiye’deki bor madenlerinin, dünya bor piyasas!nda hak etti i konumu elde edebilmesi, ancak katma de eri yüksek uç bor ürünleri üreten teknolojilerin geli tirilmesi ile mümkün olabilecektir. -ekil 3. Türkiye’nin Bor Üretimi(1000 ton) ( Konsantre Bor Rafine Bor) -ekil 4. Türkiye’nin Bor Madeni Toplam Sat 4 Geliri (Milyon ABD$) Kaynak: Eti Maden, 2005: 4 Bor kullan!m!n!n Eti Holding A-’ye geçmesiyle birlikte, Türkiye’nin dünya bor piyasas!ndaki pazar pay! art! göstermektedir. Tablo 19 ile -ekil 3 ve 4’te de belirtildi i gibi, y!llar itibariyle Türkiye’nin Dünya bor piyasas!ndaki pazar pay!, üretimi ve sat! geliri artmaktad!r. 1980-2000 aras!nda %25 olan pazar pay!, 2005’te %38 oran!na yükselmi ; 2002’de 1.804 ton olan bor üretimi, 2006 y!l!nda 2.822 tona yükselmi ; 2002 y!l!nda toplam sat! geliri 201 milyon ABD$ iken, 2006 y!l!nda 350 milyon ABD$ olmu tur. Bu sonuçlar gösteriyor ki, Türkiye’nin dünya bor piyasas!ndaki yeri ve önemi h!zla artmaktad!r. Tablo 19. Türkiye’nin Dünya Bor Pazar ndaki Pay (Y llar tibariyle) (Miktar Baz!nda) YILLAR 1980-2000 ortalamas 2001 2002 2003 2004 2005 % PAY 25,2 31,0 30,0 30,0 35,0 38,0 Kaynak: Eti Maden, 2005: 3 Türkiye’ dünya bor piyasas!ndaki Pazar pay!n! artt!rabilmek için çe itli faaliyetlerde bulunmaktad!r. Ham ve rafine bor ürünleri üretiminin büyük bir bölümünün ihraç edilerek yurtiçi tüketimde ancak %8 civar!nda bir bölümünün kullan!lmakta olmas! bor ve ürünlerinin yurtiçi tüketim potansiyellerinin daha iyi tan!t!lmas! ve yeni kullan!m alanlar! yarat!lmas! çal! malar!n! gündeme getirmi ve bu hedef do rultusunda, “Türkiye'de ve dünyada bor ürün 30 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ve teknolojilerinin geni bir ekilde kullan!m!n!, yeni bor ürünlerinin üretimini ve geli tirilmesini teminen de i ik alanlarda kullan!c!lar!n ara t!rmalar! için gerekli bilimsel ortam! sa lamak, bor ve ürünlerini kullanan ve/veya bu alanda ara t!rma yapan kamu ve özel hukuk tüzel ki ileri ile i birli i yaparak bilimsel ara t!rmalar! yapmak, yapt!rmak, koordine etmek ve bu ara t!rmalara katk! sa lamak” amac! ile 04.06.2003 tarih 4865 say!l! yasa ile “Ulusal Bor Ara t!rma Enstitüsü” (BOREN) kurulmu tur (ÖRK, 2006: 8-9).Bunun yan! s!ra, AB kat!l!m süreci çerçevesinde, “Endüstriyel Mineraller Birli i-Avrupa” (IMA-Europe)’n!n bir alt olu umu olan “Avrupa Boratlar Birli i” (EBA) üyeli i ile AB içinde bor ve bor ürünleri konusundaki her türlü yeni geli meden haberdar olmakla birlikte, Avrupa’daki di er üretici ve tüketicilerle daha yak!n bir i birli i ortam! olu umu içinde bor ve bor ürünleri kullan!m!n! olumsuz etkileyecek düzenlemelere kar ! ortak hareket edebilmektedir. Geni leme ve derinle meyle çe itlenerek, h!zla büyüyen dünya bor madeni ekonomisinde, Türkiye’nin pazar pay! y!llar itibariyle art! göstermektedir. Bu oran!n gittikçe -yüksek oranda- artan bir seyir halini izleyebilmesi için, güncel teknolojiye üretimine yat!r!m yap!larak, üniversiteler/ara t!rma kurumlar!, sanayi ve devlet i birli i ile sosyal diyalog ortam! içerisinde, aktif bir bor yönetim stratejisinin belirlenmesi ve uygulanmas! öncelikli hedef olmal!d!r. Nispeten daha dü ük fiyatl! ham bor yerine, katma de eri daha yüksek olan rafine bor ürünlerinin üretim ve sat! !n! yükseltmek çerçevesinde, Ar-Ge faaliyetleri ile yeni üretim metotlar! ve bor teknolojileri geli tirip yeni ürünlere yat!r!m yapmak suretiyle ürün çe itlili i ve pazar!n! geni letmenin yan! s!ra,katma de eri yüksek olan özel bor kimyasallar! ile borlu malzemelerin yerli veya yabanc! firmalarca üretilmesini te vik etmek (vergi muafiyetleri, yat!r!m indirimleri vb.) gerekmektedir. Bor madeni rezervlerinin rasyonel olarak de erlendirme; sat!labilir ve kaliteli uç ürün üretme ve bu ürünleri etkin bir biçimde pazarlama; mevcut bor ürünleri yelpazesini yayg!nla t!rma ve yeni bor kullan!m alanlar! geli tirme çabalar! içerisindeki bir Türkiye, dünya bor piyasas!ndaki yer ve önemini h!zla artt!racakt!r. 31 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri KAYNAKÇA AFTALION, Fred (1991); A History of the International Chemical Industry, University of Pennsylvania Pres, Philadelphia, ss.373 AGUIAR, Pedro M. and KROEKER, Scott (2007); “Boron Speciation and Non-bridging Oxygens in High-alkali Borate Glasses”, Journal of Non-Crystalline Solids, vol.353, s.1834–1839 ALONSO, R.N. (1986); Occurences, Stratigraphic Position and Genesis of the Borate Deposits of the Puna Region of Argentina, Doctoral dissertation, University of Nacional de Salta, Dept. Of National Science, Salta, Argentina ANOVITZ, L.M. and GREW, E.S. (1996); “An introduction In Mineralogy, Petrology and Geochemistry of Boron”, Mineral Society American Reviews in Mineralogy, Vol.33, Ch.1, s.1-40 AVERY, David (1974); Not on Queen Victoria's Birthday; The Story of the Rio Tinto Mines, London, UK: Collins, ss.464 BARGER, Harold and SCHURR Sam H. (1944); The Mining Industries, 1899-1939: A Study of Output, Employment, and Productivity, National Bureau of Economic Research, New York, ss. 452 BOWERS, Janice Emily and DYKINGA Jack W. (1999); Desert: The Mojave and Death Valley, Harry N.Abrams Incorporated, New York, s.72vd CHOI, Sung R., BANSAL Narottam P. and GARG, Anita (2007); “Mechanical and Microstructural Characterization of Boron Nitride Nanotubes-reinforced SOFC Seal Glass Composite”, Materials Science and Engineering, vol.460–461, s.509–515 ÇETRN, Hasan (2006); Bor Kapan , E Yay!nlar!, 3.bas!m, ss.285, Rstanbul, Ekim ERKÜL, F., HELVACI, C. and SÖZBRLRR, H. (2005); “Stratigraphy and Geochronology of the Early Miocene Volcanic Units in the Bigadiç Borate Basin, Western Turkey”, Turkish Journal of Earth Sciences, vol.14, s. 227-253 ERSOY, Y. and HELVACI, C. (2007); “Stratigraphy and Geochemical Features of the Early Miocene Bimodal (ultrapotassic and calc-alkaline) Volcanic Activity within the NEtrending Selendi Basin, Western Anatolia, Turkey”, Turkish Journal of Earth Sciences, vol. 16, 2; s.117-139 ERTUaRUL, Erdal (2004); Bor Ve Toryum Madenleri Sektörü, Türkiye Kalk!nma Bankas! Bas!m!, ss.88, Mart, Ankara ERKÜL, F., HELVACI, C., SÖZBRLRR, H. (2006); “Olivine Basalt and Trachyandesite Peperites Formed at the Subsurface/surface Interface of a Semi-arid Lake: An Example From the Early Miocene Bigadiç Basin, Western Turkey”, Journal of Volcanology and Geothermal Research, vol.149, s.240-262 32 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ETR MADEN R-LETMELERR GENEL MÜDÜRLÜaÜ (2001); Annual Report (Eti Maden, 2001) ETR MADEN R-LETMELERR GENEL MÜDÜRLÜaÜ (2005); Annual Report (Eti Maden, 2005) ETR MADEN R-LETMELERR GENEL MÜDÜRLÜaÜ (2007); Product Catalogue (Eti Maden, 2007) FLOYD, P.A, HELVACI.C. and MITTWEDE, S.K. (1998); “Geochemical Discrimination of Volcanic Rocks Associated with Borate Deposits: An Exploration Tool” Journal of Geochemical Exploration, vol.60, s.185-20 FRANK, Robert H. (1997); Microeconomics and Behaviour, The McGraw-Hill Companies, INC., United States of America, International Third Edition GARRETT, Donald E. (1998); Borates: Handbook of Deposits, Processing, Properties, and Use, UK: Academic Pres, ss.226 GOLDBACH Heiner E. and WIMMER Monika A. (2007); “Boron in Plants and Animals: Is There a Role Beyond Cell-wall Structure?” Journal of Plant Nutrition Soil Science, vol.170, s.39–48 HARVEY, Charles E. (1981); The Rio Tinto Company: An Economic History of a Leading International Mining Concern, 1873-1954, Penzance, Cornwall, UK: A. Hodge, ss.390 HAWTHORNE, F.C., BURNS, P.C. and GRICE, J.D. (1996); “The Crystal Chemistry of Boron” Boron Mineralogy, Petrology and Geology içinde, (E.S. Grew and L.M.Anovitz, eds.) Vol.33, Ch.2, pp.41-116, Mineral Society American, MSA Rewiews in Mineralogy HELVACI, C. and ALONSO, R.N. (2000); “Borate Deposits of Turkey and Argentina; A Summary and Geological Comparison”, Turkish Journal of Earth Sciences, vol. 24, s.1-27 HELVACI, C., MORDOaAN, H., ÇOLAK, M. and GÜNDOaAN, R. (2004); “Presence and Distribution of Lithium in Borate Deposits and Some Recent Lake Waters of Westcentral Turkey”, International Geology Review, vol. 46, s.177-190 HELVACI, C. and ORTI, F. (2004); “Zoning in the K!rka Borate Deposit, Western Turkey: Primary Evaporitic Fractionation or Diagenetic Modifications?” The Canadian Mineralogist, vol. 42, no.4, s.1179-1204 HELVACI, C (2005); “Borates”, Encyclopedia of Geology içinde, (Selley R.C., Cocks, L.R.M and Plimer, I.R., eds.), December 2004, Elsevier, vol.3, s.510-522 HILDEBRAND, George H. (1982); Borax Pioneer: Francis Marion Smith, Howell-North Books, San Diego-California, ss.318 KALAFATOaLU, R.Ersan, ÖRS, S.Nuran (2000); “21. Yüzy!lda Bor Teknolojileri Uygulamalar!”, Kritek 2000, TÜBRTAK-Marmara Ara t!rma Merkezi, Gebze Ve 33 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri KAR, Yakup, -EN Nejdet ve DEMRRBA-, Ayhan (2006); “Boron Minerals in Turkey, Their Application Areas and Importance for the Country’s Economy”, Minerals & Energy, Vol. 20, NOS. 3–4, 6 KISTLER R.B. and HELVACI, C. (1994); “Boron and Borates” Industrial Minerals and Rocks içinde, (Carr D.D., eds.), s.171-186, 6th edition, Littleton, CO: Society for Mining, Metallurgy and Exploration Inc. LIPSEY, Richard G., STEINER, Peter O. and PURVIS Douglas D., (1987); Economics, Harper & Row Publishers, New York, Eighth Edition, LOCK, D. (1991); “Notes on the Borate Resources of the People's Republic of China” M.R.I. Report, Australian National University, s.53 LYDAY, Phyllis A. (2000); Boron, U.S. Geological Survey Minerals Yearbook 2000, 14, ss.1–8. LYDAY, Phyllis A. (2007); U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, ss.1-6 January 2007 MADENCRLRK ÖZEL RHTRSAS KOMRSYONU RAPORU (2001); Endüstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Kimya Sanayii Hammaddeleri, Cilt I (Bor Tuzlar!-Trona-Kaya TuzuSodyum Sülfat-Stronsiyum) Çal! ma Grubu Raporu, Ankara MAYER, Melanie J. and DE ARMOND, Robert N. (2000); Staking Her Claim: The Life of Belinda Mulrooney, Klondike and Alaska Entrepreneur, Athens, OH: Swallow Press/Ohio University Press, ss.415 MUESSIG, S. (1958); “Turilari, a borax crystal play a deposit in Argentina”, Geological Sociality of America, Bulletin 69, ss.1696-1697 MUETTERTIES, E.L. (1967); The Chemistry of Boron and Its Compounds, New York, John Wiley and Sons, pp. 1–2, 329. NARUKAWA T., RILEY W.K., FRENCH D.H., TAKATSU A. and CIIBA K. (2003); “Investigation into the Relationship Between Major and Minor Element Contents and Particle Size and Leachability of Boron in Fly Ash from Coal Fuel Thermal Power Plants”, Journel of Environmental Monitor, vol.5, s.831-836 NORMAN, J.C. and SANTINI, K.N. (1985); “An Overview of Occurences and Origin of South American Borate Deposits with a Description of Deposit at Laguna Salinas, Peru” . Borates: Economic Geology and Production içinde, (J.M. Barker and S.J.Lefond, eds.), Social of Mining Engineering, AIMMPE, New York, ss. 53-69 O'NEILL, Patrick (2007); From Snowshoes to Wingtips: The Life of Patrick O'Neill, Fairbanks, AK: University of Alaska Foundation, ss.208 ORRIS, G.J. (1995); Borate deposits, U.S. Geological Survey Open-File Report, 95-842 34 2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye PALMER, M.R., HELVACI, C., and FALLICK, A.E. (2004);“Sulphur, Sulphate Oxygen and Strontium Isotope Composition of Cenozoic Turkish Evaporates”, Chemical Geology, vol. 209, s.341-256 POSNER, Richard A. (1976); Antitrust, Cases Economics Notes and Other Materials, St. Paul, Minnesota, RETTIG, S.L., JONES, B.F. and RISACHER, F. (1980); “Geochemical evolution of brines in Salar de Uyuni, Bolivya”, Chemical Geology, 30, ss. 57-79 ROSKILL (1999); The Economics of Boron, Roskill Information Services Ltd., 2. Clapham Road, London, England. ROSKILL (2000); The Economics of Boron, Roskill Information Services Ltd., London, England ROSKILL (2002); The Economics of Boron, Roskill Information Services Ltd., Tenth Edition, London, England SALAS, R.O. (1972); Brief Report on Geological Study of Salar de Surire Arica, Institution Geological Investigations, Chile SAMUELSON, Paul A. (1976); Economics, McGraw-Hill Book Co., Tenth Edition, SHISHONOK, E. M., LEONCHIK, S. V., and STEEDS, J. W. (2007); “Luminescence from Europium, Europium–chromium, Erbium, Samarium and Terbium-activated Powder, Ceramic and Polycrystalline Cubic Boron Nitride”, Physica Status Solidi (b), vol.244, No.6 SPEARS, John Randolph (2001); Illustrated Sketches of Death Valley and Other Borax Deserts of the Pacific Coast, American Land Classics, Editor: Douglas Steeples, the Johns Hopkins University Press, New York, ss. 87 SPENCE, Clark C. (2000); British Investments and the American Mining Frontier, 1860-1901, New York, NY: Routledge, ss.288 SULLIVAN, L. Andrew (1977); Handbook of The Law of Antitrust, St. Paul, Minnesota, TITOVA, T. I., SHULGAN N. A. and MALYKHINA Yu. I. (2007); “Effect of Boron Microalloying on the Structure and Hardenability of Building Steel”, Metal Science and Heat Treatment, vol. 49, nos.1–2 TMMOB (2003); Bor Raporu, Metalurji Mühendisleri Odas! Bas!m!, Temmuz TRAVIS, N.J. and COCKS, E.J. (1984); The Tincal Trail: A History of Borax, Harrap, London London, ss.311. VANDERVOORT, D.S., JORDAN, T.E, ZEITLER, P.K. and ALONSO, R.N. (1995); “Chronology of internal drainage development and uplift, southern Puna plateau, Argentina Central Andes.” Geology, 23(2), ss. 145-148 35 Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri VENGOSH, A., HELVACI, C. and KARAMANDERESI, R.H. (2002); “Geochemical Constraints for the Origin of Thermal Waters from Western Turkey”, Geochemistry, vol.17, s.163183 VILA, T. (1990); “Salar deposits in Northern Chile”. Stratabound Ore Deposits in the Andes içinde, Editors: L.Fontbote, G.C. Amstutz, M.Cordozo, E. Cedillo and J.Frutos, s.703-720, Springer-Verlag, Berlin WINDHOLZ, M., BUDAVARR, S., BLEMETTR, R.F., OTTERBERN, E.S. (eds) (1983); Merck index, 10th edition, Rahway, New Jersey, Merck and Co., Inc., ss. 185–187, 1099, 1231, 1237, 1239. YILMAZ, Ay egül (2002);"Her Derde Deva Hazinemiz Bor", TÜB TAK-Bilim ve Teknik Dergisi, May!s, Ankara ZAIJUN, L., ZHENGWEI, C and JIAN, T. (2005); “The Determination of Boron in Food and Seed by Spectrophotometry Us!ng a New Reagent 3.4-Dihydroxyazomethine”, Health Food Chemistry, s.310-314 ZHENG, J., LIU, X, and BIGSTEN A. (2003); “Efficiency, Technical Progress and Best Practice in Chinese State Enterprises (1980-1994)” Journal of Comparative Economics, vol.31, s.134-152 VII. Be Y!ll!k Kalk!nma Plan! (1995); Madencilik Özel Rhtisas Komisyonu Endüstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Kimya Sanayii Hammaddeleri Çal! ma Grubu Raporu (ÖRK, 1995) IX. Be Y!ll!k Kalk!nma Plan! (2006); Kimya Sanayii Özel Rhtisas Komisyonu, Bor Çal! ma Grubu Raporu, Ocak, Ankara (ÖRK, 2006) 36