Küresel Finans Krizinin Türkiye`ye Etkileri
Transkript
Küresel Finans Krizinin Türkiye`ye Etkileri
Sunuş Planı KÜRESEL FİNANS KRİZİNİN TÜRKİYE’YE ETKİLERİ [ Auswirkungen der globalen Finanzkrise auf die Türkei ] Prof. Dr. sc. pol. Aykut Kibritçioğlu Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İktisat Bölümü İktisadi Gelişme ve Uluslararası İktisat Anabilim Dalı Başkanı http://kibritcioglu.com/iktisat/ kibritci@politics.ankara.edu.tr Universität Ankara Fakultät für Politische Wissenschaften Abteilung für Volkswirtschaftslehre Leiter der Unterabteilung für Wirtschaftsentwicklung & Außenwirtschaft http://kibritcioglu.com/iktisat/ kibritci@politics.ankara.edu.tr Plan der Präsentation Bu sunuş; Konrad Adenauer Vakfı Ankara Şubesi ile Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nin 23-24 Eylül 2010 tarihlerinde Ankara’da düzenledikleri “Sosyal Piyasa Ekonomisi ve İslam’daki Algılanışı” adlı çalıştayın “Küresel İktisadi Kriz ve Krizle Başetme Stratejileri” başlıklı oturumunda yapılmıştır. Ankara, 24 Eylül 2010 (09:15-09:30) 1 / 50 2 / 50 Sunuş Planı ABD’deki Finans Krizinin Dünya ve Türkiye Ekonomilerine Yayılma Kanalları ABD’deki Finans Krizinin Dünya ve Türkiye Ekonomilerine Yayılma Kanalları ABD’deki Finans Krizinin Ortaya Çıkışı ve Dünyaya Yayılması Türkiye’de Hükümetin Krize Bakışı ve Aldığı Önlemler Türkiye’deki 2008-2009 Ekonomik Krizinin Temel Etki ve Göstergeleri Küresel Ekonominin ve Türkiye Ekonomisinin Yakın Geleceği? Özet: Temel Sonuçlar ve Dersler 3 / 50 Wirkungskanäle der globalen Finanzkrise auf die Weltwirtschaft und die Türkei 4 / 50 Uluslararası Mal, Hizmet ve Faktör Akımları “Bizim Ülke” Uluslararası Etkileşim Kanalları “Yabancı Ülke” veya “Dış Dünya” Mal Piyasaları Mal Piyasaları (Tarım & Sanayi) (Tarım & Sanayi) Döviz Piyasası Hizmet Piyasaları (Bank., Turizm, Taşım., ...) Faktör Piyasaları Ulusal Hükümetlerin “Yetersiz” Denetim ve Düzenlemeleri ABD’de Başlayan Konut & Finans Piyasası Krizi (2006-07) (1970’lerden İtibaren) .. . (Özellikle 1990’lardan İtibaren) .. . (Bank., Turizm, Taşım., ...) Faktör Piyasaları Faktör Piyasaları: İşgücü, Finans, Teknoloji, Doğal Kaynak vb. Piyasaları. Ekonomik Aktörler: Hanehalkları, Firmalar, Hükümet, Merkez Bankaları vb. ABD’de İşsizlik Artışı ve Resesyon Finansal Akımlar ABD Dışındaki Gelişmiş Ekonomilerdeki (Özellikle 2000’lerde) Ekonomik Kriz (2008-10) Gelişmekte Olan Ekonomilerde Görece Zayıf Etkilenme (2008-2010) ? Ticaret Ulusal Hükümetlerin “Kötü” İktisat Politikaları 2000-2001 Ekonomik Krizi Ticaret (12.2007-06.2009) Ticaret .. . Ödemeler Dengesi Finansal Akımlar Finansal Akımlar Finansal Firmaların Aşırı Risk-Alma Tercihleri Hizmet Piyasaları Öncü, çakışan ve geciken değişkenler? ABD’deki Finans Krizinin Dünya ve Türkiye Ekonomileri Üzerindeki Etkileri (2006-2010) ? Türkiye Ekonomisinde Kötüleşme (2005-2010) (AB Ülkeleri Gibi) Hükümetin “Yeni Politika” Tasarımında Gecikme (2005-2008) 2002-2004 Önlem ve Uygulamaları 5 / 50 Küresel Ekonomik Krizin Türkiye’yi (Olası) Etkileme Kanalları Nelerdi? 6 / 50 ABD’deki Finans Krizinin Ortaya Çıkışı ve Dünyaya Yayılması Uluslararası finansal akımlar (zehirli/toxic varlıklar): × Uluslararası kredi kanalı: √ Küresel likiditedeki daralma nedeniyle yerli bankaların ve şirketlerin yaşadığı dış finansman güçlükleri Mevduat bankalarının yurtiçi kredilerindeki daralma Yabancı ülkelerin Türkiye’nin mal ve hizmet ihracatına olan talebindeki azalmalar: √ Der Ausbruch der Finanzkrise in den Vereinigten Staaten und ihre weltweite Ausbreitung Özellikle AB ekonomilerindeki daralmanın yarattığı ihracat düşmesi Tüketici ve yatırımcıların ekonomiye olan güvenindeki azalma ve belirsizlikler de, bu kanallardan Türkiye ekonomisine “bulaşan” olumsuz etkileri güçlendirdi. 7 / 50 8 / 50 Küresel Ekonomik Krizin Gelişimi (2006-2010): Seçilmiş Göstergeler 250 Türkiye’de Hükümetlerin Makroekonomik Performansı (MEP10 Endeksi, Ocak 1987 - Haziran 2010) 11 225 10 47 46 1.0 ABD'deki Konut Fiyatları (Ocak 2000=100) 48 49 50 51+52 53 54 55 56 57 58 59 60 0.8 0.6 200 9 175 0.2 0.0 8 150 125 7 100 -0.2 Baltık Kuruyük Endeksi (1 / 100, 4 Ocak 1985 = 10) -0.4 5 -0.8 Küresel Reel Mal Ticareti (2000=100) MEP10 Endeksi (e ğilim) -1.4 ABD'deki İşsizlik Oranı (% , sağ eksene göre) -1.8 2006-07 yıllarında ABD’de patlak veren finansal kriz özellikle 2008 yılı sonbaharından itibaren dünya ekonomisinin geri kalan kısmına hızla yayılmaya başladı. Kaynak: Standard & Poors, Fred II Veri bankası; Baltic Exchange (Reuters) ve Hollanda İktisat Politikası Analiz Bürosu (CPB); yazarın kendi hesaplamaları. MEP10 Endeksi -1.6 2010.01 2009.01 2008.01 2007.01 2006.01 2005.01 2004.01 2003.01 2002.01 2001.01 2000.01 1999.01 1998.01 1997.01 1996.01 1995.01 1994.01 1993.01 1992.01 1991.01 1990.01 1989.01 1988.01 3 1987.01 0 Hüküme t Başlangıcı 1987.01 1987.07 1988.01 1988.07 1989.01 1989.07 1990.01 1990.07 1991.01 1991.07 1992.01 1992.07 1993.01 1993.07 1994.01 1994.07 1995.01 1995.07 1996.01 1996.07 1997.01 1997.07 1998.01 1998.07 1999.01 1999.07 2000.01 2000.07 2001.01 2001.07 2002.01 2002.07 2003.01 2003.07 2004.01 2004.07 2005.01 2005.07 2006.01 2006.07 2007.01 2007.07 2008.01 2008.07 2009.01 2009.07 2010.01 2010.07 4 Kötü Pe rformans -1.0 -1.2 50 25 Mart 2009 -0.6 6 75 Aralık 2009 0.4 ABD Sanayi Üretim Endeksi (2007=100) 9 / 50 Seçilmiş 10 makroekonomik göstergenin ortalaması olarak hesaplanan MEP10’daki artışlar iyileşmeye, azalışlar ise kötüleşmeye işaret etmektedir. Yöntem İçin Kaynak: Kibritçioğlu, A. (2007), http://mpra.ub.uni-muenchen.de/3962/01/MPRA_paper_3962.pdf Hükümetler Arası Ekonomik Performans Karşılaştırması MEP10 Endeksinin Bileşenleri (MEP10 Endeksi, Ocak 1987 - Haziran 2010) X1: Tüketici Fiyatlarındaki 12 Aylık Artışlar (Inflationsrate) X2: Resmî İşsizlik Oranının Trendi (Trend der Arbeitslosigkeit) X3: İmalat Sanayii Üretim Endeksindeki 12 Aylık Artışlar (Wachstumsrate der Manufakturproduktion) X4: Yıllık Cari Hesap Fazlası / Nominal Hasıla (Leistungsbilanz / nom. Produktion) X5: Hazine’nin Ağırlıklı Yıllık Bileşik Faiz Haddi (Zinsrate) X6: Kamu Kesimi Borçlanma Gereği / GSYİH (öffentliche Verschuldungsnotwendigkeit / BIP) X7: Reel Döviz Kurunun Dengeden Sapma Derecesi (Abweichung des realen Wechselkurs vom Gleichgewicht) X8: Döviz Tevdiat Hesapları / M2 Para Arzı (Grad der Währungssubstitution) X9: Toplam Dış Borç Stokundaki Yıllık Artışlar (Wachstumsrate der Auslandsverschuldung) X10: İMKB Ulusal 100 Endeksindeki 12 Aylık Artışlar (National-100-Index der Istanbuler Börse) Kaynak: Kibritçioğlu, A. (2007), http://mpra.ub.uni-muenchen.de/3962/01/MPRA_paper_3962.pdf 10 / 50 11 / 50 1.2 Hükümetlerin MEP10 Endeksi 1.0 0.8 Türkiye ekonomisinde kötüye gidiş başlıyor (Ekim 2005) ABD'nin finansal krizi küreselleşiyor (Nisan 2008) Aralık 2009 0.6 0.4 0.2 0.0 -0.2 46 2. Özal Mart 2009 47 Akbulut -0.4 48 1. Yılmaz -0.6 49 7. Demirel -0.8 50+51+52 1.-3. Çiller -1.0 53 2. Yılmaz 54 Erbakan -1.2 55 3. Yılmaz -1.4 56+57 4.-5. Ecevit -1.6 58+59+60 1. Gül + 1. & 2. Erdoğan İktidarda Geçirilen Aylar -1.8 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51 53 55 57 59 61 63 65 67 69 71 73 75 77 79 81 83 85 87 89 91 93 95 97 Sekiz yıllık Ak Parti iktidarının ilk üç yılından sonra Türkiye ekonomisinde bozulmalar başladı. Yöntem İçin Kaynak: Kibritçioğlu, A. (2007), http://mpra.ub.uni-muenchen.de/3962/01/MPRA_paper_3962.pdf 12 / 50 ABD Krizi, Küresel Kriz ve Türkiye Türkiye’de 2008-09’da Yaşanan Ekonomik Kriz Sadece Küresel Krizden Kaynaklanmadı… 1.2 1.0 220 0.8 ABD'deki Konut Fiyatları (Ocak 2000=100) 0.6 200 0.6 Türkiye Krize Giriyor 0.5 0.4 0.4 180 0.2 0.0 160 ABD Sanayi Üretim Endeksi (2007=100) -0.2 140 -0.6 120 -0.8 100 80 Küresel Reel Mal Ticareti (2000=100) -0.5 Türkiye'de Hükümetlerin Makroekonomik Performansı (MEP10) 2010.01 -0.7 -0.8 -0.9 -1.0 Küresel ekonomik krizin Türkiye’ye sirayet etmesinden iki (hatta üç) yıl önce zaten Türkiye ekonomisinde bozulmalar başlamıştı. Kaynak: Fred II Veri bankası; Baltic Exchange (Reuters), Hollanda Merkezî Planlama Bürosu (CPB), TÜİK ve TCMB; yazarın kendi hesaplamaları. -0.6 Ekim 2001 ABD'nin Krizi Küreselleşiyor 1999.05 1999.08 1999.11 2000.02 2000.05 2000.08 2000.11 2001.02 2001.05 2001.08 2001.11 2002.02 2002.05 2002.08 2002.11 2003.02 2003.05 2003.08 2003.11 2004.02 2004.05 2004.08 2004.11 2005.02 2005.05 2005.08 2005.11 2006.02 2006.05 2006.08 2006.11 2007.02 2007.05 2007.08 2007.11 2008.02 2008.05 2008.08 2008.11 2009.02 2009.05 2009.08 2009.11 2010.02 2010.05 2010.08 2010.11 2009.01 2008.01 2007.01 2006.01 2005.01 2004.01 2003.01 2002.01 2001.01 2000.01 1999.01 1998.01 1997.01 1996.01 1995.01 1994.01 1993.01 1992.01 1991.01 1990.01 1989.01 1988.01 -2.0 1987.01 -0.2 -0.4 -1.8 ? 60 Ak Parti Hükümeti Yeni İktisat Politikaları Tasarlamakta Gecikiyor -0.1 -0.3 60 58 59 57 0.0 -1.2 -1.6 40 0.2 -1.0 -1.4 MEP10 0.3 0.1 -0.4 Ak Parti Dönemi Başlıyor Mart 2009 240 13 / 50 Yöntem İçin Kaynak: Kibritçioğlu, A. (2007), http://mpra.ub.uni-muenchen.de/3962/01/MPRA_paper_3962.pdf 14 / 50 “Küresel Kriz Türkiye’yi Teğet Geçecek” [1] Türkiye’de Hükümetin Krize Bakışı ve Aldığı Önlemler Am 13. Oktober 2008 behauptete der türkische Premierminister Recep Tayyip Erdoğan, dass auch die Türkei die Auswirkungen der globalen Finanzkrise zu spüren bekommen werde, diese seien aber nur minimal. Erdoğan betonte, dass die Türkei bereits Lehren aus vergangenen ökonomischen Krisen gezogen hätte und somit bestens vorbereitet sei. Vielmehr gebe es indes einige Herrschaften, die auf den Ausbruch einer Wirtschaftkrise in der Türkei ungeduldig warten, um politischen und wirtschaftlichen Erfolg aus eben dieser Krise zu erzielen. CNN Türk, 20.10.2008: Başbakan Erdoğan, Dicle Üniversitesi 2008-2009 eğitim öğretim yılı açılış töreninde yaptığı konuşmada, küresel ekonomik krize değindi. Maßnahmen gegen die Ausbreitung der Wirtschaftskrise in der Türkei (2008-2009) 15 / 50 “Bu küresel kriz de inşallah bizi teğet geçecek” diyen Erdoğan, “Bizi böyle gelip de diğerlerini vurduğu gibi inanıyorum ki kesinlikle vurmayacak, vuramayacak. Çünkü biz rehavete düşmedik, mali disiplinden taviz vermedik, işi sağlama aldık” diye konuştu. 16 / 50 “Küresel Kriz Türkiye’yi Teğet Geçecek” [2] 18.10.2008: Başbakan Erdoğan Türkiye’nin küresel krizi en az zayiatla atlatacağına inandığını söyledi. Erdoğan: “Küresel ekonomik kriz dünyada ciddi manada bir etki meydana getirdi. Başta ABD, Japonya, AB üyelerinin etkilendiği bu kriz inanıyorum ki bizi teğet geçecektir ve biz bunu en az zayiatla atlatacağız. Ama buna körükle gidenler var. Yangına benzin pompasıyla gidilmez, su pompasıyla gidilir. Hala sorumluluk mevkiinde olanlar ne yazık ki benzin pompasıyla gidiyor. Ne olur bırakın benzin pompasını da su pompasıyla gidin. Varsa bir projeniz, çözüm öneriniz başımız gözümüz üstüne getirin beraber yapalım. Ekonomiden sorumlu tüm bakanlarla, milletvekilleriyle, akademisyenlerle bu konuda sözü olan düşünürlerle devamlı görüşüyoruz. Hamdolsun şu anda bu sorumluluğun bilinci içinde çalışmalarımız devam ediyor.” 17 / 50 Küresel Krize Karşı Türkiye’de Alınan Önlemler Küresel Kriz Türkiye’yi Gerçekten “Teğet” mi Geçti? 05.01.2010: “Küresel ölçekte yaşanan, hem de çok ağır yaşanan krize rağmen 2009 yılı, Türkiye için o ölçekte zorlu, o ölçekte çetin bir yıl olmamıştır” diyen Erdoğan, kriz etkisini tüm dünyada ağırlaştırırken, kendisinin, “Kriz bizi teğet geçecek” dediğini anımsattı. Erdoğan, bu sözlerinin günlerce, haftalarca, aylarca hafife alındığını ve bu ifadeleri üzerinden çok sayıda olumsuz yorum yapıldığını anlattı. Erdoğan, “Ben, o gün ‘Kriz teğet geçecek’ derken; bir temenniyi dile getirmedim, içimden geçeni söylemedim, beklentilerimi ifade etmedim. Tam tersine Türkiye ekonomisinin sahip olduğu gücün, direncin, büyüklüğün farkında olarak bu tespiti yaptım. Benim bu tespitimi OECD, IMF, Dünya Bankası gibi bir çok uluslararası kuruluş da paylaşıyor ve 2010’dan itibaren Türkiye’nin en hızlı büyüyen ülkeler arasında yer alacağını teyit ediyorlar” diye konuştu. 18 / 50 Türkiye’deki 2008-2009 Ekonomik Krizinin Temel Etki ve Göstergeleri Önlemler, biraz gecikmenin ardından, küçük paketler halinde zamana yayılmış biçimde alındı: 18 Şubat 2009, 13 Mart 2009, 25 Mart 2009, 4 Haziran 2009 (Yeni Teşvik Sistemi), 15 Haziran 2009. Zamana yayılan bu politika önlem paketleri şu başlıklar altında toplanabilir: Likidite destekleri Vergi ve prim destekleri Üretim ve ihracata yönelik kredi ve garanti destekleri Finansman destekleri Yeni yatırım teşvik mevzuatı Politika Hedefleri: ¾ Tüketim harcamalarını artırmak ¾ İstihdam artışını teşvik etmek ¾ Sermaye girişlerini teşvik etmek ¾ Yatırımları teşvik etmek ¾ KOBİ’lerin üretim ve ihracatını teşvik etmek Ek Bilgi: Uygur, E. (2010), The Global Crisis and the Turkish Economy, http://www.tek.org.tr/dosyalar/TURKEY-UYGUR-FF.pdf 19 / 50 Hauptauswirkungen und Indikatoren der Wirtschaftskrise in der Türkei (2008-2009) 20 / 50 Finansal Kırılganlık Endeksleri (1997-2009) X1: Tüketici Fiyatlarındaki 12 Aylık Artışlar X1 46 47 3.0 48 49 50 51+52 5354 55 56 57 58 59 60 2.0 1.0 0.0 -1.0 -2.0 1987.01 1987.07 1988.01 1988.07 1989.01 1989.07 1990.01 1990.07 1991.01 1991.07 1992.01 1992.07 1993.01 1993.07 1994.01 1994.07 1995.01 1995.07 1996.01 1996.07 1997.01 1997.07 1998.01 1998.07 1999.01 1999.07 2000.01 2000.07 2001.01 2001.07 2002.01 2002.07 2003.01 2003.07 2004.01 2004.07 2005.01 2005.07 2006.01 2006.07 2007.01 2007.07 2008.01 2008.07 2009.01 2009.07 2010.01 2010.07 -3.0 X2: Resmî İşsizlik Oranının Trendi X2 46 47 Türk finans sektörü, güncel küresel kriz karşısında hem önceki yakın tarihli krizlerdekine, hem de bugünkü gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomilerine kıyasla daha az kırılganlık artışı yaşadı. Kaynak: Elekdağ, S. ve diğ. (2010), “Finansal Stres ve İktisadi Faaliyet”, Central Bank Review, Vol. 10 (July 2010), pp.1-8. 21 / 50 4849 50 51+52 5354 55 56 57 5859 Yöntem İçin Kaynak: Kibritçioğlu, A. (2007), http://mpra.ub.uni-muenchen.de/3962/01/MPRA_paper_3962.pdf Türkiye’de Resmî İşsizlik Oranı ve Trendi (Ocak 1983 – Haziran 2010) (Kasım 2002 - Haziran 2010) 1.2 MEP10* 1.1 16 (işsiz lik az altılabilse ydi) 15 0.7 0.6 12 0.5 11 0.4 10 0.3 0.2 9 0.1 8 0.0 7 -0.1 -0.2 6 -0.3 5 Türkiye’de işsizlik 2010 yılında azalma eğilimi içine girmiş olmakla birlikte bu azalma henüz kalıcı bir düşüşe dönüşebilmiş değil. 23 / 50 -0.5 -0.6 MEP10 -0.7 2002.03 2002.05 2002.07 2002.09 2002.11 2003.01 2003.03 2003.05 2003.07 2003.09 2003.11 2004.01 2004.03 2004.05 2004.07 2004.09 2004.11 2005.01 2005.03 2005.05 2005.07 2005.09 2005.11 2006.01 2006.03 2006.05 2006.07 2006.09 2006.11 2007.01 2007.03 2007.05 2007.07 2007.09 2007.11 2008.01 2008.03 2008.05 2008.07 2008.09 2008.11 2009.01 2009.03 2009.05 2009.07 2009.09 2009.11 2010.01 2010.03 2010.05 2010.07 2010.09 2010.11 2010.01 2009.01 2008.01 2007.01 2006.01 2005.01 2004.01 2003.01 2002.01 2001.01 2000.01 1999.01 1998.01 1997.01 1996.01 1995.01 1994.01 1993.01 1992.01 1991.01 1990.01 1989.01 1988.01 1987.01 1986.01 1985.01 1984.01 -0.4 MEP7 60. Hük. (2. Erdoğan H.) 0.8 13 58. Hükümet (Gül Hükümeti) 0.9 14 59. Hükümet (1. Erdoğan Hükümeti) 1.0 1983.01 22 / 50 Eğer Ak Parti Hükümetleri İşsizliği Azaltabilseydi… 17 Veri Kaynağı: TÜİK. Yöntem İçin Kaynak: Kibritçioğlu, A. (2007), http://mpra.ub.uni-muenchen.de/3962/01/MPRA_paper_3962.pdf 60 1987.01 1987.07 1988.01 1988.07 1989.01 1989.07 1990.01 1990.07 1991.01 1991.07 1992.01 1992.07 1993.01 1993.07 1994.01 1994.07 1995.01 1995.07 1996.01 1996.07 1997.01 1997.07 1998.01 1998.07 1999.01 1999.07 2000.01 2000.07 2001.01 2001.07 2002.01 2002.07 2003.01 2003.07 2004.01 2004.07 2005.01 2005.07 2006.01 2006.07 2007.01 2007.07 2008.01 2008.07 2009.01 2009.07 2010.01 2010.07 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 -1.0 -2.0 -3.0 Yöntem İçin Kaynak: Kibritçioğlu, A. (2007), http://mpra.ub.uni-muenchen.de/3962/01/MPRA_paper_3962.pdf Not: MEP7; MEP10’dan işsizlik oranı, cari denge/GSYİH ve dış borçların artışı dışlanarak hesaplanmıştır. 24 / 50 Sanayi Üretim Endeksindeki Yıllık Yüzde Değişmeler X3: İmalat Sanayii Üretim Endeksindeki 12 Aylık Artışlar X3 46 48 49 47 51+52 5354 50 56 57 55 60 58 59 1987.01 1987.07 1988.01 1988.07 1989.01 1989.07 1990.01 1990.07 1991.01 1991.07 1992.01 1992.07 1993.01 1993.07 1994.01 1994.07 1995.01 1995.07 1996.01 1996.07 1997.01 1997.07 1998.01 1998.07 1999.01 1999.07 2000.01 2000.07 2001.01 2001.07 2002.01 2002.07 2003.01 2003.07 2004.01 2004.07 2005.01 2005.07 2006.01 2006.07 2007.01 2007.07 2008.01 2008.07 2009.01 2009.07 2010.01 2010.07 3.0 2.0 1.0 0.0 -1.0 -2.0 -3.0 -4.0 X4: Yıllık Cari Hesap Fazlası / Nominal Hasıla X4 46 48 49 47 3.0 51+52 5354 50 56 57 55 60 58 59 2.0 1.0 0.0 -1.0 -2.0 1987.01 1987.07 1988.01 1988.07 1989.01 1989.07 1990.01 1990.07 1991.01 1991.07 1992.01 1992.07 1993.01 1993.07 1994.01 1994.07 1995.01 1995.07 1996.01 1996.07 1997.01 1997.07 1998.01 1998.07 1999.01 1999.07 2000.01 2000.07 2001.01 2001.07 2002.01 2002.07 2003.01 2003.07 2004.01 2004.07 2005.01 2005.07 2006.01 2006.07 2007.01 2007.07 2008.01 2008.07 2009.01 2009.07 2010.01 2010.07 -3.0 Yöntem İçin Kaynak: Kibritçioğlu, A. (2007), http://mpra.ub.uni-muenchen.de/3962/01/MPRA_paper_3962.pdf 25 / 50 Türkiye’de Reel GSYİH’nın Seyri (1998.1 –2010.2) (1998.1 –2010.2) 26 / 50 29 Reel GSYİH'daki Yıllık Artış Oranı (%) 8 Kaynak: Elekdağ, S. ve diğ. (2010), “Finansal Stres ve İktisadi Faaliyet”, Central Bank Review, Vol. 10 (July 2010), pp.1-8. Türkiye’de GSYİH’daki Yıllık Reel Artışlar 12 10 Türkiye’nin sanayi üretimi, 2008-2009 krizi karşısında gerek gelişmekte olan, gerekse gelişmiş ekonomilerdekinden daha önce ve daha sert bir düşüş yaşasa da, onlardan daha hızlı bir artış sürecine girdi. 28 Baz Etkisi ? 6 Arındırılmamış Reel GSYİH (Unadjusted GDP) 27 2.5 Yıl Mevsim ve Takvim Etkisinden Arındırılmış GSYİH (Seasonally and calendar adjusted GDP) 26 25 24 4 23 2 22 0 21 -2 20 19 -4 18 -6 17 Arındırılmamış Reel GSYH Artışı (Unadjusted GDP Growth) -8 16 15 Mevsim ve Takvim Etkisinden Arındırılmış Reel GSYİH Artışı (Seasonally and calendar adjusted GDP) 2010.3 2010.1 2009.3 2009.1 2008.3 2008.1 2007.3 2007.1 2006.3 2006.1 2005.3 2005.1 2004.3 2004.1 2003.3 2003.1 2002.3 2002.1 2001.3 2001.1 2000.3 2000.1 1999.3 1999.1 14 1998.1 -12 1998.3 -10 -14 Veri Kaynağı: TÜİK; Kibritçioğlu’nun hesaplamaları 2010.3 2010.1 2009.3 2009.1 2008.3 2008.1 2007.3 2007.1 2006.3 2006.1 2005.3 2005.1 2004.3 2004.1 2003.3 2003.1 2002.3 2002.1 2001.3 2001.1 2000.3 2000.1 1999.3 1999.1 1998.3 1998.1 -16 27 / 50 Türkiye ekonomisinde reel GSYİH’nın küresel kriz öncesindeki düzeyine ulaşabilmesi için 2.5 yıl gerekti: Ocak 2008 – Haziran 2010. Veri Kaynağı: TÜİK; Kibritçioğlu’nun hesaplamaları 28 / 50 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 -1.0 -2.0 X7 X8 3.0 46 46 47 47 4849 48 49 50 50 51+52 5354 51+52 5354 55 55 56 57 56 57 58 59 58 59 Yöntem İçin Kaynak: Kibritçioğlu, A. (2007), http://mpra.ub.uni-muenchen.de/3962/01/MPRA_paper_3962.pdf Veri Kaynağı: TÜİK; Kibritçioğlu’nun hesaplamaları 100.0 95.0 1987.01 1987.07 1988.01 1988.07 1989.01 1989.07 1990.01 1990.07 1991.01 1991.07 1992.01 1992.07 1993.01 1993.07 1994.01 1994.07 1995.01 1995.07 1996.01 1996.07 1997.01 1997.07 1998.01 1998.07 1999.01 1999.07 2000.01 2000.07 2001.01 2001.07 2002.01 2002.07 2003.01 2003.07 2004.01 2004.07 2005.01 2005.07 2006.01 2006.07 2007.01 2007.07 2008.01 2008.07 2009.01 2009.07 2010.01 2010.07 110.0 105.0 80.0 75.0 70.0 65.0 Türkiye’nin reel GSYİH’sı üzerinde küresel krizin ve bazı iç makroekonomik gelişmelerin olumsuz etkisi “olmasaydı”, Ocak 2008 – Haziran 2010 döneminde reel hasıla belki de kırmızı kesikli eğrideki gibi seyredebilirdi. Ama kriz “teğet geçmedi”… 29 / 50 60 60 2.0 1.0 -1.0 0.0 -2.0 -3.0 31 / 50 1987.01 1987.07 1988.01 1988.07 1989.01 1989.07 1990.01 1990.07 1991.01 1991.07 1992.01 1992.07 1993.01 1993.07 1994.01 1994.07 1995.01 1995.07 1996.01 1996.07 1997.01 1997.07 1998.01 1998.07 1999.01 1999.07 2000.01 2000.07 2001.01 2001.07 2002.01 2002.07 2003.01 2003.07 2004.01 2004.07 2005.01 2005.07 2006.01 2006.07 2007.01 2007.07 2008.01 2008.07 2009.01 2009.07 2010.01 2010.07 2010.2 2009.4 2009.2 2008.4 2008.2 2007.4 2007.2 2006.4 2006.2 2005.4 2005.2 2004.4 2004.2 2003.4 2003.2 2002.4 2002.2 2001.4 2001.2 2000.4 2000.2 1999.4 1999.2 1998.4 115.0 1987.01 1987.07 1988.01 1988.07 1989.01 1989.07 1990.01 1990.07 1991.01 1991.07 1992.01 1992.07 1993.01 1993.07 1994.01 1994.07 1995.01 1995.07 1996.01 1996.07 1997.01 1997.07 1998.01 1998.07 1999.01 1999.07 2000.01 2000.07 2001.01 2001.07 2002.01 2002.07 2003.01 2003.07 2004.01 2004.07 2005.01 2005.07 2006.01 2006.07 2007.01 2007.07 2008.01 2008.07 2009.01 2009.07 2010.01 2010.07 1987.01 1987.07 1988.01 1988.07 1989.01 1989.07 1990.01 1990.07 1991.01 1991.07 1992.01 1992.07 1993.01 1993.07 1994.01 1994.07 1995.01 1995.07 1996.01 1996.07 1997.01 1997.07 1998.01 1998.07 1999.01 1999.07 2000.01 2000.07 2001.01 2001.07 2002.01 2002.07 2003.01 2003.07 2004.01 2004.07 2005.01 2005.07 2006.01 2006.07 2007.01 2007.07 2008.01 2008.07 2009.01 2009.07 2010.01 2010.07 (bin TL) 1987.01 1987.07 1988.01 1988.07 1989.01 1989.07 1990.01 1990.07 1991.01 1991.07 1992.01 1992.07 1993.01 1993.07 1994.01 1994.07 1995.01 1995.07 1996.01 1996.07 1997.01 1997.07 1998.01 1998.07 1999.01 1999.07 2000.01 2000.07 2001.01 2001.07 2002.01 2002.07 2003.01 2003.07 2004.01 2004.07 2005.01 2005.07 2006.01 2006.07 2007.01 2007.07 2008.01 2008.07 2009.01 2009.07 2010.01 2010.07 1987.01 1987.07 1988.01 1988.07 1989.01 1989.07 1990.01 1990.07 1991.01 1991.07 1992.01 1992.07 1993.01 1993.07 1994.01 1994.07 1995.01 1995.07 1996.01 1996.07 1997.01 1997.07 1998.01 1998.07 1999.01 1999.07 2000.01 2000.07 2001.01 2001.07 2002.01 2002.07 2003.01 2003.07 2004.01 2004.07 2005.01 2005.07 2006.01 2006.07 2007.01 2007.07 2008.01 2008.07 2009.01 2009.07 2010.01 2010.07 120.0 Türkiye’de Güncel Krizin Reel GSYİH Cinsinden Bedeli X5 X5: Hazine’nin Ağırlıklı Yıllık Bileşik Faiz Haddi 8.0 X6 3.0 X9 3.0 X8: Döviz Tevdiat Hesapları / M2 Para Arzı X10 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 -1.0 -2.0 -3.0 46 85.0 46 X7: Reel Döviz Kurunun Dengeden Sapma Derecesi 46 46 47 47 47 47 48 49 48 49 48 49 48 49 50 50 50 50 51+52 5354 51+52 5354 51+52 5354 51+52 5354 55 55 55 55 56 57 56 57 56 57 56 57 5859 58 59 5859 58 59 Yöntem İçin Kaynak: Kibritçioğlu, A. (2007), http://mpra.ub.uni-muenchen.de/3962/01/MPRA_paper_3962.pdf 60 6.0 4.0 2.0 -2.0 0.0 90.0 X6: Kamu Kesimi Borçlanma Gereği / GSYİH 60 2.0 1.0 -1.0 0.0 -2.0 -3.0 Yöntem İçin Kaynak: Kibritçioğlu, A. (2007), http://mpra.ub.uni-muenchen.de/3962/01/MPRA_paper_3962.pdf 30 / 50 X9: Toplam Dış Borç Stokundaki Yıllık Artışlar 60 2.0 1.0 -1.0 0.0 -2.0 -3.0 X10: İMKB Ulusal 100 Endeksindeki 12 Aylık Artışlar 60 32 / 50 Dünya Ekonomik Forumu (www.weforum.org): 2010 Küresel Risk Raporu [1] Küresel Ekonominin ve Türkiye Ekonomisinin Yakın Geleceği? Die nahe Zukunft der türkischen Wirtschaft und der Weltwirtschaft 33 / 50 Kaynak: http://www.weforum.org/pdf/globalrisk/globalrisks2010.pdf 34 / 50 Ifo Dünya Ekonomik İklim Endeksi Dünya Ekonomik Forumu (www.weforum.org): 2010 Küresel Risk Raporu [2] (Ifo World Economic Climate Index, WECI, 1990-2010) 9 8 7 6 5 4 3 2 R4: Dünya Ekonomi İklimi = (R5+R6) / 2 R5: Mevcut Durum R6: Gelecek Altı Aya İlişkin Bekleyişler 1 / 1990 3 / 1990 1 / 1991 3 / 1991 1 / 1992 3 / 1992 1 / 1993 3 / 1993 1 / 1994 3 / 1994 1 / 1995 3 / 1995 1 / 1996 3 / 1996 1 / 1997 3 / 1997 1 / 1998 3 / 1998 1 / 1999 3 / 1999 1 / 2000 3 / 2000 1 / 2001 3 / 2001 1 / 2002 3 / 2002 1 / 2003 3 / 2003 1 / 2004 3 / 2004 1 / 2005 3 / 2005 1 / 2006 3 / 2006 1 / 2007 3 / 2007 1 / 2008 3 / 2008 1 / 2009 3 / 2009 1 / 2010 3 / 2010 1 Kaynak: http://www.weforum.org/pdf/globalrisk/globalrisks2010.pdf 35 / 50 Kaynak: http://www.cesifo-group.de/portal/page/portal/ifoHome/a-winfo/d1index/20indexwes 36 / 50 Ifo Euro Bölgesi Ekonomik İklim Endeksi “WECI” – “Reel Dünya GSYİH’sı” İlişkisi (Ifo Euro Area Economic Climate Index, WECI, 1990-2010) 9 8 7 6 5 4 3 R4: Euro Bölgesi Ekonomi İklimi 2 R5: Mevcut Durum R6: Gelecek Altı Aya İlişkin Bekleyişler 1 / 1990 3 / 1990 1 / 1991 3 / 1991 1 / 1992 3 / 1992 1 / 1993 3 / 1993 1 / 1994 3 / 1994 1 / 1995 3 / 1995 1 / 1996 3 / 1996 1 / 1997 3 / 1997 1 / 1998 3 / 1998 1 / 1999 3 / 1999 1 / 2000 3 / 2000 1 / 2001 3 / 2001 1 / 2002 3 / 2002 1 / 2003 3 / 2003 1 / 2004 3 / 2004 1 / 2005 3 / 2005 1 / 2006 3 / 2006 1 / 2007 3 / 2007 1 / 2008 3 / 2008 1 / 2009 3 / 2009 1 / 2010 3 / 2010 1 Kaynak: http://www.cesifo-group.de/DocCIDL/WES-3-10.pdf 37 / 50 Kaynak: http://www.cesifo-group.de/portal/page/portal/ifoHome/a-winfo/d1index/20indexwes Ifo Ekonomik İklim Endeksi: Ifo Ekonomik İklim Endeksi: Seçilmiş Ülkeler (1998-2010) [1] Seçilmiş Ülkeler (1998-2010) [2] Kaynak: http://www.cesifo-group.de/DocCIDL/WES-1-10.pdf 39 / 50 Kaynak: http://www.cesifo-group.de/DocCIDL/WES-1-10.pdf 38 / 50 40 / 50 Jan-2009 99 Jan-2008 98 Jan-2007 99 Jan-2006 Jan-2005 Jan-2004 Jan-2003 Jan-2002 Jan-2001 Jan-2000 Jan-1999 Jan-1998 Jan-1997 Jan-1996 Jan-1995 Jan-1994 Jan-1993 Jan-1992 Jan-1991 Jan-1990 Jan-1989 Jan-1988 Jan-1987 Jan-1986 100 Küresel Kriz Türkiye: 2000-2001 Krizi Rusya: 1998 Krizi Asya: 1997-1998 Krizi Meksika 1995 Krizi Türkiye: 1994 Krizi AB: 1992-93 DKM Krizi 1. Körfez Krizi 97 Dec-2010 Nov-2010 Oct-2010 Sep-2010 Aug-2010 Jul-2010 Jun-2010 May-2010 Apr-2010 Mar-2010 Feb-2010 Jan-2010 Dec-2009 Nov-2009 Oct-2009 Sep-2009 Aug-2009 Jul-2009 Jun-2009 May-2009 Apr-2009 Mar-2009 Feb-2009 Jan-2009 Dec-2008 Nov-2008 Oct-2008 Sep-2008 Aug-2008 Jul-2008 Jun-2008 May-2008 Apr-2008 Mar-2008 Feb-2008 Jan-2008 Dec-2007 Nov-2007 Oct-2007 Sep-2007 Aug-2007 Jul-2007 Jun-2007 May-2007 Apr-2007 Mar-2007 Feb-2007 Jan-2007 Jan-2010 Jan-2009 Jan-2008 Jan-2007 Jan-2006 Jan-2005 Jan-2004 Jan-2003 Jan-2002 Jan-2001 Jan-2000 Jan-1999 Jan-1998 Jan-1997 Jan-1996 Jan-1995 Jan-1994 Jan-1993 Jan-1992 Jan-1991 Jan-1990 Jan-1989 Jan-1988 Jan-1987 Jan-1986 Jan-1985 Jan-1984 Jan-1983 Jan-1982 Jan-1981 Jan-1980 Jan-1979 Jan-1978 Jan-1977 Jan-1976 Jan-1975 Jan-1974 Jan-1973 Jan-1972 Jan-1971 Jan-1970 44 / 50 Veri Kaynağı: http://stats.oecd.org/index.aspx?datasetcode=MEI_CLI Borsa Krizi (Kara Pazartesi) Japonya: 1986-1990 Balonu Jan-1985 Jan-1984 Jan-1983 Jan-1982 Jan-1981 Jan-1980 Jan-1979 Jan-1978 Jan-1977 Jan-1976 95 92 L. Amerika (1982) Krizi 93 Jan-1975 Seçilmiş Ülkeler, Ocak 2007 – Temmuz 2010 Seçilmiş Ülkeler, Ocak 1970 – Temmuz 2010 Çin ABD Türkiye Türkiye: 1979-1980 Krizi 92 Almanya 1989-91 Tasarruf-Kredi Krizi 98 2. Körfez Krizi 102 Meksika 94 İsveç: Bankacılık Krizi 103 Hindistan Rusya Federasyonu 95 Jan-1974 Japonya 2. Petrol Krizi (78-80) 104 İngiltere Brezilya 96 Japonya: Kayıp 90’lar 105 Japonya Güney Kore 1. Petrol Krizi (73-74) 101 102 Jan-1973 103 105 Jan-1972 OECD Bileşik Öncü Göstergeler (CLI) Endeksi: OECD Bileşik Öncü Göstergeler (CLI) Endeksi: Jan-1971 Jan-1970 ABD Almanya Türkiye 93 43 / 50 Veri Kaynağı: http://stats.oecd.org/index.aspx?datasetcode=MEI_CLI 96 Çin 94 97 Hindistan Rusya Federasyonu Meksika OECD Bileşik Öncü Göstergeler Endeksinin yüz değerinin üzerindeyken artış göstermesi “büyüme”; yüz değerinin üzerindeyken düşüş göstermesi “gerileme”; yüz değerinin altındayken artış göstermesi “toparlanma” ve yüz değerinin altındayken düşüş göstermesi “durgunluk” beklendiği anlamına gelmektedir. 95 98 Güney Kore İngiltere Brezilya 96 Seçilmiş Ülkeler, Ocak 1970 – Aralık 2009 (Ifo Turkey Economic Climate Index, WECI, 1998-2010) 42 / 50 Veri Kaynağı: http://stats.oecd.org/index.aspx?datasetcode=MEI_CLI 41 / 50 Kaynak: http://www.cesifo-group.de/DocCIDL/WES-3-10.pdf Almanya Çin ABD Türkiye Japonya Hindistan 97 OECD Bileşik Öncü Göstergeler (CLI) Endeksi: Ifo Türkiye Ekonomik İklim Endeksi 101 100 99 104 103 102 101 100 OECD Bileşik Öncü Göstergeler Endeksi: OECD Bileşik Öncü Göstergeler Endeksi: Türkiye, Aralık 1987 – Temmuz 2010 Türkiye ( Ocak 2008 – Haziran 2010 ) 116 114 112 Amplitude adjusted (CLI) Ratio of original to trend (IIP) Reference chronology of turning points: Trough 1985M7, Peak 1988M1, Trough 1988M11, Peak 1990M5, Trough 1994M7, Peak 1997M10, Trough 1999M10, Peak 2000M8, Trough 2005M3, Peak 2008M2, Trough 2009M2 zirve / canlanma (boom) 2008.01 III 110 2010.06 104 genişleme (upswing) II 102 2009.12 108 100 106 2.5 Yıl -25 -15 -5 104 5 15 25 35 98 102 100 96 98 2008.09 96 94 94 92 92 90 Türkiye ekonomisi, Ocak 2008’deki konumuna ancak 2.5 yılda gelebildi… 90 88 Dec-1987 Jun-1988 Dec-1988 Jun-1989 Dec-1989 Jun-1990 Dec-1990 Jun-1991 Dec-1991 Jun-1992 Dec-1992 Jun-1993 Dec-1993 Jun-1994 Dec-1994 Jun-1995 Dec-1995 Jun-1996 Dec-1996 Jun-1997 Dec-1997 Jun-1998 Dec-1998 Jun-1999 Dec-1999 Jun-2000 Dec-2000 Jun-2001 Dec-2001 Jun-2002 Dec-2002 Jun-2003 Dec-2003 Jun-2004 Dec-2004 Jun-2005 Dec-2005 Jun-2006 Dec-2006 Jun-2007 Dec-2007 Jun-2008 Dec-2008 Jun-2009 Dec-2009 Jun-2010 Dec-2010 86 II 2009.02 dip / durgunluk (trough / recession) 88 86 I soğuma / daralma (downswing) Veri Kaynağı: http://stats.oecd.org/index.aspx?datasetcode=MEI_CLI Türkiye için dönüm (zirve ve dip) noktalarının öngörüsü: http://www.oecd.org/document/3/0,3343,en_2649_34349_2410307_1_1_1_1,00.html 45 / 50 Veri Kaynağı: http://stats.oecd.org/index.aspx?datasetcode=MEI_CLI 46 / 50 Özet: Temel Sonuçlar ve Dersler [1] Özet: Temel Sonuçlar ve Dersler Türkiye ekonomisi küresel krizden ciddi biçimde etkilenmiştir. Özellikle (resmî) işsizlikteki artış çok ciddi boyutlara ulaşmıştır. Fakat, Türkiye’de yaşanan 2008-2009 krizinin tek sebebi dış kaynaklı bir şok değildir. Onun yanı sıra şu iki etken de krizi derinleştirmiştir: Mevcut hükümetin 2005-2006 yıllarından itibaren ülkede başlayan makroekonomik kötüleşmeye karşı hiçbir yeni önlem almamış olması 2008’de küreselleşmeye başlayan kriz karşısında oldukça gecikerek (en azından Aralık 2008’e dek!) alınabilecek önlemleri tasarlamaya başlaması Zusammenfassung und Hauptergebnisse des Referats Türkiye’nin krizden tamamen çıktığını söylemek ve bazı temel değişkenlerde gözlemlenen iyileşmelerin artık kalıcı olduğunu iddia etmek için vakit henüz erkendir. 47 / 50 48 / 50 Özet: Temel Sonuçlar ve Dersler [2] 2010 yılında dünyanın pek çok ülkesinde ve bu arada Türkiye’de de ekonomik durumda yeni bozulma işaretleri gözlemlenmektedir. Eğer bu senaryolar ve tahminler gerçekleşecek olursa önce dünya ekonomisi, sonra da Türkiye ekonomisi, yeni bir krize girebilirler: ? Cari hesap açığında yeniden başlayan artışlara ve yaklaşan genel seçimler nedeniyle popülist harcamalardaki artış olasılığına (malî disiplinden uzaklaşma?) dikkat edilmesi gerekiyor. Ekonomik durumdaki kötüleşmeler veya şoklar karşısında hükümetler daima “uyanık” olmalı ve olumsuz gelişmeleri “bertaraf etmeye” veya en azından “hafifletmeye” yönelik iktisat politikası kararları tasarlamak için asla gecikmemelidir. 49 / 50 50 / 50