2. duyu organları
Transkript
2. duyu organları
DENETLEME ve DÜZENLEME 2. DUYU ORGANLARI A. GÖZ: Işığı algılayan hücreler ya da protein yapılı reseptörler değişik görme basamaklarının ortaya çıkmasına neden olur. Görme Baz› bir hücrelilerde ve baz› omurgas›zlarda görülür. Örnek : Öglena, Toprak solucan› ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ekil görme Yön görme I›k görme Baz› omurgas›zlarda görülür. Örnek :Planarya Baz› omurgas›zlar ve omurgal›lar›n tamam›nda görülür. Eklembacaklılarda nokta ve bileşik olmak üzere iki çeşit göz bulunur. Nokta göz genellikle böceklerde görülür. Kornea – mercek ve duyu hücrelerinden oluşur. Petek gözler birçok birimden oluşur. Her bir birim ayrı bir görüntü algılar, merkezi sinir sisteminde görüntü birleştirilir. Petek gözlerde odak nokta sabittir. Balıklarda saydam tabaka düz, mercek yuvarlak ve göz yakını görmeye ayarlıdır. Görme uyumu merceğin ileri – geri çekilmesi ile sağlanır. Kurbağalarda kornea ve göz merceği yuvarlaktır. Göz daima uzağa ayarlıdır. Görme uyumu merceğin ileri – geri çekilmesiyle sağlanır. Sürüngenlerde de kurbağalara benzer göz yapısı vardır. Kuşlarda saydam tabaka ve göz merceği yuvarlaktır. Üst göz kapağı hareketsiz, alt göz kapağı hareketlidir. Görme uyumu merceğin incelip – kalınlaşması ile sağlanır. Memelilerde göz yapısı genel olarak en kompleks yapıya sahiptir. İNSANDA GÖZÜN YAPISI : Göz; göz küresi ve yardımıcı kısımlardan oluşur. Göz bebe¤i ‹ris Göz kapa¤› Sert tabaka Kas Kas tendonu Retina Mercek ‹ris Kornea Konjunktiva: Gözü nemli tutar. Sert tabaka Sert tabaka : Gözü korur. Saydam tabaka (Kornea): Gelen ışığı toplar ve kırar. Kornea gece hayvanlarında büyüktür. 438 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› DENETLEME ve DÜZENLEME Damar tabaka: Gözü besleyen kan damarları bulunur. ¾¾ Damar tabakada siyah melanin pigmentleri bulunur. Bu pigmentler göze gelen ışığın fazlasını soğururlar. ¾¾ Damar tabakanın ucunda şişkinleşmiş kısım göze renk veren ‘iris’i meydana getirir. Göz bebeği: İki iris arasında kalan boşluğa denir. İrise ait kasların kasılıp gevşemesi göz bebeğinin büyüyüp – küçülmesine neden olur. ¾¾ ¾¾ Karanlıkta göz bebeği büyür, ışıkta küçülür. Heyecan anında göz bebeği büyür. Kirpiksi cisim: Damar tabakanın önünde bulunur. Göz merceği asıcı bağlarla kirpiksi cisme tutunur. Göz merceği: Görme uyumunu sağlar. Görme uyumu merceğin incelip – kalınlaşması ile sağlanır. Göz merceği protein yapılıd›r. Kornea ile iris aras›nda kalan bölüme ön oda, göz merceği ile iris arasında kalan bölüme de arka oda denir. ¾¾ Ön ve arka odadaki sıvının tahliye edilememesi göz içi tansiyona (glokom) neden olur. ¾¾ Camsı cisim: Işığın retina üzerine odaklanmasında sıvı mercekler olarak görev yaparlar. Retina (ağ tabaka): Görüntüyü algılayan reseptörlerin bulunduğu bölgedir. Görüntü retinaya ters düşer. Görüntü retinaya geldiğinde gördüğümüzü bilemeyiz, görüntünün değerlendirildiği yer beyin kabuğudur. Retinada bulunan sarı benekte çomak ve koni reseptörler bulunur. Fotoresöptörlerdir. Çomak resptörler ışık algılar ve sarı beneğin genellikle dışına doğru yoğunlaşmıştır. Koni reseptörler renk algılar ve sarı beneğin genellikle merkezinde yoğunlaşmıştır. Koni reseptörlerin çalıştığı her mesafe ve ışıkta çomak reseptöler çalışır. Çomak reseptörlerin çalıştığı mesafe ve ışıkta koni reseptörler çalışmaz. ¾¾ Gözümüzün önünden geçen hareketli bir cismin önce şekli sonra rengi retinaya düşer. Nedeni çomak reseptörlerin sarı bebeğin dışına, koni reseptörlerin sarı bebeğin içine yakın olmasıdır. ¾¾ Retinada üç tane ana renk hücresi vardır. Kırmızı, mavi ve yeşil. ¾¾ Farklı renklerde görüntü algılamamızın nedeni farklı dalga boylarının kesişiminden kaynaklanır. ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ Kör nokta: Görme reseptörlerinin olmadığı bölgedir. Kör nokta 439 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› DENETLEME ve DÜZENLEME ¾¾ Gözde görme pigmenti olan rodopsin üretilir. Rodopsin üretimi karanlıkta artar. A vitamini eksikliğinde rodopsin üretimi azalır. Bu nedenle zayıf ışıkta görme zorlaşır. (Gece körlüğü) Görüntü retinada ters oluur Talamus Orta beyin Beyin kabu¤u ¾¾ Gözün yardımcı kısımları kafllar, göz kapakları, kirpikler, göz yaşı bezleri ve göz kaslarından oluşur. Göz Kusurları : 1) Miyop: Uzağı net göremezler. Görüntü retinanın önünde oluşur. Göz yuvarı optik eksen boyunca uzamıştır. Tedavisinde kalın kenarlı mercek kullanılır. Kalın kenarlı mercek ışık ışınlarını ayırarak retinada birleşmesini sağlar. Normal göz A A A A 2) Hipermetrop: Yakını net göremezler. Görüntü retinanın arkasında oluşur. Göz yuvarı optik eksene dikey uzamıştır. Tedavisinde ince kenarlı mercek kullanılır. İnce kenarlı mercek ışık ışınlarını yakınlaştırarak retinaya düşürür. Normal göz A A Hipermetroplu göz A ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ A 440 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› A A Miyoplu göz A A ¾¾ ¾¾ ¾¾ DENETLEME ve DÜZENLEME 3) Astigmatlık: Göz merceği ya da korneada meydana gelen dalgalanmalar sonucu ortaya çıkar. Işık ışınlarının bir kısmı retinada, bir kısmı retina arkasında kesişir. Görüntü bulanık, bazen çift algılanabilir. Tedavisinde silindirik mercek kullanılır. Normal göz A Astigmatl› göz A A ¾¾ ¾¾ ¾¾ A A 4) Presbitlik: Genellikle 40 yaş üzerinde ortaya çıkar. ¾¾ ¾¾ ¾¾ 40 cm’den yakındaki ufak yazıları net göremezler. Göz merceği esnekliği artar. Tedavisinde ince kenarlı mercek kullanılır. 5) Şaşılık: Göz yuvarını dengede tutan kaslardan birinin uzun, diğerinin kısa olması sonucu ortaya çıkar. 6) Glokom (göz tansiyonu): Göz içi sıvısının yeterli oranda tahliye edilememesi sonucu ortaya çıkar. 7) Gece körlüğü (tavuk karası): A vitamini yetersizliğinde görme pigmenti olan rodopsin üretimi azalır. Işık zayıfladıkça görme zorlaşır. 8) Renk körlüğü (kırmızı – yeşil): Kırmızı ve yeşil renkleri ayırmayı sağlayan genlerin olmaması sonucunda ortaya çıkar. B. KULAK: ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ Balıklarda dış ve orta kulak yoktur. Kurbağalarda ve sürüngenlerde dış kulak yoktur. Kuşlarda kulak kepçesi yoktur. (baykuş hariç) Bütün omurgalılarda iç kulak ortak özelliktir. İNSANDA KULAĞIN YAPISI : Yar› çembersel kanatlar Çekiç, örs ve üzengi kemikleri Kohlear kanal Vestibular kanal ‹itme sinirleri Salyangoz Östaki borusu Kulak D› kulak kanal› zar› 441 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› Timpanik kanal Korti reseptörü DENETLEME ve DÜZENLEME Dış Kulak : a) Kulak kepçesi b) Kulak yolu c) Kulak zarı eder. Ses dalgalarını toplar. Kulak kiri ve kıllar bulunur. Kulağa giren toz parçalarını tutar. Dış kulak ile orta kulak arasında bulunur. Ses dalgalarının orta kulağa geçmesine yardım Orta Kulak : a) Orta kulak kemikleri: Çekiç – örs ve üzengi olmak üzere üç çeşittir. Orta kulak kemiklerinin temel görevi ses dalgalarını kuvvetli bir şekilde iç kulağa iletmektir. b) Östaki borusu: Yutakla bağlantılıdır. İç ve dış ortam arasındaki hava basıncını dengelemede görev alır. İç Kulak : İç kulakta sesin ilk geldiği yere dalız adı verilir. Dalız kesecik ve tulumcukların bulunduğu bölgedir. Yarım daire kanalları: Beyincikle birlikte dengeyi sağlar. Yarım daire kanalları üç tanedir. Açıklama : Yarım daire kanallarının tabanında ampula adı verilen şişkin bir bölüm bulunur. Burada bulunan tüylü duyu hücreleri endolenften daha yoğun olan jelatinimsi bir madde içine doğru uzantılar yapmıştır. Ani denge hareketlerinde yarım daire kanalları vücutla birlikte hareket eder. Ancak kanallar içindeki endolenf sıvısı yarım daire kanalları ile birlikte hareket etmez, daha yavaş hareket eder. Bu durum ampula içinde bulunan jelatinimsi maddenin hareketine neden olur. Bu maddenin hareketi duyu hücrelerinde basınç değişimine neden olur. Bu durum denge sinirlerinde impuls oluşturur. Oluşan impulslar beyinciğe taşınır. Bilinçli denge kayıplarında impuls beyincikten beyin kabuğuna iletilir. Böylece vücuttaki denge değişiklikleri algılanır. Açıklama : Kendi eksenimiz üzerinde 360° 'lik açılarla dönüş yaparsak hareketi tamamladığımızda bile hala kendimizi dönüyormuş gibi hissederiz. Bunun nedeni kanallar içindeki sıvının hala hareket halinde olması ve denge sinirlerinde impuls oluşturmasıdır. Otollit tafllar: Kesecik ve tulumcuklarda bulunur. Ani denge kayıplarında kesecik ve tulumcuklarda bulunan duyu kıllarına temas ederek duyu kıllarını aşağıya doğru çeker. Duyu kıllarındaki bu değişme uyartının sinir hücrelerine geçmesine neden olur. Salyangoz (Kohlea): Kendi üzerinde kıvrılmış bir yapıdır. Salyangoz üç kanaldan oluşur. ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ Üste vestibular kanal perilenf sıvı ile dolu Ortada kohlear kanal endolenf sıvı ile dolu En altta timpanik kanal perilenf sıvı ile dolu Kohlear kanalda korti reseptörü bulunur. Mekanoreseptörlerdir. Korti reseptörü sesi algılayarak, işitme sinirlerine aktarır. ‹ç kulak D› kulak Östaki borusu Orta kulak 442 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› DENETLEME ve DÜZENLEME Ses iletim hızı; Orta kulak ‹ç kulak Kat› ortamda iletilir Sesin iletim şekli: D› kulak D› kulak S›v› ortamda iletilir Orta kulak Hava ortam›nda iletilir Oval pencere Kohlear kanaldaki korti reseptörleri Çat› zar ‹itme sinirleri Talamus Vestibular kanal Temel zar Timpanik kanal Orta beyin Beyin kabu¤u Sesin geldiği yön tayininde sesin kaynağına yakın olan kulak, sesi daha şiddetli iletir. Beyin kabuğu da buna göre sesin yönü hakkında karar verir. C. DERİ : Çok katlı epitel hücreden oluşmuştur. (yassı – kübik – silindirik) 1. EPİTEL DOKU : ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ Vücudun dış ve iç yüzeyini örten hücrelerden ve salgı yapabilen bezlerden oluşur. Hücreler çok sık aralıklarla dizilmiştir. Hücreler arası ara madde yoktur. Kılcal damar bulunmaz Gerekli besin ve oksijen bağ dokudan difüzyonla gelir. Görevleri; yy yy yy yy yy Koruma Emilim Salgı Duyu alma Boşaltım yapma şeklinde görevleri vardır. Epitel doku Örtü epiteli Salg› epiteli Duyu epiteli A) ÖRTÜ EPİTELİ: 1. Tek katlı epitel : a) Yassı epitel – alveollerde ve kan damarlarının iç yüzünde bulunur. b) Kübik epitel – troid bezi – böbrek gibi yerlerde bulunur. 443 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› c) Silindirik epitel – mide – ince bağırsak gibi yerlerde bulunur. DENETLEME ve DÜZENLEME 2. Çok katlı epitel doku : a) Yassı epitel – deri – ağız gibi yerlerde bulunur. b) Çok katlı kübik epitel - deride ovaryum ve testisin iç yüzünde bulunur. c) Değişken sıralı epitel (Yalanc› çok katl› epitel) – idrar kesesi ve üreme kanallarında bulunur. Çok katlı silindirik epitel B) SALGI EP‹TEL‹: Salg› epiteli Hücre say›lar›na göre Salg›s›n› döktü¤ü yere göre 1) Salgısını döktüğü yere göre : a) Ekzokrin Bezler: Salgısını bir kanalla dışarıya veren bezlere denir. Örnek: Tükürük bezleri – ter bezleri – yağ bezleri – süt bezleri b) Endokrin Bezler: Kanalsız yapıya sahiptirler. Salgılarını doğrudan kana verirler. Örnek: Hipofiz bezi – troid bezi – paratroid bezi- böbrek üstü bezi c) Karma Bezler: Salgılarının bir kısmını kanallı yapılarla dışarıya, bir kısmını da doğrudan kana verirler. Örnek: Mide – pankreas – ovaryum – testis 444 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› DENETLEME ve DÜZENLEME 2. Hücre sayılarına göre; a) Bir hücreli bezler: Örnek: Goblet hücreleri – mukus salgılar. b) Çok hücreli bezler: Salgı yapan hücrelerin gruplar halinde toplanması ile oluşur. Basit tübüler bez Bileik tübüler bez Basit alveoler bez Bileik alveoler bez Bileik tübülo alveoler bez c) Duyu epiteli: Dış ortamdan gelen fiziksel ya da kimyasal uyarıları alan hücre gruplarıdır. 1. Primer duyu reseptörleri 2. Sekonder duyu reseptörleri 3. Serbest sinir hücreleri Koku reseptörleri Tat alma reseptörleri Ağrı algılayan Epitel Reseptör Duyu hücresi Epitel Reseptör Epitel Duyu hücresi Duyu hücresi Sinaps Sinir hücresi Sinir hücresi Birincil duyu hücresi Sinir hücresi ‹kincil duyu hücresi 445 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› Serbest duyu hücresi DENETLEME ve DÜZENLEME 2. BAĞ DOKU : Embriyonun mezenflim hücrelerinden meydana gelmiştir. Hücreler arası boşluk fazladır. ¾¾ Hücreler arası ara madde vardır. ¾¾ ¾¾ Kan pulcuklar› Retikülo endotelyum Fibrosit Kollajen lifler y Akyuvar Makrofaj Alyuvar Elastik lifler Retiküler lifler Retiküler hücre Kondrositler Kondrin Lakün Genç ya¤ hücresi K›k›rdak Ya¤ hücresi Mezenim hücresi Baz› mezenim hücreleri dönüüme u¤ramaz. Osteoblast Osteosit Lakün Stoplazmik osteosit uzant›lar› Genç mast hücresi Osteoklast Kemik 446 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› Mast hücresi DENETLEME ve DÜZENLEME Bağ dokunun görevleri; 1. Bazı dokulara besin ve oksijen sağlar. 2. Mekanik desteklik sağlar. 3. Savunmada görev alır. 4. Doku kaybını önler 5. Güneş ışınlarına karşı korur. 6. Damar içindeki kanın pıhtılaşmasını önler. 7. İçerdiği liflerle bağlantı ve esneklik sağlar. Bağ doku hücreleri: ¾¾ ¾¾ Fibroblastlar Mast hücreleri Bağ doku liflerini ve ara maddeyi sentezler. Heparin ve Histamin üretir. Heparin: Damar içindeki kanın pıhtılaşmasını önler. Histamin: Alerjik durumlarda kılcal damarlarda geçirgenliği artırır. Makrofajlar: Mikroorganizmaları ve yabancı proteinleri fagosite ederler. Plazma hücreleri: T ve B lenfositlerden oluşur. Bağışıklıkta görev alır. Pigment hücreleri: Melanin üretiminde görev alırlar. Bağ doku lifleri : ¾¾ ¾¾ ¾¾ Kollegen lifler Elastik lifler Retiküler lifler Kasları kemiklere bağlayan tendonlarda, bağırsakta bulunur. Alveollerde, atar damarlarda bulunur. Kan yapım yerlerinde bulunur. Bağ Doku Çeşitleri : a) Mükoz bağ dokusu: Ara maddesi jelimsi özellikte olup, yapısında fibriller bulunur. b) Gevşek bağ dokusu: Bağ doku lifleri ve kılcal damar bakımından zengindir. c) Sıkı bağ dokusu:Lifler sık aralıklarla bulunur. Bu nedenle ara madde azdır. d) Elastik bağ doku: Elastik liflerin yoğun olarak bulunduğu bağ doku şeklidir. e) Retiküler bağ doku: Kan yapım yerlerinde ve savunmayı oluşturan lenfoid organlarda bulunur. Retiküler hücrelerin fagositoz özelliği vardır. 3. YAĞ DOKU : ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ Hücrelerine lipoplast denir. Kılcal damar azdır. Mitokondri azdır. Metabolizması yavaştır. Görevleri; 447 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› DENETLEME ve DÜZENLEME Depolama. Organların ve vücudun belirli parçalarına kayganlık sağlar. Darbeleri karşı korur. Esneklik sağlar. İzolasyon (yalıtım) sağlar. Su kaybını azaltır. Zararlı yağları kandan alarak, zararsız hale getirir ve depolar. Kış uykusuna yatanlarda, göçmen kuşlarında, çöl hayvanlarında yağlar oksijenli solunumda kullanılarak metabolik su üretilir. ¾¾ Enerji vericidirler ¾¾ Yapılıcıkta kullanılır. ¾¾ Bazıları düzenleyicidir. Örnek:Hormonal özellikte olanlar. ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ Yoğunlukları düşüktür. Bu nedenle depo edilmesi kolaydır. Deri Epidermis (Üst deri) Dermis (Alt deri) Tanecikli tabaka Bazal Dikensi tabaka tabaka K›l gövdesi Ter deli¤i Ter kanal› Boynuzsu tabaka Epidermis Dermis papillas› Damar a¤› Dermis Sinir lifi K›l› dikletiren kas kökü Deri Alt› K›l kökü Papilla Ya¤ doku Ter bezi K›l kesece¤i Epidermis tabakası; ¾¾ Korun ve malpighi tabakası olmak üzere iki kısımdan oluşur. ¾¾ Korun tabaka ölü hücrelerden oluşur. ¾¾ Malpighi tabaka canlı hücrelerden oluşur, melanin pigmenti içerir. – – – – – – – Kan damarlar› Sinirler Ter bezleri Ya€ bezleri Reseptör hücre K›l kökü K›l kökü kaslar› fleklinde yap›lar› içerir. 448 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› DENETLEME ve DÜZENLEME Derinin Görevleri: 1) Koruma: ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ Bakterilere karşı Su kaybına karşı Güneş ışınlarına karşı Fiziksel ve kimyasal etkilere karşı 2) Boşaltım : Terleme gerçekleştirilir. Bu sayede su, tuz ve bir miktar azotlu artık atılır. 3) Solunuma yardımcıdır. Belirli oranda gaz alışverişi deri yoluyla yapılır. 4) Isı düzenleme: ¾¾ ¾¾ ¾¾ Soğukta derideki kılcal damarlar daralır. (ısı kaybını azaltma adaptasyonu) Sıcak havalarda deri kılcalları genişler. (ısı kaybını artırma adaptasyonu) Terleme ile su buharlaştıkça ısı kaybı gerçekleşir. Soğukta vücut yüzeyinde ısı azalınca kaybolan ısının yerine yenisini koymak için kıl kökü kasları kasılır. )) (Tüylerin diken diken olması) 5) Bazı duyuların alınmasını sağlar. ¾¾ Mekano ve termoreseptörler bulunur. yy Serbest sinir uçlar› yy Meisner ve merkel cisimci€i yy Paccini cisimci€i yy Ruffini cisimci€i yy Krause cisimci€i A€r› alg›s› Dokunma alg›s› Bas›nç alg›s› S›cak alg›s› So€uk alg›s› Reseptörlerin uyar›lmas› So¤uk a¤r›s› So¤uk alg›s› S›cak alg›s› 5 15 30 449 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› S›cak a¤r›s› 55 S›cakl›k DENETLEME ve DÜZENLEME D. TAT ALMA ORGANLARI: ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ Böceklerin tat alma organları ayaklarında ve ağız parçaları üzerinde bulunan sensilla adı verilen duyu kılları içerisinde bulunur. Hayvanlar, tad duyularını, besini seçmek için kullanırlar. İnsanda tat alma işlevi dildeki reseptörler tarafından gerçekleştirilir. Tat alg›layan rösöptörler kemoreseptörlerdir. Tadın algılanması için tadı veren maddelerin tükürük sıvısında çözünmesi şarttır. Tadın algılanma önceliği tadı veren maddelerin çözünme hızına bağlıdır. Bölünme özelliği vardır. Yaş ilerledikçe tat alma reseptörlerinin bölünme özelliği yavaşlar. Tad duyusunun reseptör hücreleri, ağız ve dilin değişik bölgelerine dağılmış tat tomurcukları olarak ifllev yapan değişime uğramış epitel hücrelerdir. E. KOKU ALMA ORGANLARI : Koku duyusu; Besin bulmada, haberleflmede ve korumada görev al›r. Ac› Eki Eki Tuzlu Tuzlu Tatl› Böceklerde koku olma duyusu gelişmiştir. Böceklerde koku alma işlevi en çok antenleri ile yapılır. Bu nedenle böceklerin antenleri kesilirse, beslenme, üreme ve savunma gibi faaliyetleri yerine getiremezler. ¾¾ Koku alma duyusu daha çok karasal hayvanlarda gelişmiştir. ¾¾ Memeliler içinde de koku alma farklılıkları vardır. Örneğin köpekler insanlara göre daha güçlü koku alma yeteneğine sahiptir. ¾¾ İnsanda koku alma organı burundur. ¾¾ Al›n sinüsü Üst boluk Orta boluk Burun bolu¤u Burun aç›kl›¤› Alt boluk Hava ak›m› Mukus Siller Koku duyusu Duyu hücresi sitoplazmas› Duyu hücresi çekirde¤i Duyu nöronu ¾¾ Burun iç yüzeyi girintili ve çıkıntılıdır. ¾¾ Burundaki kılcallar, burun iç yüzeyine yakındır. Nedeni havanın vücut ısısına uygun hale gelmesini sağlamaktır. ¾¾ Burun iç yüzeyinde kıllar ve mukus salgısı vardır. Hava ile alınan yabancı maddeler burada filtre edilir. ¾¾ Burnun üst kısmında sarı bölge adı verilen yerde koku alma reseptörleri bulunur. ¾¾ Kemoseptörlerdir. ¾¾ Kokunun alınabilmesi için kokuyu veren maddelerin burundaki mukus sıvısında çözünmesi şarttır. ¾¾ Kokuyu veren maddelerin gaz halinde yayılma özelliği vardır. ¾¾ Koku alma reseptörlerinin bölünme özelliği yoktur. ¾¾ Koku alma reseptörleri belirli bir kokuyu sürekli algılayamazlar. Bunun nedeni; farklı kokuları algılama uyumudur. 450 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› DENETLEME ve DÜZENLEME 3. ENDOKRİN SİSTEM A) Hayvansal Hormonlar: ¾¾ ¾¾ ¾¾ Ürettiği salgıyı doğrudan kana veren bezlere endokrin bezi denir. Endokrin bezlerin yaptığı salgılara da hormon adı verilir. Hormonlar tarafından uyarılan yapılara da hedef organ adı verilir. Epifiz Hipofiz Tiroit Paratiroit Böbrek üstü bezi Pankreas Ovaryum Testis Organik yapılıdır. (Protein – yağ – organik baz yapılı olabilir) Kanla taşınırlar. Eksikliğinde ya da fazlalığında hastalıklar ortaya çıkar. Monomer yapılı hormonlar sindirim kanalı yoluyla alınabilir. Polimer yapılı hormonlar sindirim kanalı yoluya alınamaz. ¾¾ Etkisi yavaş ve uzun sürelidir. Uzun süreli etkili olmasının nedeni kandan uzaklaştırılmasının belirli zaman almasıdır. ¾¾ Hormonlar kandan üç flekilde uzaklaflt›r›l›r. ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ Dokularda parçalanarak Karaci€erde parçalanarak Böbreklerle at›larak ¾¾ Protein yapılı hormonlar zar yüzeyindeki reseptörlere bağlanırlar, yağ yapılı hormonlar hücre içerisindeki reseptörlere bağlanırlar. Hormon salgısının düzenlenmesinde: yy yy yy yy Kanda bulunan çeşitli madde miktarlarının artması ya da azalması Kandaki hormon miktarına göre endokrin bezler arasındaki etkileşim Canlının dış çevresindeki bazı değişmeler Sinir sisteminin endokrin sistemi etkilemesi ¾¾ Hormonlar kandan doku sıvısına geçerek ilgili hücrelere etki yaparlar. 451 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› DENETLEME ve DÜZENLEME Hormonlar; – Büyüme – Su dengesi – fieker dengesi – Mineral dengesi – Efleysellik – Metabolizma – Sindirim enzimlerinin salg›lanmas› ¾¾ fleklindeki faaliyetler etkilidir. Böceklerde gençlik hormonu jüvenil, başkalaşım sırasında deri değiştirmeye yardımcı hormon ekdizondur. İNSANDA ENDOKRİN SİSTEM : Hipotalamus RF (Serbest b›rakt›r›c›) ADH (Vazopressin) Kan TSH (TUH) ACTH ADH Hipofiz Arka lob FSH (FUH) Oksitosin Oksitosin Arka lob LH LTH (Prolaktin) Kan STH MSH 1) ADH (Antidiüritik Hormon) (Vazopressin): ¾¾ ¾¾ Hipotalamus tarafından üretilir. Hipofizin arka lobundan salgılanır. Hedef bölgesi nefronun henle kulpunu saran kılcallard›r. Görevi: Henle kulpunu saran k›lcallarda osmotik bas›nc› art›rarak böbreklerde suyun geri emilimini art›r›r. yy yy yy yy yy Fazla miktarda tuzlu besinlerle beslenen bir insanda su içme isteği artar, ADH salgısı artar. Koşmakta olan bir insanda ADH salgısı artar. Bol miktarda normal su içen bir insanda ADH salgısı azalır. Alkol alan bir insanda ADH salgısı azalır. Amaç alkolü seyrelterek atılmasını kolaylaştırmaktır. ADH salgılanması gereken oranın altında salgılanırsa su kaybı artar, su içme isteği artar. Şekersiz diyabet adı verilen hastalık ortaya çıkar. 452 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› DENETLEME ve DÜZENLEME 2) Oksitosin: Hipotalamus tarafından üretilerek, hipofizin arka lobu üzerinden salgılanır. Hamileliğin sonlarına doğru salgısı artar. Bu dönemde uterustaki kasılmaları artırarak anneyi doğuma hazırlar. ¾¾ Doğumdan sonra da anne memesindeki basıncı artırarak bebeğin anne memesindeki sütü emmesini kolaylaştırır. ¾¾ ¾¾ 3) TSH (TUH): ¾¾ Tiroid bezinin çalışmasını düzenler. Hipofiz ¾¾ TSH Tiroid bezi Tiroksin hormonu Tiroksin hormonunun artması için TSH hormonunun artması gerekir, tiroksin hormonunun azalması için TSH hormonunun azalması gerekir. TSH hormonunun azalması için tiroksin hormonunun kanda belirli bir seviyeyi geçmesi gerekir. 4) ACTH: ¾¾ Böbrek üstü bezinin çalışmasını düzenler. Hipofiz ACTH Böbrek üstü bezi Kortizol 5) FSH (FUH) (Folikül Uyarıcı Hormon): FSH Erkeklerde Kad›nlarda FSH FSH Folikül hücreleri olgunla›r. Ovaryum Mayoz bölünme balar. Testisler Yumurta hücresi yap›l›r. Östrojen Seminifer tüpçüklerinde olgunlama ve sperm yap›m› Mitoz bölünme artar. Uterus Kan damarlar› artar. Mukus salg›s› artar. Süngerimsi kal›nlamas› balar. 453 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› DENETLEME ve DÜZENLEME 6) LH (Lüteinleştirici Hormon) : LH Erkeklerde Kad›nlarda LH LH Yumurtan›n fallopi tüpüne at›lmas› (Ovulasyon) Ovaryum Testisler Korpus luteum evresine geçi haz›rl›¤› balar. Progesteron Testosteron Uterusta kal›nlama devam eder. 7) LTH (Prolaktin) : ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ Süt yapımını ve süt kanallarının gelişmesini sağlar. Hamilelikte korpus luteum evresinin devamlılığında görev alır. Hamilelikten sonra süt üretilmesinin devamlılığında görev alır. Annelik iç güdüsü oluşturulur. 8) STH (Soma Tropik Hormon) : ¾¾ Büyüme hormonudur. ¾¾ Mitoz bölünmeyi hızlandırır. ¾¾ Birçok dokuda etkilidir. ¾¾ Protein sentezini hızlandırır. ¾¾ Fazla salgılanması yağ kullanımını artırdığı için kanda şeker oranı artar. (Hiperglisemi) ¾¾ Çocuklarda az salgılanması cüceliğe neden olur (Nanizm) ¾¾ Çocuklarda fazla salgılanması devliğe neden olur. (Jigantizm) ¾¾ Yetişkinlerde fazla salgılanması orantısız büyümeye neden olur. (Akromegali) 9) MSH (Melonosit Uyarıcı Hormon) : ¾¾ ¾¾ İnsanlarda embriyonik dönemde hipofizin orta lobu görev alır. Sonra kaybolur. Deride melanin üretiminde etkili olan melanositleri uyarır. 454 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› Spermlerin hareket ve olgunluk kazanmas›n› sa¤lar. DENETLEME ve DÜZENLEME TİROİD BEZİ : ¾¾ Bütün omurgalılarda bulunan bir bezdir. ¾¾ Tiroid bezinin aşırı çalışması sonucunda eksoftalmik quatr ortaya çıkar. Bunun sonucunda tiroid bezi afl›r› büyür. Bu hastalarda tiroksin hormonu fazla salgılandığı için metabolizma hızlıdır, kilo kaybı ve terleme görülür. ¾¾ İyot yetersizliğinde tiroksin üretimi azalır. TSH üretimi artar. Bunun sonucunda tiroid bezi büyür. Bu tür vakalara quatr hastalığı denir. Tiroid bezi hormonları; a) Tiroksin : Tüm metabolizmanın çalışmasını düzenler. Birçok dokuda etkildir. ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ ¾¾ Tiroksin hormonunun fazla salgılanması; Metabolizmayı hızlandırır. Kilo kaybına neden olur. Oksijen kullanımı artar. Hipofizin TSH salgısı azalır ya da durur. Çocuklarda az salgılanması cücelik ve zeka geriliğine neden olur. (Kretenizm) Yetişkinlerde az salgılanması vücut ısısının düşmesine metabolizmanın yavaşlamasına, kıllarda dökülmeye neden olur. (Miksodema) b) Kalsitonin : ¾¾ ¾¾ Kandaki fazla kalsiyumun (Ca+2) kemiğe geçmesini sağlar. Kalsitonin salgısı artan bir insanda; yy Kemik sertliği artar. yy Kanın osmotik basıncı azalır. yy Bağırsak ve böbrekten kana emilen kalsiyum azalır. (Kretenizm) PARATİROİD BEZİ : Hormon salgısı parathormondur. Parathormonun görevi: Kandaki kalsiyum seviyesi düşünce, kemikten kana kalsiyum geçirerek, kandaki Ca+2 seviyesinin normale çıkmasına neden olur. ¾¾ Parathormon salgısı artan bir insanda; yy Kemikler yumuşar. yy Kanın osmotik basıncı artar. yy Bağırsak ve böbreklerden kana Ca+2 emilimi artar. yy Parathormon salgısı normalin altına düşerse kandaki kalsiyum seviyesi azalır, bu durumda kaslara yeterli kalsiyum gitmez, kalsiyum yetersiz olunca ağrılı kasılmalar başlar. (Tetani) 455 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› PARAT‹RO‹D BEZ‹ DENETLEME ve DÜZENLEME Kalsitonin salg›s› artar. Tiroid bezi Kandan kemi¤e geçen Ca+2 artar. Kemikten kana Ca+2 geçii artar. Böbreklerden kana geri emilen Ca+2 azal›r. Böbreklerden kana geri emilen Ca+2 artar. Ba¤›rsaklardan kana emilen Ca+2 azal›r. Ba¤›rsaklardan kana emilen Ca+2 artar. Kanda kalsiyum miktar› normalin üzerine ç›karsa tiroid bezi uyar›l›r. Parathormon salg›s› artar. Paratiroid bezi Kanda kalsiyum miktar› normalin alt›na düerse BÖBREK ÜSTÜ BEZİ : Hipofiz bezi ve sinir sisteminin kontrolünde çalışır. Örnek : Örnek : Sempatik sinirler Hipofiz Medulla (Öz) Korteks (Kabuk) ACTH Böbrek üstü bezi Böbrek üstü bezi Adrenalin Kortizol Böbrek üstü bezi Korteks (Kabuk) Kortizol Medulla (Öz) Aldosteron Adrenalin (Epinefrin) 456 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› Noradrenalin (Norepinefrin) DENETLEME ve DÜZENLEME a) Kortizol : ¾¾ Hedef bölgesi karaciğerdir. ¾¾ Protein ve yağları yıkım yönünde, karbonhidratları yapım yönünde etkiler. ¾¾ Glikoz yıkımını azaltır. ¾¾ Depo glikojeni artırır. ¾¾ Kan şekerini artırır. ¾¾ Kortizol salgısı artan bir insanda; yy Kan şekeri artar. yy Karaciğerde üre sentezi artar. yy Böbreklerde süzülme artar. yy İdrardaki üre artar. b) Aldosteron : ¾¾ Böbreklerde sodyumun (Na+) kana emilmesini, potasyumun (K+) idrara verilmesini artırır. ¾¾ Na+: hücreler arası sıvıda osmotik dengeyi sağlar, K+ hücre içinde osmotik dengeyi sağlar. Yorum: Aldosteron salgısı normalin altına düşerse; Yorum: Aldosteron salgısı normalin üzerinde olursa; yy Kanın osmotik basıncı düşer. yy Kan basıncı artar. yy Kan basıncı düşer. yy Doku hücreleri plazmoliz olur. yy Hücrelere besin geçişi azalır. yy Ödem artar. yy Tunç (Adisson) hastalığı ortaya çıkar. yy Su içme isteği artar. yy Sinir ve kas sisteminin çalışmasında düzen- yy ADH salgısı artar sizlikler başlar. yy Böbreklerde süzülme artar. yy Kolaylaştırılmış difüzyonda azalma görülebilir. Açıklama : Böbrek üstü bezlerinin kabuk bölgesinden az miktarda eşey hormonları salgılanır. Bunlar testosteron, östrojen ve progesterondur. c) Adrenalin (Epinefrin) : ¾¾ Korku – heyecan gibi durumlarda salgısı artar. ¾¾ Karaciğerdeki depo glikojeni azaltır. ¾¾ Kan şekerini artırır. ¾¾ Adrenalin kan şekerini düşük olması durumunda da, yüksek olması durumunda da artırır. ¾¾ Küçük damarları daraltır, büyük damarları genişletir. ¾¾ Dolaşım sistemini hızlandırır. ¾¾ Sindirim sistemini yavaşlatır. 457 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› DENETLEME ve DÜZENLEME d) Noradrenalin : ¾¾ Sinir sisteminde nörotransmitler madde olarak görev alır. ¾¾ Kan basıncının dengelenmesinde rol alır. ¾¾ Büyük damarları daraltır, küçük damarları genişletir. OVARYUM : Hormonları steroid yapıdadır. a) Östrojen : ¾¾ Uterusta kalınlaşma sağlar. ¾¾ Diflilerde ‹kincil eşey karakterlerin ortaya çıkmasına neden olur. ¾¾ Süt kanallarının gelişmesinde etkilidir. FSH Östrojen Negatif geri bildirim b) Progesteron : ¾¾ Ovaryumdaki folikül hücreleri tarafından salgılanır. ¾¾ Uterusun kalınlaşmasında etkilidir. ¾¾ Embriyonun uterusa tutunmasını sağlar. ¾¾ Süt bezlerinin gelişmesinde görev alır. LH Progesteron Negatif geri bildirim TESTİS : ¾¾ ¾¾ Testosteron adlı hormonun salgılanmasını sağlar. Testosteron erkeklerde ‹kincil eşey karakterlerinin ortaya çıkmasına neden olur. LH Testosteron Negatif geri bildirim 458 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› DENETLEME ve DÜZENLEME TİMÜS BEZİ : Tiroid bezinin altında, nefes borusunun üzerinde bulunur. 25 yaşından itibaren yağ dokuya dönüşerek işlevini kaybeder. Timus bezi vücut savunmasında görev alır. Timus bezinde bulunan hormon, timus bezine giren lenfositlere antikor yapma işlevi kazandırır. EPİFİZ BEZİ : Melatonin adlı hormon salgılanır. Melatonin hormonu ergenlik dönemine kadar hipofizden FSH ve LH salgılanmasını durdurur. MİDE : ¾¾ Hormon salgısı Gastrin’dir. ¾¾ Mide ¾¾ Gastrin hormonunun görevi; mideyi uyararak midenin HCI ve pepsinojen salgılamasını sağlamaktır. Gastrin Kan Mide İNCE BAĞIRSAK: ‹nce ba¤›rsa¤›n hormon salg›s› Sekretin Kolesistokinon Enterogastron ¾¾ Sekretin; Hedef bölgesi olan pankreası, pankreas öz suyu aNaHCO –3k salgılaması için uyararak ince bağırsal pH'ının düzenlenmesinde yardım eder. ¾¾ Sekretin; Hedef bölgesi olan karaciğeri uyararak karacigerde safra üretimini ve salgılanmasını sağlar. ¾¾ Kolesistokinon; Hedef bölgesi olan pankreası sindrim enzimleri salgılaması için uyarır. ¾¾ Kolesistokinon; Hedef bölgesi olan safra kesesini uyararak safra, kesesinin kasılmasını ve burada depolanan safranın onikiparmak bağırsağına dökülmesini sağlar. ¾¾ Enterogastron; Hedef bölgesi olan mideyi uyararak salgısını ve hareketlerini azaltır. 459 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m› DENETLEME ve DÜZENLEME PANKREAS: Langerhans adacıklarındaki a hücrelerinden glukagon, b hücrelerinden insülin hormonu salg›lan›r. Kas demeti Kas dokuya geçen glikoz artar. Karaci¤er Langerhans adac›klar›ndaki beta hücrelerinde insülin salg›s› artar. Karaci¤ere geçen glikoz artar. Kan ekeri normal de¤erinin alt›na düerse Pankreas Pankreas Di¤er dokulara da glikoz geçii artar. Kan ekeri normal de¤erinin üzerine ç›karsa Karaci¤erdeki depo glikojen glikoza dönüerek h›zla kana verilir. Karaci¤er Langerhans adac›klar›ndaki alfa hücrelerinde glukagon salg›s› artar. a) İnsülin: Kandaki fazla şekerin normale düşürülmesini sağlar. ¾¾ İnsülin salgısı artan bir insanda; yy Kan şekeri azalır. yy Kanın osmotik bas›nc› azal›r. yy Dokulara glikoz geçişi artar. yy Kas ve karaciğerdeki depo glikojen artar. b) Glukagon: Kandaki şeker oranı normalin altına düştüğünde, salgısı artarak kan şekerini normale yükseltmeye çalışır. ¾¾ Glukagon salgısı artan bir insanda; yy Karaciğerdeki depo glikojen azalır. yy Kan şekeri artar. yy Kanın osmotik bas›nc› artar. Not: Kalın bağırsağın hormon salgısı yoktur. Not: Böbreklerde eritropoietin adlı hormon üretilir. Bu hormon az bir miktarda da karaciğer tarafından üretilir. Eritropoietin hormonunun hedef bölgesi kırmızı kemik iliğidir, alyuvar yapımını sağlar. 460 12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›