İLERİYE GİDEN
Transkript
İLERİYE GİDEN
Şizofreniden etkilenen herkes için destek ve öneriler İLERİYE GİDEN YOLU KEŞFETMEK BMS_Weg_Tuerkisch.indd 1 11.12.2006 20:01:39 Uhr Copyright © Bristol-Myers Squibb Company ve Otsuka Pharmaceuticals Europe Ltd. 2004 Tamamen ya da kısmen her türlü reprodüksiyon hakkı dahil olmak üzere bütün hakları saklıdır Bütün hakları sakldr. Telif hakkı sahiplerinin izni olmadan bu yayının hiçbir bölümünün reprodüksiyonu yaplamaz, veri işlem sisteminde belleğe geçirilemez ya da herhangi bir şekilde – elektronik, mekanik olarak, fotokopi, kayt şeklinde ya da başka türlü - yayınlanamaz. Yaynevi ve redaksiyon bu el kitabında eksik veya yanltc verilerin, fikirlerin ya da açıklamaların yer almasını engellemeye çalşmştr, ancak yaynn içerdiği materyalin yazarlarn ve katlmda bulunanlarn bağmsz tecrübelerinin ve fikirlerinin bir özeti olduğunu belirtmek isteriz. Bu nedenle redaksiyon, yaynevi ve sponsor bu gibi eksik, yanltc verilerden ve açıklamalardan dolayı sorumluluk kabul etmez. Yaynn içeriği ya da ilaçlarn veya tbbi ürünlerin kullanm şu an ilgili ülkedeki ruhsatl kullanma uygun değilse hiçbir şekilde tavsiye edilmez. Bristol-Myers Squibb Company ve Otsuka Pharmaceuticals Europe Ltd. tarafndan yaynlanmştr, 2004 Adres: Sapporobogen 6– 8, 80637 München Telefon: (089) 12142-0 Telefaks: (089) 12142-192 İnternet: www.b-ms.de www.otsuka-europe.com İngilizce broşürün yaymcs: Elgie R, Amerongen APV, Byrne P, D’Arienzo S, Hikey C, Lambert M, McCrac J, Sappia S. ISBN: 0-9547952-0-2 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 2 11.12.2006 20:01:39 Uhr Bu el kitabının amacı şizofreni veya psikozdan etkilenen (maruz kalan) kişilere yardımcı olmaktır. Şizofreni hastaları, hasta yakınları ya da hastalığa maruz kalmış aile yakınlarına veya dostlarına bakmak durumunda olan kişiler için yararlı bilgiler içermektedir. Bu el kitabının hazırlanmasında katkısı olan tüm kişiler hastalara, aile yakınlarına ya da dostlarına bakmak durumunda olduklarından şizofreni ile ilgili sorunların üstesinden gelmek konusunda kişisel deneyimlere sahiptirler. Amacımız şizofreni ile yaşamak zorunda olanlara kolay anlaşılır ve pratik öneriler sunmaktır. Şizofreni tanısı için başvurulabilecek görüntüleme yöntemleri ya da çabuk kan testleri yoktur. Ancak, hastalığın kendisinin ve tedavisinin iyi anlaşılması verilecek kararların yerinde olmasına yardımcı olarak günlük yaşamınızda kolaylık sağlayacaktır. ÖNSÖZ Şizofreni hastalığı ile ilgili olarak hala daha olağanüstü derecede yanlış bilgiler ve inançlar mevcuttur. Hastalık hakkında sürekli olarak hurafeler ve yanlış anlamalar karşımıza çıkmaktadır. Bunun sonucunda şizofrenili insanlar sık sık ayrımcı muamelelere maruz kalmakta, bu da izolasyon, yalnızlık ve korku gibi duygularının önemli ölçüde güçlenmesine yol açabilmektedir. Bu el kitabının her bölümünde bir şizofreni hastasının yaşamından kısa alıntılar sunulmuştur. Şizofreni hastaları ve aileleri sansasyon basınından ve TV dramlarından uzakta, fazla göze batmadan günlük yaşamlarını sürdürmekte ve bunu yaparken de önlerine çıkan birçok engeli aşmaktadırlar. Bilimin yeni ufuklar açtığı, sizofreni için yeni terapilerin geliştirildiği ve hastalık hakkındaki bilgilerimizin sürekli olarak genişlediği bir çağda geleceğe olumlu bir gözle bakmamak için hiç bir neden yoktur. Şizofreniyle yaşamak elbetteki kolay değildir, ancak destek ve anlayış sayesinde "yolculuğun" daha zahmetsiz olacağı şüphesizdir. BMS_Weg_Tuerkisch.indd 3 3 11.12.2006 20:01:40 Uhr Rodney Elgie GAMIAN Europe (The Global Alliance of Mental İllness Advocasy Networks) Başkanı, İngiltere Dr. Alain Patrice Van Amerongen Union Nationale des Amis et Familles de Malades Psychiques (UNAFAM) Fahri Görevlisi (klinik psikiyatrist), Fransa Dr. Peter Byrne Psikiyatri doçenti, University College London, İngiltere Sandra D’Arienzo Şizofreni Hastaları/Ruh Hastaları Yakınları Birliği (VASK), İsviçre Christina Hickey Toplum psikiyatrisi için klinik bakm uzman, Carlow Kilkenny, Mental Health Services, Kilkenny ve, Association of Community Mental Health Nurses of İreland, İrlanda Cumhuriyeti Dr. Martin Lambert Psikiyatrist, Psikozu ilk tanma ve tedavi projesi (PEB), Psikososyal Tp Merkezi, Hamburg Üniversitesi Psikiyatri ve Psikoterapi Kliniği, Almanya Janet McCrae European Federation of Associations of Families of People with Mental İllness (EUFAMI) Başkan Yardımcısı, İngiltere Simona Sappia National Coalition of Associations of Patients Suffering from Chronic Diseases (CnAMC) Koordinatörü, Cittadinanza, İtalya Bristol-Myers Squibb Company ve Otsuka Pharmaceuticals Europe Ltd.‘e bu el kitabının kopyalarının sağlanmasındaki desteklerinden dolayı teşekkür ediyoruz. BMS_Weg_Tuerkisch.indd 4 11.12.2006 20:01:40 Uhr BU EL KİTABININ HAZIRLANMASINDAKİ OLAĞANÜSTÜ KATKILARINDAN DOLAYI TEŞEKKÜR EDİYORUZ: Dr. Mark Agius Bedfordshire and Luton Community NHS Trust Özel Uzmanı, İngiltere Begoñe Ariño European Federation of Association of Families of People with Mental İllness (EUFAMİ) Yönetim Kurulu Üyesi ve Eski Başkanı, İspanya Dr. Sanja Martic-Biocina Vrapce Psikiyatri Kliniği Psikiyatristi, Zagreb; Ağır Ruh Hastası Bakıcıları ve Aileleri Organizasyonu Danışmanı, Zagreb, Hırvatistan Vreni Diserens Şizofreni Hastaları/Ruh Hastaları Yakınları Birliği (VASK) Başkanı, İsviçre Dr. Marina Economou Panhellenic Association for Families of Mental Health Başkanı, Yunanistan Elizabeth Gale Mentality Genel Müdürü, İngiltere Preston J Garrison World Federation of Mental Health Genel Sekreteri ve Genel Müdürü, ABD Prof. Wolfgang Gaebel Şizofreni Yeterlilik Ağı Başkanı, Almanya Terry Hammond Rethink Özel Programlar Yöneticisi, İngiltere John Henderson Mental Health Europe Kıdemli Politika Danışmanı, Belçika Nigel Henderson Penumbra Genel Müdürü, İskoçya Prof. Köksal Alptekin Schizofrenia Solidarity Association Başkanı, İzmir, Türkiye Prof. Paolo Morselli Psikiyatrist ve GAMİAN Europe Genel Sekreteri (The Global Alliance of Mental İllness Advocacy Networks), Fransa Dr. Claudia Di Nicola Associazione İtaliana Donne Medico Başkanı, İtalya Inger Nilsson European Federation of Association of Families of People with Mental İllness (EUFAMİ) Başkanı, İsveç Prof. Vladimir Rotstein Epidemiyoloji Bölümü Başkanı ve Kamusal Psikiyatri Girişimleri Başkanı, Rusya Tıp ve Sağlık Bilimleri Akademisi, Rus Tıp Bilimleri Akademisi, Rusya Marjorie Wallace SANE Genel Müdürü, İngiltere Maria Luisa Zardini Associazione per la Riforma dell‘Assistenza Psichiatrica (ARAP) Başkanı ve European Federation of Associations of Families of People with Mental İllness (EUFAMİ) Yönetim Kurulu Üyesi, İtalya Son olarak redaksiyonel desteğinden dolayı sağlık yazarı Mark Hunter’a ve resimler için psikiyatri uzman bakıcısı ve çizimci Martin Davies’e özel teşekkürlerimizi sunmak istiyoruz. BMS_Weg_Tuerkisch.indd 5 11.12.2006 20:01:42 Uhr İÇİNDEKİLER EMMA’NIN ÖYKÜSÜ – 1. BÖLÜM 9 BÖLÜM 1 Şizofreniye genel bakış 10 Yaşamım beni nereye sürüklüyor? 10 Şizofreni nedir? 11 Şizofreninin semptomlar Haberci ön belirtiler İyileşme şansım ne kadardır? 26 Yatl tedavi zorunlu mudur? 27 BÖLÜM 4 Tedaviye dair bilgiler 44 Tedavimi anlamanın yolları 28 Şizofreni iyileşir mi? 44 Kendi kendini yönetmenin önemi 28 Antipsikotik medikasyon 47 PATRİCK‘İN ÖYKÜSÜ 29 Tipik antipsikotik ilaçlar 47 Atipik antipsikotik ilaçlar 48 Kişiye özel tedavi 50 12 BÖLÜM 3 Tan gerçekleşti 30 Tedavinin değiştirilmesi 51 15 Tannn karşılanması 30 Çeşitli medikasyonlar 51 Tannn mantkl değerlendirilmesi 31 Yan etkiler – neler beklenebilir? 52 Şizofreninin erken döneminde haberci belirtiler 16 Durumun üstesinden gelmeyi öğrenmek 32 İlacn kullanm 53 Yardım ne zaman aranmalı? 17 Stresi azaltmay öğrenmek 32 Medikasyona ilişkin sorular 54 Yardım kimden istenmeli? 17 Stres anlarında neler olup bitiyor? 34 Tedavi günlüğü 55 Tanıyı beklemek 18 Ruhsal çökkünlükle başetmeyi öğrenmek 35 İlaçsz tedaviler 56 Ne kadar sürecek? 18 Kendini gevşetmeyi öğrenmek 36 • Kognitif (bilişsel) davranış terapisi 56 FRANÇOİS’NIN ÖYKÜSÜ 19 Kontrolü yeniden ele geçirmeyi öğrenmek 37 • Psikoanaliz 57 • Aile terapisi 58 • Konuşma terapisi 58 Terapistin seçimi 59 Olumsuz düşüncelerle mücadele etmeyi BÖLÜM 2 öğrenmek 38 Şizofreniye dair bilgiler 20 Alkol ve uyuşturucu maddeler Gerçekler ve uydurmacalar 20 çözüm değildir 39 Terapiste yöneltilebilecek sorular 60 Neden ben? 22 Aile nasıl yardımcı olabilir? 40 MAREK’İN ÖYKÜSÜ 61 Şizofreni yaşantımı nasıl etkiler? 24 ANNA İLE ELSA’NIN ÖYKÜSÜ 42 Hastalık nasıl seyreder? 25 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 6 11.12.2006 20:01:44 Uhr 62 BÖLÜM 7 İleriye giden yola dönüş 74 BÖLÜM 9 Yararlı bilgiler 91 Yardma el uzatmak 62 Küçük admlar yeterlidir 74 Sözlük 92 RADOSLAV’IN ÖYKÜSÜ 67 Günü planlamak 75 Bilgi kaynaklar 96 Ajanda kullanmak 77 Antipsikotik ilaçların yan etkileri 97 Her gün için bir günlük 78 Online bilgi ve yardım kaynakları 99 68 EDUARDO’NUN ÖYKÜSÜ 79 adım geri 68 Özgüvene yeniden kavuşmak 69 BÖLÜM 8 Şizofreni hastalarna yardm 80 Beden sağlğnn önemi 70 Kendiniz hasta konumuna gelmeyin 80 İnsanlararas ilişkiler 71 Bilgi takibi 84 Damgalanma ve ayrımcılığa karşı tutum 72 Hastalığın nüksetmesi – haberci belirtileri JUANİTA’NIN ÖYKÜSÜ 73 ve semptomları farketmek 85 Günlük tutmak 86 Krizlerle başetmek 87 Tasarruflar 88 HELEN İLE ALİCE‘İN ÖYKÜSÜ EMMA’NIN ÖYKÜSÜ – 2. BÖLÜM 89 BÖLÜM 5 Yardm elinizin altında BÖLÜM 6 İyi günler, kötü günler Her zaman iki adım ileri ama bazen de bir BMS_Weg_Tuerkisch.indd 7 90 11.12.2006 20:01:45 Uhr BMS_Weg_Tuerkisch.indd 8 11.12.2006 20:01:45 Uhr Tanımadığım insanlarla birlikte kalıyordum. Çevremdeki insanlara karş git gide kuşkulu ve şüpheci olmaya başlamıştım. Benimle birlikte kalan arkadaşlarn bana karş komplo kurduklarn düşünüyordum. Başka insanlarn düşüncelerimi okuyacağından veya aklma düşünceler sokacağndan öyle korkuyordum ki artk odam terk edemez olmuştum. Boğuk ve nerdeyse duyulamayacak kadar alçak sesli bağrmalar alglamaya başladğmda ilk defa birşeylerin yolunda gitmediğini fark ettim. Sonunda sesler de duymaya başladım. Aklımın başmda olduğu bir zamanda psikoloji kitaplarna ses duymann ne anlama geldiğine baktm. Kitaplarda psikoz ya da şizofreni yazyordu ve bu beni çok korkutmuştu. Benimle birlikte kalan arkadaşlar kapm çalp, "Emma, her şey yolunda m?" diye soruyorlard. Ancak ben onlar umursamyordum. Elbetteki onlar sadece odamda oturup çevremdeki insanlara aldrş etmememin normal olmadğn bilemezlerdi. Üniversitenin psikiyatristine gittim, ancak bütün semptomlarımı tarif edecek durumda değildim, çünkü bende kendisine karşı aşırı bir güvensizlik duygusu vard. Ksa bir zaman önce bir ilişkiyi braktğm için moralimin bozuk olduğunu düşündü ve bunun için bana bir antidepresan yazdı. Bense birkaç gün sonra bu ilac aşr dozda aldm. BMS_Weg_Tuerkisch.indd 9 Yaz tatili için eve gittiğimde anne ve babam benim ergenlik çağında, hormonel dengesi düzensiz, kaprisli, can dşarya çkmak ya da odasn toplamak istemeyen bir genç kız olduğumu düşünmüşlerdi. Fakat daha sonra gayet acayip davranışlarda bulunmaya başladm. Kendi kendime gülüyor ve seslere cevap veriyordum. Bunun üzerine anne ve babam kendimi gerçekten iyi hissetmediğimi fark ettiler. Tedavi olmak için kendim bir çaba göstermedim, aksine ailem: "Emma senin bir sorunun var, senin yardma ihtiyacn var," dedi. Sağlk sorunum olduğunu kendim farketmediğim için, onlar doktora gitmek zorunda kaldlar ve beni tedavi etmesi için doktorun bir psikiyatriste danşmasnda ısrar ettiler. Aslnda çok açk görüşlüyümdür ama bana ilk kez şizofreni tans konulduğunda arkadaşlarma uyuşturucu bağmllğndan dolay rehabilitasyonda bulunduğumu söyledim. Kendi kendime de bir beyin tümörüm olduğunu telkin ediyor – ruhsal bir sağlk sorunum olduğunu bir türlü kabul etmek istemiyordum. Emma Harding, Proje Şefi ve Koordinatörü, User Employement Programme, Springfield Hospital, İngiltere EMMA’NIN ÖYKÜSÜ – BÖLÜM 1 "Şizofreninin semptomları bende ilk kez üniversitedeki psikoloji öğrenimim sırasında ortaya çıktı" 9 11.12.2006 20:01:45 Uhr YA Ş A M I M B E N İ N E R E Y E S Ü RÜ K LÜ YOR ? Bütün o planlarınıza ne oldu: O hayallerinize, ümitlerinize ve beklentilerinize? Gelecek gerçekten hiç bu kadar yüklü, zor ve umutsuz görünmüş müydü? Bu şizofreninin kat gerçeğidir. İnsanın en iyi yllarnda başına gelebilen bir hastalktr. Siz ya da size yakn olan birisi şizofreni hastalğna yakalandığında hayatınız belki de artık hiç bir zaman eskisi gibi olmayacaktr. Ancak bu yaşamınızın bir daha asla mutlu olmayacağ ve olumlu yaşantılardan yoksun kalacağı anlamna gelmez. Bu deneyimden geçen birçok insan size geleceği yeniden kurabilmenin mümkün olduğunu teyit edecektir. BÖLÜM 1 ŞİZOFRENİ – GENEL BİR BAKIŞ Yaşamınızı yeniden kontrol altına alabilmeniz için atmanız gereken ilk adm durumunuzu daha iyi anlamanzdr. Size hastalığın tanısı konmuş olabilir ya da bir nevi ara dönem yaşıyor olabilirsiniz, yani ilk semptomları algılamanız ile nedenlerin aydınlatılması arasında bir yerlerde. Hastalık ve hastalığın tedavisi hakkında daha bilgili olmak her halükarda sizin, ailenizin ve dostlarınızın geleceğe daha hazırlıklı olmasını sağlayacaktır. 10 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 10 11.12.2006 20:01:46 Uhr ŞİZOFR ENİ NEDİR ? Şizofreni dünya çapında yaklaşık her 100 insandan birinin yakalandığı bir ruh hastalığıdır. Bu hastalığa herkes yakalanabilir. Şizofreni genç, yaşlı, orta yaşlı ayırt etmeden her insanda ortaya çıkar. Hastalk bütün sosyal kesimlerde ve farkl etnik gruplarda görülür. Erkekler ve kadnlar ayn oranda etkilenirler. Şizofreninin baz ailelerde daha sk görüldüğüne dair bilgiler mevcuttur; şizofreninin ortaya çkmasn olumlu şekilde etkileyen çevre faktörleri vardır. Ancak şizofreninin asl nedeni bilinmemektedir. Biz şizofreni hastalğn sadece hastalanan kişinin yaşamını bunaltan bir hastalk olarak görmüyoruz. Aile bireylerinin ve dostlarının yaşamlarını da büyük ölçüde etkileyen bir hastalktr. Çok yaygn olan yanlş bir kanıya göre şizofreni "kişilik bölünmesinin" bir sonucudur. Bu yanlg "şizofreni" teriminin Yunancadan gelen "bölmek" ve "ruh" kelimelerinden türetildiği gerçeğine dayanmaktadr. Ancak bununla, birbirleriyle etkileşim içerisinde bütünleşerek kişinin davranışlarını yönlendiren bir bütün oluşturan düşünme, hissetme ve isteme süreçlerinin bu bütünleşme özelliğini kaybettiği anlatılmak istenmiştir. Şizofreni hastalğ olan insanlarn iyi günleri, kötü günleri vardır, bazı zamanlar kendilerini yılgın ve hatta umutsuz hissederler. Ancak uygun bir ilaç tedavisi semptomlarn stabilize edilmesine katkda bulunabilir. Anlayışa dayanan, açk bir iletişim ile destekleyici bir tedavi şizofreni hastalarının da ilerde aktif ve mutlu bir yaşama kavuşmasını sağlayabilir. "YA Ş A M B EN İ N ER EYE G ÖT ÜR ÜYOR " Dİ YE Hİ Ç DÜ Ş Ü N DÜ N Ü Z M Ü ? 11 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 11 11.12.2006 20:01:47 Uhr Şİ ZOFR ENİNİN SEMP TOML A R I Şizofreni sanki lunaparkta bir eğlence treninde gidiyormuş gibi bir duygu oluşturabilir. Şizofreninin birçok farklı objektif ve sübjektif semptomu mevcuttur. Bunlar hastaya göre değişik kombinasyonlarda ve şiddetlerde kendini gösterebilir. Semptomların ortaya çıkması yaşamın her aşamasında mümkün olsa da daha çok ergenlik döneminin sonu ile yetişkinlik çağının başında görülür. Genel olarak erkekler 20 yaşın hemen öncesinde ya da sonrasında, kadınlar ise 20 yaşın üstünde ya da 30‘lu yaşların başlarında semptom geliştirirler. Ergenlik çağında olan gençlerde sık sık davranış değişiklikleri görüldüğünden hastalığın bu dönemde gelişmesi durumunda semptomların farkedilmesi özellikle güçleşebilir. Şizofreni semptomlar düşünmeyi, hissetmeyi ve davranışları etkiler, hekimler bunları üç gruba ayırmaktadır: "Pozitif" semptomlar – örn., gerçekten var olmayan şeylerin görülmesi, duyulmas, koklanmas ya da tadnn alnmas ve birçok şekil alabilen sanr düşünceleri, örn., takip edilme sanrs, telepatik sanr, büyüklük sanrs, dinsel sanr ya da paranormal tasavvurlar. "Negativ" semptomlar – örn., istek ve duygularda azalma, aile ve dostlardan geri çekinme, uyku düzeninin değişmesi, asosyal davranışlar "Kognitif" semptomlar – örn., düzensiz ya da dağnk düşünme ve bir cümleyi tamamlama yeteneğini yitirme (düşünce kopukluğu) Hastalarda pozitif, negatif ve kognitif semptomlarn değişik kombinasyonlar mevcut olabilir. Aşağıdaki tabloda semptomlar hekimin tarif ettiği şekilde tanımlanmakta ve sizin bu semptomları nasıl algılayabileceğiniz açıklanmaktadır. Ş İZOF RENİ S ANKİ LUN A PAR K TA B İ R E Ğ L E NC E TRE NİN DE G İDİYOR M UŞ G İB İ BİR DUYG U OLUŞTURA BİLİR . 12 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 12 11.12.2006 20:01:47 Uhr Bazı semptomlar size "tembel" olduğunuz hissini verebilir; insanlara ve çevrenize karşı ilginizi kaybedersiniz. Hekimin dediği Sizin muhtemelen algıladığınız Hekimin dediği Sizin muhtemelen algıladığınız Varsanılar (halüsinasyonlar) Gerçekten var olmayan şeyleri görmek, hissetmek, tadını almak ya da koklamak • En sk görülen varsan ses duyulmasdr • Baz insanlar bu sesleri özellikle ilk günlerde korkutucu değil hoş bir şey olarak algılayabilirler • Başkaları ise çok kötü ve olumsuz şeyler söyleyen ya da emirler veren sesler duyabilirler Dürtü eksikliği • Her yönüyle yaşama olan ilgi kaybedilir • Enerji yavaş yavaş kaybolur ve en kolay işlerin bile yaplmas zorluk yaratr, örn., sabahlar kalkmak ya da evi toplamak gibi. Sosyal geri çekilme • Arkadaşlara olan ilgi kaybolur ve zaman yalnz başna geçirmek istenir; bunda sk sk izolasyona ilişkin yoğun bir duygu hissedilir. Konsantrasyon eksikliği • Bir kitabı okumak ya da bir televizyon yayınını başından sonuna kadar izlemek çok çaba gerektiren bir işmiş gibi görünür • Ne kadar önemsiz olsa da, bir şeyi hatrlamak ya da yeni şeyler öğrenmek imkansızmış gibi görünür. Sanrılar Takip edilme sanrısı BMS_Weg_Tuerkisch.indd 13 Gerçek olmayan şeylere kesinlikle inanmak. Örnekler: • Televizyon üzerinden gözetlendiği inancı • Televizyon ya da radyodan sinyallerin, mesajların iletildiği inancı • Kendisinin meşhur bir şahsiyet olduğu inanc • Garip ya da saplantl dini inançlar Aşırı derecede şüphecilik. Örnekler: • Başka insanlar tarafından kendisine karş komplo kurulduğu, zarar verilmeye çalışıldığı ya da takip edildiği düşüncesi • Uzaydan gelen varlklarn kendini takip ettiği düşüncesi • Mars insanlar tarafndan diğer gezegenlere kaçrlacağ düşüncesi N E GAT İ F S E M P T O M L AR P O Z İ T İ F S E M P T O M L AR Bazı semptomlar size "deli" olduğunuz hissini verebilir. Bunlar şizofreni hastası için ne kadar gerçekse, ailesi ve yakınları için de o kadar gerçekdışıdır. 13 11.12.2006 20:01:47 Uhr KOGNİTİF SEMPTOMLAR Bazı semptomlar sizde sanki "sersem" gibi olduğunuz ya da net düşünemediğiniz duygusu oluşturabilir. Hekimin dediği Sizin muhtemelen algıladığınız Düşünme bozuklukları • Karşklğa ve konsantrasyon kaybna neden olan dağnk düşünme Konuşma ve düşünme fakirliği • Kişi konuşmaya başlar ve tam ortasında ne söylemek istediğini unutur • Konuların enine boyuna düşünülmesi çok zahmetli olabilir ve çok zor görünebilir. 14 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 14 11.12.2006 20:01:48 Uhr H A BERCİ ÖN BEL İRT İL ER Şizofreninin başlangıç semptomları çoğu kez çok zor anlaşılır. Sonradan geriye doğru bakıldığında birçok insan bu garip davranışların şizofreni tanısı konmadan çok önce kendini göstermiş olduğunu fark eder. Ancak o zaman hiç kimse bir şeylerin yolunda gitmediğini fark etmemiştir. Bazen şizofreninin başlangıç semptomları yanlışlıkla ergenlik çağında olma, uyuşturucu kullanma ya da sadece tembellik, kendini beğenmişlik veya işbirliği yeteneksizliği gibi nedenlerden kaynaklanan belirtiler olarak yorumlanır. Eğer kendinizin ya da bir aile bireyinizin davranışları sizi endişelendiriyorsa belki aşağıda gösterilen haberci belirtiler listesindeki bilgiler yardım aramak için girişimde bulunmanıza destek olabilir. Yalnz şunu unutmayın ki bu davranış ve duygudurum değişikliklerine birçok genç ve genç yetişkinde rastlamak mümkündür. Bazlar sadece ergenlik çağnn belirtileri olabilir. BEL Kİ DE TE L E V İ Z YO NDAN GÖ Z ET L EN DİĞ İN İZİ S A N I YO R S U N U Z . 15 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 15 11.12.2006 20:01:48 Uhr ŞİZOFR ENİNİN ER K EN DÖNEMİNDE H A BERCİ BEL İRT İL ER Duygudurum değişiklikleri, örn.: kaprisler, depresyon, ağlama yeteneksizliği, aşr bağırmak, nedensiz gülmek ya da gülme yeteneksizliği Duyu algılamada değişiklikler, örn.: ses duymak, sese ve ışığa karşı olağanüstü duyarlılık Etkinlik değişiklikleri: örn.: aşırı etkinlik ya da etkinsizlik geliştirmek, aşr derecede uyku uyumak ya da uykudan tamamen vazgeçmek Sosyal davranışlarda değişiklikler, örn.: sosyal temaslardan kaçınmak, etkinlikleri kesmek, dışarıya çkmay reddetmek, ilişkilerin bozulmasını kabullenmek, gerçek dş ya da uygunsuz ifadeler kullanmak, yeni sözcük ve kavramlar üretmek ya da anlamsz akl yürütmek Aile bireyleriyle olan ilişkilerde değişiklikler, örn.: sürekli kavga etmek, evle telefon temasını kesmek, gece gibi uygunsuz zamanlarda eve telefon etmek Okul ve işyerinde değişikler, örn.: konsantrasyon güçlükleri, zihinsel iş görmeyi reddetmek, çalşma yeteneğini kaybetmek Davranış değişiklikleri, örn.: garip vücut konumları almak, bakışlarla uzun süre bir yerlere takılıp kalmak, aşırı dini inançlar edinmek, yasadışı uyuşturucu kullanmak Dış görünüşte değişikler, örn.: garip kıyafetler giymek, vücut temizliğini ihmal etmek 16 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 16 11.12.2006 20:01:48 Uhr YA R D I M N E Z A M A N A R A N M A L I ? Şizofrenin erken dönemindeki semptomların çoğu ruhsal bozukluğu olmayan gençlerde de sık sık görüldüğünden, dışardan yardımın ne zaman alnmas gerektiği kolayca farkedilemiyebilir. Eğer kendiniz ya da bir yaknnz için endişeleniyorsanz, en iyisi bir an önce bir uzmana başvurmanızdır. Yerinde bir davranışta bulunmak için aşağıdaki çizelgeden yararlanabilirsiniz. YA R D I M K İ M D E N İ S T E N M E L İ ? Eğer kendinizde, bir dostunuzda ya da bir aile bireyinizde şizofreninin başlangç semptomlar olabileceğinden endişe ediyorsanz uzman bir hekimden yardm almanz gerekir. "Şizofreni" tansn sadece bir psikiyatri uzman koyabilir. Bir dizi başka hastalığın da şizofreni semptomlarna benzer semptomlar olduğundan ev hekiminize ya da bir psikiyatri uzmanna gitmeniz gerekir. BMS_Weg_Tuerkisch.indd 17 Ses duyma Vücut temizliğini ihmal etme Akl dş davranşlar Ev hekimine ya da psikiyatriste başvurunuz Sosyal alandan kendini geri çekme Garip davranışlar Okul sorunlar Okul ya da yardımlaşma grubu ile temas kurunuz Konsantrasyon güçlükleri Geç kalkma Kaprisli davranışlar Önlem gerekmez 17 11.12.2006 20:01:49 Uhr TA N I Y I BEK L EM EK Şizofreninin başlangıç semptomlarından etkilenen insanlar için en kötü dönem semptomların gelişmesi ile tanının konması arasındaki ara dönemdir. Ne yazık ki şizofreni hastalığının teşhis edilmesi için ne bir görüntüleme yöntemi ne de bir kan testi vardır. Psikiyatri uzmanının ilgili kişinin davranışlarını birkaç hafta süreyle izlemesi ve kişiyle ve de mümkün olduğu ölçüde ailesi ile görüşmesi gerekmektedir. " DO K T O R DO K TO R D O L A Ş MAK L A " TA NI ORTADAN KALKMA Z . NE KADAR SÜRECEK ? Baz ülkelerde ilk konsültasyonun ardından doktorun resmi tanıyı koymas sadece alt hafta sürer. Buna karşın başka ülkelerde bu süre 18 ay veya daha fazlasına ulaşabilmektedir. Birçok kişi bu süreyi "doktor doktor dolaşarak" bir açklama aramakla geçirir ve hatta bazı durumlarda şizofreni tansn kabullenmek istemez. Halbuki önemli olan tan konur konmaz bunun kabul edilmesi ve kendinizin ve ilişkili diğer kişilerin bundan sonra hastalkla nasl yaşayacağının planlanmasdr. 18 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 18 11.12.2006 20:01:50 Uhr Daha küçük yaşlardayken François severek okula giderdi. Çabuk arkadaşlık kurardı. Okuldaki başars snfn üst düzeyindeydi. Ancak geçen yıl François evde ve okulda git gide güçlük çekmeye başlad . Önceleri diğer birçok genç arkadaşnda da olduğu gibi kaprisli ve içine kapank davranşlar sergiledi. Zamanının büyük bir ksmn odasnda geçiriyor, kz kardeşi ile nerdeyse hiç konuşmuyor, anne ve babası ile ise kelime kırıntıları ve böğürtüye benzer sesler aracılığıyla iletişim kuruyordu. Annesi "gençlik çağ işte", diye düşünerek bu dönemin geçmesini bekledi. François için sabahlar kalkmak git gide zorlaşyordu. Çoğu kez okula geç kalıyor bu yüzden de öğretmenlerinden azar işitiyordu. Ona göre bu hiç de adil değildi. Okula geç kalmas onun suçu değildi ki, peki o zaman neden öğretmenler onu hep azarlyorlard? "Beni zaten hiçbir zaman sevmediler, okuldan atmak için bahane arıyorlar," demişti bir arkadaşına. Durum gerçekten o hale gelmişti ki, artık kendinden kurtulmak isteyenlerin sadece öğretmenler olmadığını düşünmeye başlamıştı. François git gide baz arkadaşlarnn ondan uzak durmaya başladğn farketti. Onlara yaklaştğ zaman arkadaşlar konuşmalarn kesiyorlar ve, bundan kesinlikle emindi, arkasından fısıldaşıyorlardı. BMS_Weg_Tuerkisch.indd 19 François bu muameleyi neden hakettiğini anlamyordu. Her şey korkutucu ve karmaşıktı. Yardım isteyebileceği hiç kimse yoktu. François zamanının gittikçe artan bir bölümünü yalnız geçiriyordu. Okulu krmaya ve bütün gününü metroyla şehirde dolaşarak geçirmeye başlamıştı. Ancak metro da çok ürkütücü olabiliyordu. Mümkün olduğunca kimseyi rahatsz etmemeye çalşyordu. Başn öne eğiyor ve göz temasnda bulunmaktan kaçınıyordu. Buna rağmen yanlarndan geçerken diğer yolcularn gözlerini ona dikip baktlarn, onunla alay ettiklerini ve hakknda konuştuklarn hissetmekteydi. François zamanla kendini iyice yalnız hissetmeye başlamıştı. Tamamen yabanc insanlar bile ona karşı komplo kuruyorlard. Bu koca dünyada yardım isteyebileceği kim vardı? Günün birinde François metroda kendisini çaresiz ve yalnz hisseden insanlara ruhsal destek sunan bir telefon servisinin afişini gördü. François‘nın bir yardım servisinin insanların kendisi hakkında konuşmasını ne şekilde engelliyebileceği konusunda hiçbir fikri yoktu. Ancak belki korkusunu yenmesine yardmc olabilirlerdi. Heyecan içinde telefon açtı. FRAN ÇOİS ‘N IN ÖYKÜSÜ François 16 yaşında olup annesi, babası ve kız kardeşi ile birlikte Paris’in kuzeyinde bulunan St. Denis semtinde yaşamaktadır. Hattın öbür ucundaki kadn samimiydi. Öyküsünü dinledi. Sanki ona inanyor gibiydi. İyi bir tavsiyede de bulundu: Ona güvendiği biriyle durumunu konuşmasn ve bir hekime gitmesini önerdi. François konuyu düşündü. Annesiyle konuşursa belki kendisine yardımcı olabilirdi. Ve, kendini hasta hissetmese bile, belki hekim gündüzleri o kadar yorgunluk ve halsizlik hissetmemesi için bir şeyler yapabilirdi. 19 11.12.2006 20:01:51 Uhr GE RÇ E K L E R V E U Y DU R M AC A L A R İnsanların çoğu, sansasyon basınından da olsa, şizofreni hastalığının adını duymuştur. Ancak bu kavramın gerçek anlamını bilenlerin sayısı çok azdır. Bunu anlamak mümkündür çünkü şizofreni sık görülmesine rağmen basında ve televizyonda çoğu kez yanlış tanıtılmaktadır. Bunun sonucunda da şizofreni olduğundan daha korkutucu algılanmaktadır. Şizofreninin tedavi edilebilir bir hastalık olduğu ve çok nadir hallerde etkilediği kişinin saldırgan ve tehlikeli davranmasına yol açtığı bir gerçektir. Şizofreni hakkında bilinmesi gereken on husus: 1 Şizofreni tedavi edilebilir bir hastalktr. Her dört şizofreni hastasndan birinde beş yl içerisinde hastalk tamamen iyileşir. Diğerlerinin bir çoğunda da semptomlar azaltlabilir ve sağlk durumu farkl düzeylerde iyileştirilebilir. 2 Şizofreni hastalğ olan insanlar büyük başarılara ulaşabilirler. Bunların arasnda size Nobel ödülü sahibi iktisat bilimcisi John Nash, caz trompetçisi Tom Harrell ve "Fleetwood Mac’in" gitaristi Peter Green’i hatrlatmak istiyoruz. 3 Şizofreni hastalarnda "kişilik bölünmesi" YOKTUR. Bazen garip davranışlarda bulunurlar ancak birden fazla kişiliğe bürünmezler. BÖLÜM 2 ŞİZOFRENİYE DAİR BİLGİLER 20 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 20 11.12.2006 20:01:52 Uhr 4 Hangi hastalığa yakalanmış olursa olsun her insan yazılmış ilaçlarını almayı unutabilir. Ancak şizofrenide ilaçlar alınmazsa hastalk nüksedebilir veya semptomlar yeniden ortaya çkabilir. 5 Şizofreni hastalarnn şiddete başvurması ya da tehlikeli davranşlarda bulunması OLAĞANÜSTÜ NADİRDİR. Bu gibi durumlarda kognitif davranş terapisi yararlı olabilir (bkz. Bölüm 4). 6 Şizofreninin nedeni "kötü anne ve baba" DEĞİLDİR. Şizofreni hastalarının da diğer insanlar gibi iyi, kötü ya da orta halli anne ve babaları vardır. 7 8 Şizofreni hastalğ olan insanlar tembel DEĞİLDİRLER. Enerji eksikliği hastalğn bir semptomudur. Bu semptom gündüz kliniklerinde veya ayakta tedavi merkezlerinde tedavi edilebilir. Ayrıca günlük yaşamın yeniden düzenlenmesi ve hatta bazı hallerde işyerine geri dönülmesi yoluyla da tedavi gerçekleştirilebilir. Şizofreni hastasna verilen bakm hizmeti insana çok şey kazandrabilir. Tabii ki zordur. Bazen yorucu, hemen hemen her zaman da bezdiricidir. Ancak, bir aile bireyi, tıbbi bakım personeli ya da bir dost olarak, hayatını yeniden kurmak isteyen bir insana yardımcı olmak kişiye büyük bir mutluluk sağlayabilir. 9 Başkalar ne kadar inanlmaz ya da gerçekdş görse de şizofreni hastalarnn gördükleri ve duyduklar onlar için kesinlikle gerçektir. 10 Hastalğn nüksetmesi şizofreni hastalğ olan insanlarn daha önceki sağlk düzeylerine erişmelerini zorlaştrabilir. Bu demektir ki, semptomlar kontrol altna alnmş gibi görünse de ilaçlarn alnmas ve terapi seanslarına devam edilmesi KESİNLİKLE BELİRLEYİCİDİR. 21 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 21 11.12.2006 20:01:52 Uhr NEDEN BEN ? Bu soruyu şizofreni hastalarının çoğu günün birinde kendilerine sorarlar: "Ne yaptım da bunu hakkettim?" diye. Bu sorunun cevabı "hiç birşey" dir. Şizofrenide kimsenin suçu yoktur. Sizin de, başkasının da yoktur. Şizofreni vücudun en karmaşk organ olan beynin bir hastalğdr. Gerçi beynin işlevinin neden bu şekilde bozulduğu henüz tamamen açklğa kavuşmamıştır ancak şizofreni hastalğ olan insanlarda beynin baz bölgelerinde Dopamin adı verilen bir haberci maddenin aşırı miktarda üretildiği, buna karşın beynin başka bölgelerinde Dopamin eksikliği bulunduğu bilinmektedir. Ş İ Z O F R EN İNİN S A N I Ğ I: 22 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 22 " D O PA MİN" 11.12.2006 20:01:53 Uhr Dopamin sevinç duygusu hissetmemizde ve çeşitli duygular yaşamamızda önemli bir rol oynar. Dopamin fazlallğ bu duyguların ve algılamaların dengesini bozarak hastalarda sanr yaşantlarna, sanr tasavvurlarına ve ses duyulmasna neden olabilir. Bunlara "pozitif semptomlar" denir. Dopamin eksikliği ise "negatif semptomlar" ad verilen düşünme dağınıklığı, apati, yalnızlık ve halsizlik gibi olgulara yol açabilir. Dopamin seviyesindeki dengenin neden bozulduğu henüz tamamen açıklığa kavuşmamştr. Şizofreni hastalığı muhtemelen birden fazla faktörün etkileşiminden kaynaklanmaktadır. Aşağıdaki hususlar bu faktörler arasında sayılabilir: Aile anamnezi – eğer yakn bir akraba bu hastalğa yakalanmş ise şizofreni hastalğna yakalanma olaslğ ortalamanın biraz üzerinde olur. Anne ve babanın ikisi birden şizofreni hastalığına yakalanmış olsa dahi çocuklarının bu hastalığa maruz kalmama olasılığı yüzde 60 oranındadır. Sosyal bakmdan dezavantajl çevre Uyuşturucu bağmllğ, örn., esrar ve Amfetamin Üzücü olaylar ve yaşantlar Belirli enfeksiyon hastalklar 23 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 23 11.12.2006 20:01:54 Uhr Ş İ Z O F R E N İ YA Ş A N T I M I N A S I L E T K İ L E R Bu sizin ne kadar çabuk yardım aldığınıza bağlıdır. Şizofreni hastalığı olan birçok insan mutlu ve aktif bir yaşam sürdürmektedir. Düzenli ilaç tedavisi ve ailenin, dostların ve tıbbi bakım personelinin desteği sayesinde pek çok insan semptomları altedebilecek ve yaşamını yeterli derece sağlamlaştıracak duruma gelmektedir. Şizofreni tedavi edilmezse git gide daha zararlı olabilir. Semptomlarn şiddetli olmas durumunda günlük temel işlerin yaplmas sorun oluşturabilir. Kendi bakmn sağlamak, doğru şekilde beslenmek, dişleri frçalamak ve düzenli olarak ykanmak zor gelebilir. Bazen alkol ve sigara tüketimi artar, uyuşturucu madde kullanılır. Bu da beden sağlığının kötüleşmesine yol açabilir. ? Ses duyma veya gerçekten var olmayan şeyler görme gibi semptomlar büyük ölçüde düşünme dağınıklığına neden olarak mesleki çalışmalar ve öğrenim gibi önemli konulara konsantre olmayı çok etkileyebilir. Bunun gibi, yeni görevlerin öğrenilmesi ya da bir şeyin hatrlanmas da git gide zorlaşr. Enerji ve istek azalmasndan dolay yataktan kalmak belki anlamsz gelebilir. Evinizin kapısını çekip dünyadaki diğer insanları dışarda bırakmaktan başka birşey istemiyor olabilirsiniz. Dışarıya daha az çıktıkça yalnızlığınız da o ölçüde artar ve bu kısır döngüden kurtulmanız o derece zorlaşır. Şizofreni elbette başka insanlarla olan ilişkilerinizi de etkiler. Size yakn olan insanlarn sizi sevmedikleri ya da size karş komplo kurdukları hissi oluşabilir. En yakn aile bireylerine dahi güvenmek zor olabilir. Yabanc insanlar ürkütücü ve tehlikeli görünebilirler. Bütün bu semptomlar şiddetli bir çöküntüye ve depresyona yol açabilir. Bazı hallerde insan kendini çıkış yolu olmayan bir umutsuzluk girdabına kapılmış hissedebilir. Bu olağanüstü bir şey değildir, ancak bu moral bozukluğundan kurtulmak için elden gelen herşey yapılmalı ve güven duyulan bir kişiyle duygular hakkında konuşulmaldr. Bölüm 3 negatif duygularla nasl mücadele edilebileceği konusunda başkaca tavsiyeler içermektedir. 24 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 24 11.12.2006 20:01:54 Uhr H A S TA L I K N A S I L S E Y R E D E R ? Şizofreni hastalığının seyri her hastaya göre farklı şekilde gelişebilir. Genel olarak üç farklı dönem görülür. Prodromal dönem: Hastalık ciddi boyutlara ulaşmadan önce duygudurumda ve davranışta yavaş yavaş değişikler fark edilir. Giderek sosyal geri çekilme, garip davranışlar, halsizlik, ilgisizlik, dış görünüşün ve vücut temizliğinin ihmal edilmesi gibi belirtiler ortaya çıkar. Çevrenizdeki dünya değişiyor gibidir. Kendinizi ne mutlu ne de kederli, sadece duygu yönünden fakirleşmiş hissedersiniz. Şizofreni hastalığı olan birçok insan bu başlangıç semptomlarını hastalığın aktif döneme nüksetmesine ilişkin haberci belirtiler olarak tanımayı öğrenmişlerdir. Tedavinin bu başlangıç döneminde yeniden gözden geçirilmesi zararlı hastalık nükslerini engelleyebilir. Akut ya da aktif dönem: Bu dönemde artık hastalığı görmemezlikten gelmek mümkün değildir. Sanrı tassavurları, varsanılar ve düşünme dağınıklığı gibi semptomlar açıkça kendini gösterir ve kriz durumları oluşabilir. Hastalığın bir özelliği de muhtemelen hasta olduğunuzun farkına varmamanızdır. Kriz esnasında muhtemelen en güvenceli yer hastanedir. Burada gereken muayeneler yapılarak etkin bir tedavi yürürlüğe konur. Rezidual dönem: Tedavi etkisini gösterir göstermez hasta durumunun stabil hale geldiğini algılar ve akut semptomlar yavaş yavaş kaybolur. Bazı semptomların ortadan kalkması (enerji eksikliği, sosyal geri çekilme gibi) farklı süreler alabilir - bazı hallerde hızla kaybolabilirler diğer hallerde ise belki hiç bir zaman kaybolmazlar. Bu dönem uzun yıllar sürebilir ve arada sırada akut döneme nüksler gösterebilir. Ancak düzenli bir ilaç tedavisi ve destek yardımıyla birçok hasta bu nüksleri asgari bir düzeye indirebilir. 25 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 25 11.12.2006 20:01:55 Uhr İ Y İ L E Ş M E Ş A N S I M N E K A DA R D I R ? Geleceğinizi merak etmeniz kaçınılmazdır. Şizofreni hastalığı olan insanlar için genel prognoz şöyledir: Her dört şizofreni hastasından birinde hastalık beş yıl içerisinde tamamen iyileşmekte ve daha fazla tedaviye gerek kalmamaktadır. Diğer hastalarda ise çoğu hallerde semptomlar azaltılabilmekte ve sağlık durumları farklı düzeylerde iyileştirilebilmektedir. Hastaların yarısına yakını semptomsuz uzun remisyon dönemlerine geçmekte ve bu dönemlerde zaman zaman semptomların başgösterdiği nüks olayları yaşanmaktadır. Bu nükslerin şiddet ve sıklıkları çok farklı olup kişinin yaşamını çevreleyen birçok koşula bağlıdır. İlk psikotik epizodun ardından ilaçlarını bırakan hastaların dörtte üçünde hastalık bir yıl içerisinde nükseder. İlaçlar kararlılıkla alınmaya devam edilirse, nüksetme riski yarıdan aza iner. Tedavi imkanlarının son yıllarda oldukça gelişmesine rağmen ne yazık ki yine de hastaların yüzde 10‘una yakın bir oranında kalıcı sorunlar bulunmaktadır. Her ne kadar tedavi sayesinde bazı semptomların hafifletilmesi ve yaşamın kolaylaştırılması mümkün olsa da hastalık büyük olasılıkla yaşam boyu var olacaktır. Sizin hangi gruba dahil olduğunuzu önceden söylemek mümkün değildir. Bu çeşitli faktörlere bağlıdır, örn. hastalığın şiddeti, kişisel yaşam koşullarınız ve hekimin ilaç tedavisiyle ilgili talimatlarına ne ölçüde uyduğunuz gibi. 26 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 26 11.12.2006 20:01:56 Uhr YA T I L I T E DAV İ Z O R U N L U M U D U R ? Şizofreni hastalığı olan insanların çoğu günümüzde artık alışkın oldukları kendi yaşam ortamlarında hekimler, bakım personeli, sosyal personel, uğraşı eğitmenleri, psikologlar ve diğer kamusal servislerden oluşan ekipler tarafından tedavi edilmektedir. Ancak bazı dönemlerde yatılı tedavi gerekli olmaktadır. İlk tanı muhtemelen muayenehane sahibi bir psikiyatri uzmanı ya da klinikte görevli bir psikiyatrist tarafından konur; günümüzde artık bazı şehirlerde erken teşhis merkezleri bulunmaktadır. Genel olarak tedavinin etkili olmasını sağlamak ve kabul edilemez yan etkileri önlemek amacıyla düzenli kontrol muayeneleri yapılır. Bazen hastalığı ağır olanlar için en güvenceli yer kliniktir çünkü gerekli bakımın yeterli ölçüde sağlanması ancak burada mümkündür. Klinikte yatma süreleri artık önemli ölçüde kısalmıştır. Yatılı tedavi süresi birkaç gün ila birkaç hafta arasında değişmekte, nadir durumlarda birkaç aya kadar çıkabilmektedir. Kliniğe gitme kararını hiç çekinmeden kendiniz vermelisiniz çünkü çoğu kez size en iyi yardımcı olunabilecek yer orasıdır. 27 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 27 11.12.2006 20:01:57 Uhr T E DAV İ M İ A N L A M A N I N Y O L L A R I ? Tedaviyi yürüten hekiminiz semptomlarınızı basit ve anlaşılır bir şekilde açıklamaya çalışacaktır. Yine de belki bilmediğiniz birçok tıbbi terim duyacaksınız. Bölüm 9‘daki sözlük bu terimleri anlamanıza yardımcı olacaktır. Soru sormaktan ya da not almaktan çekinmeyin. Eğer çok karmaşık ise, doktorunuza daha basitçe açıklamasını rica edin. Alabileceğiniz yazılı bilgi olup olmadığını sorun. K E N Dİ K E N Dİ N İ YÖN E T M E N İ N ÖN E M İ Şizofreni hastalığı olan birçok insan, durumlarının ne zaman kötüye gittiğini veya bir krizin belirdiğini anlamasını öğrenirler. Aynı şekilde yakın aile bireyleri de çoğu kez nükslerden yaklaşık bir hafta önce kendini gösteren ilgi kaybı, kaygı verici rüyalar ya da konsantrasyon bozuklukları gibi haberci semptomların algılanmasına katkıda bulunabilirler. Duygudurum ve davranş değişikliklerinin bilinçli bir şekilde alglanmas hastalğa hakim olmanıza ve yaklaşan krizi yenmenize yardmc olabilir. Duruma göre psikiyatri bakm ekibinden ilave yardım almanız ve psikiyatri uzmanının ilaç tedavinizi gözden geçirmesi gerekecektir. Ne yapılması gerektiğinin hastalık nüksetmeden önce planlanması sizde çabuk ve etkin bir yardım alacağınıza dair huzur verici bir güven duygusu oluşturabilir. Aile bireylerinin haberci belirtilere karşı doğru tepkisi ise size karşı daha uyumlu ve anlayışlı davranmak, bu kadar duyarlı olduğunuz bir dönemde eleştiri ve düşmanca tutumlardan kaçınmak ve gerekirse daha fazla yardıma hazır olmak şeklinde olmalıdır (bkz. Bölüm 8). 28 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 28 11.12.2006 20:01:57 Uhr Önceleri doğal olarak seslerden huzursuz oluyordu. Nereden geldiklerini ve neden onunla konuştuklarını anlamyordu. Birçok kez radyoyu açk brakp brakmadğn kontrol etmek zorunda kalmşt. Ancak zamanla sesler ona aşina gelmeye, o da onlara alşmaya başlad. Sonuçta tahsilini tamamlamak için Dublin’e geldiğinden beri kendini çok yalnız hissediyordu. Sesler gerçi biraz akıl karştrcyd ama en azndan ona eşlik ediyorlard. Yeni okul arkadaşlaryla arkadaşlık kurmak Patrick‘e nedense zor gelmişti. Çocukluğunu geçirdiği aile evinde başkalarıyla temas kurmakta hiçbir sorunu yoktu. Ama şimdi insanlarla konuşmak ona gittikçe zor geliyordu. Bir süre sonra bunu artık usandırıcı bulmaya başlamıştı. Hatta artık öğle yemeklerinde bile arkadaşlarıyla kafeteryaya gitmez olmuştu. Sanki artk karnı hiç acıkmıyordu. Önceleri genellikle güzel şeyler söylerlerdi. Meşhur olacağını, tanrının insanlar kurtarmas için kendisini seçtiğini, öğrenci yurdunun içine sızan terörist hücresini sadece kendisinin ortaya çıkarabileceğini söylemişlerdi. Şimdi ise seslerin söyledikleri karanlk ve korkutucu idi. Teröristler onun peşindeydiler. Gizli polis ile işbirliği yapmışlardı. Ve kendisini güvenlik kameralar ile sokakta gözlüyorlardı. Sonra gecenin birinde sesler onu uyandrp uyardlar. Teröristler geliyorlardı. Oraya ulaşmaları an meselesiydi. Kaçmas gerekiyordu. Patrick yardım istemek için gecenin karanlığına bağırdı. Komşularının da bağırdığını duyuyordu, sokakta siren sesleri vardı. Sonra kapısı yumruklanmaya başlandı. Birkaç saat sonra Patrick’in annesi ve babas geldiler. Polis eşliğinde Patrick’in evine gelen doktor telefon edip olay hakknda bilgi vermişti. Doktor Patrick’te "akut psikotik epizod" olduğunu ve derhal yatl tedavi görmesi gerektiğini açıkladı. PATR İCK‘İN ÖYKÜSÜ Patrick bir dönem ses duymaktan gerçekten mutluydu Genelde derslerden sonra odasna geri çekilir ve kitaplarnn arkasna gömülürdü. Sesler geldiğinde arkasna yaslanp ne dediklerini dinlerdi. Ancak son zamanlarda sesler gittikçe kötü huylu olmuşlard. 29 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 29 11.12.2006 20:01:58 Uhr TA N I N I N K A R ŞI L A NM A SI Sizde ya da yakınınız olan bir kişide kısa süre önce şizofreni tanısı konmuş olması durumunda bu tanıyı aşırı kuşkulu ve reddedici bir tutumla karşılamanız normaldir. Muhtemelen şizofreni hastalığına yakalanmanın gerçekten ne anlama geldiğini bilmiyorsunuz. Belki de gerek siz gerek aileniz bu tanının doğru olduğunu kabul etmeyerek ikinci ve hatta üçüncü bir uzmanın fikrine başvuracaksınız. Bütün bunlar olağan ve anlaşılır tepkilerdir. Ancak ilk tepkiyi atlattıktan sonra artık yeni durumu nasıl karşılayacağınızı gözden geçirmeniz gerekmektedir. Her ne kadar şizofreni tanısı büyük bir şoka neden olmuşsa da bir avantajını gözardı etmemek gerekir: Artık sorunun ne olduğu anlaşılmış ve böylece durumun üstesinden gelmek için önemli bir önkoşul gerçekleşmiştir. BÖLÜM 3 TA N I G E R Ç E K L E Ş T İ 30 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 30 11.12.2006 20:01:58 Uhr TA N I N I N M A N T I K L I DEĞER L EN Dİ R İ L M E Sİ Böyle sıkıntılı bir zamanda hastalık ve tedavisi hakkında edindiğiniz bu kadar bilgiyi aklınızda tutmanız elbette ki kolay olmayacaktır. Eğer her şeyin çok çabuk gerçekleştiğini düşünüyorsanız, mantıklı bir yaklaşım için yapmayı deneyebileceğiniz birçok şey vardır. Birşeyi anlamadğnz zaman soru sormaya çekinmeyin. Önemli hususları unutmamak için bütün sorularnz bir yere yazın. Önemli bilgileri not etmek için yannzda not defteri ve kalem bulundurun. Bir arkadaşınızdan veya yakınınızdan size refakat etmesini isteyin. Belki o, sizin gözünüzden kaçan ya da unuttuğunuz bir ayrıntıyı hatırlayabilir. Bilgi broşürü isteyin. Size destek verebilecek gruplar olup olmadğn sorun. Ailelere destek sağlayan gruplar olup olmadğn sorun. 31 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 31 11.12.2006 20:01:58 Uhr DU RUM U N ÜST E Sİ N DEN GEL M E Y İ ÖĞR ENM EK Eğer sizde şizofreni teşhis edilmiş ise bazı "hastalığın üstesinden gelme yöntemlerini" öğrenmeniz yararlı olur. Aşağıdaki yöntemler şizofreni semptomlarının bazı tetikleyicilerinin önlenmesine ve kriz durumlarına hazırlıklı olmanıza yardımcı olabilir. S T R E S İ A Z A L T M AY I Ö Ğ R E N M E K Şizofreni semptomlarının en sık tetikleyicilerinden birisi strestir. Kişi için şizofreni hastalığına yakalanmış olmak zaten son derece sıkıntılı bir durumdur. Bu durumda bir de stresten kaçınmak sanki imkansızmış gibi görünür. Ancak yine de stresin sadece şizofreni hastalığı olan insanlarda bulunmadığını unutmamalıdır. Hemen hemen herkes günün birinde stres altında kalabilir. Bazı insanlar diğerlerine göre bunun üstesinden gelmeyi daha kolay başarırlar. Aşağıda gösterilen yöntemler aracılığıyla yaşamınızda stresi azaltabilir ve stresle daha iyi başa çıkabilirsiniz. Bu bölümdeki tablodan yararlanarak sıkıntılı durumlarda neler olup bittiğini anlamaya çalşn. Bu sayede uyarı işaretlerini algılamanız daha kolay olacaktır. Sizde stres yaratan bütün durumlar not edin. Böyle durumlardan kaçınmak için neler yapabileceğinizi, eğer kaçınma olanağınız yoksa en azından stresi azaltmak için ne gibi çarelere başvurabileceğinizi düşünün. Sizde sıkıntı yaratan bir duruma girdiğinizi fark ettiğinizde (örn. kalabalık sokaklar, mağazalar) kendinizi ağır ağır geri çekin. Aniden kaçmaya kalkmak daha fazla stres yaratabilir. 32 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 32 11.12.2006 20:01:58 Uhr Alkolden, yasadş uyuşturucu maddelerden ve kafeinden (çay, kahve ve kola) uzak durun. Bu size o an için biraz gevşeme imkanı sağlasa da, daha sonra aşr psikotik davranış ("Rebound", korku tepkisi) yaratabilir. Kendinizi gevşetmeyi öğrenin. Aşağdaki yöntemleri gözden geçirin ya da hekiminize, bakm personeline veya bir uğraş eğitmenine gevşeme egzersizi olanaklarını sorun. Örnekler: • Müzik dinlemek • Yürüyüş yapmak • İnternette sörf yapmak • Spor yapmak • Meditasyon • Banyo yapmak • Kitap okumak • Bir arkadaşla sinemaya gitmek ya da birlikte televizyon seyretmek • Yüzmek • Yoga yapmak Konuşabileceğiniz birisini bulmaya çalışın. Siz yalnz değilsiniz. Bir sorununuz olduğunda güvendiğiniz birisi ile konuşun. Hayatnz kolaylaştrn – birçok işi ayn anda yapmaya kalkmayn, ayn anda sadece bir tek işi yapmaya çalşn. G ÜV EN DİĞ İN İZ B İR K İŞ İYL E K O N U Ş M A N I Z S İ Z E YA R D I M C I O L A B İ L İ R Her gün için ayrı bir plan yapın ve bu plana uyun. Eğer bir kişiyle aranızda olan anlaşmazlık sizde stres yaratyorsa icabnda objektif bir bakş açsyla konunun açklğa kavuşmasn sağlamak için konuyla ilgisi olmayan bir kişiyle görüşün. BMS_Weg_Tuerkisch.indd 33 33 11.12.2006 20:01:59 Uhr S T R E S A N L A R I N DA N E L E R O L U P B İ T İ Y O R Kafamızda Vücudumuzda Sürekli olarak sorunlarmz düşünüp dururuz. Eller titrer ve terli hissedilir Kendi korkularımız bizde korku yaratır. (düşüncelerimiz kısır döngüye saplanır) Ağzmz ve boğazmz kurur ? Kalbimiz hzl çarpar Kafamz karışıktır Göğüste daralma hissi oluşur Tehlike olmamasna rağmen korku hissederiz Baş ağrs ve ense kaslarnda kasılma oluşur Çevremizdeki dünyay kontrol edilemez gibi algılarız Kaslar katılaşır Sanki her an çok feci bir şey olacakmş gibi bir duyguya kapılırız Parmaklarda "karıncalanma" olur Nefes darlığı oluşur Hızlanan solunum çoğu kez başdönmesine yol açar 34 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 34 11.12.2006 20:01:59 Uhr RU HSA L ÇÖK K Ü N LÜ K L E BA ŞE T M E Y İ ÖĞR ENM EK Şizofreni hastalığı olan insanların üçte birine yakını aynı zamanda ruhsal çökkünlük ve depresyondan şikayetçidir. Karşı karşıya bulundukları sorunlar dikkate alındığında bunu anlamak belki mümkün olabilir. Ancak bu, bu durumu aynen kabullenmek gerektiği anlamına gelmez. Duygudurumun düzelmesi ve depresif duyguların altedilmesi için yapılabilecek birçok şey vardır. Dinlenin – depresyonun baz semptomlar yorgunluktan kaynaklanır. İyi uyuyarak geçirdiğiniz bir gecenin ardından kendinizi muhtemelen daha iyi hissedeceksiniz. Bir arkadaşnz ya da akrabanz ziyaret edin – İnsanlarla temas etmek moralinizi düzeltmek için iyi bir imkandr. Evden dşar çkn – izolasyon ve can sknts durumunuzu daha da kötüleştirir. Sadece bir gazete almak için dahi olsa evden dşar çıkmanız bu olumsuz duygular azaltabilir. Bedensel aktif olun – bu gerilimleri ve stresi azaltr ve duygudurumu düzeltir. Severek yaptğnz şeyleri yapın – insan depresyonda olunca, sevdiği bazı şeyler olduğunu kolayca unutur. Bir kitap okuyun, bir film izleyin, parkta dolaşın ya da arkadaşlarınızı ziyaret edin. Düşüncelerinizi sorunlarınızdan çelen herşey yararlı olabilir. Hekiminizden yardm isteyin – antidepresanlar genelde kullanımı kolay ve depresif semptomlara karş etkili ilaçlardır. Kendinizi gevşetmeyi öğrenin (bir sonraki bölümdeki yöntemlere baknz) – hekiminize, bakm personeline veya uğraş eğitmenine gevşeme egzersizi olanaklarını sorun. Stresin üstesinden gelmeyi öğrenin – (bir önceki bölümdeki yöntemlere baknz). Bir yardım ya da danşmanlk servisine telefon açın – eğer konuşabilecek kimseniz yoksa böyle bir servis pratik öneriler ve destek sağlamak açısından iyi bir imkan oluşturabilir. 35 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 35 11.12.2006 20:02:00 Uhr K EN DİNİ GE VŞETME Y İ ÖĞR ENMEK Solunumunuzu düzenleyin Sadece yavaş soluk alıp vermek yoluyla korkuların yenilmesine ve stres duygusunun azalmasına katkıda bulunmak mümkündür. Çok korktuğunuz ya da sıkıntılı bir durumda bulunduğunuzu hissettiğiniz anlarda burnunuzdan derin bir soluk alarak yediye kadar sayın ve ardından yavaşça soluğu boşaltıp tekrar 11‘e kadar sayn. Şimdi alt saniyelik döngüler halinde soluk alıp vermeye başlayın, yani üç saniye soluk alıp üç saniye soluk verin. Her dakikann bitiminde soluğunuzu yine on saniye kadar tutun. Kendinize rahatlatıcı bir alan sağlayın Kendinizi rahat ve güvende hissettiğiniz sakin ve scak bir oda seçin. Yere bir yatak veya yumuşak bir halı serin. Işğ biraz ksn. Kokulu bir mum yakn ve sevdiğiniz müziği ya da piyasadan temin edebileceğiniz özel bir gevşeme müziğini dinleyin. Sakin ve yavaş bir müzik seçmelisiniz. Aklınızı çelebilecek sözlü müzikten kaçnn. Yere uzann ve gevşeme uygulamalarna başlayn. Birkaç gevşeme egzersizi öğrenin Yere uzann ve yavaşça bütün kaslarnz gevşetmek üzere konsantre olun. Parmaklarnz ve ayak parmaklarnz ile başlayn ve gerilimi yavaşça gevşetin. Ardından kollarınız ve bacaklarınız, sonra da vücudunuz ile devam edin ve egzersizi enseniz ve başınızla tamamlayın. Bir uzmana danışın Terapistler vücut gevşetme teknikleri konusunda profesyonelce bilgi verebilirler. Diğer bir seçenek hekiminize danışarak gevşeme egzersizleri hakkında bilgi edinmektir. 36 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 36 11.12.2006 20:02:00 Uhr K O N T R O L Ü Y E N İ D E N K A Z A N M AY I Ö Ğ R E N İ N Yaşamınızın kontrolünü yeniden ele geçirmenizi sağlayacak bir dizi önlem vardır. İşte birkaç örnek: En önemli hususlardan biri uyuşturucu maddelerden uzak durmaktır. Esrar ve diğer uyuşturucu maddeler şizofreninin semptomlarn kötüleştirebilir, psikotik epizodları tetikleyebilir ve depresyonlara yol açabilir. Alkolü ölçülü kullann. Alkol belki size o anda rahatlık duygusu sağlayabilir, ancak bunu izleyen saatlerde ve günlerde "aşırı psikotik davranışa" (diğer deyimiyle Rebound‘a) neden olabilir. Aşr alkol kullanm depresyona yol açabilir ve sorunlar kötüleştirebilir. Hekiminizden daha sağlkl bir yaşam tarz için tavsiyelerde bulunmasn rica edin. Sigarayı azaltmak, daha sağlıklı beslenmek ve bedensel etkinliği arttırmak beden sağlığınızı olumlu şekilde etkileyecek ve ruh esenliğinizin gelişmesine katkıda bulunacaktır. Depresyonlar yenmeye çalışın. Kendinizi çökkün hissettiğiniz anlarda yardım arayın. Hekiminizle ya da diğer tbbi uzman personel ile konuşun. Uzmanlara danışın. KON T R OL Ü YEN İDEN EL E G EÇİR M EK İ Çİ N K R İ Z DU R U M L AR I N DA DO Ğ R U YO L A S A PM A K Ö N E M TA Ş I R . 37 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 37 11.12.2006 20:02:00 Uhr OLUMSUZ DÜŞÜ NCEL ER L E MÜC A DEL E ETMEY İ ÖĞR ENMEK Bazen herşeyin altında ezildiğiniz ve hayatınızla baş edemedeğiniz duygusuna kapılabilirsiniz. Şizofreni hastalığı olan insanların çoğunda sık sık intihar düşünceleri oluşur. Bu hislerin fazla güçlenmemesine kesinlikle dikkat etmeniz gerekir. Bu düşünceleri bastırmanız için deneyebileceğiniz bir dizi şey vardır. Güvendiğiniz bir kişiyle konuşmaya çalşn. Duyguların ifade edilmesi, bunlarn aşr derecede hakimiyet kazanmasını engeller ve duygudurumunuzu değiştirebilir. Eğer intihar düşünceniz olduysa, birisiyle bu hususu konuşmaktan çekinmeyin. İntihardan bahsetmek gerçekten intihar etme olasılığını arttrmaz. Bulunduğunuz ortam değiştirmeye çalşn. Eğer odanızda bulunuyorsanız bir yürüyüşe çıkın, bir arkadaşnz ya da akrabalarnz ziyaret edin ya da sadece başka bir odaya geçin. Kendiniz, arkadaşlarnz ve sizin için önemli olan insanlar hakknda olumlu şeyler içeren bir liste hazırlayın. Bu listeyi intihar düşüncelerinizi yenmek için kullann. Aile bireyleriniz ile intihar düşünceleriniz olduğu anlarda kendilerine telefon etmek üzere anlaşmaya varn. İntihar düşüncelerinin ezici boyutlara ulaştığı durumlarda hekime veya kliniğe telefon açın. 38 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 38 11.12.2006 20:02:01 Uhr A L KOL V E U Y U Ş T U RUC U M A DDE L E R ÇÖZ ÜM DEĞİ L Dİ R Şizofreni hastası olan pek çok insan septomları hafifletmek ve/veya korku, izolasyon ve depresyon gibi olguları yenmek için alkol veya yasadışı uyuşturucu maddelere başvurur. Esrar, amfetamin ve kokain gibi diğer uyuşturucuların kullanımı özellikle şizofreni hastalığı olan gençler arasında oldukça yaygındır. Baz insanlar yasadş uyuşturucu maddelerin kendilerine geçici bir rahatlama sağladğn, davranışlarını yeniden normale döndürdüğünü veya semptomlar azalttğn ileri sürse de bunlar aslında uzun vadede şizofreni semptomlarının kötüleşmesine yol açabilir. Bu maddelerin hastalığın varsanı ve sanrı gibi psikotik semptomlarn arttrdğna dair pek çok ipucu mevcuttur. Bunlar şizofreninin psikotik epizodunu "tetikleyebilir" yani başlatabilir. Hatta bu durum daha önce hiç böyle bir episod geçirmemiş olan ancak örneğin şizofreni hastası kişilerle akrabalığı nedeniyle yüksek risk taşıyan insanlarda dahi gerçekleşebilir. Eğer şizofreni semptomlarnz esrar gibi maddeler ile "tedavi" etmeye kalkarsanız, antipsikotik etkili uygun ilaçların yazılmasını da geciktirmiş olursunuz. İlaç tedavisi ve diğer terapiler ne kadar gecikirse şizofreni epizodu da o kadar uzun sürer. Bu da sizin yaşam kalitenizi düzeltme ve hastalğnz üzerinde kontrol sahibi olma şansnz azaltr. 39 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 39 11.12.2006 20:02:01 Uhr A İ L E N A S I L YA R D I M C I O L A B İ L İ R ? Şizofreninin aktif döneminde hasta bu durumdan öylesine etkilenebilir ki, en basit sorunlarla bile başedemez hale gelir. Kısa vadede hastanın yükümlülükleri kısmen üstlenilerek yükü biraz hafifletilebilir. Ancak yaşamının idaresini devralmaktan kesinlikle sakınılmalıdır. Bu, bağımlılığa yol açarak ilerde daha büyük sorunlar doğurabilir. Şizofreni hastası olan insanlar başkalarna anlamsz gelen kelimeler kullanabilirler. Eğer hastay anlamyorsanz, onunla başka türlü iletişim kurmaya çalışın. İlginizi ve şefkatinizi kelimelere gerek olmadan da, birlikte müzik dinleyerek, resim yaparak, televizyon seyrederek ve hatta sadece sakin sakin birlikte oturarak gösterebilirsiniz. Hiçbir zaman sanki şizofreni hastas orada değilmiş gibi konuşmayn. Şizofreni hastalar çoğu zaman çevrelerinde olup bitenlerin farkındadırlar. 40 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 40 11.12.2006 20:02:01 Uhr Kendinize dikkat edin. Aile bireyinize yardım edebilmeniz için ruhen zinde ve bedenen sağlıklı olmanız şarttır. Aşağıdaki önlemlere başvurarak bunu sağlayabilirsiniz: • • • • Tandklarnz ve iş arkadaşlarnz ile olan sosyal ağnz koruyun İzolasyonu önleyin Kendinizdeki stres belirtilerini tanyn Aileniz için sıkıntılı olan durumlar tespit edin ve bunun üstesinden gelmek için kimden yardım isteyebileceğinizi düşünün. Aile yaşamı dışındaki ilgi alanlarınızı koruyun • Her gün kendinize biraz zaman ayrn Nüks ya da kriz durumlarına hazrlkl olun. Krizin üstesinden gelmek ya da onu muhtemelen önleyebilmek için en iyi yöntem böyle bir kriz öncesinde neler yapılması gerektiğini bilmektir. Hastalığı izleyen süreç için hazrlk yapn. Belki de aile bireyinizin durumu düzelir düzelmez onun ilerdeki konut durumuyla ilgili kararlar verilmesi gerekecektir. Bazlar evlerine geri döner, bazlar ortak konutlara yerleşir diğerleri ise kendilerine bir oda ya da daire ararlar. Her ailenin kendi kararn kendi vermesi gerekir. Bu zor konularda karar vermeden önce örneğin hemen hemen her şehirde bulunan Sosyal Psikiyatri servislerinin sosyal görevlileri gibi uzman kişilerden profesyonel danışma sağlanabilir. Aile bireyinizde bir nüks olayının veya bir krizin ortaya çıkabileceğini gözönünde bulundurarak hazrlkl olun. 41 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 41 11.12.2006 20:02:01 Uhr AN N A İLE ELSA’NIN ÖYK ÜSÜ Anna, Hamburg’ta birlikte yaşadığı 22 yaşındaki kızı Elsa’nın durumuna gittikçe daha çok üzülüyordu. Gerçi Elsa pek o kadar girgin bir insan değildi ama dş görünüşüne daima çok özen gösterirdi. Ancak son zamanlarda değişmişti. Saçlarn haftalardan beri yıkamamıştı, makyaj yapmıyordu, kıyafeti ise sanki soyunmadan yatmş gibiydi. Anna önceleri, Elsa’nn arkadaşlarndan biriyle kavga etmiş olduğunu düşündü. Sonuçta uzun zamandan beri onlarla çıkmamıştı. Odasında kalmay, bütün gün uyumay ve hemen hemen bütün geceyi müzik dinleyerek geçirmeyi tercih ediyordu. Ancak Anna bu konuda konuşmak istediğinde Elsa çok sinirleniyor ve öfkeyle "Kapa çeneni, kapa çeneni! Neden herkes bana neler yapmam gerektiğini söylüyor? Beni rahat braksanza. Sürekli drdrnzdan kendi düşündüğümü bile duyamyorum!", diye bağryordu. 42 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 42 11.12.2006 20:02:01 Uhr Ksa bir zaman sonra Anna kznn yumruklaryla başını dövdüğünü gördü. Artık mutlaka bir şeyler yaplmas gerekiyordu. Anna ev hekiminden bir randevu ald. Hekime gittiklerinde Elsa’nn durumu sanki daha iyi gibiydi. Mantıklı ve kontrollu görünüyor, doktorun sorularn sakin ve ayrıntılı bir şekilde yantlyordu. Doktor antidepresan düzenledi ve Elsa’ya alt hafta sonra tekrar gelmesini söyledi. Elsa altı hafta boyunca tek bir ilaç bile almamşt. Garip davranşlar halen devam ediyor ve tekrar hekime gitmeyi reddediyordu. Sonunda Anna hekime yalnz gitmeye karar verdi. Sorunlar daha iyi açklayabilmek için Elsa’nn yaptğ acayip şeyleri, garip uyku davranışlarını ve öfke patlamalarını not etti. Hekim haftann sonunda bir ev ziyareti kararlaştrd. Elsa’y ikinci kez gördükten sonra onu bir psikiyatri uzmanna sevketmeye karar verdi. "Endişe verici bir şey mi", diye sordu Anna. Hekim, Anna’nn davranşlarnn bir dizi nedeni olabileceğini açklad. Bedensel ya da ruhsal bir hastalk olabileceğini izah etti. Hekim Anna’ya ruh hastalıklarıyla ilgili birkaç broşür verdi. "Psikiyatri uzman doğru tany koyabilecekti". İlerideki alt ay zarfnda Anna ve Elsa birçok kez psikiyatri uzmanna başvurdular. Elsa’nn hayatn bütün yönleriyle ortaya koyan, anne ve kzyla yaplan bir dizi görüşmeden sonra psikiyatri uzman nihayet tany koydu. "Elsa, ben size son zamanlarda şikayetçi olduğunuz bir çok sorunun şizofreni hastalğndan kaynaklandığını belirtmek istiyorum", dedi hekim. "Bu sizin beyin metabolizmanızda oluşan ve ciddiye alınması gereken bir bozukluktur, ancak iyi tedavi edilebilir". AN N A İLE ELSA‘NIN ÖYK ÜSÜ Elsa’nn odasndan gelen müziğin gürültüsü artk iyice artmşt. Anna müziğin sesini ksmas için rica ettiğinde, Elsa ona: "Defol buradan! Tabii ki müzik sesli! Yoksa senin drdrn nasl bastırsın ki?" diye bağryordu. 43 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 43 11.12.2006 20:02:02 Uhr ŞİZOFR ENİ İ Y İLEŞİR Mİ ? Her ne kadar her dört şizofreni hastasından üçünün durumu belirgin bir şekilde ya da tamamen düzeliyorsa da hastalığı tamamen iyileştirmek henüz mümkün olmamaktadır. Semptomlarn kontrol altna alnmasnn tek çaresi, antipsikotik etkili ilaçlarla birlikte farmakolojik olmayan destekleyici tedavilerin uygulanmasdr. T E DAV İ Nİ N TAR İ HÇES İ – T I M AR H A N ED EN KO N U Ş MA TERAP İ S İ N E BÖLÜM 4 T E D AV İ Y E D A İ R BİLGİLER Şizofreni tedavisi son 100 yl içinde uzun bir yol katetmiştir (tabloya baknz). Eskiden insanlara esrarengiz görünen ve bazı garip ve hatta acımasız yöntemlerle tedavi edilmeye çalışılan bu hastalık artık tedavi edilebilir bir ruh hastalığı olarak kabul edilmektedir. Günümüzde tedavi hastalığa değil insana odaklanmıştır; tedavi genelde antipsikotik ilaçlarla farmakolojik olmayan terapi yöntemlerinin kombinasyonu konseptine dayanır. 44 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 44 11.12.2006 20:02:02 Uhr Ş İ Z O F R E N İ T E D AV İ S İ N İ N TA R İ H Ç E S İ İlaç terapisinden önce (1911 –1950’li yıllar) 20. yüzyln başnda, etkili ilaçlarn bulunmadğ zamanlarda hekimler şizofreni hastalarnn tedavisi için elektro şok terapisinin basit bir türünü uyguluyorlardı. Bu yöntem şiddetli ateşe ve epilepsi nöbetlerine neden oluyor ve bu sayede görünüşte psikotik semptomlar azaltlabiliyordu. Ayrca hastalar sakinleştirmek ve işler durumda olan beyin hücrelerinin miktarn azaltmak için insulin kürü uygulanyordu. Baz durumlarda ise duygudurumu işleyen beyin kesiminin alnmas için operatif yöntemler uygulanmıştı. Lobotomi denilen bu yöntem saldrgan davranşn kontrol altna alnmasn desteklemekle birlikte hastalar kaytsz ve hissiz brakyordu. İlk antipsikotik ilaçlar: Tipik antipsikotik ilaçlar (1950’li –1960’lı yıllar) İlk antipsikotik ilaçlar 1950’li yllarda piyasaya çkt. 1960’l yllarda Haloperidol ve Flufenazin gibi daha gelişmiş antipsikotik ilaçlar piyasaya sürüldü. Tipik antipsikotik denilen bu ilaçlar daha sonraki 30 yl zarfnda tedavide tercih edilen ilaçlard. Tipik antipsikotik ilaçlar günümüzde de halen tedavi imkan olarak kullanılmaktadır. Tipik antipsikotik ilaçlar şizofreninin pozitif semptomlarna karş etki etmekle birlikte bir dizi yan etkilere neden olmaktadır ve şizofreninin negatif semptomlarna karş etkileri kstldr. Ayrıca kognitif semptomlara karşı etkin değildirler. 45 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 45 11.12.2006 20:02:02 Uhr Ş İ Z O F R E N İ T E D AV İ S İ N İ N TA R İ H Ç E S İ Atipik antipsikotik ilaçlar (1990’lı yıllar) 1990 ylnda atipik antipsikotik ilaç denilen yeni bir ilaç grubu piyasaya çıkmıştır. Bu ilaçlar sayesinde şizofreni semptomlarnn etkin bir şekilde kontrol altna alınması sağlanmakta ancak eski ilaçlarda ortaya çkan yan etkiler daha seyrek görülmektedir. Ayrca bu ilaçlar, etkili bir şekilde pozitif, negatif ve kognitif semptomlara tesir etmektedir. Bugün artık bir dizi farkl tipte atipik antipsikotik ilaç mevcuttur. Her birinin kendine göre avantajlar ve dezavantajlar bulunmaktadır. Böylece hastann bireysel ihtiyaçlarna yönelik bir tedavi uygulanmas mümkün olmaktadır. Günümüzde resmi yönergelerin birçoğunda şizofreni tedavisi için eski tipik antipsikotik ilaçlar yerine atipik antipsikotik ilaçların kullanılması önerilmektedir. Ancak tipik antipsikotik ilaçlarla tedavi edilen ve kendilerini iyi hisseden şizofrenili hastalar da vardr. Son gelişmeler Şizofreni olgusu giderek daha iyi anlaşılmaktadır. Şizofreni semptomlarnn nedenlerine ilişkin bilgilerin her geçen gün artması sayesinde sürekli olarak yeni tedaviler geliştirilmektedir. 46 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 46 11.12.2006 20:02:02 Uhr A N T İ P S İ KO T İ K M E Dİ K A S YON Antipsikotik medikasyon şizofreni ile bağlantl çok sayıda semptomun (örn., varsanıların, sanrıların ve düşünme bozukluklarnn) kontrol altna alnmas için en etkili yöntemdir. Bu tür ilaçlar büyük bir çeşitlilikle piyasaya sunulmakta olup size en uygun ilacn bulunmas için muhtemelen önce birkaç ilacn denenmesi gerekmektedir. T İ Pİ K A N T İ P S İ KO T İ K İ L AÇ L A R Tipik antipsikotik ilaçlar (klasik nöroleptik ilaçlar) 1950’l yllardan beri mevcuttur. Bunlar beyinde dopamin reseptörlerini bloke ederler. B A Ş L I C A AVA N TA J L A R I • Varsanlarn, sanrlarn ve paranoid düşüncelerin etkili bir şekilde kontrol edilmesi. B A Ş L I C A D E Z AVA N TA J L A R I • Şizofreninin istek yetersizliği, duygu fakirleşmesi ve sosyal geri çekilme gibi negatif semptomlarna karş az etki göstermeleri. Muhtemelen bir dizi rahatsz edici yan etkinin ortaya çkmas, örneğin çeşitli vücut ksmlarnn kontrol dş hareketleri, tremor ve titreme, ağz kuruluğu. Tipik antipsikotik ilaçlar bu yan etkilerinden dolayı artık birçok ülkede şizofreni tedavisinde birinci sırada tercih edilmemektedir. Ancak yine de pek çok hasta tipik antipsikotik ilaçlar sorunsuz bir şekilde kullanmaktadr. Eğer şimdiye kadar tipik antipsikotik ilaçlar sorunsuz olarak kullandysanz muhtemelen tedavinin değiştirilmesine gerek yoktur. 47 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 47 11.12.2006 20:02:03 Uhr AT İ Pİ K A N T İ P S İ KO T İ K İ L AÇ L A R Bu ilaçlarn çoğunluğu 1990’l yllarda klinik kullanıma arzedilmiştir. Bunların beyindeki etki mekanizmaları muhtemelen tipik antipsikotik ilaçlara göre farklıdır. B A Ş L I C A AVA N TA J L A R I • Şizofreninin pozitif, negatif ve kognitif semptomlarnn etkili şekilde kontrol altna alnmas. Motor yan etkilerin daha eski tipik antipsikotik ilaçlara nazaran daha az ortaya çkmas. B A Ş L I C A D E Z AVA N TA J L A R I • Farkl atipik ilaçlarn farkl yan etkileri vardr. Baz atipik antipsikotik ilaçlarn kullanmnda kilo alma sorunu ortaya çkabilir, bazlar sedasyona yol açabilir, diğerleri ise hastalarda psikomotor aktivite artşna neden olur. 48 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 48 11.12.2006 20:02:03 Uhr ŞİZOFRENİ SEMPTOMLARINA KARŞI ETKİNLİĞİ KANITLANMIŞ OLAN TÜM İLAÇLAR BEYİNDEKİ D O PA M İ N YO L L AR I Ü Z E R İ N D E N E T K İ GÖSTERİRLER. DOPAMİN DENGESİ MUHTEMELEN SEMPTOM DENGESİNİN SAĞLANMASINA KATKIDA BULUNMAKTADIR. 49 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 49 11.12.2006 20:02:03 Uhr K İ Ş İ Y E Ö Z E L T E DAV İ Psikiyatri uzmanı şizofreni hastalığının tedavi edilmesi için seçenek oluşturan çeşitli ilaçlar arasından elbette sizin için uygun bir ilaç seçecektir. İlacın seçimi, ilacın semptomlarınızı ne derece kontrol altına alabildiği, tolere edemediğiniz yan etkilere neden olup olmadığı ve sizin tedavi hakkında ne düşündüğünüz gibi birçok faktöre bağlıdır. Terapiyle ilgili kendi beklentilerinizi psikiyatri hekiminize söylemeniz çok önemlidir. Eğer belli bir semptom sizi rahatsız ediyorsa ya da belli bazı yan etkilerden kesinlikle sakınmak istiyorsanız hekiminize başvurunuz. Hekiminiz terapiyi bu doğrultuda uyarlayabilir. İLA Ç TEDAVİSİ SÖZ KON USU OLDU Ğ U N DA "H E RK E S İ Ç İ N BİÇİL M İŞ K A FTA N B İR İL A Ç" 50 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 50 YOKTUR . 11.12.2006 20:02:03 Uhr T E DAV İ N İ N D E Ğ İ Ş T İ R İ L M E S İ Tedavinizde yapılacak her değişiklik kafanızı karıştırmaya neden olabilir. Duruma göre yeni ilacı günün başka bir saatinde almanız gerekecektir, muhtemelen başka yan etkiler ortaya çıkabilecek ya da semptomlar başka türlü gelişecektir. Bu yüzden yeni ilacı almadan önce yeni tedaviniz konusunda mutlaka bilgi isteyin. Ailenizin de başka bir ilaç almaya başladığınızdan haberdar olmasını sağlayın. Ayrıca hem sizin hem de aile bireylerinizin bir sorun çıkması durumunda kime başvurulması gerektiğini de bilmesi gereklidir. Ç E Şİ T L İ M E Dİ K A S YON L A R Hekimin tanımlaması İlacın türü TABLET Tablet Oral çözünür tablet Genelde sıvı ile yutulan tablet Ağzda dağlan tablet SIVI Oral sv Ağzdan almak için sv KASA YAPILAN ENJEKSİYON – İNTRAMÜSKÜLER ENJEKSİYON (i.m.) Ksa sürede etki eden enjeksiyon Uzun etki süreli enjeksiyon (depo) Etkisi 12 –24 saat sürer, acil tedavide uygulanr Etkisi 2 – 4 hafta sürer 51 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 51 11.12.2006 20:02:03 Uhr YA N E T K İ L E R – NELER BEK LENEBİLİR ? Piyasada bulunan antipsikotik ilaçların çeşitliliği sayesinde şizofreni hastalar gelecekte artık son derece rahatsız edici yan etkilere katlanmak zorunda kalmayacaklardr. Eğer kabul edilmesi mümkün olmayan yan etkilere maruz kaldığınızı düşünüyorsanız derhal hekiminizi ya da uzman psikiyatri personelini haberdar etmelisiniz. Yan etkilerin birçoğu ilacn dozaj değiştirilerek veya başka bir ilaç kullanlarak azaltlabilir ve hatta baz durumlarda tamamen ortadan kaldırılabilir. Diğerleri ise ilave ilaç kullanm yoluyla, beslenmenin veya yaşam tarznn yeniden düzenlenmesi aracılığıyla kontrol altna alnabilir. Daha önce herhangi bir ilaç kullanrken yan etki görülmüş ise hekiminizi bundan haberdar etmeniz gerekir. Bu, hekimin sizin için hangi antipsikotik ilacı seçeceği konusunda belirleyici olabilir. 52 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 52 11.12.2006 20:02:04 Uhr İ L AC I N K U L L A N I M I Antipsikotik etkin ilacın kullanılmasındaki amaç sadece sağlık durumunuzun iyileştirilmesi değil aynı zamanda esenliğinizin de korunmasını sağlamaktadır. Bunun anlamı, artık kendinizi iyi hissetmeye başladıktan sonra da ilacınızı almaya devam etmenizdir. Hastalığın nüksetmesine yol açan en önemli nedenlerden biri hastaların ilaçlarını düzenli bir şekilde almayı bırakmalarıdır. KEN DİN İZ İ DA HA İ Yİ Hİ S S E TM E YE BA Ş L A S A N I Z Bİ L E İ L AC I A L M AYA DEVA M ET M EN İZ G ER EK M E K TE Dİ R . Antipsikotik ilaçların düzenli bir şekilde alınmamasının en yaygın nedenleri: Hastanın hastalığını benimsememesi ya da kabullenmemesi. Burada dostlara ve aile bireylerine ilacn hekimin talimatları doğrultusunda alınması için büyük bir motivasyon görevi düşmektedir. Tolere edilemeyen yan etkiler. Bu durumda psikiyatri uzman ile görüşülmesi gerekir. İlaç dozajnn değiştirilmesi ya da başka bir ilaca geçilmesi olanakları mevcuttur. Karmaşk kullanm şeması. Bu durumda da psikiyatri uzman ile görüşülerek şemanın basitleştirilmesi veya kullanm daha kolay olan başka bir ilacın tavsiye edilmesi sağlanabilir. Baz durumlarda ise hekim muhtemelen "depo" enjeksiyonunu tavsiye edecektir. Bu enjeksiyon iki ila üç haftada bir uygulanır, böylece her gün tablet almayı düşünmeye gerek kalmaz. 53 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 53 11.12.2006 20:02:04 Uhr M E Dİ K A S YONA İ L İ Ş K İ N S ORU L A R Hekiminiz veya bir bakm personeli ile ilaçlarnz hakkında konuşurken belki soru sormak gereği duyabilirsiniz. Aşağıda size birkaç öneri: Bu ilaç bana nasıl yardımcı olur? Semptomlarımın hangisini giderir? Avantajları nedir? Bu ilacın ne gibi riskleri olabilir? Hangi yan etkilere neden olur? Yan etki hissedersem kime başvurabilirim? Yararı kendini gösterinceye kadar ne kadar zaman geçer? Bağımlılık yapar mı? İLACIN IZ HA KKIN DA B İ L MEK İS T EĞ İN İZ HER Ş EYİ Bİ L Dİ Ğ İ N İ Z DE N E M İ N M İ S İ N İ Z ? 54 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 54 11.12.2006 20:02:04 Uhr T E DAV İ G Ü N L Ü Ğ Ü Sizin için hangi ilacn uygun olduğunu bulmak için icabnda birkaç değişik antipsikotik ilaç denemeniz gerekebilir. Hekiminize sizin için en uygun ilacı seçmesinde yardmc olabilirsiniz ; bunun için denediğiniz ilaçlarda neleri olumlu neleri olumsuz bulduğunuzu not etmelisiniz. İLAÇ ALIŞ TARİHİ OLUMLU ETKİLER OLUMSUZ ETKİLER 55 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 55 11.12.2006 20:02:05 Uhr İ L A Ç S I Z T E DAV İ L E R Antipsikotik ilaçlar çoğunlukla başka tedavilerle bağlantılı olarak uygulanır. Buradaki amaç şizofreninin semptomlarını azaltmak, hastalığın nüksetmesini önlemek, ilaç tedavisinin sürekliliğini sağlamak ve yaşamın tekrar kurulmasını desteklemektir. Hekiminiz çevrenizde sunulan çeşitli tedavi olanakları hakkında size bilgi verebilir. Bu tedaviler bazen "psikososyal terapi" olarak tanımlanır ve aşağıdaki terapileri kapsar. K O G N İ T İ F ( B İ L İ Ş S E L ) D AV R A N I Ş T E R A P İ S İ Burada birçok ruhsal sorunun tedavisi amacıyla oldukça kısa süreli olarak uygulanan bir psikolojik terapi söz konusudur. Bu terapinin, şizofrenide özellikle sanr düşüncelerinin azaltlmasna ve depresyonlarn yenilmesine yararı vardr. Sonuçta kognitif davranş terapisinin amac hastalıklı düşünme ve davranş örneklerinin değiştirilmesidir. Bu da esenliğin gelişmesine katkda bulunur. Kognitif davranş terapilerini uygulayan terapistlerin birçoğu psikologtur. Terapi genelde yaplandrlmş bir şekilde uygulanr. Siz ve terapistiniz, bir dizi hedef kararlaştırır ve terapi oturumları arasında yerine getirilmesi gereken belli görevleri saptarsınız. 56 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 56 11.12.2006 20:02:05 Uhr İ L A Ç S I Z T E DAV İ L E R PSİKOANALİZ Psikoanaliz uzmanı en zor, en ac duygularnz ve tecrübelerinizi araştrmanz için sizi teşvik eder. Bunlar genel korku ve depresyon duygularını veya geçmişteki özel travmatik olaylar kapsayabilir. Psikoanalizin pek çok farkl şekilleri olmakla birlikte, genel amacı, size daha fazla bağmszlk kazandırmak ve yaşamınız için akll ve yerinde kararlar verebilme yeteneğinizi geliştirmektir. Terapist size güncel sorunlarn çözülmesinde yardmc olur, siz de onun desteğiyle ilerde karşılaşabileceğiniz muhtemel zorluklarla başa çıkabilmek için gereken yetkinlikleri kazanabilirsiniz. Psikoanaliz şizofreniyi iyileştiremez. Ancak bazı semptomların üstesinden gelinmesi için yardımcı olabilir. Örn.: • Korku • Duygusal sorunlar • Depresyon • Panik ataklar • Stres • İlişki sorunlar • Fobiler • Uykusuzluk • Psikoseksüel sorunlar Analiz ayrıca şizofreni hastalığına yakalandığınızı benimsemenize yardımcı olarak tedaviye uyumluluğunuzu da arttırabilir. Psikoanaliz terapisi yetişkinlere, çocuklara, eşlere, ailelere veya gruplara sunulmaktadır. 57 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 57 11.12.2006 20:02:05 Uhr İ L A Ç S I Z T E DAV İ L E R A İL E T ER A PİSİ KO N U Ş M A T E R A P İ S İ Yaplan araştrmalar, aileye yoğun biçimde müdahale edilerek şizofreni hastalarnda, hastalğn nüksetmesinin geciktirilebildiğini ya da tamamen engellenebildiğini göstermektedir. Eğitimli danşmanlar hakknzda hüküm vermeden ve eleştiri yapmadan düşüncelerinizden ve duygularınızdan bahsetmenize yardmc olabilirler. Böylece sorunlarnz görüşebilir ve çözümler bulabilirsiniz. Aile terapisine mümkün olduğunca çok aile bireyi dahil edilmelidir. Bu terapinin amacı aile yaşantısından kaynaklanan ve şizofreni semptomlarını körükleyen stresin ve aşırı duyguların azaltılmasıdır. Konuşma terapisinin iki temel yaklaşımı vardır: Terapinin içeriği aile bireylerinin şizofreni konusunda bilgilendirilmesi, davranş şekillerine ve sorun çözümüne ilişkin danışma sağlanması, ailenin desteklenmesi ve kriz durumlarnn üstesinden gelinmesine ilişkin tekniklerin öğretilmesinden oluşur. Terapi tek tek aile bireylerine ya da daha büyük gruplara yönelik olabilir. Terapiye şizofreni hastas dahil edilebilir veya edilmeyebilir; bu hastann o anda hastalğn hangi döneminde bulunduğuna bağldr. • Varoluşcu yaklaşm: Konuşma terapisi sizi yaşamınızın anlamn ve değerini araştırmak ve kendi ideallerinize, önceliklerinize ve değerlerinize sadk kalmay öğrenmek yönünde teşvik eder. • Kişi merkezli yaklaşm: Siz, kendi sorununuzun ne olduğunu en iyi bilen insan olarak kabul edilirsiniz. Bu yöntem size kendi gelişim potansiyelinizden bütünüyle yararlanmanz sağlayacak koşullarn yaratlmas için destek vermeyi amaçlar. 58 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 58 11.12.2006 20:02:05 Uhr T ER A PİST İN SEÇİMİ Günümüzde sunulan ilaçsız tedavi yöntemlerinin çeşitliliği hangi terapinin sizin için en iyisi olduğu konusunda karar vermenizi güçleştirebilir. Çoğu hallerde seçimi yaparken terapist tarafından sunulan terapiden değil terapistin kendisinden yola çıkmak daha sağlıklı bir yöntemdir. Örneğin kendi kültür çevrenize yakın bir çevreden gelen bir terapisti tercih edebilirsiniz. Ya da belki bir kadın veya bir erkek terapiste gitmek isteyebilirsiniz. Araştrmalar, terapistle iyi bir ilişki kurmann uygulanan terapiden daha önemli olduğunu göstermiştir. Terapist ve siz iyi bir "işbirliği" oluşturur, birbirinize güvenir ve saygı duyarsanız, terapinin başarya ulaşma olaslğ da artmaktadır. Doktorunuz ilaçsz tedavi için tavsiyelerde bulunurken sizin terapiste ilişkin arzularnz ve duygularnz göz önünde bulundurmaldr. Bunun dşnda serbest sosyal yardm kurumlarından ve yardımlaşma gruplarından da yararlı bilgiler edinmek mümkündür. 59 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 59 11.12.2006 20:02:05 Uhr T E R A Pİ S T E YÖN E LT İ L E B İ L E C E K S ORU L A R Ne tür bir terapi sunuyorsunuz ve bununla neyi amaçlıyorsunuz? Terapi seansları ne kadar sürüyor? Terapi seansları hangi sıklıkla yapılıyor? Tahminen ne kadar terapi seansına ihtiyacım var? Deneyimlerinize göre terapinin yararını görmem ne kadar zaman alır? Gerekirse terapi seansları arasında da size başvurabilir miyim? Hangi eğitime sahipsiniz ve mesleğinizi kaç yıldır sürdürüyorsunuz? Bir meslek birliğine üye misiniz? Şizofreni hastalarıyla çalışma tecrübesine sahip misiniz? 60 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 60 11.12.2006 20:02:06 Uhr Ancak yıllar içinde Marek’in ilaçları birçok kez değiştirildi. Başlangıçta kendisine günde iki kez almak üzere bir antipsikotik (klasik nöroleptik ilaç) verilmişti. Bu sayede semptomlar kontrol altına alınmış gibi görünse de ilacın yan etkileri vardı. Marek’in enerjisi korkutucu boyutlarda azalmaktaydı. Artık okulda bütün gün uyumadan dayanması gittikçe güçleşmişti. Ayrıca ellerinin sık sık kontrolsüz bir şekilde titrediğini fark etmişti. Bu nedenle tahtaya yazı yazmakta zorluk çekiyordu. Fakat onu en çok rahatsız eden yan etki ağız ve dil kramplarıydı. Marek doğru konuşamadığı için öğrencilerinin kendisiyle alay etmelerine öyle üzülüyordu ki artık ilaçlarını almayı reddediyordu. Sinirli, dikkati çabuk dağılan ve unutkan biri olmuştu. Neyseki Marek’in bir iş arkadaşı bunların hastalığın nüksetmesinin ön belirtileri olduğunu fark etti ve onu tekrar psikiyatri hekimine gitmesi ve tedavisini gözden geçirtmesi için ikna etti. Psikiyatrist Marek’in medikasyonunu daha yeni "atipik" bir antipsikotikle değiştirmeye karar verdi. Marek’in durumu düzelmeye başladı. Hastalığın nüksetmesine ilişkin semptomlar ve daha önceki ilacın rahatsız edici yan etkileri kayboldu. Tremor ve konuşma bozukluğundan kurtulduğu için sınıfta artık o kadar çekinmiyor ve yeni bir enerji ile okuldaki işine sarılıyordu. Ancak birkaç ay sonra Marek bu kez başka bir nedenden dolayı üzülmeye başlamıştı. Kilosu artıyordu. Marek vücutça daha aktif olmaya ve diyet uygulamaya karar verdi. Ancak kilo alması bu sayede biraz yavaşlasa da git gide şişmanladığı gözden kaçmıyordu. Sonunda Marek aile hekimine danıştı. Hekim ona kilo almasının kullandığı atipik antipsikotik ilacın bilinen bir yan etkisi olduğunu söyledi. M AR EK’İN ÖYKÜSÜ Marek’te şizofreni ilk kez yedi yıl önce teşhis edilmişti; o zamandan beri ilaç tedavisi görüyor. Tedavi semptomların kontrol altına alınmasında olağanüstü etkili oldu ve Marek Stavanger’deki bir okulda öğretmen olarak meslek yaşamını sürdürebildi. Marek medikasyonunun tekrar gözden geçirilmesi için psikiyatri hekimine gitti. Bu kez kendisine başka bir atipik antipsikotik ilaç verildi. Daha sonraki aylarda Marek kilo vermeye başladı. Bir yandan da diyetine ve terapi programına devam ediyordu. Kendini daha önce hiç böyle zinde hissetmemişti. 61 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 61 11.12.2006 20:02:06 Uhr YA R D I M A E L U Z A T M A K Şizofreni ile yaşamak kolay değildir. Ancak tek başınıza mücadele etmeniz için de bir neden yoktur. Çevrenizde işini severek yapan uzmanlardan, gönüllü yardımseverlerden ve sizi seven, sizinle yakından ilgilenen insanlardan oluşan bir ağ mevcuttur. Bu insanların desteğine yoğun bir biçimde başvurursanız iyileşme yolunda onların yardımlarından yararlanabilirsiniz. BÖLÜM 5 YA R D I M E L İ N İ Z İ N A L T I N D A SİZİNLE İLGİLENEN İ N S A N L A R D A N O L U Ş A N G E N İ Ş B İ R A Ğ VA R . 62 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 62 11.12.2006 20:02:06 Uhr AİLE VE DOSTL AR Ruh hastalığı travması yaşayan bir kişi çoğu kez kendini seven ve kendisiyle ilgilenen insanlar olduğunu algılamakta güçlük çeker. Bu yüzden şizofreni hastası olan pek çok insan kendini izole olmuş ve yalnz hisseder. Hiç birşey ailenin ve arkadaşların desteğinin yerini tutamaz. Aile bireyleriniz ve dostlarınız hastalğn üstesinden gelmeniz için ruhsal destek ve pratik yardm sunabilirler. AİLE HEKİMİ Hastalık ilk olarak kendini gösterdiğinde başvuracağınız ilk tıp uzmanı muhtemelen aile hekiminiz olacaktır. Kendisi ruh hastalıkları konusunda uzman olmasa da, semptomlarnzn bedensel kaynakl olup olmadğn araştrabilir ve sizi hangi uzman hekime havale edeceğini bilir. Aile hekiminiz muhtemelen ortaya çkabilecek diğer sağlk sorunlarnzda da yardmc olacaktır. R U H H E K İ M İ V E YA P S İ K İ YA T R İ S T Almanya’da ruhsal hastalklar için uzman hekim, uzmanlk alanna göre ya ruh hekimi ya da psikiyatri /psikoterapi hekimidir. Bu uzman hekim tany koyar ve gerekli tedavi konusunda sizinle görüşür. Hastalğnz, tedaviniz ya da muhtemel yan etkiler konusunda kuşkunuz varsa, uzman hekiminizden sizinle bu konuları görüşmesini rica edebilirsiniz. S O S YA L DA N I Ş M A N Sosyal danşman sizin hayata yeniden entegre edilmenize yardmc olur. Danşman, diğer bakm kuruluşlaryla olan ilişkileri oluşturma, konut seçiminde yardm, maddi destek ihtiyacnzn saptanması gibi pratik yardmlar için yetkilidir. Ayn zamanda hakknz olan bütün bakım yardımı olanaklarından yararlanıp yararlanmadığınızı da kontrol eder. 63 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 63 11.12.2006 20:02:06 Uhr UĞR A ŞI / İŞ T ER A PİSİ EĞİTMENİ Uğraş / iş terapisi eğitmenleri eski işyerinize geri dönmenize ya da eğer bu mümkün değilse yeni bir iş bulmanza yardmc olabilirler. Uğraş terapisi eğitmeninin yardmyla kendinizde mevcut olan önemli becerilerin farkına varabilir ve gerekli hallerde yeni beceriler öğrenebilirsiniz. E C Z AC I Eczac gerektiğinde ilaçlarnzla ilgili sorularnz yantlayabilir. Örn., başka bir hastalğnz için aldğnz ilacn kullandğnz antipsikotik ilaçla bağdaşp bağdaşmadğn öğrenmek istiyorsanz eczacnz size uzmanca ve kolay anlaşlr şekilde bilgi verebilir. P Sİ KOL O G Psikologlar insanlarn davranışları ve tecrübeleri ile ilgili eğitim almş uzmanlardr. "Ruh sağlğ" alannda etkin olan psikologlar çoğunlukla kliniklerde, toplum kuruluşlarnda, danşma servislerinde ya da kendi muayenehanelerinde çalşrlar ve hekimlik kimliğine sahip değillerse ilaç yazmazlar. YA R D I M L A Ş M A G R U P L A R I Çoğunlukla hastanelere ve sosyal yardm birliklerine bağl olarak faaliyet gösteren hasta ve yaknlar için yardımlaşma gruplar veya yönetimli ruh sağlığı grupları bilgi ve destek yönünden değerli bir kaynak oluşturur. Bu gruplar çoğunlukla sizinkine benzer deneyimlere sahip olan kişiler tara fndan yönetilir. Sağlığınız için yokuşu aşmanzda size yol gösterici olabilirler. 64 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 64 11.12.2006 20:02:06 Uhr T E L E F O N DA YA R D I M V E DA N I Ş M A N L I K SERV İSLER İ Sorunlarnz başka birisi ile yüzyüze konuşmak istemiyorsanz ilk aşamada tavsiye, bilgi, ve destek sağlamak için telefon servislerinden yararlanabilirsiniz. Bu tür danışma hizmetlerini telefon ya da son zamanlarda yaygın bir biçimde elektronik posta aracılığıyla sunan kuruluşlar hastalar ve yakınları tarafından oluşturulan yardımlaşma grupları, ruhsal destek hatları, kiliseler ve özel sosyal yardım kurumlarıdır. SPOR DER NEK L ER İ / BOŞ Z A M A NL A R I DEĞERL EN Dİ R M E GRU PL A R I Şizofreni hastas olmanz başka ilgi alanlarınız olmayacağ anlamna gelmez. Aktif kalmak ve sizin ilgilerinizi paylaşan insanlarla birlikte olmak moralinizi düzelterek yaşam sevincinizi ayakta tutabilir. VA T A N DA Ş DA N I Ş M A BÜROL A R I Belki konut bulmak için yardım isteme, konut paras ve sosyal yardm alma haklarınız vardr. Bu bürolarda uzman danışmanlardan mevcut haklarınız ve bu haklardan yararlanmak için ne şekilde başvuruda bulunmanız gerektiği konusunda bilgi edinebilirsiniz. İNTERNET İnternet kullanmn öğrenerek şizofreni ve benzeri hastalklar konusunda pek çok bilgi edinebilirsiniz. Elektronik posta ve sohbet odalar gerektiğinde benzer tecrübeleri olan insanlarla temas kurmanıza olanak sağlar. Sizin için yetkili olan danışmandan iyi İnternet kaynakları konusunda bilgi isteyebilirsiniz. 65 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 65 11.12.2006 20:02:07 Uhr BMS_Weg_Tuerkisch.indd 66 11.12.2006 20:02:07 Uhr Radoslav’n babas Joseph şizofreni hastas. Bu durum geçmişte Radoslav‘ın yaşamını çok güçleştirmişti. Çoğu zaman kendi kendine bakmak, kendisine yiyecek almak ve kendi yemeğini pişirmek zorunda kalmşt. Babasnn yaşadğ şaşrtc ve ürkütücü psikotik epizodlar bazen görüyordu. Ancak zamanının daha büyük bir bölümünü babasn yataktan kalkmas için ikna etmekle geçiriyordu. Zor bir yaşamdı. Bu yaşam koşulları, sorunların üstesinden gelemedikleri için geçen yl evden ayrlan Radoslav’n annesi ile kz kardeşine daha da zor gelmişti. O zamandan bu yana bütün yük Radoslav‘ın omuzlarındaydı. Ancak aldığı yardım son zamanlarda önemli ölçüde arttı. Babası artık bir gündüz kliniğine giderek hekimler, psikiyatri bakım personeli, sosyal danışmanlar ve uğraşı terapisi eğitmenlerinden oluşan bir ekip tarafından destekleniyor. Radoslav‘da artk babasnn evde ne yaptğn düşünmeden okula gidebiliyor. Babas Joseph şimdi ilaçlarn da düzenli şekilde alyor. Kendisini çok daha iyi hissediyor ve ev işlerine daha fazla yardm edebiliyor. BMS_Weg_Tuerkisch.indd 67 İki haftada bir psikiyatri bakm personeli Joseph’i evde ziyaret ederek durumunu kontrol ediyor ve Radoslav‘ın yardma ihtiyac olup olmadğna bakyor. Zaman zaman bir de sosyal danışman geliyor. Bazen Radoslav babas ile birlikte gündüz kliniğine gidiyor. Son gittiklerinde birlikte bir rol oyunu oynadlar, oyunda Radoslav hasta Joseph ise doktor rolünü ald. Sonra hastalarn aile bireyleri ve arkadaşlaryla hastalklar hakknda nasl konuşabileceklerini konuştular. Babasyla oynamak çok hoşuna gitti. Öte yandan bu oyun Radoslav’ düşündürdü. Daha önce bu durumun babas için ne kadar zor olduğunu hiç fark etmemişti. Diğer taraftan Joseph gündüz kliniğinin psikiyatristi tarafndan düzenlenen, sosyal ve kişisel yetkinlik eğitimiyle ilgili bir programa katld. Bu program sayesinde Joseph hastalığı sırasında kaybettiği sosyal yetkinliklerin bazılarına zamanla yeniden kavuşacak. Radoslav babasının bu sayede dışarı çıkmak için daha fazla özgüvene sahip olacağını ümit ediyor. Eskiden sk sk futbol maç seyrederlerdi. Yine birlikte bir maç seyretseler ne güzel olurdu diye düşünüyor. RADOS LAV’IN ÖYKÜSÜ Radoslav Prag’da babasıyla birlikte yalnız yaşayan 15 yaşındaki tek gencin kendisi olmadığını biliyor. Ancak ailede kendisinin mi yoksa babasının mı ebeveyn olduğunu anlamak bazen kolay olmuyor. 67 11.12.2006 20:02:07 Uhr HER Z A M A N İK İ A DIM İL ER İ A M A BA ZEN DE BİR A DIM GER İ Şizofreni hastalığının iyileşmesi zor bir yokuş gibidir. Biraz ilerledim diye düşünürken, tekrar kötüleşir. Bu insanı bezdirir; ancak hayal kırıklıklarını kabul etmeyi öğrenmek de bu sürecin bir parçasıdır. Çoğu zaman ortaya çkan problemlerin üstesinden gelmek çok zordur. İnsan kontrolünü kaybeder, durumu net ve sakin bir şekilde düşünmesi zorlaşır. Bunun üstesinden gelebilmek için başvurulabilecek olanaklardan biri de karşılaşılan tüm güçlüklerin yazılabileceği bir günlük tutmaktr. Böylece kendinizi daha güçlü hissettiğiniz ve çözüm aramak için daha iyi düşünebileceğiniz bir anda konuyla yeniden ilgilenme fırsatı bulabilirsiniz. Terapiste giderken günlüğünüzü yannzda götürün. Böylece konuları birlikte görüşebilir ve çözüm arayabilirsiniz. BÖLÜM 6 İYİ GÜNLER, KÖTÜ GÜNLER 68 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 68 11.12.2006 20:02:08 Uhr Ö Z G Ü V E N E Y E N İ D E N K AV U Ş M A K İyileşme süreci esnasında çoğu kez kendinizi çökkün ve özgüvensiz hissedeceksiniz. Eskiden insanlarla ilişki kurmanız gayet normal iken şimdi ilişkilerinizde çekingenlik duyabilirsiniz. Her zaman kolay olmasa da yeni sosyal ilişkiler oluşturmak iyileşme yolunda önemli bir adımdır. A Ş AĞ I DA K İ H U S U S L A R YA R A R L I O L A B İ L İ R : • Diğer insanlarla birlikte yapmak istediğiniz şeylerin bir listesini yapn; bu etkinlikleri yavaş yavaş yeni yaşamınızla bütünleştirmeye çalşn. • Kendinizde beğendiğiniz özelliklerin ve başkalarının sizde beğendiği özelliklerin bir listesini yapn, örn., espri, cömertlik, sanatsal beceriler ya da bilgisayar bilgisi gibi. • Yavaş yavaş ancak emin adımlarla sizin için önem taşıyan ve güven duyduğunuz insanlarla ilişki oluşturmayı deneyin ve bu sayede özgüveninize yeniden kavuşun. A K T İF K A L M A K VE DİĞER İ N S A N L AR L A İ L İ Ş K İ DE BU L U N M A K ÖZG Ü VE N İ N İ Z İ G Ü ÇL E N Dİ R E Bİ L İ R . 69 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 69 11.12.2006 20:02:08 Uhr B E DE N S AĞ L IĞ I N I N ÖN E M İ Şizofreni gibi bir ruh hastalığından etkilenen bir insan beden sağlığını da kolayca ihmal edebilir. Sağlıksız alşkanlklar zindeliğin azalmasna ve bedensel hastalıkların oluşmasına yol açar. Bu da sonuçta ruh sağlığını olumsuz etkileyerek ruh-fizik durumunun sürekli kötüleşmesine neden olur. Hekiminiz sizi daha sağlıklı bir yaşam tarzı konusunda bilgilendirebilir. İşte bununla ilgili birkaç genel öneri: Kendinizi iyi hissetmediğiniz durumlarda hekim randevunuzu ertelemeyin. Sigaray azaltmay deneyin ya da tamamen brakn. Alkolü ölçülü biçimde kullann. Eğer kilonuz fazlaysa uzun bir zaman süreci içerisinde sürekli ve kararlı bir biçimde yavaş yavaş kilo vermeye çalışın. Bedensel etkinliğinizi arttırın. Eğer etkinliklerden hoşlanmyorsanz bunun nedenini araştrn. Eğer bunun nedeni kendinizi yalnız hissetmeniz ise, bir spor grubuna katln. Başkalarnn yannda çekingenlik duyuyorsanz yalnz spor yapn, örn., yürüyüş, koşma ya da sakin zamanlarda havuzda yüzme gibi. Pasta, cips, patates kzartmas ve bisküviden vazgeçmeye çalışın. Bir porsiyonu yağ bakımından zengin balık türlerinden olmak üzere (uskumru, sardalye veya ringa balığı gibi) haftada iki kez balık yiyin. Tereyağ, margarin ve ekmek üstüne sürülen diğer besinleri azaltn ya da az yağl alternatifleri tercih edin. Bolca taze meyve ve sebze yiyin. Sebzeyi haşlama yerine buğuda pişirin. Yağsz ya da az yağl süt kullann. Öğünlerinizin üçte biri makarna, pirinç ya da patatesten oluşmaldr. Yemeklere ayrca tuz atmaktan kaçnn. Bol bol sv alın – mümkünse günde sekiz ila on bardak su, sulandrlmş meyve suyu ya da az yağl süt için. 70 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 70 11.12.2006 20:02:09 Uhr İNSA NL A R A R A SI İLİŞK İLER İnsanlarn çoğu iyi olduğu zamanlarda bile ilişkilerde zorlandığı duygusuna kapılabilir. Ruh hastalğ söz konusu olduğu zaman ise bazen ilişki kurmak sanki tamamen olanaksızmış gibi gelir. İlişki sorunları için basit çözüm yoktur. Sadece belli pratik önlemler aracılığıyla bazı hususlarda kolaylık sağlanabilir. Endişelenmemeye çalşn – Şizofreni hastalğ sizi başka insanların söylemlerine ve davranışlarına karşı hassaslaştrr. Bazı insanların neden "gelmediklerini" ya da neden sizi aramadklarn düşünüp kendinizi üzerek boş yere zaman harcamayn. Eşinizle konuşun – Eğer eşiniz varsa mutlaka o da hastalığınızın ilişkinizi nasl etkilediğini düşünüyordur. Örneğin tedaviniz cinsel hayatnz etkileyebilir. Bu kaygıları görüşün ve çözülmesi gereken ortak bir sorununuz olduğunda yardm için hekime başvurun. Anlaşmazlklarn üstesinden gelmeyi öğrenin – bir münakaşa, kavga olduğunda, kafanza fazla takmayn. Sakinleştikten sonra karşı tarafın düşüncesini anlamaya çalşn. Sorunu birlikte çözemiyorsanz, üçüncü bir kişiden araclk etmesini isteyin. Olayların içinde ailenize de yer verin – onlarla birlikte yaşamasanz bile, aileniz yine de durumla nasl baş ettiğinizi bilmek isteyecektir. Ne yaptğnz, tedavinizin nasl gittiğini ve gelecek için ne gibi planlarnz olduğunu onlara anlatn. Yeni insanlarla tanşn – gününüzü başka insanlarla geçirmeniz stres yaratmadan muhabbet etmek için iyi bir olanak yaratabilir. Konuşmalara hazrlkl olun – ne söyleyeceğini bilmeden birisiyle muhabbet etmek zordur. Sk sk karşılaştığınız sorular için hazırda cevaplar bulundurmaya çalşn, örn., "Siz ne yapyorsunuz" sorusu gibi. 71 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 71 11.12.2006 20:02:10 Uhr DA M G A L A N M AYA V E AY R I M C I L I Ğ A K A R ŞI T UT UM Şizofreninin iyileşme sürecinde dikkat edilmesi gereken hususlardan biri de diğer insanların tepkilerine karşı nasıl bir tutum takınılacağıdır. Ruh hastalıkları ve özellikle şizofreni hakkında olağanüstü bir bilgisizlik hakimdir. Şizofreni hastalığı olan insanların tehlikeli, vahşi ve sağı solu belli olmayan insanlar olduğu söylenir. Bu durum şizofrenili insanların ve pek çok hallerde de ailelerinin dışlayıcı ve ayrımcı bir tutumla karşılaşmalarına neden olan bir kısır döngüyü harekete geçirebilir. Damgalanmanın sonuçları izolasyon, iş bulamama, alkol ve uyuşturucu istismarı, evsiz kalma ve gerektiğinden fazla klinikte yatma gibi iyileşme şansını olumsuz etkileyen faktörlerdir. BA Z E N S İ Z İ N L E BA Ş K A L AR I ARA S I N DA YÜK S EK B İR DUVAR VARM I Ş G İ Bİ Bİ R DU YG U YA K A PI L A Bİ L İ R S İ N İ Z . Damgalanma başkalarının kafasında gerçekleştiği için bununla mücadele etmek zor olabilir. Ama yine de buna karşı bazı şeyler yapmak mümkündür: • • • • Şizofreni konusunda kapsaml bilgi edinin, böylece bilgisizlikten kaynaklanan görüşleri gerçeklere dayanarak çürütebilirsiniz. Çevrenizdeki insanlar şizofreni konusunda bilgilendirmeye çalşn. Bir TV programnda veya bir gazetede yaynlanan vurdumduymaz bir fikirden dolay üzülürseniz mektup yazarak tepki gösterin. Ayrımcılığa karş mücadele edin. İşyerinizde önyargıyla karşılaşırsanız sendikanza başvurun. Müşteri olarak ayrımcılık görürseniz işletme idaresine şikayette bulunun. 72 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 72 11.12.2006 20:02:10 Uhr Hastalığı artık kontrol altında. İlaçlarını düzenli şekilde kullanıyor. Şizofreni semptomları aylardır ortaya çıkmadı. Buna rağmen Juanita’da sanki eskisinden daha fazla yalnz olduğu ve düşmanca bir dünyada bulunduğu şeklinde bir his var. Bunun nedenleri ortada çünkü Juanita‘nın hastalğ sadece kendisi için değil, çevresindeki insanlar için de son derece acı ve ürkütücü bir deneyim oldu. Arkadaşlarnn birçoğunu krdğn ve onlara hakaret ettiğini biliyor. Şimdi artk kendisiyle ilgilenmedikleri için onlara gücenmiyor. Çalştğ süpermarketteki iş arkadaşlarnn önyarglarn da hissediyor. İçlerinden bazlar onunla birlikte çalışmayı dahi reddettiler. Onun deli ve tehlikeli olduğunu söylüyorlar. Juanita, hastalğnn artk kontrol altnda olduğunu ve hastalğ esnasnda bile kendisinden başka kimseye zarar vermediğini açklamaya çalıştı ancak ona gerçekten inanmadılar. Onlar gazetelerde şizofreni hakkında okuduklarından hareket ederek bu hastalık ile delirmiş, tehlikeli, saldırgan ya da hedefsiz şiddet kullanan kişiler arasında bağlant kuruyorlar. Juanita’nn ailesi ona fazla yardımcı olamıyor. Zaten birbirleriyle ilişkileri pek yakın sayılmazdı. Juanita on yıl önce taşradan Madrid’e geldiğinden beri hiç görüşmediler. Hastalık nedeniyle aralarındaki mesafe daha da arttı. Artık küçük bir umut ışığı var. Juanita’nn eski arkadaşlar onunla ilgilenmeseler de ksa bir süre önce en azndan yeni arkadaşlklar kurabileceği yeni insanlarla tanıştı. Birkaç hafta önce bir İspanyol yardm organizasyonuna telefon açmşt. Orada ona işyerindeki düşmanca davranşlara karş nasl davranabileceği konusunda birkaç tavsiyede bulundular. İş terapisi eğitmenine iş arkadaşlar ile Juanita’yla ilgili korkular ve kuşkular konusunda konuşmas için ricada bulunmasn önerdiler. Belki bu görüşme Juanita ile yeniden birlikte çalşma açsndan iş arkadaşlarn rahatlatabilirdi. Organizasyon Juanita’ya benzeri tecrübelere sahip bir grup insanla temas kurma olanağı da sağlad. Böyle insanlarla buluşmak ona alışılmışın dışında geldi. Hepsi çok farkl ortamlardan geliyorlardı. Juanita önceleri onlara karşı son derece çekingen ve gergin davrandı. Ancak bir süre sonra konuşmaya, gülmeye ve birbirleriyle tecrübe alşverişi yapmaya başlamışlardı. JUAN İTA’N IN ÖYKÜSÜ Juanita, artık hayatının asla eskisi gibi olmayacağının farkında. Juanita aylardan beri ilk defa bir şeye sevinebilmenin mutluluğunu yaşıyordu. 73 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 73 11.12.2006 20:02:10 Uhr K ÜÇÜ K A DIML A R Y ET ER L İ DİR Şizofreninin nekahat devresine geçince bir an önce eski yaşam tarzınıza geri dönmek istersiniz. Ancak önemli olan acele etmemektir. İyileşmeye giden yol uzun olup devasa sıçramalarla değil küçük adımlarla aşılması daha uygundur. Her şeyden önce ilerleme temposunun kendinize göre ayarlanmasını sağlamanız gerekir. Çevrenizde size cesaret verecek ve aynen eskisi gibi olmanızı isteyecek insanlara ihtiyacınız vardır. Cesaretlendirilmeyi kabullenin ancak kimsenin kendinizi hazır hissetmediğiniz bir şeyi yapmak için ısrar etmesine izin vermeyin. BÖLÜM 7 İLERİYE GÖTÜREN YO L A G E R İ D Ö N Ü Ş N EK A H AT YO L U NDA K Ü Ç Ü K ADIM L AR L A İLERLEMEK YARAR IN IZ A DIR 74 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 74 11.12.2006 20:02:10 Uhr GÜNÜ PL A NL A M A K Kendinizi iyi hissettiğiniz zamanlarda her gün birçok şeyi düşünmeden halledersiniz. Ancak şizofreninin iyileşme dönemini yaşarken günlerce hiçbir şey halledemediğiniz olabilir. Onun için bazen günü tamamen planlamakta yarar vardır. İşte birkaç örnek: ÖĞLEDEN ÖNCE Ö Ğ L E D E N S O N RA • Yataktan kalk • Eve dön. Öğle yemeğini hazırla ve yemek ye. • Kahvalt yap • Banyo yap ve dişlerini fırçala • Alışveriş yap. Gda maddesi, gazete al, bir video ve annen için bir doğum günü hediyesi al • Dinlen. Gazete oku • Bisikletle gündüz kliniğine git • Terapist ile görüş • Bir arkadaşa mektup yaz • Banyoyu temizle • Akşam yemeğini hazırla ve yemek ye • Video izle • Dinlen. Müzik dinle • Dişlerini fırçala. Yat. 75 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 75 11.12.2006 20:02:11 Uhr Ş İ M D İ G Ü N L Ü K P L A N I N I Z I YA P I N Bir kağıt alın ve günlük planınızı tasarlayın. Aşağıdaki formu örnek olarak kullanabilirsiniz. ÖĞLEDEN ÖNCE Ö Ğ L E D E N S O N RA 76 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 76 11.12.2006 20:02:11 Uhr A J A N DA K U L L A N M A K İnsan randevularını, sosyal etkinlikleri ve aile bireylerinin veya arkadaşlarının doğum günlerini kolaylıkla unutabilir. Bir ajanda kullanarak yaklaşmakta olan önemli tarihlerin unutulması önlenmiş olur. Kendinize yöneltilen bütün davetleri, o an için canınız istemese dahi, kabul ederseniz her zaman önünüzde sevinçle beklediğiniz bir olay olmasını sağlayabilirsiniz. 77 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 77 11.12.2006 20:02:11 Uhr HER GÜN İÇİN BİR GÜNLÜ K İlerleme göstermeye başladığınız andan itibaren hekiminizin kendinizi nasıl hissetiğinizi, nelerin yolunda olduğunu ve daha hangi sorunların mevcut olduğunu tam olarak bilmesi yararlı olabilir. Bu yüzden ilerlemelerinizi her gün bir çizelge şeklinde günlüğünüze kaydetmeniz iyi bir fikirdir. İşte bir örnek: Gün Kendimi nasıl hissediyorum? İlacımı aldım mı? Yan etkiler? Günün en iyi olayı Sorunlar Pazartesi iyi evet hayr Erken kalkp banyo yaptm yok Salı okey evet biraz uykuluyum Ses duymadm Odamdan çkmadm Çarşamba pek kötü değil kilomdan dolay biraz moralim bozuk hayır 0,5 kg almışım!! Kognitif terapi seans gerçekten iyi geçti. Tabletlerimi almam lazmd, yarn alacağm Perşembe biraz moralim bozuk evet uykuluyum Bugün iyi olay yok. Mike’in beni ziyaretini beklemiştim. Ama gelmedi. Cuma yine biraz bezgin ve biraz kaygılı evet yok Mike ile görüştüm Mike ile konuştum. Özür diledi Cumartesi okey evet yok TV’de maç seyrettim. Biz kazandk! yok Pazar okey evet yok Yürüyüş yaptım yok 78 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 78 11.12.2006 20:02:11 Uhr Roma’da iyi işleyen bir avukat bürosunda başarılı bir avukat olarak düzenli şekilde günde 14 saat çalışıyor ve akşamlarını genellikle müvekkilleriyle birlikte geçiriyordu. Hafta sonlarında çoğu zaman arkadaşlarını ziyaret ediyor ve eşiyle birlikte akşam toplantılarına davet ediyordu. Eduardo ihtiraslıydı ve çok çalışıyordu. Misafir toplantılarında bulunmaktan keyif alırdı. Keskin zekası ve ince esprileri meşhurdu. Bütün bunlar Eduardo’nun ilk psikotik epizoduyla birlikte aniden sona erdi. Kendini yeniden başka insanların arasına girebilecek durumda hissetmeye başlaması için doktor randevuları, psikiyatrik muayeneler, psikiyatri hemşiresinin ziyaretleri ve düzenli ilaç kullanımı ile dolu bir altı ayın geçmesi gerekiyordu. Eduardo, eşinin azimli desteği olmasaydı iyileşebileceğinden emin değildi. Şimdi artık kendisini yine daha güçlü hissediyor. İlaçların etkili olduğu görülüyor ve Eduardo dşardaki hayata göğüs gerebileceğini düşünüyor. Ancak bu kez daha yavaş davranmas gerektiğini de biliyor. Dört hafta önce eşi ve arkadaşlar ile birlikte tiyatroya gitmeyi denedi. Tiyatroyu zevkle izledi, ancak daha sonra bardaki neşeli toplantdan oldukça skld. Korkmaya başlad ve sanki git gide kontrolü kaybediyormuş hissine kapıldı. BMS_Weg_Tuerkisch.indd 79 O zamandan bu yana adım adım ilerlemeyi tercih ediyor. Eşi gençken sk sk gittikleri yerlere gitmelerini önerdi. Her ihtimale karş acil telefon numaralarn yanlarna aldlar, fakat her şey yolunda gitti ve birlikte mutlu anlarn yeniden canlanmasnn keyfini yaşadlar. Eduardo ksa bir süreden beri aile yakınları ve arkadaşlarıyla buluşacak güce sahip olduğunu düşünüyor. Artık kendisini üç dört kişilik gruplar içinde iyi hissediyor ve gevşediği anlarda sosyal yeteneklerinin yine canlandğn fark ediyor. Hatta artık arada sırada espri bile yapyor. Eduardo, bir sonraki adm olarak eşinin desteği olmadan yine kendi başna insanlarla buluşmay düşünüyor. Büyük bir mücadele, ama Eduardo buna yaknda hazr olacağn hissediyor. E D U A R D O ’ N U N ÖY K Ü S Ü Eduardo geriye baktığında eski yaşam temposuna nerdeyse inanamıyordu. 79 11.12.2006 20:02:12 Uhr K EN Dİ N İ Z H A STA KON U M U NA GE L M E Y İ N Şizofreni tanısı sadece hastalanan insan için değil, bütün aile için travma oluşturabilir. Eğer aile bireylerinizden birinde şizofreni teşhis edilirse kendinizi birden yabancı ve tanımadığınız bir dünyada hissedersiniz. Belki de kendinizi iyi zamanlarla kötü zamanlar arasında bir "tampon bölge" sanırsınız. İşler yolundayken hasta belki kendiliğinden sorunların üstesinden gelebilir. Kriz durumlarında duruma göre hastaneye yatırılması gerekir. Aralardaki dönemlerde ise muhtemelen sizden büyük fedakarlıklar beklenecektir. BÖLÜM 8 ŞİZOFRENİ H A S TA L A R I N A YA R D I M 80 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 80 11.12.2006 20:02:12 Uhr Belki yakınlarınız için duyduğunuz kaygı, geleceğin neler getireceğini bilmemenizden kaynaklanan belirsizlik ve birdenbire size yöneltilen ve yerine getirilmesi her zaman mümkün olmayan isteklerin yarattığı öfke dolayısıyla ne yapacağınızı şaşırmış bulunuyorsunuz. Eğer dikkat etmezseniz, bu çelişkili duygular ailenizi bir kırılma noktasına götürebilir. ŞİZOFR EN İ PEK ÇOK İN S A N IN K A PIL DIĞ I Bİ R A K I N TI YARATI R 81 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 81 11.12.2006 20:02:12 Uhr Bir yandan yakınınıza hastalığı süresince yardımcı olabilecek bir yandan da size ve aile bireylerinize sorunla başetmede destek sağlayacak bir dizi önlem mevcuttur. • Şizofreni hakkında mümkün olduğu kadar kapsamlı bilgi edinin. • Çevrenizde hangi danşma hizmetlerinin ve temas kurulabilecek gruplarn olduğunu öğrenin. • Tecrübe alşverişinde bulunmak ve karşlkl destek vermek için bakclardan /aile bireylerinden oluşan yardımlaşma grubuna katln. • Hekiminize bakıcılar ve aile bireyleri için yazl öneriler mevcut olup olmadığını sorun. • Şizofreninin haberci belirtilerini tanıyın ve yakınınız olan kişide hastalığın nüksetmeye başladığı izlenimine kapıldığınız zaman kime başvurmanız gerektiğini öğrenin. • Krizlerin üstesinden gelmeyi öğrenin. • Yaknnzn kendi bakımı ile ilgili bütün kararlara katlmasn sağlayn. • Eğer arkadaşnz veya aile bireyiniz hastalğn kabul etmiyorsa, kendiniz hekime gidin ve sorunlarnz görüşün. 82 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 82 11.12.2006 20:02:12 Uhr • Nasıl olsa geçer ümidi ile gözlerinizi yummayn. • Ayn durumda olan insanlarla konuşun. • Aile bireyinizi ilac kullanmas için motive etmeye çalşn. Eğer istemiyorsa, nedenlerini anlamaya çalşn ve sorunu çözme imkanlarn konuşun. • Diğer arkadaşlarnza /aile bireylerinize hastalğ izah etmeye çalşn ve onlarla temasta bulunmayı sürdürün. • Diğer aile bireylerini ihmal etmeyin. Şizofreni hastalarnn kardeşleri çoğu zaman fazla ilgi görmedikleri duygusuna kaplrlar. Bu durum olumsuz duygulara ve kskançlğa neden olabilir. • Bir yardımlaşma grubuyla temas kurun. Ayn sorundan etkilenen insanlarla tecrübe alşverişi yapmak büyük yararlar sağlayabilir. • Kahraman olmaya çalışmayın! Sizin de yaşamaya hakkınız vardır. Kendinize ve kendiniz için önemli olan şeylere yeteri kadar zaman ayırmaya çalışın. Fazla zorlandığınızı hissettiğinizde biraz "nefes almanızı" sağlamak için bakım ekibine (psikiyatri hekimi / bakım personeli /sosyal danışman v.s.) hastanın bakımıyla geçici olarak ilgilenecek birisini bulma imkanı olup olmadığını sorun. 83 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 83 11.12.2006 20:02:12 Uhr Bİ L Gİ TA K İ Bİ Hastalığın seyri konusunda geniş kapsamlı bilgi sahibi olmazsanız şizofreni hastasının uzun süreli bakımı çok zahmetli olabilir. Ne yazık ki aile bireyleri çoğu kez yakınlarının tedavisi hakkında bilgi almak için mücadele etmek zorunda kalmaktadırlar. Şizofreni hastası hastalığını kabul etmediği, hastalığını saklamak istediği ya da ailesine karşı çıktığı ve onlara bilinçli olarak bilgi verilmesini reddettiği için aile bireyleri bu bilgilerden mahrum edilmektedir. Hekimler ve tbbi bakm personeli mesleki sr saklama zorunluluğuna bağl olduklarndan, hasta size bu bilgileri sağlamamakta kararl ise, tedavi konusunda bilgi edinmeniz nerdeyse imkanszdr. Bu büyük sorunlara yol açabilir. Örneğin arkadaşnz /aile bireyiniz hastaneden taburcu edildiği için aniden kapıda belirebilir ama sizin hiçbir şeyden haberiniz olmamıştır. Ancak sr saklama zorunluluğu her hastanın kişisel özel bilgilerine mahsustur, hekimin size hastalıkla, tedaviyle ve gereken somut yardım önlemleriyle ilgili genel bilgiler vermesini engellemez. Tam tersine: sizin arkadaşınıza / aile yakınınıza yardımcı olabilmeniz için ona nelerin yaradığını bilmeniz şarttır. Bunun için arkadaşnza /aile bireyinize ve onun bakımını yürüten tıp uzmanına verilen tbbi kararlarn hasta için olduğu kadar sizin için de çok önemli olduğunu anlatmanız gerekir. Dostunuzun /aile yakınınızın iyi olduğu bir anda kendisiyle konuşarak bir kriz durumunda kendisine nasıl yardımcı olabileceğinizi kararlaştırır ve böylece muhtemel bir krize hazırlıklı olabilirsiniz (örn., hasta ya da tedbir vekaletnamesi, bkz. sayfa 88). 84 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 84 11.12.2006 20:02:12 Uhr H A STA L IĞI N N Ü K SE T M E Sİ – H A BERCİ B E L İ R T İ L E R İ V E S E M P T O M L A R I FA R K E T M E K Şizofreni hastalığının nüksetmesi olayla ilgili herkes için son derece sıkıntılı bir durumdur. En iyi önlem, hastanın ilaçlarını talimatlara göre aldığından emin olmaktır. Ancak hastalık nüksettiğinde hazırlıklı olabilmek için hastada ani davranış değişiklikleri olup olmadığına dikkat edilmelidir. Ona verdiğiniz desteği ve bakımı arttırmaya hazırlıklı olmak için gelmekte olan krize işaret eden özel belirtileri ve semptomları fark etmesini öğrenmelisiniz. Bu haberci belirtiler, büyük bir olasılıkla sizi yakınınız için ilk kez yardım aramak zorunda bırakan belirtilerin aynısıdır. Herkes farklı tepkiler gösterir, ancak haberci belirtilerin en sık görülenleri şunlardır: Kararszlk, depresyon, aşr korku, aşr derece bağırmak, nedensiz gülmek Ses duymak, olağanüstü ses ve şk hassasiyeti Şaka anlayşnn kaybolmas Aşr etkinlik ya da etkinsizlik geliştirmek. Aşr derecede uyku uyumak ya da uykudan nerdeyse tamemen vazgeçmek Sosyal temaslardan kaçınmak, etkinlikleri kesmek, dşarya çkmay reddetmek, ilişkilerin bozulmasını kabullenmek Akl dş ya da uygunsuz ifadeler kullanmak. Yeni kelimeler veya saçma fikirler uydurmak Acayip vücut konumları almak, uzun zaman gözlerini bir yere dikip bakmak Garip kyafetler giymek, vücut temizliğini ihmal etmek Önemli! Hastalğn nüksetmesini önlemenin en iyi yolu, ilacn düzenli şekilde kullanlmasdr. Eğer hasta bunu reddediyorsa, neden böyle davrandığı anlaşılmalıdır. Tedavinin gerçekten etkin olup olmadığını, sorunun muhtemel yan etkilerden mi kaynaklandığını öğrenmek ve gerekirse alternatif ilaçlar denemek gereklidir. 85 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 85 11.12.2006 20:02:13 Uhr GÜNLÜK T UTM A K Şizofreni hastasının bakımı esnasında bir günlük tutmak çok faydalı olabilir. Bu sayede terapinin başarılı olup olmadığına ya da ilacın kullanılmadığına işaret eden davranış örnekleri kaydedilebilir. Böylece hastalığın nüksetmesi daha kolay ve daha erken fark edilir. K R İZLER LE BA ŞETMEK Bir aile yakınınızda veya dostunuzda daha önceden bir psikotik epizod görülmüş olması durumunda, hastalığın nüksetmesi halinde nasıl bir davranış göstermeniz gerektiğini bilmenizde yarar vardır. Aşağıdaki tabloda bununla ilgili bazı öneriler sunulmuştur: 86 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 86 11.12.2006 20:02:13 Uhr K R İZLER LE BA ŞETMEK Tehdit etmekten ve ültimatom vermekten kaçnn. Her zaman geri çekilebileceğinizi aklınızdan çıkarmayın Bağrmamaya çalşn Eleştirilerden kaçnn Aldatmaca yapmayı denemeyin Ne yaplacağ konusunda diğer aile bireyleri ile çatışmaya girmekten kaçnn Hasta otururken ayakta durmayn Sürekli doğrudan göz temasında bulunmaktan veya dokunmaktan kaçnn Mantkl ricalar yerine getirin Kaplar veya çkş yollarn bloke etmeyin Normal tonda konuşun Telefon numaralarnn bir listesini hazrlayn: • Ev hekimi • Psikiyatri hekimi • Esas bakc • Psikiyatrik hastalklar için acil servis • Polis Acil durumlarda hangi kliniğin yetkili olduğunu öğrenin Gece ve gündüz telefonla kimden yardm isteyebileceğinizi öğrenin Normal olarak sizin baktğnz kişilere gerekli hallerde sizin yerinize kimin bakacağını kararlaştırın 87 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 87 11.12.2006 20:02:13 Uhr TA SA R RU F L A R Yakınınızın arzularına saygı duyulmasını sağlamanın bir imkanı da ona bir "tasarrufun" düzenlenmesinde yardımcı olmaktır. Bu, yakının kendisi karar veremeyecek kadar hasta olduğu durumlarda ilerideki bakımını nasıl arzu ettiğini belirten bir açıklamadır. Bir tasarruf aşağıdaki hususları içerebilir: Hastay belirli konularda temsil etmeye vekil tayin edilen aile bireyinin /arkadaşn ad ve adresi. Vekilin karar verme yetkisi olduğu konuların bir listesi, örn.,: • İlaç tedavisi • Diğer tedaviler • Maddi konular • Konut meseleleri Hastann tedavisinde kullanılmasını istemediği özel ilaçlarn bir listesi. Tasarrufun kopyalar hastann hastalık belgeleri arasında, evde ve bir aile bireyinde bulunmalıdır. Aile bireyinize veya dostunuza acil durumlar için bir kopyasını da cüzdannda saklamasn önerebilirsiniz. 88 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 88 11.12.2006 20:02:14 Uhr Helen böyle düşünmesinin doğru olmadığını biliyordu. Şizofreni hastalğna yakalanmas Alice’in suçu değildi ve Helen, kardeşine gösterilen ilgiden hoşlanmadğ için kendisini suçlu hissediyordu. Alice hastalanmadan önce herşey çok daha kolayd. O zaman Helen her gün işten sonra yüzmeye giderdi. Hafta sonları çoğunlukla arkadaşlar ile buluşur ve sk sk herşeyi bir kenara bırakıp birkaç günlüğüne tatile çıkardı. Ama en hoşlandığı şey arada sırada Alice ile buluşmaktı. İki kardeş Londra’ya, Oxford Street’e alışverişe giderlerdi. Ancak Alice hastalandktan sonra artık alşverişe gitmek istemez olmuştu. Sanki artık hiçbir şey yapmak istemiyormuş gibi bir izlenim uyandırıyordu. "Sen çok can skc ve acayip oldun", diye bağırmıştı ona Helen. "Arkadaşn olmadğna hiç şaşırma". Bugün Helen bu sözlerinden dolayı vicdan azab duyuyor. Helen doğal olarak artık şizofreni hakknda çok daha fazla bilgi sahibi. Alice’in iyileşmek için gerçekten çok çaba gösterdiğini ve bunun için de her türlü desteğe ihtiyac olduğunu biliyor. BMS_Weg_Tuerkisch.indd 89 Bundan dolay Helen kardeşini fazla eleştirmemeye çalşyor. Bu sıralar kardeşine sabahlar giyinmek veya duş yapmak gibi günlük basit işlerde yardm ederken onu incitmemeyi ve olumlu bir şekilde motive etmeyi öğreniyor. Alice’in artk dış görünüşüne yine daha çok önem vermeye başladğ görülüyor. Helen, Alice’e tedavisini üzerine alan hekim ve hemşire ekibiyle olan ilişkilerde de yardımcı oluyor. Hekim randevularnda ona eşlik ediyor ve önem taşıyan tüm bilgilerin (örn., aile anamnezi) göz önünde bulundurulmasına dikkat ediyor. Alice’in hangi ilaçlar almas ve hangi yan etkilere dikkat edilmesi gerektiğini not ediyor. Ayrca hastalğn nüksetme belirtilerini tanıması ve gerekeni yapması için gereken bilgilere de sahip. Alice bağımsızlığını yeniden kazanma yolunda gün geçtikçe ilerliyor. Helen ise kardeşinin iyileşmesinde önemli bir paya sahip olduğu için çok gurur duyuyor. Ancak kamu psikiyatri uzman bakcsnn son ziyaretinde söylediği "kendinize ait bir yaşamınız olmasına da dikkat edin" sözlerini de aklından çıkarmıyor. H ELEN İLE ALİCE’İN ÖYKÜS Ü Bazen Helen hasta olanın kendisi olmasını arzulardı. O zaman bütün gün koltuğa uzanıp televizyon seyredebilirdi. Acele acele işten eve gelip, kardeşi Alice’e bakmak zorunda kalmaz ve belki anne ve babası kendisine daha fazla ilgi gösterirlerdi. Yerinde bir öneri! Onun için Alice bu akşam yemeğini kendisi hazrlyacak ve Helen işten sonra arkadaşlar ile yüzmeye gidecek. 89 11.12.2006 20:02:14 Uhr EMMA’NIN ÖYKÜSÜ – 2 . BÖLÜM Dönüm noktası uygun ilaçlar bulunduktan sonra geldi. Bu gerçekten çok önemliydi, çünkü bana sunulan diğer yardım olanaklarının kapıları bu sayede açıldı. İlacı almasaydım kendimi bu kadar iyi hissetmez ve gündüz kliniğindeki grup çalışmalarının ve etkinliklerinin o kadar faydasını görmezdim. Ailemin yardımını ve desteğini de yeterince algılayamazdım. Yarar gördüğüm daha birçok husus vardı: Beni destekleyen arkadaşlarm ve ailem, yaşamak için güvenceli bir evim, geçimime yetecek kadar param, ve tabii en başta gerçekten güvendiğim ve çok iyi bir psikiyatri hekimi olan bir kişi tarafndan tedavi edilme imkanım. Sonunda üniversite öğrenimime bir yl ara vermeye karar verdim. Şansım yaver gitti, katlamadğm snavlara sonradan katılmak için çağrı aldım. Yazl snava katldktan sonra üniversiteye döneceğime gerçekten inandım. Bu yaşamımın belki en önemli dönüm noktası oldu diyebilirim. Gerçekten benim için çok büyük bir başaryd. Hastalğm esnasnda pek çok arkadaşm kaybettim, fakat ayn zamanda gerçek arkadaşlarmn kim olduğunu da öğrendim. İlişkiler bana sorun yaratyordu ve bir iş bulmak benim için çok zordu. Medyada çok olumsuz bir tablo sergilendiği için işverenlerde çok yaygn olan ruhsal hastalarn, özellikle şizofreni hastalarnn damgalanmasına karş mücadele etmek zorunda kaldm. Şu an proje yöneticisi olarak User Employement Programme (UEP), Springfeld Hospital’da görevliyim ayrıca ksa bir süre önce de UEP Team’de koordinatör olarak bir görev teklifi aldım. Ben, ruhsal sağlk sorunlar olan insanlarn vakfmz bünyesinde çalışmalarından yanayım. Öncelikle bir iş bulmalarn ama diğer yandan da iş teminat verildikten sonra işlerinde kalmalarn destekliyorum. İstek üzerine işlerinde ve mesleki hayatlarnda destek ve danşmanlk hizmeti sunuyorum. Ksa bir süre önce iş psikolojisi master bitirme sınavını başardım. Şizofreninin toplumun geniş kesimleri tarafından anlaşıldığını söylemek mümkün değil, ancak insanlarn gelecekte medya, okul ve eğitim kurslar sayesinde daha detayl bilgilendirilmelerini ve böylelikle bu durumun değişmesini temenni ediyorum. Emma Harding, Proje Yöneticisi ve Koordinatör, User Employement Programme, Springfield Hospital, İngiltere 90 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 90 11.12.2006 20:02:14 Uhr BÖLÜM 9 YA R A R L I B İ L G İ L E R 91 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 91 11.12.2006 20:02:15 Uhr SÖZLÜK A–E A DHER A NS ( İL AÇ K U L L A NIMINI K A BU L E T M EK ) İlaçlarn, hekimin belirlediği dozda veya şemaya göre alnmas. Compliance (terapiye bağllk) olarak da tanmlanr. A NT İPSİKOT İK İL AÇ DA MGA L A NM A Şizofreninin tedavisi için reçeteyle verilen ilaçlardr. Bunlar normalde "tipik" ve atipik" antipsikotik ilaçlar olarak iki gruba ayrlrlar. Damgalanma psikiyatrik hastalklar ile bağlantl olarak genelde toplum tarafndan ruhsal sağlk sorunu olan insanlarn olumsuz bir şekilde değerlendirilmesidir, bu husus toplumun bu insanlara olumsuz şekilde davranmasndan ileri gelmektedir. AT İPİK A NT İPSİKOT İK İL AÇ A FEKT DÜZLEŞMESİ "Afekt" duygular için kullanılan bir tıbbi terimdir. Afekt düzleşmesi duygularn küntleşmesi ve fakirleşmesi anlamna gelir. Bu şizofreninin bir "negatif" semptomudur. Şizofreninin tedavisi için bir çeşit antipsikotik ilaç. Antipsikotik ilaçlarn çoğunluğu 1990’l yllarda piyasaya çıkmıştır ve tipik antipsikotik ilaçlara göre daha az yan etkileri vardr. Bunlar şizofreninin tedavisinde genelde öncelikle tercih edilen ilaçlardr. DEPO ENJEK Sİ YONU Her iki ile üç hafta arasnda yaplan bir enjeksiyon, antipsikotik ilacn günlük kullanmna gerek kalmaz A K AT İZİ Hareket etme isteği ve yerinde sakin oturma ve durma yeteneğinin olmamas. Oturmaya zorlandğnda hastada korku ve huzursuzluk meydana gelir. AVOLİSYON DOPA MİN Temel işlere başlama veya bitirme yeteneksizliği. Şizofreninin bir "negatif" semptomudur. Neşe ve duygularn alglanmasnda rol oynayan beyinde bulunan bir nörotransmitterdir. Şizofreni semptomlarnn birçoğunun belirli beyin alanlarnda dopamin fazlallğndan ve diğer alanlarda ise dopamin azlğndan kaynaklandğ düşünülmektedir. Antipsikotik ilaçlarn birçoğu beyinde dopamin seviyesini azaltarak ya da stabilize ederek etki ederler. AYA KTA T EDAV İ GÖR EN H A STA A KUT ŞİZOFR ENİ Şizofreni epizodu zirvesine ulaşmştr veya aşr derecede belirgin şizofreni semptomlar vardr. Ayakta tedavi gören hastalar kliniğe ilaç tedavisi için gelirler, örn., ilaç ya da başka terapi almak için. Hastaneye yatrlmalarna gerek yoktur. A LOJİ BÖLÜNMÜŞ K İŞİLİK Konuşma yeteneksizliği. Aloji şizofreninin bir "negatif" semptomudur. "Çoklu kişiliğe" baknz. EK ST R A PİR A MİDA L MOTOR SEMP TOML A R I ÇOK LU K İŞİLİK Kontrol edilemeyen titreme /silkelenme / huzursuzluk ve bilinçdş yüzde seğirmeler (tik). Ekstrapiramidal motor semptomlar (EPS olarak da tanmlanr) normalde eski tipik antipsikotik ilaçlarn yan etkileridir. A NHEDONİ Eskiden keyif alınan etkinliklerden zevk alamama hali. 92 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 92 Hastalarn iki veya daha fazla farkl ve ayr ve de çoğunlukla da değişik yaşta ve cinsiyetten kişiliklerle davrandklar nadir bir hastalktr. Burada şizofreniden çok farkl olan bağmsz bir hastalk söz konusudur, ancak yanlşlkla sk sk benzer şekilde değerlendirilmektedir. 11.12.2006 20:02:15 Uhr G– N GENET İK K ISA SÜR E ET K İLİ ENJEK Sİ YON META BOLİZM A Kaltm ilkelerini ve mekanizmalarn ve de bilhassa kaltsal özelliklerin anne ve babalardan çocuklara geçme mekanizmalarn inceleyen bir bilimdir. Genetik mekanizmalar şizofreninin gelişiminde rol oynabilirler. Şizofreni ve genetik faktörler konusundaki bilimsel araştrmalar halen sürmektedir. Çoğunlukla acil durumlarda kullanlan bir antipsikotik ilaç enjeksiyonudur, örn., akut bir epizodda semptomlarn çabuk kontrol altna alnmas gerekiyorsa. İlacin etkisi genelde 12–24 saat sürer. Gdadaki besin maddelerinin sindirildikten sonra kana karşmasn sağlayan vücut dokularndaki biyo kimyasal değişim süreçleridir. Bu sürece bağrsaktaki besin maddelerinin böbrek, sindirim sistemi gibi atık dışlayan organlara geçişi de dahildir. Şizofreni hastalarnda en sk görülen metabolizma bozukluklar diabet ve yüksek kolesteroldür. H A STA LIĞIN K A BUL EDİL MESİ Semptomlarn, bunlarn anlamnn ve hastalğn oluşmasnda oynadğ rolün bilinçli olarak alglanmasdr. Hastalğn kabul edilmesi gerçi hastalğ "iyileştirmese" de, hastaya semptomlarn etkisinin üstesinden gelmesinde ve azaltlmasnda yardmc olabilir. HİSLER İN KÜNT LEŞMESİ His fakirliği. Konuşma monotonlaşabilir, yüz ifadesi donuk ve ilgisizdir. KOGNİSYON Düşünme, hatrlama ve bilgilerin işlenmesini sağlayan beyin fonksiyonlardr. NEGAT İF SEMP TOML A R KORUM A A LT INDA Ç A LIŞM A Hastalktan dolay engelleri göz önünde bulunduran özel bir çalşma türüdür, örn., ruhsal hastalkl insanlar için atölyelerde veya entegrasyon şirketlerinde. Bunun yannda ileride birinci işgücü piyasasına geri dönülmesine ilişkin hazrlk yapan rehabilitasyon programlar da vardr. Şizofreni semptomlarnn bir grubudur, örn., dürtü eksikliği, konsantrasyon eksikliği ve aile ve arkadaşlardan çekilme. Bu semptomlar çoğunlukla pozitif semptomlardan daha zor tedavi edilebilmektedir ve şizofreni hastalarnn algladklar yanlzlk ve izolasyon için öncelikle sorumludur. Negatif semptomlarn bazılarının belirli beyin alanlarndaki dopamin seviyesinin az olduğundan ileri geldiği düşünülmektedir. KORUM A DOZU K ATATONİ V E K ATATONİK DAV R A NIŞ Çevreye ilişkin olarak aşr kstl reaksiyon yeteneği. Hasta donakalmş bir konumda kprdamadan durabilir, sanki "felçli" ya da transa geçmiş gibidir. Düzenli şekilde kullanldğnda semptomlarn kontrol altna alnmasn sağlayan ilacn dozu. NÖROLEP T İK İL AÇ Halen sk kullanlan "Antipsikotik ilaçlar" için eski terim (bkz. antipsikotik ilaç). K RONİK ŞİZOFR ENİ Semptomlarn uzun süre mevcut olmas durumunda buna kronik şizofreni denir. MESLEK DA NIŞM A NLIĞI İş aramada yardm ve mesleki faaliyet esnasnda eğitim sunan danşmanlk. 93 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 93 11.12.2006 20:02:15 Uhr P– R POZİT İF SEMP TOML A R PSİKOA NA LİZ PSİKOSOM AT İK H A STA LIK Varsanlar (gerçekten var olmayan şeyleri görmek, duymak veya koklamak), sanrlar (gerçeğe uygun olmayan şeylere inanmak) ve paranoya (aşr şüphecilik) dahil olmak üzere bir semptom grubudur. Bu semptomlar hastaya olağanüstü sıkıntı verebilir, ancak antipsikotiklerle tedavileri mümkündür. Dr. Sigmund Freud tarafndan ilk defa uygulanan konuşma terapisi, bunda rüyalar ve çocukluktaki tecrübeler v.b. mevcut sorunlarn çözülmesi için analize edilir. Bunun temeli, insann sorunlarnn büyük bir ksmnn bilinçdş dürtü ve çocukluktaki olumsuz tecrübelerden kaynaklandğna inanlmasdr. Stres ya da diğer bedensel olmayan ruhsal faktörlerden dolay ortaya çkan bedensel semptomlar. PSİK İ YAT R İ HEK İMİ PSİKOLOG Psikiyatri uzman eğitimi görmüş hekim. Psikiyatri hekimleri psikiyatri hastalklar için uzmanlk eğitimi görmüş tp hekimleridir ve şizofreni hastalğnn tedavi edilmesi için ilaç yazmaya yetkilidirler. Psikolog ile de karşlaştrnz. Psikoloji diplomas olan bir kişidir. Hastalarn tedavisinde katlm olan psikologlara klinik psikolog denir. Bunlar psikoterapi uygulayabilirler ancak ilaç yazma yetkileri yoktur. Psikiyatri hekimi ile karşlaştrnz. Ruhsal hastalklarn nedenleri, teşhisi, korunmas ve tedavisi ile ilgilenen bir tp anadaldr. PSİK İ YAT R İ HEMŞİR ESİ / BA K ICISI Uzman eğitimi görmüş ve psikiyatrik ve ruhsal sağlk sorunlar konusunda tecrübeye sahip bakm personeli. Ruhsal sorunlarn hasta ve terapist ile yaplan konuşmalar sayesinde tedavi edilmesi. Destekleyici (suportif) terapi ve aile terapisi psikoterapinin özel türleridir. R EH A BİLİTA SYON Ruhsal süreçleri ve insanlarn davranışlarını araştran bir bilim daldr. Rehabilitasyon programlar sayesinde engelleyici hastalk, yaralanma, bağmllk hastalğ yada hapis cezası sonrasında kişinin önceki fonksiyon düzeyinin tekrar sağlanması amaçlanmaktadır. Hedef, ilgili kişinin kendi başna hayatn sürdürebilmesi için gereken yeteneklere sahip olmasn sağlamaktadr. PSİKOZ R EMİSYON Hastann düşünme yeteneğinde, duygusal reaksiyon yeteneğinde, hatrlama yeteneğinde, iletişiminde, gerçeği yorumlama yeteneğinde ve uygun davranşndaki bozukluklardan dolayı normal günlük hayatn üstesinden gelme yeteneğinin oldukça kstl olduğu ağr bir psikiyatrik bozukluktur. Şizofrenide semptomlarn azalmas, yani "pozitif" ve "negatif" semptomlarn ksmen yada tamamen kaybolmasdr. PSİKOLOJİ PSİK İ YAT R İ PSİKOT ER A Pİ 94 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 94 11.12.2006 20:02:16 Uhr R– Y R ESEP TÖR SOSYA L DA NIŞM A N ULUSL A R A R A SI SER BEST İSİM Vücuttaki ya da çevresindeki kimyasal ya da fiziksel uyarlara tepki gösteren sinir uçlarndaki özel yaplardr. Baz ilaçlarn bir veya birkaç reseptör tipinde hassasiyeti arttrdğ kantlanmştr. Diğerleri ise özel reseptörleri engeller yada uyarabilirler. Özel eğitiminden dolay sosyal entegrasyon için destek vermeye yetkisi olan bir kişidir. Şizofrenide bu, hastalktan dolay ortaya çkan hastann ve ailesinin çeşitli sosyal ve duygusal sorunlarnn üstesinden gelmeye yönelik danşmanlk olabilir. Uluslararas serbest isim, bir ilaç molekülünün ismine ilişkindir. İlacn üreticisi, bu ilaç maddesini ticari isim denilen özel bir isim altnda pazarlamaktadr. Ticari isim hemen hemen her zaman uluslararas isimden farkldr. SA NR I T İPİK A NT İPSİKOT İK İL AÇL A R Gerçeğe dayanmayan ve aklc fikirler ve aksi deliller ile ikna edilemeyen sabit inançlardr. Sanr düşünceleri olan insanlar çoğu zaman ünlü bir şahsiyet olduklarına, takip edildiklerine veya olağanüstü yetenekleri sahip olduklarna inanrlar. Sanr düşünceleri çoğunlukla tanr ve dine ilişkindir. 1950’li yllarda piyasaya sunulan ilk antipsikotik ilaçlardr. Gerçi tipik antipsikotik ilaçlar şizofreninin "pozitif" semptomlarna karş etkili olsalar da çoğu defa titreme /silkelenme gibi rahatsz edici hareket bozukluklarna neden olurlar. Ayn zamanda bir dizi yan etkilere yol açarlar ve şizofreninin negatif semptomlarna karş etkinliği snrldr. Ayrca şizofreninin kognitif semptomlarna etki göstermezler. ŞİZOFR ENİ Dünya çapnda 100 kişiden birinde bulunan psikiyatrik hastalktr. Bu hastalk sanr düşünceleri ve varsanlar gibi "pozitif" semptomlar ve dürtü eksikliği ve aile ile arkadaşlardan çekilme gibi "negatif" semptomlar ve de dağnk düşünme gibi "kognitif" semptomlar ile karakterize edilir. Şizofreni, antipsikotik ilaçlarla ve diğer destekleyici (suportif) terapilerle tedavi edilir. UĞR A ŞI T ER A PİSİ Çeşitli yaratc işlerle becerilerin gelişmesini ve hislerin ifade edilmesini teşvik eden bir terapidir, örn,: el işleri (seramik işleri, resim, ahşap işleri) veya rol oyunlar, müzik veya şiir okumak gibi. Uğraş terapisi, mesleki çalşmay kolaylaştrmak bakmndan pratik becerileri geliştirmek için de uygulanabilir UZUN SÜR E ET K İLİ (DEPO) ENJEK Sİ YONU Bu tür enjeksiyonda ilaç yavaşca kasa salınır. Bunlar genelde talimata uygun şekilde ilaçlarn kullanmada zorluk çeken veya ilaç kullanmn reddeden hastalarda uygulanr. Enjeksiyonlar her 2–4 haftada bir uygulanabilir ve çoğunlukla kliniklerde yaplr. YA R DIML A ŞM A GRUPL A R I Konuşarak ve özel aktivitelerde bulunarak durumlarını iyileştirmek için buluşan insan grupları. Grup psikoterapisinin aksine genelde terapist tarafndan yönetilmezler. 95 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 95 11.12.2006 20:02:16 Uhr B İ L G İ K AY N A K L A R I Yardımlaşma imkanları: Familien-Selbsthilfe Psychiatrie (BapK e.V.), Thomas-Mann-Straße 49 a, 53111 Bonn Telefonda yardımlaşma danışmanlığı: Pazartesi, Sal, Perşembe günleri saat 15 ile 19 aras danşma hatt üzerinden: Telefon (1805) 950 951 (dakikas 12 cent), E-mail danışmanlığı: beratung.bapk@psychiatrie.de Ruhsal hastalar ile birlikte yaşamak – Yakınlar için danışmanlık ve yardım: Tarafmzdan yaynlanan aile yaknlar için klavuzu özellikle tavsiye etmek istiyoruz. "Mit psychisch Kranken leben". Psychiatrieverlag, Bonn 2002’de yaynlanmştr, 279 sayfa kapsamaktadr ve 15,90 tutarndadr. ISBN: 3-88424-267-4 Bu kılavuz • En yaygın ruh hastalıkları hakkında bilgilendirir, • psikososyal bakm sistemine genel bir bakş sağlar, • A’dan Z’ye kadar en önemli hukuk terimlerini kapsar, • aile yaknlar hareketinin çalışmalarını belgeler, • yardm ve yardımlaşma sistemindeki başvuru noktalarını gösterir. 96 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 96 11.12.2006 20:02:17 Uhr A N T İ P S İ K O T İ K * İ L A Ç L A R I N YA N E T K İ L E R İ Ne ölçülüyor Hekim nasıl tanımlıyor Ellerin kontrol dş titremesi Ekstrapiramidal motor bozukluğu (EPS): Tremor Kas sertliği Ekstrapiramidal motor bozukluğu (EPS): Distoni Acayip vücut hareketleri Ekstrapiramidal motor bozukluğu (EPS): Diskinez Korku ile birlikte iç huzursuzluğu Ekstrapiramidal motor bozukluğu (EPS): Akatizi Kontrol edilme duygusu Aktivasyon Doğal olmayan kalp ritm bozukluğu QTc – bozukluğu Dilde, yüzde ve çenede seğirmeler Geç diskinezi Ağz kuruluğu, kabzlk, bulank görme, idrar zoru Antikolinerj yan etki Ateş, boğaz ağrs, ağzda ülserlere, anüs bölgesinde ülserlere ve enfeksiyonlara karş direnme gücünün azalmasna neden olan potansiyel ölümcül sonuçlanan kan hastalğ Agranülositoz Sersemlik ya da uykulu hal Somnolens, sedasyon Süt akm, menstrüasyon bozukluğu, ereksiyon bozukluğu, ksrlk Prolaktin artş Kilo alma Aşr kilo alma Kalp enfarktüsü riskine neden olan yüksek kolesterol değerleri Dislipidemi * Yan etkilerin sklğ çeşitli ilaçlar için farkl olabilir. 97 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 97 11.12.2006 20:02:17 Uhr NOT L A R 98 BMS_Weg_Tuerkisch.indd 98 11.12.2006 20:02:18 Uhr O N L İ N E B İ L G İ V E YA R D I M K AY N A K L A R I Uluslararası www.cufami.org www.gamian.org www.mentalhealtheurope.org www.wfmh.org Almanya www.kompetenznetz-schizophrenie.de Büyük Britanya & İrlanda www.rethink.org www.sane.org.uk www.mind.org.uk www.mentality.org.uk ABD & Kanada www.nimh.nih.gov/publicat/index.cfm www.www.schizophrenia.ca www.mentalhealth.com/dis/p20-ps01.html Şizofreni Web-Toplumu www.groups.msn.com/Schizophrenia/WebCommunity/_homepage.msnw?pgmarket=en-us Şizofreni Aile El Kitabı www.mentalhealth.com/book/p40-sc02.html Şizofreni konusunda temel olgular www.mentalhealth.com/book/p40-sc02.html Şizofreninin farmakoterapisi www.mhc.com/Algorithms/Schizophrenia Güncel arıştırmalar www.mentalhealth.com/dis-rs/frs-ps01.html Şizofreni ile kişisel tecrübeler www.chovil.com Şizofreni ve buna bağlı hastalıklar için dünya çapında organizyon www.world-schizophrenia.org Aileler ve bakıcılar için başvuru kitabı www.schizophrenia.ca/refmanualindesign.html BMS_Weg_Tuerkisch.indd 99 99 11.12.2006 20:02:18 Uhr 100 ABI/XXXX/XXXX/XXXX Date of Preparation: XXXXXXXXXXXX BMS_Weg_Tuerkisch.indd 100 11.12.2006 20:02:18 Uhr