Isırgan Otu (Urtica dioica L.) Saplarının Kimyasal Analizi

I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ DoğaBil. Der., Özel Sayı, 2012
85
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
Isırgan Otu (Urtica dioica L.) Saplarının Kimyasal Analizi
Mehmet AKGÜL1, Ahmet TUTUŞ2, Faruk KIRTAY1, Samet BAYRAKTAR1, Ümit AYATA1
1
DÜ, Orman Fakültesi, Orman Endüstri Mühendisliği Bölümü, Konuralp Yerleşkesi, 81620, Düzce
2
KSÜ, Orman Fakültesi, Orman Endüstri Mühendisliği Bölümü, 46100, Kahramanmaraş
ÖZET: Bu çalışmada, ısırgan otları (Urtica dioica L.)kimyasal analizlerinde, ana bileşenleri ve bazı
çözünürlükleri analiz edilmiştir. Örnekler Düzce ilinin Aydınpınar Köyü ve Beçi Yörükler Köyü’nden temin
edilmiştir. Yapılan çalışmalarla ısırgan otlarının; holoselüloz, alfa selüloz ve lignin ve yan bileşenlerden kül oranı
ve bununla birlikte soğuk su, sıcak su, %1 lik NaOH ve alkol-benzen çözünürlüklerinin % oranları belirlenmiştir.
Yapılan kimyasal analizler sonucunda; holoselüloz, alfa selüloz, lignin, kül, soğuk su, sıcak su, %1 lik NaOH ve
alkol-benzen çözünürlüklerinin yüzdelik oranları; %66.51, %29.10, %13.03, %10.7, %23.87, %22.3, %50.20 ve
%9.16 olarak tespit edilmiştir. Elde edilen sonuçların, daha önce çalışılan tarımsal artık ve yıllık bitkilerin
sonuçları ile hemen hemen aynı olduğu görülmüştür.
Anahtar Sözcükler:Urtica dioica L.,Isırgan otu, Holoselüloz, Alfa-selüloz, Lignin, Kül,
Chemical Analysis of Nettle (Urtica dioica L.)Stalks
ABSTRACT: In this study, some chemical properties and solubilities of nettle (Urtica dioica L.) stalks were
analyzed. Samples were obtained from the Western Black SeaRegion (Düzce country, Aydınpınar and
Beçiyörükler villages) of Turkey. Ratios of the main chemical components of nettle (Urtica dioica L) stalks,
i.e., holocellulose, alphacellulose, lignin and ash content were ascertained. In addition, solubility of wood flour
in cold water, hot water, 1% NaOH and alcohol-benzene and in percentages were determined. The results of
chemical analysis showed that percentages of holocellulose, alphacellulose, lignin, ash content, solubility of
wood flour in cold water, hot water, 1% NaOH and alcohol-benzene were %66.51, %29.10, %13.03, %10.7,
%23.87, %22.3, %50.20 and %9.16, respectively. The results obtained here are by and large parallel to those of
the previous studies on agricultural residues and perennial plants.
Keywords: Urtica dioicaL., Nettle stalks, Holocellulose, Alpha cellulose, Lignin, Ash
GİRİŞ
Dünyada ve ülkemizde odun hammaddesi
temininde büyük zorluklarla karşılaşılmaktadır.
Ormanların gittikçe yok olma tehlikesinden dolayı
orman ürünleri kullanıcıları ikame hammaddelere
yönelmektedirler. Bu nedenle, orman ürünleri
endüstrisi, yıllık bitki artıkları, her türlü lifsel özellik
taşıyan sebze, meyve artıkları ve kabukları, atık
kâğıtlar ve tarımsal artıkları kullanarak hammadde
problemini çözmeye çalışmaktadır.
Ülkemizde orman ürünleri endüstrilerinde üretimle
ilgili en önemli maliyetlerden birisini hammadde
oluşturmaktadır.
Lignoselülozik
atıkların
değerlendirilmesiyle orman ürünleri endüstrisinde
mevcut hammadde darlığı nispeten ortadan
kalkabilecektir. Diğer yandan Türkiye’de kağıt üretimi
oldukça gelişmiş, ancak kağıt fabrikalarının çoğu,
hammadde olarak selüloz hamurunun tamamını, yine
levha fabrikalarında kaplama olarak kullanılan
kağıtlarda yurt dışından temin etmektedir. Lif üretimi
için odun hammaddesi kısıdına karşı alternatif
hammadde arayışları artan bir şekilde devam
etmektedir.
Türkiye dünyanın önde gelen tahıl üreticisi ülkelerden
biridir. Yıllık bitkiler özellikle kağıt ve levha ürünleri
endüstrisinde bir alternatiftir. Türkiye’nin tahmini
yıllık bitki sapı üretimi 56.240.000 ton olup bunun 36
milyon tonu buğday
__________________________________________
Sor. Yazar: Akgül, M., mehmetakgul@duzce.edu.tr
sapı, 8 milyon tonu arpa sapı, 2.5 milyon ton mısır
sapı, 3 milyon ton pamuk sapı, 2.5 milyon ton
ayçiçeği sapı, 1milyon 300 tonu asma budama artığı,
200 bin ton pirinç sapı, 240 bin ton çavdar sapı, 300
bin ton tütün sapı, 2 milyon ton kendir-kenevir, 200
bin ton göl kamışıdır (Akgül ve ark. 2000).
Dünyada bazı yıllık bitkilerin kağıt hamuru
üretiminde kullanımları saman %44, bambu %13,
kamış %14, bagas %18 ve diğerler %11 oranlarındadır
(Atchison 1989). Yıllık bitkiler elde edildikleri
kaynaklara göre 4 ayrı grup altında toplanmaktadır.
Bunlar; otsu bitkilerin gövde lifleri (ekin sapları, otlar,
kamışlar, bambu, şeker kamışı v.b.); kabuk lifleri
(keten, hint keneviri, kenevir v.b.); yaprak lifleri (sisal
keneviri, abaka); tohum kılları (pamuk lintersi) olarak
sınıflandırılabilir (Kırcı 2000).
Isırgan otunun eski Yunan medeniyetinde ve
Roma’da
lif
üretimi
amacıyla
kullanıldığı
bilinmektedir. Ayrıca Vikinglerin ısırgan otu kumaşını
yelken bezi yapımında kullandıkları ve bu kumaşın
şiddetli fırtınalarda dahi yırtılmaya ve darbelere
dayanıklı olduğu rivayet edilmektedir. Coile (1999)’a
göre pamuk bitkisi lif üretimi için popüler olmadan
önce en çok kullanılan lif bitkisi ısırgan otudur.
Dolayısı ile ısırgan otu bir lif bitkisi olarak binlerce
yıllık bir kullanıma sahiptir ve lifi beklide tüm bitkisel
liflerin en uzunu ve en ipeksisidir. Avrupa’da çok
yıllık ısırgan otunun (U. dioica) 19. yüzyıldan ikinci
dünya savaşına kadar yetiştiriciliği yapılmış ve bir lif
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ DoğaBil. Der., Özel Sayı, 2012
bitkisi olarak kullanılmıştır (Vogl ve Hartl 2003, Ayan
ve ark. 2006)
Günümüzde Almanya’da yürütülen çalışmalarla
ısırgan otu liflerinin tekstil endüstrisinde kullanımı
yeniden gündeme gelmiştir. Çünkü ısırgan otunun lif
üretimi için yetiştirilmesi ile üretici verimsiz marjinal
topraklarını kullanarak, üretim yapacak ve böylece
yeterince değerlendirilemeyen marjinal alanlar tarıma
kazandırılması ve ısırgan otu lifinin işlenmesi
aşamasında çevreye zarar verilmediği için Tekstil
Endüstrisine organik olarak üretilmiş liflerle yeni bir
soluk getirilmesi mümkün olacaktır. Ayrıca, doğal
ürünlere yönelmiş olan tüketiciler için kaliteli bir
alternatif sunulmuş olacaktır. Saplarından lif elde
edildikten sonra geriye kalan kısımları gıda ve hayvan
yemi olarak kullanıldığı gibi kozmetik ve ilaç
sanayinde de değerlendirilebilir (Ayan ve ark. 2006)
Bu arayışların en önemli doğal kaynaklarından biri
olan ısırgan otu (Urtica spp.) her iki yarım kürenin
tropik ve subtropik bölgelerinde yetişmektedir.
Bünyesindeki çok yönlü kimyasal zenginliklerden
dolayı tüm bitki kısımları geçmişten günümüze halk
hekimliği, gıda, boya, lif sanayi, gübre ve kozmetik
amaçlarla kullanılmaktadır (Manganelli ve ark. 2005).
Isırgan otu ülkemizde açık ormanlık alanlarda,
nehir ve yol kenarlarında, terk edilmiş kullanılmayan
alanlarda kendiliğinden yetişen bir bitkidir (Davis
1988). Anadolu’daki yöresel adları dızlağan, çızlağan,
cızgan, dalagan, cınçar, ağdalak, ısırgı ve ısırgan
otudur (Baytop 1999). Isırgan otu, içerdiği birçok
farmakolojik etkili metabolitin yanı sıra diğer tıbbi
bitkiden farklı olarak ağırlığının % 17’sini oluşturan
yüksek kalitede gerilmeye dayanıklı zarif, hafif, uzun
ve dirençli liflere sahiptir. Bu özellikleri ile ısırgan otu
hem bir tıbbi bitki hem de bir lif bitkisi olarak
değerlendirilmesi noktasında büyük bir potansiyele
sahiptir.Isırgan otugiller familyasındaki bitkilerin
büyük bir kısmı çok yıllık olup, diğerleri ise tek yıllık
gelişim göstermektedir. Genelde otsu habitusa sahip
olmakla birlikte çalı formunda olanları da mevcuttur
(Ayan ve ark. 2006).
Yaprak yüzeyinde bulunan yakıcı tüylerinde çeşitli
kimyasal maddeler bulunmaktadır. Isırgan otunun bu
yakıcı özelliği formik asit, histamin, serotonin ve
kolinden kaynaklandığı bildirilmektedir. Isırgan otu
yaprakları mineraller, klorofil, amino asitler, lesitin,
karetenoidler, flavonoidler, steroller, taninler ve
vitaminlerce zengindir. Bitki kökleri scopoletin,
steroller, yağ asitleri, polisakkaritler ve izolectin gibi
kimyasal maddeler bulundurur (Taylor 2005, Ayan ve
ark. 2006).
Isırgan otunun temel kimyasal içeriğinde;
asetofenon,
asetilkolin,
aglutinin,
alkoloidler,
astragalin, butiric asit, kafeic asit, karbonik asit,
klorojenik asit, klorofil, kolin, kumarik asit, folasin,
formik asit, fridelin, histamin, kaemferoller,
koproporipirin, lectinler, lecitin, lignanlar, linoleik
asit, linolenik ast, neoolilivil, palmitik asit, pantotenik
asit, quersetin, quinik asit, scopoletin, serotonin,
stesteroller, stigmasterol, suksinik asit, terpenler,
86
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
violaxanthin, ksantofil bulunur (Taylor 2005, Ayan ve
ark. 2006).
Yıllık bitkilerin orman ürünleri endüstrisinde
değerlendirilmesi ile küçük kapasiteli fabrikalar düşük
maliyetlerle kurulabilmekte, aynı zamanda üretim
tekniği ve ekipmanların kontrolünün kolay olması ve
düşük enerji kullanımı gibi avantajlara sahip
bulunmaktadır (Atchison 1989). Bununla birlikte
yıllık bitki saplarının bu sanayide kullanılmasının bazı
dezavantajları da bulunmaktadır. Bunlar; yıllık bitki
saplarının yoğunluklarının düşük olması ve ayrıca
hasat, toplama, taşıma ve depolama problemleridir.
Bu çalışma kapsamında ısırgan otu saplarının ana
kimyasal bileşenleri ile çözünürlükleri belirlenmiştir.
Kimyasal bileşenlerinin tespiti, lif üretiminde
kullanılacak hammaddenin teknolojik yönünün
belirlenmesinde,
kimya
sektöründe
değerlendirilebilmesi açısından önemli bir göstergedir.
MATERYAL ve YÖNTEM
Materyal
Bu çalışmada araştırma materyali olarakısırgan
otları (Urtica dioica L.) seçilmiştir. Hammadde
temini Düzce ilinin Aydınpınar Köyü ve Beçi Yörükler
Köyü’nden temin edilerek Orman Endüstri Mühendisliği
Bölümü Orman Ürünleri Kimyası ve Teknolojisi
Laboratuarlarına getirilmiştir.
Yöntem
Lif üretiminde kullanılacak hammaddenin
kimyasal yapısının bilinmesi elde edilecek kağıt
hamurunun miktarını ve özelliklerini belirlemede
önemli bir yer tutar. Selüloz oranının düşük veya
yüksek olması verim üzerine, lignin oranının düşük
veya
yüksek
olması
pişirme
koşullarının
belirlenmesinde bir göstergedir. Diğer taraftan
hemiselülozların oranı ve çeşidi liflerin sağlamlığını
ve dövülme niteliklerini çeşitli yönlerden etkiler
(Eroğlu 1980).
Bu amaç doğrultusunda ısırgan otu sapları
içerisinde bulunan yabancı ot ve yaprakları elle
temizlendikten sonra saplar kesici bir aletle 6-8 cm
uzunluğunda parçalara ayrılmıştır. Hava kurusu hale
getirilen örneklerin kimyasal analizlerde kullanılacak
yeterli miktarı TAPPI T 257om–85 standart
yöntemine göre laboratuar tipi Willey değirmeninde
öğütülerek 60 mesh ve 100 mesh sarsıntılı eleklerde
elenmiştir. Elek üzerinde kalan kısım alınarak ağzı
kapaklı cam kavanozlara konulmuş ve kimyasal
analizlerde
kullanılmak
üzere
hazırlanmıştır.
Hazırlanan örneklerin rutubet miktarları TAPPI T
246om–88 standardına uygun olarak 103±20C’de
kurutularak belirlenmiştir (Anonim 1992).
Rutubeti belirlenmiş örnekler aşağıdaki kimyasal
analizlere tabi tutulmuştur: Holoselüloz oranı:
Wise'ninklorit metodu (Wise 1962).
 Lignin oranı: TAPPI T 222 om-88 (Anonim
1992).
 Alfa selüloz oranı: TAPPI T 203 os-71
(Anonim 1992).
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
87
KSÜ DoğaBil. Der., Özel Sayı, 2012




Kül oranı: TAPPI T 211 om-85 (Anonim
1992).
Alkol benzende çözünürlük oranı : TAPPI T
207 om-88 (Anonim 1992).
Soğuk ve sıcak suda çözünürlük oranı:
TAPPI T 207 om-88 (Anonim 1992).
% 1’lik NaOH'de çözünürlük oranı: TAPPI T
207 om-88 (Anonim 1992).
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
BULGULAR ve TARTIŞMA
Bu
çalışmada
ısırgan
otu(Urtica
dioica
L.)saplarının kimyasal bileşimi incelenmiştir. Yapılan
laboratuar çalışmaları sonucunda ısırgan otu (Urtica
dioica L.)saplarının kimyasal bileşenleri ve bazı
çözünürlükleri standart metotlara uygun olarak
yapılmış ve Çizelge 1’de verilmiştir.
Çizelge 1. Isırgan otu saplarının kimyasal analizleri ve çözünürlükleri
Bileşenler
Ort. %
Std. Sap. Çözünürlükler, %
Holoselüloz
66.51
0,24
Alkol-benzen
Alfa selüloz
29.10
0,41
%1’lik NaOH
Lignin
13.03
0,30
Sıcak su
Kül
10.7
0,27
Soğuk su
Yıllık bitki ve tarımsal artıkların kimyasal
bileşimleri ile ısırgan otu saplarının kimyasal
bileşimlerini gösteren değerler, bir karşılaştırma
yapabilmek için Çizelge 2’de gösterilmiştir. Bu
Ort. %
9.16
50.20
22.3
23.87
Std. Sap.
0,41
0,03
0,11
0,07
çalışmada ısırgan sapı için belirlenen kimyasal analiz
sonuçları Çizelge 2’deki lignoselülozik materyallerle
karşılaştırıldığında, elde edilen değerlerin literatürde
tespit edilen değerlerle uyum gösterdiği belirlenmiştir.
29.10
13.03
Tütün sapı
Buğday
sapı
67.60
46.50
37.50
19.50
74.60
48.50
41.10
15.90
Pamuk sapı
72.20
-
41.60
19.30
Göl kamışı
Ayçiçeği
sapı
77.9
50.3
47.50
18.70
74.9
47.6
37.5
18.2
Mısır sapı
67.50
-
44.50
20.2
Kenaf sapı
81.20
54.40
37.40
14.50
9.16
50.20
22.30
23.87
6.50
42.90
19.1
15.8
5.80
43.60
12.0
7.89
6.10
42.90
17.80
16.70
Akgül, 1997
Akgül ve ark.,
2009
4.00
28.30
3.80
3.30
Kırcı,1996
7.00
29.8
16.5
15.50
13.0
44.70
18.10
17.40
Bostancı,1980
Akgül ve ark.,
2010
5.00
34.90
12.80
11.70
Doğan, 1994
AlkolBenzen
çözünürlüğü,
%
Soğuk su
çözünürlüğü,
%
-
Sıcak su
çözünürlüğü,
%
66.51
1%’ likNaOH
çözünürlüğü,
%
Isırgan sapı
Kül, %
Lignin ,%
α-selüloz ,%
Selüloz ,%
Holoselüloz
,%
Lignoselülozi
k
Materyallaer
Çizelge 2. Bazı Yıllık Bitki ve Tarımsal Artıkların Kimyasal Analizleri
10.70
7.30
5.10
2.40
3.90
8.20
8.10
4.10
Kaynaklar
Tespit
Tank ve ark,
1985
Isırgan otu saplarının holoselüloz değeri tütün ve
mısır sapları ile oldukça birbirine yakın, kenaf, ay
çiçeği, göl kamışı, pamuk ve buğday saplarından daha
düşük değerlere sahiptir. Alfa selüloz’un miktarı ise;
bakım masraflarını artırmaktadır. Isırgan sapının kül
miktarı %10.70 iken diğer türlerin miktarları ise
%2.40-8.20 arasında değişmektedir
Isırgan saplarının %1’lik NaOH çözünürlük
tütün, buğday, pamuk, göl kamışı, ayçiçeği, mısır ve
kenaf saplarının hepsinin değerinden daha düşüktür.
Isırgan sapının lignin miktarı, kenaftan % 1.47, diğer
bitki saplarından ise % 2.87-6.99 değerleri arasında
daha düşüktür.
Yıllık bitkilerde bilindiği gibi kül miktarı önemli
miktarlarda bulunmakta, bu miktarın büyük bir
kısmını silika ve silikatlar oluşturmakta, ayrıca diğer
mineral maddelerde yer almaktadır. Yıllık bitkilerin
bünyesinde doğal olarak bulunan bu maddeler geri
kazanma sistemlerinde ve diğer ünitelerde birikerek
değeri, ayçiçeğinden %20.40, göl kamışından %
21.90, kenaftan %15.30 daha yüksek değere sahiptir.
Tütün, buğday, pamuk ve mısır saplarının değerinden
ise, sırası ile %7.30, %6.60, %7.30, %5.50 oranlarında
daha fazladır.
Alkol-benzen çözünürlüğünde ise
sadece mısır saplarından küçük diğerlerinden miktar
olarak daha büyüktür. Sıcak su ve soğuk su
çözünürlüklerinde ise, ısırgan sapları diğer bitki
saplarının su çözünürlüklerinden daha yüksek
değerlere sahiptir.
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ DoğaBil. Der., Özel Sayı, 2012
SONUÇLAR
Isırgan otu saplarının kimyasal analizi ve
çözünürlük değerleri, diğer yıllık bitkiler ve tarımsal
artıkların değerleri ile benzer miktarlara sahiptir. Lif
üretimi için kimyasal yönden uygun olduğu
görülmektedir.
Yıllık bitkilerin lif üretiminde ve kimya
sektöründe değerlendirilmesi ülkemiz orman ürünleri
endüstrisinde mevcut hammadde darlığını gidermeye
katkıda bulunabilir.
Isırgan otunun saplarından lif elde edildikten sonra
geriye kalan kısımlar gıda ve hayvan yemi olarak
kullanılabilineceği gibi, kozmetik ve ilaç sanayinde de
değerlendirilebilir.
Bilindiği gibi herhangi bir bitki türünün alkolbenzen çözünürlüğü o bitkide bulunan ekstraktif
madde miktarlarının bir göstergesidir. Isırgan sapları
alkol-benzen çözünürlüğü %9.16 bulunmuştur. Bu
değerler, diğer bitki saplarının alkol-benzen
çözünürlük değerlerinden yüksektir.
Isırgan sapları ile ilgili bundan sonra yapılacak
çalışmalarda üzerinde durulması gereken konulardan
biri de butürün sapında bulunan yüksek orandaki
ekstraktif maddelerin neler olduğu tespit edilmelidir.
Böylece, saplardan sadece lif üretiminde değil,
bünyesinde bulunan ekstraktif maddelerden de
yararlanma imkanları da ortaya konulmuş olacaktır.
KAYNAKLAR
Akgül, M. 1997. Buğday (Triticumaestivum L.)
Saplarından Organosolv Yöntemle Kağıt Hamuru
Üretim Koşullarının Belirlenmesi, Yüksek Lisans
Tezi, K.T.Ü. Fen BilimleriEnstitüsü, Orman
Endüstri Mühendisliği ABD, 91s.
Akgül, M. Güler, C., Çöpür, Y., 2010. Certain physical
and mechanical properties of medium density fiber
boards manufactured from blends of corn stalks
and Pine (Pinusnigra) wood,Turk J AgricFor,
doi:10.3906/tar-0902-26, 34, 197-206.
Akgül M., Şen S., Güler, C. 2005. Utilization Of
Biomass As An Energy Source In Turkey,14th
European Biomass Conference and Exhibition
Biomass for Energy, Industry and Climate
Protection, page 345-348, 17-21 October, Palais
des Congrès, Paris, France.
Akgül, M., Tozluoğlu, A. 2009. A Comparison of
Soda and Soda-AQ Pulps From Cotton Stalks,
African Journal of Biotechnology 8 (22): 61276133.
Anonymous, 1992. TAPPITest Methots1992-1993,
TAPPI Press, Atlanta, Georgia.
Atchison, J.E. 1989. New Developments in Non-Wood
Plant Fiber Pulping-A Global Perspective, Wood
and Pulping Chemistry Symposium, May 1989,
New Orleans. Tappı Proceedings, 452-472.
Ayan, A.K., Çalışkan, Ö., Çırak, C. 2006. Isırgan Otu
(Urtica
spp.)’nun Ekonomik Önemi
ve
Tarımı,OMÜ J. of Fac. of Agric., OMU, 21(3):
357-363.
88
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
Baytop, T.,1999. Türkiye’de Bitkilerle Tedavi. Nobel
Tıp Yayınevi. 2. Baskı. İstanbul
Bostancı Ş., 1980. Ayçiçeği (Helianthus annuus L.)
Sap
ve
Köklerinin
Kağıt
Endüstrisinde
Değerlendirme Olanakları, KTÜ Doçentlik Tezi,
159 s. (Basılmamıştır)
Coile, N.C. 1999. Urtica chamaedryoides Pursh: a
Stinging Netle or Fire weed and Some Related
Species. Fla. Dept. Agric. Consumer Services.
Botany Circular No. 34.
Davis, P.H. 1988. Flora of Turkey and the East
Aegean Islands. Edinburgh, Edinburgh University
Press.
Dogan, H. 1994. Seka’daKenaf Çalışmaları. Seka J.
50: 18-22.
Eroğlu, H. 1980. O2-NaOH Yöntemiyle Buğday
(Triticumaestivum L.) Saplarından Kağıt Hamuru
Elde Etme Olanaklarının Araştırılması, Doçentlik
Tezi, KTÜ Orman Fakültesi, Trabzon.
Eroglu, H., Usta, M., Kirci, H. 1992. A Review of
oxygen pulping conditions of some nonwood plant
growing in Turkey,Tappi Pulping Conference, pp.
215-222.
Kırcı, H. 1996. Soda–Oksijen Yöntemiyle Göl
Kamışından (Phragmites communin L.) Kağıt
Hamuru Üretim Koşullarının Belirlenmesi.
Doçentlik Tezi, K.T.Ü. Orman Fakültesi, Trabzon.
Kırcı, H. 2000. Kağıt Hamuru Endüstrisi Ders Notları,
Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi,
Ders Notları Yayın No: 63, Trabzon.
Manganelli, R.E.U., Zaccaro, L., Tomei, P.E. 2005.
Antiviralactivity in vitro of Urtica dioica L.,
Parietaria diffusa M. et K. And Sambucus nigra L.
Journal of Ethnopharmacology, 98: 323-327.
Tank, T., Bostancı. Ş., Eroğlu, H., Enercan, S. 1985.
Tütün
Saplarının
Kağıt
Yapımında
Değerlendirilmesi, Doğa Bilim Dergisi, SeriD2,
9,3.
Taylor, L. 2005. The Healing Power of Rain forest
Herbs. New York. ISBN: 0-7570-0144-0
www.raintreenutrition.com/nettles.htm.
Wise, E.L., and Karl, H.L. 1962. Cellulose and
Hemicelluloses in Pulp and Paper Science and
Technology, In: Pulp, Ed: Earl Libby, C., Vol. I,
McGraw Hill-Book Co., New York.
Vogl, C.R. and Hartl, A. 2003. Production and
processing of organically grown fiber nettle
(Urtica dioica L.) and its potential use in the
natural textile industry: A review, American
Journal of Alternative Agriculture, 18: 119-128.