Tiyatro EMEKÇISI - Eğitim Bilim Toplum
Transkript
Tiyatro EMEKÇISI - Eğitim Bilim Toplum
T A R İ H İ M İ Z D E N Tiyatro EMEKÇISI YASAMı, E S E R L E R I VE Mehmet Giriş Sermet Çağan Amasya'da doğdu. sonra orta kısmını bitirdi. Daha sonra okulun lise mühendislik bölümüne girdi. Tiyatro çalışmalarına da okul yıllarında oyuncu olarak başladı. Bu arada ve Ankara tiyatrolarında deko ratörlük de yapıyordu. Özel tiyatrolarda küçük rollere de (Necatigil, çıkmaya Göktaş, yılında okulu bıraktı ve Ankara'ya gitti. Bir süre oyunlar oynayan American Players adlı amatör bir tiyatro topluluğunda çalıştı. Muhsin Ertuğrul'un genel müdürlüğünü yaptığı Devlet Tiyatrolarına tasarımcı olarak girdi. Burada 6 yıl çalıştı. Muhsin Ertuğrul'un SERMET ÇAĞAN genel müdürlükten ayrılmasıyla o da etti. Böylece düzenli bir geliri olduğu döne mi sona ermiş oldu. Sermet Çağan, Devlet Tiyatrosundan ayrıldıktan sonra Seçkin ve Güner Sümer'le bir likte amatör bir topluluk olan Sahne Z'yi kurdu. Bu topluluk Seçkin Selvi'nin W. Saroyan'dan çevirdiği Merhaba Dışarıdaki Out There) ve E. Kel Şarkıcı oyunlarını sahneye koydu, dekorlarını hazırladı. Kel Şarkıcı oyununu kendisi yönet ti. Merhaba Dışarıdaki, hapishane hücresindeki bir mahkumun dışardan sadece ayak seslerini duyduğu, ama kim olduğunu lik bir oyundu. Her 158 Kocaeli birisiyle konuşmalarını oyun da çok başarılı bulundu, beğeni Eğitim Fakültesi. tek perde artık yolunu çizmişti. Olması yerdeydi. Bir sahne tasarımcısı, dekorcu, yönetmen ve oyuncu, yani kendisini tiyatroya adamış birisiydi. Ne var ki, yaptığı bu den mutlu olmasına karşın para kazandığı söylenemezdi. Bu yüzden Dünya, Vatan, Öncü gibi gazetelerde politika yazarlığı ve muhabirlik yapmaya da başlamıştı. Ara sıra dergilerde de yazıyordu. (Başkaya, 2006: 33) 27 Mayıs hareketi Türk siyasi yaşamında Demokrat Parti dönemi son bulmuştu. Yeni bir Anayasa hazırlanmış, Anayasa Mahkemesi gibi kurumlar ortaya önce var olmayan özgürlük havası, yepyeni bir Daha de beraberinde getirmişti. Bu oluşum, Avrupa'da yaşanan özgürlükçü hareketlerle eklemlenmiş ve memleketimizde yaşamın ve toplumun algılanma biçimlerinde farklılaşmaya neden olmuştu. Her siyasi partiler, dernekler, sendikalar kuruluyordu. Türk toplumu örgütlü olma lunda 1960-1970 döneminde Türkiye'de tiyatro bakımından da büyük bir dinamizm Özellikle genç yazarlar kuşağının başını yerli oyun yazarlarımız bir çok eserler vermişler ve Türk oyun yazarlığının gelişmesine destek Turgut Özakman, Güngör Dilmen Kalyoncu, Çetin Melih Cevdet Anday, Orhan Asena, Rıfat Engin, Erol Toy, Necati Cumcılı, Turan Haldun Taner, Aziz Nesin, Adalet Recep Bilginer, Vasıf Öngören, Aydın Refik Erduran sonunda ve yıllarda tiyatromuzun kazandığı yazarlar olmuştu. (Erkoç, 2002:20) Sermet Çağan da bu arasında yer aldı. dönemi denilebilir ki, Türk tiyatrosunun altın yıllarıydı. Ankara, başta olmak üzere memleketin her yerinde ortaya çıkan, fesyonel yüzlerce özel tiyatro, halkın bu sanata olan ve amatör veya pro göstermekteydi. Arena Tiyatrosu, Ankara Sanat Tiyatrosu (AST), Dostlar Tiyatrosu, Kent Oyuncuları başarılı özel ti yatrolardan sadece bir kaçıydı. Devlet Tiyatroları da üç büyük kentin dışındaki ti yatrolar kurmaktaydı. Edebiyatta köy gerçeği, kentsel sorunlar, göç, kültürü ve toplumsal meseleler hızla hissettirmekteydi. Bu durum tiyatro eserlerine de yansımıştı. Keşanlı Ali Destanı, Asiye Nasıl Kurtulur, Yer Demir Gök Bakır, Susuz Yaz, Almanya Defteri gibi eserler bu dönemde yazıldı ve okuyucusuyla buluştu. Halkın tiyatroya büyük bu dönemde, tiyatrodan beklentileri olan aydın çevre bu sanata sorumluluklar da yüklemişti. Tiyatro, sadece eğlendiren bir sanat olarak düşünülmüyordu artık. Bu sanatın aynı zamanda halkı aydınlat ması, bilinçlendirmesi, düşündürmesi ve eleştiri anlayışını geliştirmesi de bekleniyordu. Türk tiyatro bu dönemde Brecht'in oyunlarıyla, politik-devrimci tiyatroyla da Tiyatroda ulusallık, evrensellik, öz, biçim gibi kavramlar da yine bu dönemde sıkça tartışılmaya başlanmıştı. (Şener, 1973:161-167; Erkoç, 2002:21) Sermet Çağan 1962 yılında Asaf ve arkadaşlarının kurduğu Arena Tiyatrosu'nda dekoratörlük ve oyunculuk yapmaktaydı. Karagiale'nin Kayıp Mektup oyu nunun dekorlarını hazırladı, Aynı yıl Gülriz Sururi-Engin Cezzar Güngör Dilmen'in Kulakları Shakespeare'in Othelio oyunlarının dekorlarını aynı zamanda bu oyunlarda oynadı. yılında oyunu Ayak Bacak Fabrikası'nın yazımını tamamladı. Aynı yıl bu oyunu Gençlik Tiyatrosu'nda sahnelemeye başladı. Dekorunu da kendi hazırladı. Ne var ki, kalp rahatsızlığı nedeniyle oyunun sahnelenme bu oyunu Cüneyt Almanya'da Erlangen bıraktı, Gençlik Tiyatrosu, Tiyatro katıldı ve 4, oldu, Ayak Bacak Fabrikası adlı oyun 1965 yılında Ankara'da A S T ' d a Güner Sümer'in oyun düzeniyle oynandı ve büyük başarı kazandı. (Başkaya, 2006: Sermet 2002:33) yılında, daha önce radyo oyunu olarak yazdığı Öyle Bir Oyun'nun metnini Özdemir Nutku birlikte yeniden ele aldı, Böylece Savaş Oyunu adlı oyun ortaya çıktı. B u , savaşın kapitalizmin büyük kartellerinin çıkarları yüzünden çıktığını gösteren savaş karşıtı bir oyundu. Özdemir Nutku oyunu AÜ. DTCF Tiyatro Bölümünde sah nelemiş, ardından aynı oyunla Almanya'nın Erlangen kentinde düzenlenen Uluslararası Tiyatro götürmüştü. Savaş Oyunu burada çok beğenilmişti. Sermet ödülünü kazanmış ve yılında da Aziz Nesin'in Ah Biz Eşekler adlı öyküsünü laştırdı ve Gen-Ar Tiyatrosu'nda sahneledi. Bir Tiyatro TÖS Vardı yıllara kadar Türkiye'de demokratik baskı grubu olma ları dernekler aracılığıyla gerçekleştirmekteydiler. Bu organı Türkiye kurduk derneklerinin en üst Dernekleri Milli Federasyonu ( T Ö D M F ) ' y d u . Anayasasının kabul edilmesiyle getirilen sendikal haklar, öğretmen derneklerini de harekete geçirmiş, TÖDMF'nin Aydın, Antalya ve Eskişehir kurultaylarında yapılan çalışmalarla öğretmen sendikası kurma yolunda önemli mesafeler alınmıştı. (TÖS, Derken sayılı Devlet Personeli Sendikaları Kanunu" çıktı ve 8 Temmuz Türkiye Öğretmenler Sendikası (TÖS) Ankara'da kuruldu. T Ö S ' ü n Köy Enstitülerinin efsanevi genel başkanı Fakir Baykurt oldu. 77-79) Sendikanın amblemi olarak ta ortada güneş, etrafında kitle halkaları ve altında T Ö S yazan tasarım seçilmişti. Türkiye Öğretmenler Sendikası, anti emperyalist, ulusalcı, emekten yana olan ve Türk öğretmenlerinin kurduğu Dönemin sendika yöneticilerinin yaptıkları açıkla malarda tam bağımsızlığa vurgu yapılıyor, kurtuluş savaşının zaferle TÖS Genel Başkanı Fakir Baykurt bir konuşmasında: "Bizim ne Amerika, ne Rusya. Biz halkımızın büyük gücüne güveniyoruz. Bu gün Amerikan politikasının (halkının değil) düşmanı Amerika, sömürmekte olduğu bütün ülkel erden ve Türkiye'den üsleri ve tesisleriyle, paktları ve eye kadar, bu politikanın ve bu de yurdumuzda üsleri, tesisleri, elbet düşmanı barış gönüllüleri, kendi sınırlarına dönüncBiz Sovyetler bakanlıklarımızda uzmanları, okullarımızda süttozları olursa, onun da karşısına çıkmayı biliriz" (TÖS, 1969: xix) demek teydi. Bir başka platformda; Kurtuluş Savaşından sonra kaldırılan kapitülasyonların başta petrolümüz olmak üzere her alana yeniden el baskısının yabancıların devletimizin üzerindeki belirtiliyordu. Yabancı nüfuzunun eğitimde de hissedildiği, eğitim felsefesinin saptanmasında, yöntem ve tekniklerin bulunmasında, araçlarla kitapların hazırlanmasında yabancı uzmanlara kadar, ediliyordu. Yine aynı yerde: kendi öğretmenlerimize milli kültürümüzün gelişme larını yok eden ve onu yozlaştıran kültür emperyalizmi bütün gücüyle savaşacaktır. Kültürümüzün, sömürgeci bir üretim sisteminin peyki (uydusu) haline gelişini üzüntüyle müşahede etmekteyiz. Kültürümüzün kendi milli ve cevap veren, milli olma koruyan ve devrimci bir gelişme girmesinde örgütümüze düşen görev yerine getirilecektir." (TÖS, 1968, 37-38) denilmekteydi. Böylece Türkiye Öğretmenler Sendikası hızla örgütlenmeye başladı. Kuruluşundan bir yıl sonra şube sayısı 252'ye sayısı 21 bine, şube sayısı sayısı 45 bine, yılında da şube sayısı 522'ye, üye sayısı da 72 bine çıktı. (Aksarı, 2005: demokrasi sendika tarihinde önemli ve kalıcı yeri oldu. Türkiye Sendikası kültür ve sanat büyük önem vermekteydi. yılında bir sendika tiyatrosu olan Tiyatro TÖS kuruldu. (TÖS, 1967:54-55) Sendika genel başkanı Fakir ve diğer ni kabul ettiler. Sermet bu Tiyatro TÖS'ün başına Sermet uzun sürmeyeceğini düşünmesine rağmen, sendikaların ti yatro kurmasının bir başlangıcı olacağını ve gelecek düşündüğü gelmesi bir birikim sağlayacağını bu görevi kabul etti ve çalışmalara başladı. Tiyatro T Ö S , sendikanın örgütlü bulunduğu her yere turne yapacak, böylece tiyatro kentin egemenliğinden kurtularak yaygınlaşacaktı. Sermet, halkın bilinçlendirilmesi konusunda tiyatroya büyük sorumluluklar yüklemekteydi. Belki de hiç tiyatroya gitmemiş Tiyatro T Ö S aracılığıyla ulaşma düşüncesi onu heyecanlandırıyordu. TÖS Genel Başkanı Fakir Baykurt da Tiyatro TÖS'ten çok şey bekliyordu. Sendika Tiyatrosunu Kurarken" başlıklı yazısında; Tiyatro TÖS'ün gezici bir tiyatro bölge gezilerek yılda nun Sermet temsil yılda sadece bölge oyun sunulacağını, oyu Ayak Bacak Fabrikası adlı oyunu olduğunu belirtmekteydi. Fakir Baykurt'a göre; Tiyatro T Ö S , düşünülen hizmetin aşamasıydı. Bir yıl kazanılan deneyimle sonraki yıllarda ekip ve oyun sayısı artırılacak ve sendikanın yurt 4-5 gezici tiyatro topluluğu olacaktı. (Başkaya, 2006:46) Böylece Tiyatro T Ö S ' ü n kuruluş çalışmalarına hız verildi. Yönetmen Sermet Çağan 270 sendika şubesine soruluk bir anket yolladı, Amaç; turneye çıkacak gidile cek yerlerde karşılaşacakları durumları, oralardaki alt yapıyı öğrenmek ve yapılacak başarı şansını den bile az bir planda 60 civarında geri bildirim aldı ki, bu dörtte bir Ancak yine de bu anket sonuçlarıyla turneye gidilecek yerlerdeki ekonomik koşular, salon kiraları, belediye vergisi, ücretleri, ulaşım ve masrafları, bilet, yemek, yatak koşulları hakkında belli bir bilgiye sahip oldu. Ayrıca gelen anketlerden oralara daha önce başka tiyatro topluluklarının gidip gitmediği, gitti sevilip sendikaya kayıtlı tiyatro yazarı da bilgi toplamış oldu. olup olmadığı hakkında Tiyatro T Ö S , bir sendika tiyatrosu olarak oyuncuların durumu bakımından da özel bir örnek oluşturuyordu. Yönetmen Sermet sosyalist anlayışının da etkisiyle bütün oyuncuları ve teknik elemanlarıyla ayrı ayrı anlaşmalar yaptı. Bu o zaman sadece görülebilen bir durumdu. Topluluğun oyuncuları böylece belli bir sosyal güvenceye kavuşmuş oldular ki, bu durum sendikanın emekten yana tavrı açısından da önem taşımaktaydı. Tiyatro T Ö S ' ü n 22 kişilik oyuncu kadrosu vardı. Oyuncularından bazıları: AST'dan Oben Güney, Aydın Engin, Şener Demir, Erdinç, Gazanfer Ülkü Tiyatrosundan Daver Yüken, Arena Tiyatrosundan Hikmet Karagöz, Ali Özgentürk, Hayri Demircan Ankara Meydan Tiyatrosundan Selçuk Gençlik Tiyatrosundan Faik Sinkil, Gen-Ar Tiyatrosundan Savaş Yurttaş, Amatör Deneme Tiyatrosundan Meray Sema Öner ve uzun süre Avrupa'da tiyatro eğitimi almış Mehmet 1999: Sermet Çağan oyuncu arkadaşlarını topladı ve hep birlikte Ören'e gidildi. Ören'de belediyeye ait 7-8 konukevine yerleşildi. Ekip burada bir buçuk ay Sermet'in Ayak Bacak Fabrikası oyununu çalıştı. Oyunun çıkmasından sonra da yurt çapında bir turneye Ayak Bacak Fabrikası toplumsal bir oyun olup yaşanmış yazılmıştı. Bunlardan birincisi; Anamur'un Karaçukur, Karaağaç, lerinde yoksulluk nedeniyle kalmalarıydı. kara tohum olaydan yola çıkılarak ve (fink ekmeği) köy yiyerek sakat Urfa yakınlarındaki bir gölün balıklarının kutsal kabul edilmesi ve halkın burayı bir adak yeri haline getirmesiydi. Sermet, Ayak Bacak Fabrikası oyununda vurgun ve sömürü düzenini tüm yalınlığıyla ortaya Halk sadece yoksul değil, çaresiz, bilinçsiz ve cahildi. Açlığın, yoksulluğun, bilgisizliğin, kara taassubun at oynattığı geri kalmış toplumlarda halkın ser maye sahipleri tarafından nasıl (Şener, Türkiye üzerinden göstermek Oyunda köylünün elindeki buğdayın devlete ucuz bir fiyata satılması sağlandıktan sonra hayvan yemi olarak ektikleri kara tohumu ekmeklik unlarına karıştırmak zorunda kalmalarının yarattığı trajik durum sergilenmekteydi. Oyunun karak terleri olan Şef, Papaz, Polis, Derebeyi, Yargıç ve Politikacı halkın kara tohumu yemesini teşvik etmekteydi. Yemek zorunda kaldıkları kara tohum (fink ekmeği) ayaklarının sakat kalmasına sebep olmaktaydı. Diğer taraftan kurtulmaları köylülerin düştükleri durumdan köylünün elinde kalan son buğdayları kutsal balıklara atmaları ve adak adamaları da Papaz ve diğer yöneticiler tarafından önerilmekteydi. Köylülerin kötü duru mu komşu ülkelerden yardım beklenmekteydi. Bu arada koltuk değneği ticareti yapan kişiler ortaya çıkmıştı, Seçimlerin yaklaşması sakat kalmış köylülere takma ayak bacak vadedilmişti. Takma ayaklar gelmişti. Ancak bu kez de verilen öneriler doğrul tusunda takılan ayaklar ters, yarı ters takıldığı takma ayağı, bacağı olanlar doğru dürüst yürüyemez olmuştu. Oyunun temel ekseni köylünün kendi öz çıkarını görmesini engelleyerek eski düzenin devam etmesinin sağlanması şeklinde papazın, yargıcın, politikacının ve köylüye karşı söylemleri karşısında düşünmeye yönlendiriliyor ve kendi öz çıkarını 5-7 yolu açılıyordu. (Çağan, Başkaya, 2006: Sermet, oyun yazarken taramalar yapar ve arşivlerde uzun süreli çalışırdı, Önemli gazete, dergi haberlerini ve yazılarını kesip saklardı. sıradan bir olay gibi görünen ve çoğu kere gözden kaçabilen olayları yakından olay ya da olgu, Bu konumdan çıkarak evrensel bir boyut kazanırdı, Sermet'in bu algısı politik, ve yerelden evrensele uzanan bir boyuttu ki, döneminin tiyatro anlayışına yeni renkler kazandırdı. Ünlü tiyatro adamı Haldun Taner'e göre; şeyin kestirmeden, kapkaççılıkla yapıldığı, atı alanın Üsküdar'ı geçtiği Türkiye'de az görülmüş bir şeydi bu. Sermet Çağan her ehli gibi, etrafındaki gürültüye pabuç bırakmadan, sabırlı, şamatasız, ama bilinçli ve olumlu eylemlere girişti" (Taner, 1970: 2) Tiyatro TÖS böylece Ayak Bacak Ancak uzun süren Anadolu turnesini tamamladı, başlamasından hemen sonra sendika yönetimindeki finans desteğinin azalması grubun yoluna devam etti, Sacco ve topluluğa olumsuz etkiledi. Tiyatro T Ö S buna yılı baharında H, Fast'ın sınıf mücadelesini anlatan Vanzetti adlı oyunu sahneye konuldu. Bir buçuk aylık prova dönemi boyunca normal vücut dışında her gün çalışmalar yapıldı. Selahattin Fethi Naci, Özdemir Nutku gelip, Tiyatro TÖS'te seminer veriyordu. Tiyatro T Ö S bir öğretmen sendika Ancak hedef kitle olan onlara oyun sergilemekten başka organik bir kurulmadı. Topluluk konuya tamamen profesyonelce Ne sendikanın, ne de bir meslek kuruluşunun propagandasını yapmaya kalkmadı. Onlar sadece tiyatro yapmak Çalışanlarının bütün ve öyle de yapmışlardı. Tiyatro T Ö S ancak bir buçuk yaşayabildi. Tiyatro TÖS'ün kapanmasından sonra Sermet Çağan özel tiyatrolarda çalışmaya devam etti. Mrozeck'in Polisler adlı oyununu Gen-Ar Tiyatrosunda sahneye koydu, bununla Asaf ödülünü kazandı. (Göktaş, 2000: 47; Asılyazıcı, 1970: 9-10) Ayfer Feray Tiyatrosunda sahnelediği Eugene oyununun oyun düzeniyle Armağanı'nı kazandı. At Gözü ve Türkiye 70 oyunlarının planlarını yaptı. Bu arada Sermet, Lorca'nın Karaağaçlar Altında Seçkin Ankara Yenişehir Tiyatrosunda Tazesi adlı oyunları sahneledi, Aynı yıl evlenmişti. Carrar Ananın Silahları Sanat Tiyatrosunda Ayak Bacak Fabrikası'nı sahnelemekteyken 5 Ağustos 1970'de kalp krizi sonucu öldü. (Nutku, 1997: 5-6) Sonuç: Sermet Çağan bir tiyatro dekoratördü, Kendisine roya Oyucuydu, oyun yazarıydı, sahne tasarımcısı ve bir geieceK yönelmiş ve bütün enerjisini bu yolda eğitimini yarıda bırakmış, tiyat Gerçek bir sosyalistti, TARİHİMİZDEN bunu hem davranışlarıyla, hem de eserleriyle ortaya koydu. Herkesin birbirinin kuyusunu kazdığı bir ortamda arkadaşlarının başarılarına kendi başarısı kadar sevindi. Haksızlığa değeri tam anlaşılamamış yazarları tanıtmaya ve rejisi Çok niyetli ve omuzlamaya çalıştı. birisiydi ve bu özelliği çoğu kereler sömürüldü. 1966-1967 yıllarında Türkiye'nin ve tek örgütsel tiyatro deneyimini gerçekleştirdi. Türkiye Sendikasının profesyonel tiyatro kurdu ve bu kuruluşla önemli çalışmalar yaptı. Tiyatro TÖS uzun ömürlü olamasa da oradan yetişenler, Türk tiyatrosun da kalıcı bıraktılar, Tiyatro TÖS'ün elde ettiği birikim de sonrasında memleketimizde tiyatroya yön verdi, ışık tuttu, TARİHİMİZDEN — Aksarı, M, (2005), " T Ö S ' ü n 15 Şubat 1969 Büyük Hakemli Dergi) sayı: 13, — Asılyazıcı, H. (1970), "Sermet — Yürüyüşü", Bilim Toplum Dergisi, (Üç Aylık 102-123 Üzerine Bir Toplantı", Tiyatro 70, sayı:7, Başkaya, Ö. (2006), 1960 Sonrası Dört Oyun Yazarı: Öngören, AÜ. Bilimleri Programlan ve Güzel Sanatlar Programı, Basılmamış Y. Lisans Tezi, Ankara — Baykurt, F, — — Papirüs Yayınları, S, (1993), Bütün Erkoç, G. (2002) Bacak Fabrikası Cilt s.77-79 Savaş Oyunu, Mitos Yayınları "1960-1970 Dönemi Tiyatro Hareketleri", Tiyatro Araştırmaları Dergisi Tiyatro Bölümü- Hakemli Dergi) — Göktaş, E. (2000), "Sermet Çağan ve — Agora, sayı: 10 (Ekim 2 0 0 0 ) , s.46-47 Necatigil, B. (1998), Edebiyatımızda — Nutku, Ö, — Varlık Yayınları, 17, Bs. Gölge Tiyatrosu Dergisi, sayı:8 (Tem. 97) S. - Metin G. (1999), "Seçkin Söyleşi", Dergisi, sayı:7 (Nisan 1999), — Şener, S. (1971), — Şener, S. Ahlak, Ekonomi, Kültür Sorunları, Ankara, A Ü . DTCF Yayınları Türk Tiyatrosunda Ankara, A Ü . Yay. Taner, H. (1970), "Sermet Çağan", Tiyatro 70, sayı:6 (Temmuz 70), — TÖS Yılda T Ö S , Ankara — T Ö S , (1968), T Ö S , 1967-1968 Çalışma Programı, Ankara — T Ö S , ( 1 9 6 9 ) , T Ö S , Devrimci Öğretmenlerin S a v a ş ı , Türkiye Denetim, Onur Kurulları 1967-1969 Çalışma Raporu, 2. Sendikası Yönetim, Y ü r ü t m e , Genel Kurul, 7-9 Temmuz 1969, Kayseri,