dünyada, ülkemizde ve tusaş gerçekleştirilen uzay/uydu
Transkript
dünyada, ülkemizde ve tusaş gerçekleştirilen uzay/uydu
TASNİF DIŞI Lahika-1 DÜNYADA, ÜLKEMİZDE VE TUSAŞ GERÇEKLEŞTİRİLEN UZAY/UYDU ÇALIŞMALARI/PROJELERİ 1- Dünyadaki Uzay/Uydu Çalışmaları Dünyada uzaya yönelik çalışmalar, 1950’li yıllarda başlamış ve ilk uydu Sputnik, Rusya tarafından 1957’de yörüngeye yerleştirilmiştir. Sonrasındaki gelişmelere paralel olarak 1961 yılında Yuri Gagarin uzaya giden, 1969 yılında da Neil Amstrong aya ilk ayak basan insanlar olmuştur. Bu yıllardan sonra uzay çalışmaları, artan bir ilgi ve ivme ile sürmüştür. Bugün dünya yörüngelerinde 20,000 civarı insan yapımı cisim bulunduğu bilinmektedir. Bunların 3.000 adedi uydu olup, geriye kalanı ise 10 cm’den daha büyük boyutlu uzay kalıntılarıdır. Söz konusu 3.000 uydunun 1.000 kadarının ise halen operasyonel olduğu değerlendirilmektedir. Bunlar dünyanın çeşitli yörüngelerinde haberleşme, keşif, gözetleme, istihbarat, konumlandırma, meteoroloji, bilimsel ve benzeri amaçlarla hizmet vermektedir. Faaliyetini tamamlamış olan uyduların yerine ve artan uydu ihtiyaçlarını da karşılamak üzere yeni uydular da sürekli olarak hizmete alınmaktadır. Dünyadaki uydu üreticilerine bakıldığında, Lockheed Martin/ABD, Boeing/ABD, Airbus/Avrupa, Thales Alenia Space/Avrupa, IAI/İsrail, MELCO/Japonya, CGWIC/Çin gibi çoğunlukla hem havacılık hem de uydu teknolojilerinde faaliyet gösteren firmaların, uydu pazarının önemli bir kısmını üstlendiği görülmektedir. Anılan ticari kuruluşların yanı sıra, NASA/ABD, CNES/Fransa, DLR/Almanya, ESA/Avrupa gibi ülkelerin uzaya yönelik araştırma faaliyetlerini yürüten kuruluşlar da bulunmaktadır. Bu kuruluşların faaliyetleri arasında; uzayın keşfi ve gezegenlerin araştırılması ile yeni yaşam alanlarının ve enerji kaynaklarının aranması, uzayda deneyler yapılması ve sonuçlarının insanlığa fayda sağlayacak bilim dallarında kullanılması vb. konular yer almaktadır. 2- Türkiye’deki Uzay/Uydu Çalışmaları Türkiye’de Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, 1986 yılından bugüne kadar Avrupa Meteoroloji Uyduları Birliğinin (EUMETSAT) kurucu üyesi olarak meteoroloji uydularından yararlanmaktadır. TÜRKSAT A.Ş. 1994 yılından bugüne kadar, haberleşme uydularının tedarik edilmesi, yörüngede teslim alınması ve işletilmesi gibi görevleri başarıyla icra etmiştir. Bu kapsamda; TÜRKSAT A.Ş. tarafından TÜRKSAT 1B, 1C, 2A, 3A ve 4A uyduları tedarik edilmiştir. TÜRKSAT 4B uydusunun da 2015 yılı içinde fırlatılacağı bilinmektedir. Bunun yanı sıra TÜBİTAK Uzay’ın, SSTL/İngiltere ile birlikte üretip 2003’de uzaya fırlattığı BİLSAT ve akabinde yurtiçinde geliştirip 2011 yılında uzaya fırlattığı RASAT elektro-optik gözlem uyduları bulunmaktadır. İTÜ tarafından; 2000 yılında Uydu Haberleşmesi ve Uzaktan Algılama Merkezi kurulmuş, ilk kez bir Piko-Sat uydusu geliştirilmiş ve Eylül 2009’da fırlatılmıştır. İTÜ ile TÜRKSAT A.Ş. alçak yörünge haberleşme uydusu olarak, TÜRKSAT 3USAT’ı birlikte tasarlamış ve 26 Nisan 2013 tarihinde Çin’den fırlatmıştır. Von Karman Enstitüsü koordinasyonunda QB-50 proje kapsamında İTÜ, Hava Harp Okulu ve Sabancı Üniversitesi tarafından “BeEagleSat” adlı küp uydu projesi yürütülmekte ve uydunun 2016 yılında fırlatılması öngörülmektedir. Tüm bu uydu projelerine ilaveten, GÖKTÜRK-2 Elektro-Optik yer gözlem uydusu, maksimum yurt içi imkânlar kullanılarak geliştirilmiştir. GÖKTÜRK-2 projesi ile ilgili ayrıntılı bilgi ilerleyen bölümlerde verilecektir. Türkiye’de uzay/uydu alanına ilişkin olarak gerçekleştirilen belli başlı bazı çalışmalar yukarıda özetlenmiş olmakla birlikte, çalışmalar bunlarla sınırlı olmayıp, başka kurum, kuruluş ve firmaların da aynı alanda bazı faaliyetler gerçekleştirdiği ve kabiliyetler kazandığı bilinmektedir. Ülkemizin uzay ve uydu konularına ilgisinin gelişmiş ülkelere nazaran daha geç başlaması nedeniyle bu alanda yapılan çalışmalar ve kazanılan kabiliyetler, daha da gelişmeye açıktır. Ülkemizde çeşitli kuruluşlar, kendi görev alanlarında uydulardan yararlanmaya ve uydu görüntülerini ve/veya verilerini kullanmaya 80’li yıllardan itibaren başlamışlardır. Başlangıç aşamasında ülkemizde uzay TASNİF DIŞI 1/4 TASNİF DIŞI Lahika-1 DÜNYADA, ÜLKEMİZDE VE TUSAŞ GERÇEKLEŞTİRİLEN UZAY/UYDU ÇALIŞMALARI/PROJELERİ sanayinden bahsetmek pek mümkün olmamakla birlikte, uydu görüntülerini ve verilerini kullanma çalışmaları, toplamda bir ilgi odağı oluşturmuş ve işin sanayi boyutunu da ister istemez gündeme taşımıştır. 3- TUSAŞ Uzay/Uydu Çalışmaları ve Projeleri TUSAŞ’ın uzay/uydu teknolojilerine ve uygulamalarına ilişkin sahip olduğu imkân ve kabiliyetleri, alt yapıları ve yürütülen önemli uydu projeleri ile halen yürütülmekte olduğu potansiyel uydu projeleri aşağıda özetlenmiştir. Uzay ARGE-1: TUSAŞ, uzay alanına ilk adımını 2002 yılında MSB ARGE ve Teknoloji Dairesi Başkanlığı’nca yürütülen Uzay ARGE-1 Projesi ile atmıştır. Bu proje kapsamında, Türkiye’nin uydu tasarım, üretim, montaj, entegrasyon ve test alt yapı ihtiyacı araştırılmış, dünyadaki ve Türkiye’deki teknolojik durum belirlenmiş, uydu alt sistemleri için fizibilite raporları hazırlanmıştır. Bu projede TUSAŞ; Uydu Yapıları, Termal Kontrol Alt Sistemi, Yörünge Yönelim Belirleme ve Kontrol Alt Sistemi ile ilgili görevler almıştır. Dönence Projesi: TÜBİTAK Başkanlığınca 2007-2010 yılları arasında desteklenen, öngörülen bütçe ve takvim içinde kalınarak başarıyla tamamlanan DÖNENCE Projesi, ilk Uzay ARGE projesidir. Bu Proje kapsamında; alçak yörünge gözlem uydularında yönelim kontrolü amacıyla yaygın olarak kullanılan ve yüksek manevra kabiliyeti sağlayan Moment Kontrol Jiroskobu (MKJ) uçuş modeli ve Enerji Saklayabilen Moment Kontrol Jiroskobu mühendislik modeli geliştirilmiş; ayrıca Uydu Yönelim Kontrol Test Düzeneği Laboratuvarı oluşturulmuştur. Böylece TUSAŞ, uydularda yaygın olarak kullanılan MKJ üreten, çok az sayıda birkaç firmadan biri olmuş ve bu proje ile ODTÜPARLAR Eğitim & Araştırma Vakfı’nın 2013 Yılı Teknoloji Teşvik Ödülünü kazanmıştır. GÖKTÜRK-2 Uydu Projesi: TUSAŞ ve TÜBİTAK Uzay’ın birlikte özgün olarak geliştirip ürettiği, 2012 yılında Hava Kuvvetleri Komutanlığı’nın hizmetine sunduğu yüksek çözünürlüklü Elektro-Optik yer gözlem uydusu olan GÖKTÜRK-2, Türkiye’deki uydu çalışmaları açısından önemli bir mihenk taşı olmuştur. TUSAŞ’ın uzay alanında kazandığı yetenekler açısından çok önemli olan GÖKTÜRK-2 projesi, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin uydu görüntü ihtiyaçları başta olmak üzere diğer kamu kurum ve kuruluşlarının gözlem ve araştırma ihtiyaçlarını karşılamak üzere, TÜBİTAK 1007 projesi olarak, MSB ARGE ve Teknoloji Dairesi Başkanlığı tarafından 2007 yılında başlatılmıştır. GÖKTÜRK-2 uydusu, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin ilk yüksek çözünürlüklü Elektro-Optik keşif gözetleme uydusudur. Uydunun tüm tasarım, üretim, montaj, entegrasyon ve test işlemleri; TUSAŞ ve TÜBİTAK Uzay İş Ortaklığı tarafından hem iş payı ve sorumluluklar, hem de maliyetler açısından yaklaşık yarı yarıya bir paylaşımla ve azami ölçüde yurt içi imkanlar kullanılarak gerçekleştirilmiştir. GÖKTÜRK-2 uydusu Uçuş Modeli’nin entegrasyon ve testleri TUSAŞ tesislerinde tamamlanmış ve uydu fırlatma alanına TUSAŞ tesislerinden gönderilmiştir. GÖKTÜRK-2 uydusu, 18 Aralık 2012 tarihinde uzaya fırlatılmış olup, iki yılı aşkın süredir hizmet vermektedir. GÖKTÜRK-2 uydusu ile hiçbir kısıtlama olmaksızın dünyanın her yerinden uydu görüntüsü alınabilmektedir. GÖKTÜRK-2 Uydu Projesi ile TUSAŞ; Isıl Vakum Test Odası (TVAC) ve Kütle Özellikleri Ölçüm Cihazı ile birçok mekanik yer destek teçhizatı ve altyapısı elde etmiştir. Proje kapsamında TUSAŞ; Program Yönetimi, Sistem Mühendisliği, Uydu Sistem, Alt Sistem ve Ekipman Tasarımı, TASNİF DIŞI 2/4 TASNİF DIŞI Lahika-1 DÜNYADA, ÜLKEMİZDE VE TUSAŞ GERÇEKLEŞTİRİLEN UZAY/UYDU ÇALIŞMALARI/PROJELERİ Üretimi, Montaj, Entegrasyon ve Testi, Kalite Teminatı, Ürün Teminatı ve tedarik faaliyetleri gibi konularda önemli bilgi birikimi, deneyim ve yetişmiş insan kaynağına sahip olmuştur. GÖKTÜRK-1 Uydu Projesi: İtalyan Telespazio firması ile Fransız Thales Alenia Space (TAS-F) firmasının ana yüklenici olduğu, Göktürk-1 projesi kapsamında; metre altı çözünürlük Elektro Optik keşif ve gözlem uydusunun yörüngede teslimi, tüm mühendislik faaliyetlerine doğrudan katılım, üç adet uydu panelinin üretimi ve montajı ile Uzay Sistemleri Entegrasyon ve Test (USET) Merkezi’nin TUSAŞ tesislerine kurulması öngörülmüştür. TUSAŞ, GÖKTÜRK-2 projesinde elde ettiği deneyimlerini; GÖKTÜRK-1 projesi ile önemli ölçüde geliştirmiş ve pekiştirmiştir. GÖKTÜRK-1 projesi kapsamında TUSAŞ; tasarım, üretim, montaj, entegrasyon, test, fırlatma ve yörüngeye alma gibi 58 farklı mühendislik iş paketinde, 70’in üzerinde personel, 850 adam-ay süreyle aktif katılım sağlamaktadır. Ayrıca TUSAŞ, TAS-F firmasından European Space Agency (ESA) standartlarına göre “Uzay Kalifiye Alüminyum Sandviç Panel Üretimi Yeterlilik Sertifikası” almış, GÖKTÜRK-1 uydusu uçuş modelinde kullanılan üç adet yapısal uydu paneli TUSAŞ tesislerinde ve TUSAŞ personeli tarafından üretilmiş ve TAS-F firmasına ihraç edilmiştir. Ülkemizde ihraç edilen ilk sınai uzay ürünü, GÖKTÜRK-1 uydusunda kullanılan bu paneller olmuştur. GÖKTÜRK-1 projesindeki diğer çok önemli bir kazanım ise, SSM ve TÜRKSAT tarafından finanse edilen, devlet malı (SSM) niteliği taşıyan, TUSAŞ tesislerinde kurulan ve TUSAŞ tarafından işletilecek olan USET Merkezi’dir. Dünyadaki sayılı uydu montaj, entegrasyon ve test merkezlerinden biri olan bu tesiste, maksimum 5 tonluk birden fazla uydunun eş zamanlı olarak montaj, entegrasyon ve test işlemleri aynı zamanda gerçekleştirilebilmektedir. Ayrıca TUSAŞ USET Merkezi’nin, büyük kargo uçaklarının inebileceği havaalanı taksi yoluna doğrudan bağlantısı olması, uydunun kara yolu taşımasını ortadan kaldıracağından, stratejik açıdan çok büyük bir avantaj olarak görülmektedir. USET Merkezi, TUSAŞ’ın bu amaçla yetiştirilen ekibi tarafından işletilmekte olup, GÖKTÜRK-1 uydusunun kalifikasyon ve nihai testleri de bu USET Merkezi’nde ve TUSAŞ personelinin aktif katılımı ile gerçekleştirilecek ve uydu fırlatma sahasına TUSAŞ’tan gönderilecektir. GÖKTÜRK-3 Uydu Projesi: Ülkemizin ilk yerli Sentetik Açıklıklı Radar (SAR) uydusunun geliştirilmesini öngören GÖKTÜRK-3 projesi de, TUSAŞ ana yükleniciliğinde yürütülmektedir. GÖKTÜRK-3 projesinde ASELSAN ve TÜBİTAK Uzay da ana alt yüklenici olarak görev almaktadır. Proje kapsamında; görev yükü tipinin seçim işlemi tamamlanmış olup, reflektör antenli SAR görev yükü kullanılmasına karar verilmiştir. Görev tanımlama aşamasının başarıyla tamamlandığı SSM tarafından Eylül 2014’te onaylanmış olup, halen sistem gereksinimlerinin tanımlanması süreci devam etmektedir. TÜRKSAT 6A Yerli Haberleşme Uydusu Geliştirilmesi ve Üretimi Projesi: Ülkemizde yürütülmekte olan önemli uydu projelerinden biri de, TÜBİTAK KAMAG (Kamu Araştırmaları Destek Grubu) tarafından Eylül 2013 tarihinde Proje Çağrısı yayınlanan TÜRKSAT 6A Yerli Haberleşme Uydusu Geliştirilmesi ve Üretimi Projesi’dir. Ülkemizde ilk defa geliştirilecek olan TÜRKSAT-6A haberleşme uydusu, TÜBİTAK Uzay, TUSAŞ, ASELSAN ve CTECH yetkinlikleri doğrultusunda oluşturulan iş ortaklığı tarafından TUSAŞ tesislerinde üretilecektir. Proje sözleşmesi, 15 Aralık 2014 tarihinde Gebze’de yapılan törenle TASNİF DIŞI 3/4 TASNİF DIŞI Lahika-1 DÜNYADA, ÜLKEMİZDE VE TUSAŞ GERÇEKLEŞTİRİLEN UZAY/UYDU ÇALIŞMALARI/PROJELERİ imzalanmış olup, proje başlangıç toplantısı, 29 Ocak 2015’de yapılmış, tasarım çalışmalarına başlanmıştır. Ayrıca TÜRKSAT tarafından, yabancı bir firmanın ana yükleniciliğinde geliştirilmesi öngörülen TÜRKSAT-5A uydu projesi kapsamında da TUSAŞ görev alacaktır. GÖKTÜRK Yenileme Uydu Projesi: GÖKTÜRK uydularının ileride yerine geçecek olan Yüksek Çözünürlüklü Elektro Optik Uzaktan Algılama Uyduları’nın tümüyle yurtiçinde özgün olarak geliştirilmesi amacıyla 06 Mayıs 2014 tarihli Savunma Sanayi İcra Komitesi (SSİK) toplantısında, “GÖKTÜRK yenileme uyduları projesi kapsamında ön tasarım aşamasına ilişkin olarak TUSAŞ-Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. ile sözleşme görüşmelerine başlanması” kararı alınmıştır. Hazırlıklar, SSİK kararı doğrultusunda sürdürülmekte olup, 2015 yılı içinde sözleşme çalışmaların tamamlanması hedeflenmektedir. İMECE Uydu Projesi: Yurt içinde geliştirilecek olan alt sistemlerin veya ekipmanların kullanılacağı ve tarihçe kazandırılacağı İMECE uydusu hem elektro-optik, hem de hiper-spektral kamera taşıyacak ve özgün olarak geliştirilecektir. Ayrıca deneysel amaçlar için kullanılacak olan bu uydunun ayrı bir sözleşme kapsamında TUSAŞ sorumluluğunda geliştirilmesi öngörülmekte ve buna yönelik ön kavramsal tasarım çalışmaları sürdürülmektedir. Bugüne kadar TUSAŞ öz kaynakları ile desteklenen İMECE Alt Sistem Geliştirme Projesi ile ilgili olarak ise MSB ARGE ve Teknoloji Dairesi Başkanlığı ve TUSAŞ arasında bir protokol imzalanmıştır. Protokol kapsamında, İMECE uydusunda kullanımı öngörülen; Uydu Veri Kotarma Alt Sistemi (UVKS), Uydu Güç Alt Sistemi, Yönelim, Yörünge Belirleme ve Kontrol Alt Sistemi ve Isıl Kontrol Alt Sistemi ile Moment Kontrol Jiroskobu’nun TUSAŞ tarafından özgün olarak geliştirilmesi hedeflenmektedir. Altyapılar ve Potansiyel Uydu Projeleri: Bir uydunun fırlatma sırasında, fırlatmadan sonra yörüngesine ulaşıncaya ve uzayda görev ömrünü tamamlayıncaya kadar maruz kalacağı şartlara, etkilere ve yüklere dayanımını doğrulamak amacıyla gereken tüm testler GÖKTÜRK-1 projesi kapsamsında TUSAŞ’a kurulan USET Merkezi’nde tek çatı altında yapılabilmektedir. TUSAŞ; anılan USET Merkezi’nin altyapısına ilave olarak, GÖKTÜRK-2 uydusunun montaj, entegrasyon ve test faaliyetlerinin gerçekleştirildiği orta büyüklükte ikinci bir uzay sistemleri entegrasyon ve test merkezini de bünyesinde barındırmaktadır. DÖNENCE Projesi kapsamında oluşturulan Uydu Yönelim Kontrol Test Düzeneği Laboratuvarı da geliştirme ve test amacıyla kullanılabilen bir alt yapıdır.” TUSAŞ’ın sahip olduğu bir diğer altyapı da, Uydu Sistem Entegrasyon Laboratuvarı (Ing. SATSIL-Satellite System Integration Laboratory)’dır. Bu altyapı ile TUSAŞ, hem uydu geliştirme sürecinde yürütülmesi gereken yazılım geliştirme testlerini, hem de sistem ve alt sistem testlerini gerçekleştirebilmekte; ayrıca uydunun yörüngedeki operasyonları aşamasında kullanılan prosedürlerin denenmesi ve bu prosedürleri uygulayacak uydu operatörlerinin eğitilmesi amaçlarıyla da kullanabilmektedir. TUSAŞ, ülkemizin uydu yol haritasında yer alan askeri ve sivil amaçlı diğer tüm Haberleşme Uyduları, Elektronik Destek Uyduları, Bölgesel Zamanlama ve Konumlama Sistemi Uyduları, İhbar ve İkaz Uyduları, Elektro-Optik ve SAR Yenileme ve Hiper-Spektral Uyduları için gerekli ön hazırlık ve planlama çalışmalarını, ilgili kurum ve kuruluşlar ile koordineli olarak sürdürmektedir. TASNİF DIŞI 4/4