Bu eserin tam metnini indirmek için tıklayın
Transkript
Bu eserin tam metnini indirmek için tıklayın
International Journal of Languages’ Education and Teaching ISSN: 2198 – 4999, Mannheim – GERMANY UDES 2015 p. 1436-1452 TEACHING REDUPLICATION DUAL (HENDIADYOIN) IN TURKISH AS A FOREIGN LANGUAGE: EXAMPLE EXERCISES YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ: ÖRNEK ALIŞTIRMALAR1 İbrahim DİLEK 2 ABSTRACT In Indo-European languages, with few exceptions, reiteratives, or twice repeated words (hendiadyoin), are not a common or an important part of speech: But in Turkish, especially in spoken language, twice repeated words are frequently used to give force to an account, to strengthen meaning, and enrich concepts. In view of this, the importance of focusing on reiteratives, or twice repeated words, in Turkish as a foreign language courses cannot be denied. In the context of the Common European Framework for Languages Recommendations supporting developing European Language Political Communication Goals located under the heading of "The development of suitable methods and materials" it is essential to explore the topic of twice repeated words, or reiteratives and to provide class materials on this topic. In the previously stated framework, this meets the requirement ": "To develop a sound foundation In order to meet linguistic qualifications." Our work on teaching twice repeated word in Turkish as a Foreign Language courses aims to emphasize the necessity and benefits of teaching reiteratives by giving a variety of examples: some in the text of my paper, classroom applications, and research models, with the focus on integrating all the tools of education. Examples and types of Turkish reiteratives will be given. Moreover, there is an survey for teachers of Turkish as a foreign language from the viewpoint and application of this topic. The use and teaching of twice repeated words will accelerate four basic language abilities. In connection with this intention, numerous examples of the teaching of reiteratives will be provided. Key Words: Reduplication dual, Hendiadyoin, Reiterative, Turkish as a Foreign Language, Reduplication Exercises ÖZET Hint-Avrupa dillerinde kimi yansıma sözcükler dışında hemen hemen hiç başvurulmayan, ama Türkçede özellikle sözlü dilde sık kullanılan ikilemeler, anlatımı güçlendirir, anlamı pekiştirir ve kavramı zenginleştirir. Bu durumda yabancı dil olarak Türkçe derslerinde bu güne dek üzerinde pek durulmayan ikileme öğretiminin önemi yadsınamaz bir gerçeklik olarak karşımıza çıkar. Diller için Avrupa Ortak Öneriler Çerçevesi’nin dayanaklarını oluşturan Avrupa Konseyi’nin Dil Politikasına İlişkin Amaçları’nda Genel Önlemler başlığı altında yer alan dil öğretiminde “Uygun yöntem ve materyallerin geliştirilmesi” ikileme konusunun irdelenmesini ve bu konuda ders materyalleri hazırlanmasını gerektirmektedir. Böylece adı geçen çerçevede belirtilen “Dilsel niteliklerin karşılıklı tanınması için sağlam bir zemin oluşturmak” ilkesine katkı sağlanabilir. Çalışmamız ikilemelerin yabancı dil olarak Türkçe derslerinde öğretilmesinin gerekliliğini ve yararlarını çeşitli örnekler vererek vurgulamayı amaçlamaktadır: İkilemeleri metin içinde, derslerde sırası geldikçe öğretilen sözcükler olmaktan çıkarma ve uygun alıştırma modelleriyle bir bütün olarak eğitimde kullanılma üzerine odaklanmıştır. Türkçede İkileme türleri incelenmiş ve örnekler verilmiştir. Ayrıca yabancı dil olarak Türkçe öğretmenlerine bir anket uygulanarak bu konudaki görüş ve uygulamalar ortaya konmaya çalışılmıştır. Dört temel dil becerisine bir ivme kazandıracak ikilemeler, kullanım sıklıkları göz önünde bulundurularak yabancı dil olarak Türkçe öğretiminde kullanılabilirler. Bu bağlamda ikileme öğretimine yönelik birçok örnek sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: İkileme, Yabancı Dil Olarak Türkçe, İkileme Alıştırmaları Bu çalışma Nevşehir Hacı Bektaşi Veli Üniversitesi tarafından düzenlenen “1. Uluslararası Dil Eğitimi ve Öğretimi Sempozyumu’nda” sözlü bildiri olarak sunulmuştur. 2 Bahçeşehir Üniversitesi, TURKMER, e-posta: İbrahim.dilek@prep.bahcesehir.edu.tr 1 YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR 1437 1. GİRİŞ “İkilemeler, Türkçenin vazgeçilemeyecek, çok kullanılan varlıkları, anlatım gücü ve zenginliğidir.” (Hatipoğlu, 1981: 85). Demircan (1990) “Türkçe İkilemenin Özüne Doğru” adlı çalışmasında geniş bir ikileme tanımı verdikten sonra “Kavramı ve işlemin yaygınlığını belirtme amacını güden bu uzun tanımın dil inceleme düzeylerine ve yapının tümüne yönelik olarak genişletilip evrilmesi gerekir.” (61-62) diyerek ikileme tanımlarının tek başına yetersiz kaldığından ve genel çerçevesini çizdiği yeni bir tanıma gereksinim olduğundan söz etmektedir. Çoğu ikileme tanımının ortak noktası ise “Kelimelerin ikisini yan yana dizmekten ibaret bir anlatış yolu” (Emre, 1945: 541), “Bir çok kelime çiftlerinin yan yana kullanılagelmesi” (Ağakay, 1954: 98), “Aynı cinsten iki kelimenin tekrarıyla hasıl olan guruplar” (Bilgegil, 1964: 162), “ İki sözcüğün yan yana getirilmesi” (Hatipoğlu, 1981: 9), “Sözcüklerin yinelenmesi… ya da art arda kullanılması” (Şimşek, 1987: 382), “Kelimelerin veya bazı seslerin tekrarlanması” (Topaloğlu, 1989: 87), ”İki veya daha çok kelimenin bir tek kelime gibi anlam göstermek üzere yan yana gelmesi” (Korkmaz, 1992: 82), “ İki kelimenin arka arkaya getirilmesi” (Ergin, 1983: 377), “Sözcüklerin yan yana kullanılması” (Hengirmen, 1995: 403), “Herhangi bir lengüistik birimin tekrarı” (Zülfikar, 1995: 161), “Sözcüklerin yan yana kullanılması” (Bozkurt, 1995: 145), “İki kelimenin türlü ilişkilerle basitçe yan yana gelip farklı bir kavram kazanması” (Banguoğlu, 1986: 510), “Bir birimi, seslemi yineleme… art arda kullanma” (Vardar, 2002: 119) yineleme, tekrarlama, art arda/yan yana/arka arakaya getirmedir. 1.1. İkilemeler İkilemeler birçok çalışmada yapı, görev ve anlam bakımından ele alınıp incelenmiştir ve ikilemenin yapılış biçimleri, üslendikleri görevler ve anlam özellikleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. 1.1.1. Yapı Bakımından İkilemeler 1.1.1.2. Basit sözcüklerden oluşur; aç tok, çoluk çocuk, yer gök, iyi kötü. 1.1.1.3. Çekim ekli adlardan oluşur; ağzı burnu, saçı sakalı, enine boyuna, sağına soluna, boyu boyuna, günü gününe, sıkı sıkıya, eli yüzü, üst üste, yan yana, baş başa, arka arkaya, yüzde yüz, kenarda köşede, baştan sona, elden ele. 1.1.1.4. Türemiş sözcüklerden oluşur; gizli gizli, hızlı hızlı, sessiz sessiz, uçsuz bucaksız, canlı cansız, belirli belirsiz, yabancı yabancı, bağlık bahçelik, açık saçık, kırık dökük, sıkı sıkı, şaşkın şaşkın, giyim kuşam, tıklım tıklım, alış veriş, kapış kapış. 1.1.1.5. Kaynamış durumdaki ikilemeler; hırgür, öteberi. 1.1.1.6. Fiilimsilerle kurulanlar; geliş gidiş, itiş kakış, derme çatma okuma yazma, gelmiş geçmiş, bitmiş tükenmiş, yanar döner, olan biten, düşmez kalkmaz, baka baka, düşe kalka, dönüp dolaşıp, içip içip, açar açmaz, görür görmez, çalışmadan uğraşmadan, gezip tozmak, ağlayıp sızlama. 1.1.1.7. Zarf/Sıfat fiil ekleriyle kurulanlar; olup biten, gelip geçen. International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1438 İbrahim DİLEK 1.1.1.8. Çekimli fiillerle kurulanlar; ağladı sızladı, görmüş geçirmiş, okur yazar, yiyelim içelim, gezelim görelim, olsa olsa, gitse gitse. 1.1.2. Görev Bakımından İkilemeler İkilemeler isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan olarak, sıfat tamlamalarında sıfat ve ad olarak, birleşik fiillerde isim olarak, isim fiillerde yüklem, nesne ve zarf olarak, sıfat fiillerde nesne, yer tamlayıcısı ve zarf olarak, zarf fiillerde yüklem, özne, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf olarak, edat ve unvan guruplarında kullanılabilir. Cümlelerde yüklem, özne, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf görevinde bulunabilir. 1.1.3. Anlam Bakımından İkilemeler 1.1.3.1. Aynı sözcüğün tekrarıyla kurulan ikilemeler; yavaş yavaş, ışıl ışıl, gün be gün. 1.1.3.2. Eş anlamlı sözcüklerin tekrarıyla kurulan ikilemeler; giyim kuşam, kenar köşe, kılık kıyafet. 1.1.3.3. Yakın anlamlı sözcüklerin tekrarıyla kurulan ikilemeler; sağ sağlim, yatak yorgan. 1.1.3.4. Zıt anlamlı sözcüklerin tekrarıyla kurulan ikilemeler; yaz kış, gece gündüz, iyi kötü. 1.1.3.5. Olumlu olumsuz sözcüklerin tekrarıyla kurulan ikilemeler; gelir gelmez, suçlu suçsuz. 1.1.3.6. Biri anlamlı diğeri yakıştırma sözcüklerin tekrarıyla kurulan ikilemeler; çarpık çurpuk, hoş beş. 1.1.3.7. İkisi de yakıştırma sözcükle yapılan ikilemeler; abur cubur, ıvır zıvır. 1.1.3.8. Yansıma sözcüklerin tekrarıyla kurulan ikilemeler; bön bön, ciyak ciyak, fıkır fıkır, kütür kütür. 1.1.3.9. İlaveli ikilemeler 1.1.3.9.1. /m/ sesinin sözcük başına getirilmesiyle kurulan ikilemeler Ünlü ile başlayan sözcüklerin başına, ünsüz ile başlayan sözcüklerde ünsüz düşürüldükten sonra /m/ ekleyerek yapılır. “Türkiye Türkçesinde aslında Türkçe olan sözcükler /m/ sesiyle başlamaz. Buna göre Türkçede /m/ ile başlayan bir sözcük bulunmadığından, ikilemede sözcükler arasında herhangi bir karışma söz konusu olamaz.” (Hatipoğlu, 1971: 21) savıyla ”Neden /m/ kullanıyoruz?” sorusuna kabul edilebilir bir açıklama getirmiştir. Bu ikileme tipinin “vesaire, benzer, ilgili şeyler” anlamını verdiğini ifade etmiştir. Buna karşı çıkılarak tarihsel süreçte ikilemeyi oluşturan /m/ ile başlayan ikinci sözcüğün anlamlı olabileceği öne sürülmüştür: “Eldeki tanıklara göre, halk arasında bu gibi ikiz kelimelerin ikinci kısmı müstakil bir kelime olarak da kullanılır.” (Eren, 1969: 283). Başka bir deyişle başına /m/ getirilerek yapılan ilaveli ikilemelerde ikinci sözcük bağımsız olarak kullanılabilir. “/m/ ilave sesiyle kurulan ikilemelerin genellikle konuşma dilinde kullanıldığı” (Bayraktar, 2004: 105) belirtilmiştir. Bu noktadan hareketle ve örneklere bakarak “m” ile başlayan sözcüklerle bu tür ilaveli ikilemeler yaparken ikinci sözcükte falan ‘masa falan’ ya da filan ‘Mustafa filan’ kullanırız. Bu kullanım sözcüklere yukarıda da değinildiği gibi “vesaire, benzer, ilgili şeyler” yönünde çokluk gösteren bir anlam katmaktadır. Burada Şahbender Çoraklı” Türkçe’nin Yaratma Gücü: İkilemeler I” adlı yazısına değinmeden geçmek olmaz. Yazıda bu tip ikilemelerin Türkçe’den başka dillere geçtiği belirtilmiştir. “ ‘m'li tipin Türkçe'ye mahsus bir buluş olduğunu, bu yapının Osmanlıca'nın etkisiyle Türkçe'nin dışındaki dillerde de yaygınlaştığından bahsetmiştik. Sanırım bundan hareketle, Almanca'da (Tachtelmachtel), Fransızca'da (pele mele) ve İngilizce'de de (huggry muggry) görülen bu tür International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR 1439 ikilemelerin, dolaylı olarak da olsa Türkçe'den esinlenilerek yapıldığını, Türkçe'den etkilenme görüldüğünü söylemek yanlış olmaz.” (2001: 59) 1.1.3.9.2. Sözcük başına hece eklenmesiyle elde edilen ikilemeler Sözcük başına hece ilavesiyle yapılan ikilemelerde, sözcüklerin ilk heceleri alınarak; ünlüyle biten heceler doğrudan, ünsüzle bitenler ise ünsüz atıldıktan sonra /m/, /p/, /r/, /s/ seslerinden uygun olanı getirilip sözcüğe ilave edilir. Bu tip ikilemeler “Sıfatlarda Pekiştirme” olarak adlandırılır. 1.1.4. Sözcük Kökeni Bakımından İkilemeler 1.1.4.1. Türkçe sözcüklerle yapılan ikilemeler 1.1.4.2. Türkçe ve yabancı sözcüklerle yapılan ikilemeler; Türkçe ve Arapça/Farsça sözcüklerle kurulanlar 1.1.4.3. Yabancı sözcüklerle yapılan ikilemeler: Arapça ve Farsça sözcüklerle yapılan ikilemeler, Arapça ya da Farsça sözcüklerle yapılan ikilemeler 1.1.5. İkilemenin Özellikleri 1.1.5.1. Kalıplaşma Kalıplaşma ikilemenin en belirgin özelliklerinden biridir. İkilemeyi oluşturan sözcüklerin yerleri değişmez, birinci ve ikinci sözcüğün yeri bellidir (irili ufaklı, doğru dürüst), sözcüklerin biri (yırtık pırtık) ya da her ikisi (abur cubur) tek başına kullanılamaz. İkilemede sözcüklerin birlikte kullanılmasını gerektiren bu bağ kalıplaşmadır. 1.1.5.2. İlk Sözcükteki hece sayısı daha azdır (İki sözcükteki hece sayısı eşit değilse) İkilemeyi oluşturan sözcüklerin hece sayılarının eşit olmaması durumunda az heceli sözcük başta gelir (Bitmez tükenmez, gizli kapaklı) ve bu durum kalıplaşmada önemli bir etkendir. 1.1.5.3. Ünlü ile başlayan sözcük önce gelir İkilemede ünlüyle başlayan sözcük baştadır. ( abuk sabuk, el ayak, aramak taramak, iş güç, ıvır zıvır, ayran mayran) 1.1.5.4. Türkçe sözcük önce gelir Yabancı bir sözcükle Türkçe bir sözcük ikileme oluşturduğunda Türkçe sözcüğün önceliği vardır. ( Deli divane, doğru dürüst, güçlü kuvvetli, kış kıyamet ) 1.1.5.5. İkilemelerde b- ya da p- ile başlayan sözcük sonra gelir (Allı pullu, eski püskü, ahlamak puflamak, oradan buradan) 1.1.5.6. İkilemedeki sözcüklerin ses benzerliği İkilemelerdeki kalıplaşma özelliginden başka, bir de ses benzerligi özelliği vardır. İkilemelerin kurulmasında ses benzerliginin, ses ahenginin önemi de büyüktür. İkilemelerdeki ünlü uyumları, ünsüz benzeşmeleri gibi ses uygunlugu kuralı vardır. Anlatımı güçıendirmek için ya aynı ses veya aynı sözcük tekrar edilir, yahut sesleri birbirini andıran sözcükler yan yana kullanılır. İkilemelerdeki ses benzerliğini ön seste, iç seste ve son seste benzerlik olarak üçe ayırabiliriz. 1.1.5.6.1. Önseste benzerlik: İkilemedeki sözcüklerin başındaki sesler benzeşirler. 1.1.5.6.1.1. Bir bağlam içerisinde kullanılabilecek sözcüklerden ön seste benzerlik gösterenlerden ikileme oluşturulur. (Atıp tutmak, delik deşik, karda kışta, içli dışlı, ileri geri, sorgu sual, toz toprak, yatak yorgan, zil zurna). International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1440 İbrahim DİLEK Aralarında kolayca mantıksal bir bağ kurulabilecek önseslerinde benzeşme olan sözcükler eş anlamlı ya da yakın anlamlıdır. Bu durumda sözcüklerden birinin anlamı pekişir ya da iki sözcük kendi anlamlarına paralel farklı bir kavrama karşılık gelir. (Ahlamak puflamak, ahlamak vahlamak, bağ bahçe, bitmez tükenmez, derli toplu, kılık kıyafet, mal mülk, hak hukuk, salya sümük, sessiz sedasız). Sözcüklerden biri asıl anlamı karşılar diğeri ise yalnız ses benzerliğinden dolayı getirilmiş anlamlı ya da anlamsız bir sözcüktür. (Çer çöp, çift çubuk, kap kacak, kız kızan, sağ salim, saz söz, soy sop) 1.1.5.6.2. İçses Uyumu İçsesten sözcükteki ünlü/ler amaçlanmaktadır. Bu ikilemeler aynı sözcükten yapılmış gibi görünüyorsa da, aralarındaki fark sadece ikinci sözcükteki ünlü değişmesindedir. Diğer bir deyişle ikilemeyi oluşturan sözcüklerdeki ünlüler arasında bir uyum sözkonusudur. a/u - abur cubur, allak bullak, cart curt, çarpuk çurpuk, çat çut, garç gurç, gacır gucur, haldır huldur, kara kuru, katır kutur, şapur şupur, tangur tungur, kart kurt, tatsız tuzsuz, yamuk yumuk) e/ü - eğri büğrü, eften püften, eski püskü, kem küm, tek tük, a/o - hapur hopur, zar zor a/ü - hapır hüpür, harıl gürül, harıltı gürültü, paldır küldür, pat küt, patır kütür Ayrıca, ıvır zıvır, kıvır zıvır, mırın kırın, pılı pırtı, sıkı fıkı örneklerinde olduğu gibi, ikilemeyi kuran ayrı sözcüklerden birincisinin ilk hecesinde kalın, düz ve dar ünlü varsa, bütün hecelerde ve diğer sözcülde de kalın düz ve dar ünlü bulunur. 1.1.5.6.3. Sonseste benzerlik Sonsesteki ünlü veya ünsüzlerin benzeşmesi, bir bakıma kafiye sayılır. İkilemelerde sonses benzerliği genellikle son ek benzerliği ile de yapılır. Son ek benzerliğini sağlamak için, genellikle ikinci sözcüğün başına p-, f-, z-, k-, s-, ve m- gibi ünsüzler getirilerek yapılmaktadır. Bu olay şu şekilde gerçekleştirilmektedir: ikilemedeki ikinci sözcüğün ünlü ile başlaması durumunda ikinci sözcüğün başına, ünsüzle başlaması durumunda ise, ikinci sözcüğün başındaki ünsüz yerine yukarıdaki ünsüzlerden biri getirilmektedir. P –akça pakça, çat pat, sus pus, süklüm püklüm, süslü püslü, yırtık pırtık, zırt pırt F - aslı faslı, kelli felli, sıkı fıkı, Z - avur zavur, ıvır zıvır, kıvır zıvır, vırt zırt K - allem kullem, estek köstek, mırın kırın S - abuk sabuk, açık saçık, kaba saba, özü sözü M –hık mık 1.1.5.7. Önceki olaydan sonraki olaya doğru bir diziliş İkilemelerde önceki olaydan sonrakine bir yöneliş vardır. (Aç kapa, alım satım, alış veriş, ekip biçmek, gelip gitmek, giriş çıkış, kırık dökük, otur kalk) 1.1.5.8. Dişiden erkeğe bir diziliş Dişiyi karşılayan sözcük önce gelir. (Ana baba, analı babalı, bacı kardeş, karı koca) 1.1.5.9. Uzaktan yakına yönelen bir diziliş Mesafe göz önüne alınırsa, orda burda, orası burası, şu bu örneklerinde de görüldüğü gibi, uzaktan yakına bir sıralanış vardır. 1.1.5.10. Olumludan olumsuza sıralanış İkilemeyi oluşturan sözcüklerin biri olumlu diğeri olumsuz ise olumlu sözcük önce gelir. (Koşar koşmaz, vakitli vakitsiz, yerli yersiz) International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR 1441 1.1.5.11. Sayılarla kurulan ikilemede küçük sayı önce gelir. (Üç dört, birer ikişer, üçe beşe) 1.1.5.12. Anlamı çok bilinenden az bilinene Başka bir deyişle yaygın olarak kullanılan sözcükler ikilemede ilk sırada yer alır. (Delik deşik, hayat memat, yara bere, cam çerçeve) 1.1.5.13. İkilemedeki birinci sözcük çıkma durum eki alırsa ikinci sözcük genellikle yönelme durum eki alır. Belirteç görevindeki bu ikilemeler eylemdeki iş, oluş ve hareketin kademe kademe gerçekleştiğini bildirirler. (Günden güne, elden ele) 1.1.6. İkilemenin Anlam Olarak İşlevleri İkilemelerin anlama katkısı “ İkilemelerin oluşturduğu anlamlar, kısıtlı değildir.” (Çürük, 2009: 301) cümlesinden hareket edersek çok geniş bir yelpazede kendini göstermektedir. Adı geçen eserde ikilemelerin “anlamı güçlendirme, sıralama, abartma, çoğaltma, birliktelik/beraberlik, yaklaşma, belirsizlik, alay etme, telaş ve sabırsızlık, kesinlik” işlevleri tespit edilmiştir. Yine bu konuda “ikilemelere koşulan anlamlar dizgesel olarak sınıflanabilir” savıyla “Çokluk (olağan ve abartılı), nicelik (çoğulluk, olağan/kesikli, yoğunluk, süreklilik, umulmadık), nitelik (niteliğin doğruluğu/asılsızlığı, ölçülere uygunluğu/tamlığı/eksikliği, anlatan kişiye göre önemi) karar, kızgınlık…. gibi duygusal özellikler öne çıkarılır.” (Demircan, 1990: 69-71) denilerek ikilemelerin anlam olarak işlevleri belirtilmiştir. Yine Demircan aynı makalesinde ezgileme ile ikilemelere değişik anlamlar yüklenebileceğini söyleyerek ezgilemenin ikilemenin anlamına teyid, olumsuzluk, umursamazlık, karar, süreklilik, aşırı süreklilik gibi kavramları kattığını belirtmiştir. 1.2. İkileme ve Yabancı Dil Olarak Türkçe İkilemelerden Yabancı Dil Olarak Türkçe derslerinde de yararlanmamız gerekir. İkileme konuşma dilinde daha çok kullanıldığından Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi’nde öğretmenlere büyük iş düşmektedir. Türkçe öğretiminde ikilemenin üç temel özelliği ön plana çıkmaktadır. Bunlar tekrar, ses benzerliği ve anlam sağlamlığı olarak adlandırılabilir. Bu üç özellik dil öğretiminde yadsınamaz bir gerçekliktir. İlk iki özellik akılda kalıcılığı, son özellik ise güvenli iletişimi sağlamaktadır. İkilemede “iki etkenin, ses güzelliğinin, tekrardan doğan anlam gücünün, birlikte, yan yana kullanıldığı görülür. Bu bakımlardan ikileme, ses uygunluğu ile, ezgi ile yoğunlaştırılmış bir anlam gücüdür.” (Hatipoğlu, 1981: 12). Hatipoğlu’nun bu açıklaması ikilemenin iki değil üç özelliğini içermektedir; 1. Tekrar, 2. Ses benzerliği ve 3. Anlam gücü. İkilemelerde bu üç özellik çoğu zaman iç içedir. Örneğin ‘abur cubur’ ikilemesinde hem yineleme hem ses benzerliği hem de anlam sağlamlığı vardır. Burada anlam sağlamlığından amacımız ikilemeyi oluşturan sözcüklerin kalıplaşmasından doğan yeni kavramın yanlış anlaşılmaya yer bırakmayacak şekilde zihinlerde canlanması, yer etmesidir. “Öğrenim ve öğretimi kolaylaştıran, güçlü kılan yöntemlerin başında tekrarlama gelir. Anlaşılması istenen bir konu, bir sözcük en az iki kez tekrarlanır; böylece sağlam, güçlü bir anlatım veya anlayış elde edilmek istenir. Aslında, psikolojinin akılda tutma kuralları arasında en etkilisi, tekrarlama ve çağrışım yöntemleridir.” (Hatipoğlu, 1981: 12). “Özellikle deyim ve atasözlerinin hafızalarda kalmasında ikilemelerin rolü oldukça büyüktür. Son zamanlarda “caplanlandırır”, “teketek”, “gün be gün”, “tek tek şov”, trik trak” örneklerinde olduğu gibi bu International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1442 İbrahim DİLEK özellikle basın-yayın ortamlarında ve reklam sektöründe ikilemelerin bu işlevleri nedeniyle, yoğun olarak kullanıldığını görmekteyiz.” (Bayraktar, 2004: 6). Akılda kalıcılık söz konusu olduğunda ikilemelerden Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi’nde yararlanmak son derece akıllıca bir iş olur. “Deyim ve atasözü gibi söyleyişleri etkili ve akılda kalıcı kılan unsur, az kelimeyle çok şey ifade etmesi, bunu da ahenkli bir söyleyişle gerçekleştirmesidir. Nitekim ikilemeler de bu iki özelliğe sahip bir dil unsuru olarak dil öğretiminde azami derecede istifade edilebilecek bir kolaylıktır.” (Bağmancı, 2012: 51) İkilemelerdeki ses benzerliği akılda kalıcılığı artırmanın yanında Türkçenin bir müzik gibi ruhlara da hitap etmesini sağlar. “İkilemeli bir anlatım, ses uygunluğuna, ses benzerliğine dayandığı için Türkiye Türkçesine bir anlam gücü, anlatım zenginliği ile pirlikte bir müzik esintisi, ahenk sağlar.” (Hatipoğlu, 1981: 62). İkilemeler anlamı kuvvetlendirmekten öte insanın zihninde canlandırır, ikilemelerle “Bir olay, bir görüntü, bir hayal, bir düşünce sözle, yazıyla ana çizgileri bakımından resim gibi aktarılabilir.” (Hatipoğlu, 1981: 60) İkilemeleri oluştururken “anlamı belirtmek, pekiştirmek, güçlendirmek amacıyla yeni bir sözcük yaratır gibi, iki sözcük yan yana getirilir ve bu birlikten ortaklaşa yeni bir anlam, güçlü bir kavram elde edilir. (Hatipoğlu: 1981: 55) İkilemelerin öğretilmesi ve kullanılması iletişimin güvenliğini artırır, iletişimde oluşabilecek aksaklıkları ortadan kaldırır. “İkilemelerin kullanımı iletişimde büyük eksikliklerden kabul edilen yanlış anlama, eksik anlama vb. durumları ortadan kaldırabilecek özelliklere sahiptir. Nitekim tek kelimeyle ifade edilen durumlarda onun benzer kelimeyle karıştırılması veya başka bir anlama çekilme ihtimali söz konusuyken iki kelimeden oluşan ve kalıplaşmış bir sözcük öbeği olan ikilemede bu ihtimal çok az bir seviyeye inmektedir. Çünkü anlam hem iki kelimeyle ifade edilerek pekişmekte hem de kalıplaşmış bir sözcük grubu olması yönüyle muhataba daha net ulaşmaktadır. Bu durum iletişimi de daha etkili ve sağlıklı hale getirmektedir. Böylece hem mesajı ileten hem de mesajın iletildiği kişi açısından anlama dair bir belirsizlik söz konusu olmamaktadır.” (Bağmancı, 2012: 51) İkilemeler Türkçede her zaman kullanılmıştır ve hala kullanılmaktadır. “Anlama ve anlatım sürecinde çok önemli yere sahip olan ikilemelerin, Türkçenin her devrinde kullanıldığını ele aldığımız eserlerde tespit ettik.” (Bayraktar, 2004: 6). “Bütün Türk lehçelerinde, ilk yazıtlardan başlayarak ikileme olayına bol bol rastlanır.” (Hatipoğlu, 1981: 61) Özellikle Türk Soylulara Türkçe öğretirken ikilemenin bu özelliğinden yararlınılması birçok kolaylığı beraberinde getirebilir ve karşılaşılan birçok zorluğu ortadan kaldırabilir. Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın amacı, ikilemelerin yabancı dil olarak Türkçe derslerinde öğretilmesinin gerekliliğini ve yararlarını göstermek, Yabancı Dil Olarak Türkçe öğretmenlerinin ikileme öğretimine yönelik tutum ve davranışlarını belirleyerek bu konuya dikkat çekmektir. Buna ek olarak ikileme alıştırma örnekleri sunulacaktır. Bunun için şu soruların yanıtları aranmıştır: 1. Yabancı Dil Olarak Türkçe kitaplarındaki ikilemelere öğretmenler nasıl yaklaşmaktadır? 2. Öğretmenlerin ikilemeler üzerindeki genel görüşleri nedir? 3. İkileme öğretiminde kolay ve zor noktalar nelerdir? International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1443 YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR 2. YÖNTEM 2.1. Evren ve Örneklem Araştırmanın evrenini Yabancı Dil Olarak Türkçe öğreten öğretmenler oluşturmaktadır. Yabancı Dil Olarak Türkçe, üniversitelerin tamamına yakınında açılan Yabancı Dil Olarak Türkçe Araştırma ve Uygulama Merkezlerinde, Uluslar arası İmam Hatip Liselerinde, Askeri Okullarda ve özel kurslarda öğretilmektedir. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi’nde düzenlenen 22. YADOT (Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretmenleri) Buluşması’ndaki 18 öğretmen örneklem olarak seçilmiştir. 2.2. Sınırlılıklar Araştırma Türkçeyi yabancı dil olarak öğreten 18 öğretmen ve veri toplamak için geliştirilen ölçekteki sorular ile sınırlı tutulmuştur. 2.3. Verilerin Toplanması Bu araştırmada öncelikle durumu saptamaya yönelik betimleyici bir çalışma yapılmıştır, öğretmenlerin ikilemeler yönelik tutum ve davranışları belirlemek için geliştirilen ölçeği yanıtlayan öğretmenlerin 10’u kadın, 8’i erkektir, görev süreleri ise 1-24 yıl arasında değişmektedir. Öğretmenlere 2 bölümden oluşan bir anket uygulanmıştır. Birinci bölümü oluşturan 15 soru beşli likert türünde “Kesinlikle katılmıyorum, katılmıyorum, kararsızım, katılıyorum, kesinlikle katılıyorum” biçiminde oluşturulmuştur. İlk beş soru (1-5) öğretmenlerin ders kitaplarındaki ikilemelere bakış açılarını, sonraki beş soru (6-10 arası) ikileme öğretimindeki uygulamalarını, son beş soru (11-15 arası) ise ikilemelere temel yaklaşımlarını belirlemeye yöneliktir. İkinci bölümdeki 4 soru (16-19) ikileme türleri ve öğretim uygulamaları arasındaki ilişkiyi belirlemek için düzenlenmiştir. Son soru ise öğretmenlerin kullandıkları ders kitabını anlamaya yöneliktir. 3. BULGULAR VE YORUMLAR Tablo 1’ de birinci bölümdeki ilk 15 soruya verilen yanıtlar ve yüzdelik oranları görülmektedir. 1. Kullandığım ders kitabında ikileme Kesinlikle Katılıyorum Katılıyorum Kararsızım Ö.S. : Öğretmen Sayısı Y : Yüzdelik Oran Katılmıyorum Kesinlikle Katılmıyorum TABLO 1 Ö.S. Y Ö.S. Y Ö.S. Y Ö.S. Y Ö.S. Y 1 %6 4 %22 4 %22 7 %39 2 %11 International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1444 İbrahim DİLEK örnekleri var. 2. Kullandığım ders kitabında ikileme üzerine alıştırmalar var. 3. Kullandığım ders kitabında ikileme için ayrılmış bölüm/ler var. 4. Kullandığım ders kitabındaki ikilemeler mantıksal bir düzenle derslere serpiştirilmiş. 5. Kullandığım ders kitabındaki ikilemeleri açıklamakta zorlanıyorum. 6. İkileme öğretirken yardımcı ders materyalleri kullanırım. 7. Derslerde ikilemeyle karşılaşınca anlamını açıklamakla yetinirim. 8. Derslerde ikilemeyle karşılaşınca yapısal özelliklerini açıklayıp örneklerle desteklerim. 9.Öğrencilerde ikileme farkındalığı oluşturmaya çalışırım. 10. İkileme öğretiminin gerekli olduğuna inanırım. 11. Dilbilgisi kitaplarıyla yetinmeyip ikilemeler üzerine yazılar okurum. 12. İkilemeler hakkında yeterli bilgiye sahibim. 13. İkileme öğretiminin yararlı olduğuna inanırım. 14. İkilemelerin akılda daha kalıcı olduğunu bilirim. 15. İkileme anlatımı daha çarpıcı hale getirir. - - 9 %50 7 %39 2 %11 - - 2 %11 7 %39 9 %50 - - - - 2 %11 9 %50 7 %39 - - - - 4 %22 6 %33 5 %28 3 17 - - - - 2 %11 4 %22 9 %50 3 %17 2 %11 6 %33 2 %11 7 %39 1 %6 3 %17 8 %44 - - 6 %33 1 %6 2 %11 6 %33 - - 10 %56 - - - - - - - - 14 %78 4 %22 - - 6 %33 8 %44 3 %17 1 %6 - - - - 4 %22 13 %72 1 %6 - - - - - - 15 %83 3 %17 - - - - - - 16 %89 2 %11 - - - - - - 12 %67 6 %33 “1. “Kullandığım ders kitabında ikileme örnekleri var.” Sözüne öğretmenlerin %50’lik bir bölümü katılmışlardır. Katılmayan %28’lik ve kararsız kalan %22’lik bölüm ise kitaplarındaki ikilemelerin sayıca az olmasına ya da yeterince göze çarpmamasına işaret etmektedir. International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR 1445 2. “Kullandığım ders kitabında ikileme üzerine alıştırmalar var.” Öğretmenlerin yarısı buna katılmamışlar, %39’u ise kararsız kalmışlardır. Bu da bize ikilemeler üzerinde alıştırma yapılmadığını göstermektedir. 3. “Kullandığım ders kitabında ikileme için ayrılmış bölüm/ler var.” Yüzde 39 bu konuda kararsız kalmış, geri kalanı da %50 oranında buna katılmamışlardır. Bu da kitaplarda ikilemeler için düzenlenmiş bölümler olmadığını göstermektedir. 4. “Kullandığım ders kitabındaki ikilemeler mantıksal bir düzenle derslere serpiştirilmiş.” Tablo 1’den de anlaşılacağı üzere ders kitaplarındaki ikilemeler seçilen metinlerde yazarın kullanımına bağlı olarak gelişigüzel sıralanmıştır. 5. “Kullandığım ders kitabındaki ikilemeleri açıklamakta zorlanıyorum.” Bu konuda %28 oranında bir kararsızlık ve %17 oranındaki olumlu görüş ikilemelerin öğrencinin düzeyine uygun olarak seçilmediğini göstermektedir. 6. “İkileme öğretirken yardımcı ders materyalleri kullanırım.” Öğretmenlerin %69’u ikileme öğretiminde yardımcı ders materyali kullandığını belirterek hem kitapların bu konudaki yetersizliğini hem de ikileme öğretimine verdikleri önemi vurgulamıştır. 7. “Derslerde ikilemeyle karşılaşınca anlamını açıklamakla yetinirim.” Bu cümleyi onaylayan %45’lik ve onaylamayan %44’lük iki bölüm vardır ve %11’lik bir oran kararsız kalmıştır. Bu da bu konuda öğretmenlerin arasında bir birlik olmadığını, kendi istek ve görüşleri doğrultusunda davrandıklarını göstermektedir. 8. “Derslerde ikilemeyle karşılaşınca yapısal özelliklerini açıklayıp örneklerle desteklerim.” Bu konuda öğretmenler kesin bir çizgiyle ikiye bölünmüştür; çünkü bu konuda kararsız kalan hiç kimse yoktur. Öğretmenlerin %39’u bu önermeye olumlu yanıt vermiş, kalanı da olumsuz görüş bildirerek ikilemenin yapısal özelliklerine değinmediğine vurgu yapmıştır. 9. “Öğrencilerde ikileme farkındalığı oluşturmaya çalışırım.” Yüzde 56’lık bir oran bu görüşe katılarak ikilemenin Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi’nde öğretilmesinin yararlı ve önemli olduğunun bilincinde olduğunu belirtmiştir. 10. “İkileme öğretiminin gerekli olduğuna inanırım.” Öğretmenlerin tamamı bu konuda görüş birliği içindedir. 11. “Dilbilgisi kitaplarıyla yetinmeyip ikilemeler üzerine yazılar okurum.” Yarıya yakın bir oran %44 bu konuda kararsız kalmışlardır. Bu görüşe katılan %23’lük bir oran mevcuttur. 12. “İkilemeler hakkında yeterli bilgiye sahibim.” Öğretmenler birer anadili kullanıcısı olarak %78 oranında ikileme hakkında yeterli bilgiye sahip olduklarını söylemiştir. Kararsız olan %22’lik kısmı da ‘bilimsel şüphecilik’ kavramıyla yorumlayabiliriz. 13.“İkileme öğretiminin yararlı olduğuna inanırım. 14. İkilemelerin akılda daha kalıcı olduğunu bilirim. 15. İkileme anlatımı daha çarpıcı hale getirir.” Öğretmenlerin tamamı bu sorulara olumlu görüş bildirerek bu konulardaki farkındalıklarını ve isteklerini ortaya koymuşlardır. İkinci Bölümde ilk soru olan “16. En çok öğrettiğim ikilemeler” sorusuna verilen yanıtlar. (Öğretmenlerin 16’sı birden fazla yanıt işaretlemiştir. Rakamlar işaretlenme toplamını göstermektedir.) a) Yansımalarla yapılan ikilemeler 16 b) Eş anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler 15 International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1446 İbrahim DİLEK c) Zıt anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler 10 d) Yakın anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler 5 Öğretmenler her tip ikilemeyi öğretmektedirler. Yansıma sözcüklerden yapılan ikilemelerin ilk sırada yer almasının nedeni kullanılan ders kitaplarında bu tip ikilemelerin (Şarıl şarıl, gıcır gıcır) bulunmasıdır. “17. Öğretirken zorlandığım ikilemeler” sorusuna verilen yanıtlar şöyledir: (Bu soruya 2 öğretmen hiçbir yanıt vermemiştir.) a) Yansımalarla yapılan ikilemeler 2 b) Eş anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler 0 c) Zıt anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler 4 d) Yakın anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler 2 e) Yakıştırma sözcüklerle yapılan ikilemeler 8 f) Diğer 0 Açıkça belirtildiği gibi öğretmenlerin yarısı ‘yakıştırma sözcüklerle yapılan ikilemeler’i öğretirken zorlanmaktadır. (Yırtık pırtık, ıvır zıvır, süklüm püklüm vb.) “18. Öğretirken yapı bakımından zorlandığım ikilemeler” (Bu soruda 4 öğretmen üçer şık işaretlemiştir.) a) Basit sözcüklerle oluşanlar: 0 b) Çekim ekli adlardan oluşanlar: 4 c) Türemiş sözcüklerden oluşanlar: 3 d) Kaynaşmış olanlar: 12 e) Fiilimsilerden oluşanlar: 1 f) Zarf fiil ekleriyle oluşanlar: 6 g) Fiillerden oluşanlar: 0 Yapı bakımından kaynaşmış olan (öteberi, hırgür vb.) ikilemeler öğretmenleri zorlamaktadır. İkinci olarak öğretmenleri derslerde zorlayan ikilemeler zarf fiil ekleriyle (olup biten) oluşanlardır. “19. Hangi ikilemenin Temel düzeyde öğretilmesi uygun değildir. yaz kış / sabah akşam / gece gündüz / açık açık / bir bir/ üç beş / altı yedi / tamam tamam / falan filan / yavaş yavaş / giriş çıkış / gidiş dönüş / ana baba / kadın erkek /çoluk çocuk / saç sakal / iç dış / iyi kötü” Ankete katılan öğretmenlerden 13’ü bu soruda hiçbir işaretleme yapmayarak bu ikilemelerin Temel Düzey Türkçe Dersleri’ne uygun olduğunu belirtmiştir. Geri kalan 5 öğretmen ise şu ikilemeleri işaretlemiştir: (Bazı öğretmenler birden fazla ikileme seçmişlerdir.) Çoluk çocuk 5, falan filan 2, saç sakal 2, giriş çıkış 1, gidiş dönüş 1 defa işaretlenmiştir. International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR 1447 “20. Kullandığınız ders kitabının adı nedir?” Ankete katılan öğretmenlerin kullandıkları ders kitabı adları: İstanbul Yabancılar İçin Türkçe (İstanbul Üniversitesi), Yeni Hitit Yabancılar İçin Türkçe (Ankara Üniversitesi), Dilmer Yabancı Dilim Türkçe (Taksim Dilmer), Lale Türkçe Öğretim Seti (Dilset Yayınları), İzmir Yabancılar İçin Türkçe (9 Eylül Üniversitesi), İpekyolu Yabancılar İçin Türkçe Öğretim Seti (Türk Ocakları Eğitim ve Kültür Vakfı). 4. SONUÇ ve ÖNERİLER Yabancılara Türkçe Öğretim kitaplarında ikilemeler üzerinde yeterli örnek ve alıştırma yoktur. Mevcut ikilemeler mantıksal bir sıralamadan yoksun gelişigüzel bir biçimde kitaplarda yer almaktadır; bundan dolayı Türkçe öğrenenlerde bir ikileme farkındalığı oluşmamaktadır. İkilemelerin öneminin, gücünün, yararının ve Türkçede sıkça başvurulan bir yol olmasının farkında olan Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretmenleri ikilemeleri derslerde kendi bilgi ve deneyimleri çerçevesinde işlemektedir. “Sırası/yeri geldikçe ya da kitapta geçtikçe” olarak ifade edebileceğimiz bir plana göre ikilemeler öğretilmektedir. Ama “Sırası ne zaman?, Yeri nerede?” sorularının yanıtları bilinmemektedir. En çok öğretilen ikilemeler ‘yansıma, eş anlamlı, zıt anlamlı ve yakın anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler’ olarak sıralanmaktadır. Yakıştırma sözcüklerle yapılan ve kaynaşmış durumda olan ikilemeleri öğretirken öğretmenler zorlanmaktadırlar. İkilemeleri bilinçli kullanmak, hangi durumlarda ve nasıl kullanılacağını, kime, nasıl dile getirileceğini öğretmek, öğrencilere kendi dili ve kültürü ile Türkçeyi ve Türk Kültürü’nü karşılaştırma olanağı sağlar, dolayısıyla iki dildeki dilbilgisel ve kültürel öğelerin ortak ve farklı yönleri öğrenilir. Diller İçin Avrupa Ortak Öneriler Çerçevesi’ne göre “Sözcükler ve dilbilgisel unsurlardan oluşan bir dilin söz varlığı bilgisi ile bu bilgiyi kullanma yeteneği”ni kapsayan söz varlığı öğelerinden ve toplumdilbilgisel yeterliklerden biri olan ikilemeler, bildirişimsel dil yeterliklerine ulaşmak için Yabancı Dil Olarak Türkçe derslerinde öğretilmelidir. Dillerin ve kültürlerin birbirleriyle karşılaştığı bir alan olan yabancı dil öğretimi dolayısıyla Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi’ne ikilemeye önem verilerek Türkçenin bu konudaki gelişmişliği vurgulanmalıdır. Temel, orta ve yüksek düzeyde öğretilecek ikilemeler belirlenmelidir. Konuşma dilinde sıkça kullanılan ikilemeler tespit edilmelidir. İkilemeleri öğretmeye temel düzeyden başlanmalıdır. Çağdaş dil öğretim yaklaşımlarıyla ikilemelere odaklanan nitelikli yardımcı ders mataryelleri hazırlanmalıdır. Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi Sertifika Programlarında kalıplaşmış dil birimleri; atasözleri, deyimler, ikilemeler üzerinde durulmalı, bu konuda uygulamalara yer verilmelidir. Yabancılar için, Türkçe ya da iki dilli ikileme sözlükleri yazılmalıdır. KAYNAKÇA International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1448 İbrahim DİLEK AĞAKAY, M.A. (1954 ). “Türkçede Kelime Koşmaları”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 97-104. AKTAN, B. (2010). Divanu Lügati’t-Türk’ün Söz Varlığında Yer Alan İkilemeler. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 28, 1-12. BAĞMANCI, E. (2012), “Arap Dilinde İkilemeler ve Öğretimi”. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 331668) BANGUOĞLU, T. (1986). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları BAYRAKTAR, S. (2004). Türk Dilinde İkilemelerin Görev-Yapı-Anlam Özellikleri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 144856) BİLGEGİL, M.K. (1964). Türkçe Dilbilgisi, Ankara: Güzel İstanbul Matbaası BOZKURT, F. (1995). Türkiye Türkçesi. İstanbul: Cem Yayınevi ÇORAKLI, Ş. (2001). Türkçe’nin Yaratma Gücü: İkilemeler I. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 17, 53-60. ------------- (2005). Türkçe’nin Yaratma Gücü: İkilemeler II. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 27, 41-66. ÇÜRÜK, Y. (2009). Atilla İlhan’ın Kurtlar Sofrası Romanında Geçen İkilemeler. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 228929) DEMİRCAN, Ö. 1990. Türkçe İkilemenin Özüne Doğru. DİLBİLİM IX, 61-92. EMRE, A. C, ( 1945) , “Yineleme, İkizleme, Katmerleme”, Türk Dil Bilgisi, İstanbul ERGİN, M. (1983) Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları HATİBOĞLU, V. 1981. Türk Dilinde İkileme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları HENGİRMEN, M. (1995). Türkçe Dillbilgisi. Ankara: Engin Yayınları KORKMAZ, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları ŞİMŞEK, R. (1987). Örneklerle Türkçe Sözdizimi, Trabzon TOPALOĞLU, A. (1989), Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yayınları VARDAR, B. (2002). Açıklamalı Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları ZÜLFİKAR, H. (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler. Ankara: TDK Yayınları EK: 1 İKİLEME ANKETİ International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1449 YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR Saygıdeğer Hocam , Bu ölçek ''Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi' nde ikileme öğretimi ve bu konudaki öğretmen tutumlarını belirlemeye yönelik hazırlanmıştır. Kesinlikle Katılıyorum Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum Değerlendirmenizi (1-15 sorular) “Kesinlikle katılmıyorum ”,“Katılmıyorum”,“Kararsızım ”, “Katılıyorum ”, “Kesinlikle Katılıyorum ” şeklinde derecelendirdikten sonra cevap kâğıdındaki ilgili yere (X) koyarak işaretleyiniz, hiç bir ifadeyi yanıtsız bırakmayınız. Kesinlikle katılmı yorum Cinsiyetiniz: ( ) Kadın ( ) Erkek Mezun Olduğunuz Lisans Programı:……………………………………………………………… Varsa Mezun Olduğunuz Yüksek Lisans Programı: …………………………………………… Varsa Mezun Olduğunuz Doktora Programı: ………………………………………………….. Görev Yaptığınız Kurum ve Merkez: ……………………………………………………………… Hizmet Süreniz: ………. 1. Kullandığım ders kitabında ikileme örnekleri var. 2. Kullandığım ders kitabında ikileme üzerine alıştırmalar var. 3. Kullandığım ders kitabında ikileme için ayrılmış bölüm/ler var. 4. Kullandığım ders kitabındaki ikilemeler mantıksal bir düzenle derslere serpiştirilmiş. 5. Kullandığım ders kitabındaki ikilemeleri açıklamakta zorlanıyorum. 6. İkileme öğretirken yardımcı ders materyalleri kullanırım. 7. Derslerde ikilemeyle karşılaşınca anlamını açıklamakla yetinirim. 8. Derslerde ikilemeyle karşılaşınca yapısal özelliklerini açıklayıp örneklerle desteklerim. 9.Öğrencilerde ikileme farkındalığı oluşturmaya çalışırım. 10. İkileme öğretiminin gerekli olduğuna inanırım. 11. Dilbilgisi kitaplarıyla yetinmeyip ikilemeler üzerine yazılar okurum. 12. İkilemeler hakkında yeterli bilgiye sahibim. 13. İkileme öğretiminin yararlı olduğuna inanırım. 14. İkilemelerin akılda daha kalıcı olduğunu bilirim. 15. İkileme anlatımı daha çarpıcı hale getirir. 16. En çok öğrettiğim ikilemeler a.Yansımalarla yapılan ikilemeler b. Eş anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler c. Zıt anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler d.Yakın anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler 17. Öğretirken zorlandığım ikilemeler. a.Yansımalarla yapılan ikilemeler b. Eş anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler c. Zıt anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler d.Yakın anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler e.Yakıştırma sözcüklerle yapılan ikilemeler f. Diğer: 18. Öğretirken yapı bakımından zorlandığım ikilemeler. a. Basit sözcüklerle oluşanlar; iyi kötü ... b. Çekim ekli adlardan oluşanlar; günü gününe ... c.Türemiş sözcüklerden oluşanlar; gizli gizli, kırık dökük ... d. Kaynaşmış olanlar; öteberi ... d. Fiilimsilerden oluşanlar; geliş gidiş ... f. Zarf fiil ekleriyle oluşanlar; olup biten ... g. Fiillerden oluşanlar 19. Hangi ikilemenin Temel düzeyde öğretilmesi uygun değildir. yaz kış / sabah akşam / gece gündüz / açık açık / bir bir/ üç beş / altı yedi / tamam tamam / falan filan / yavaş yavaş / giriş çıkış / gidiş dönüş / ana baba / kadın erkek /çoluk çocuk / saç sakal / iç dış / iyi kötü 20. Kullandığınız ders kitabının adı nedir? EK: 2 ALIŞTIRMA ÖRNEKLERİ International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1450 İbrahim DİLEK 1. Hangi ikileme ötekilerden farklıdır? a) Gece gündüz b) İyi kötü c) İniş çıkış d) Üst baş 2. Lütfen ikilemeleri ilişkilendiriniz. a) Ayda yılda b) Karda kışta c) Abur cubur d) Açılıp saçılmak b HAVA YEMEK ZAMAN ELBİSE 3. Hangi ikileme yanlıştır? a) b) c) d) Yolda beş altı kişi vardı. Sınıfta iki üç kişi kaldı. Yedi altı öğrenci gözlük takıyor. Üç dört saat sonra akşam olacak. 4. Hangi ikileme yanlış yazılmıştır? a) Çıkış giriş b) Gidiş dönüş c) Alış veriş d) İniş çıkış 5. Hangi ikileme doğru yazılmıştır? a) ana baba b) koca karı c) erkek kız d) erkek kadın 6. Hangi ikilemeler yanlış yazılmıştır? Bitmez tükenmez / kapaklı gizli / görmüş geçirmiş / sakal saç / dış iç / tatlı acı 7. Hangi ikilemeler doğru yazılmıştır? Açık saçık / abur cubur / tefek ufak / geri ileri / zıvır ıvır / kalım ölüm 8. Hangi ikilemede “Türkçe unsur önce gelir” kuralına ters bir diziliş vardır. a) Deli divane b) Dürüst doğru c) Güçlü kuvvetli d) Kış kıyamet 9. Aşağıdaki ikileme dizileri hangi sözcük ile sona erer. Az çok, alt üst, sıcak soğuk, iyi ………………. Koşar koşmaz, vakitli vakitsiz, okumuş okumamış, tanıdık ……………… 10. Eyleme uygun olmayan ikilemeyi bulunuz. Git- a) Yavaş yavaş b) El el c) Hızlı hızlı d) Acele acele International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇEDE İKİLEME ÖĞRETİMİ VE ÖRNEK ALIŞTIRMLAR KonuşGelOlEt- 1451 a) Açık açık b) Açık saçık c) Senli benli d) İniş çıkış a) Saç saça b) Burun buruna c) Göz göze d) Boğaz boğaza a) Göz kulak b) Yüz göz c) Eli ayağı d) Ağzı burnu a) Kaş göz b) Kem küm c) Dır dır d) Uzun kısa 11. Aşağıdakilerden hangisi “Çok iyi anlattı” İle aynı anlama gelir? a) Dün ne yaptı, bir bir anlattı. b) Dün ne yaptı, gizli gizli anlattı. c) Dün ne yaptı, sağda solda anlattı. d) Dün ne yaptı, yavaş yavaş anlattı. 12. Lütfen eş anlamlı ikilemeleri bulunuz. Abuk subuk konuşmak Çat pat konuşmak Havadan sudan konuşmak Yarı buçuk konuşmak Saçma sapan konuşmak Dereden tepeden konuşmak 13. Lütfen ikilemeyi ve eylemi eşleştiriniz. a) Açık açık b) Baş başa c) El etek d) Dağ bayır a öpkonuşgezver- 14. Hangi ikileme “Yok” ile kullanılmaz? a) Tadı tuzu b) Aması maması c) Dur durak d) Gider gitmez 15. Hangi ikilemeler “konuşmak” eylemiyle kullanılmaz. Yerli yersiz Yavaş yavaş Fısıl fısıl Erkek erkeğe Abuk sabuk Sıcak sıcak Ötede beride Tane tane Hayal meyal Araba araba Sizli bizli Çat pat Kesin kes Gizli gizli Dan dun Bıcır bıcır Havadan sudan Gidiş dönüş Sağda solda Orada burada 16. Lütfen cümleleri ikilemelerle yeniden yazınız. Sinemaya gittim ama bilet yoktu. (boşu boşuna) Sinemaya boşu boşuna gittim. Ahmet çok çalışkandır, her zaman ders çalışır. (gece gündüz) ………………………………………….. Şoför bana kızdı ve çok kötü baktı. (ters ters)…………………………………………………………………… Ayşe partiye güzel elbiselerle ve makyajlı gitti. (süslü püslü)……………………………………………. 17. Lütfen aşağıdaki boşluğu örneklere uygun olarak tamamlayınız. International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015 1452 İbrahim DİLEK Markete gittim ve kahvaltılık mahvaltılık aldım. Bende para mara yoktu. Kredi kartı kullandım. Dönüşte metro …………………..çok kalabalıktı, eve yürüdüm. 18. Hangi ikileme ses ile ilgili değildir? a) Çatur çutur b) Şarıl şarıl c) Pırıl pırıl d) Gacur gucur 19. Hangisi “Bilet” ile kullanılır? a) Yaz kış b) Gidiş dönüş c) İniş çıkış d) Bugün yarın 20. Hangisi “Yardım” anlamı içermez. a) Göz göze b) Sırt sıra c) Omuz omuza d) El ele 21. Hangi cümle “Bir işi yapamamak, becerememek” anlamına gelir? a) Ağzını yüzünü sildi. b) Ağzına yüzüne bulaştırdı. c) Ağzını yüzünü boyadı. d) Ağzına yününe baktı. 22. Aşağıdakilerden hangisi “Çok sigara içiyor.” İle aynı anlama gelir? a) Fıs fıs sigara içer. c) Fosur fosur sigara içer. b) Fokur fokur sigara içer. d) Fısıl fısıl sigara içer. 23. Hangisi ikileme değildir? a) Baba oğul b) Kız kardeş c) Ana kız d) Ağabey kardeş International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015