okul çağı çocuk beslenme önerileri
Transkript
okul çağı çocuk beslenme önerileri
ANKARA 2013 ISBN : 978 - 975 - 590 - 470 - 2 Bu yay n; T.C. Sa l k Bakanl Türkiye Halk Sa l Kurumu, Obezite, Diyabet ve Metabolik Hastal klar Daire Ba kanl taraf ndan haz rlanm ve bast r lm t r. Her türlü yay n hakk , Türkiye Halk Sa l Kurumu aittir. Kaynak gösterilmeksizin al nt yap lamaz. K smen dahi olsa al namaz, ço alt lamaz, yay nlanamaz. Al nt yap ld nda kaynak gösterimi Okul Öncesi ve Okul Ça Çocuklara Yönelik Beslenme Önerileri ve Menü Programlar Türkiye Halk Sa l Kurumu Yay n No, Ankara ve Yay n Tarihi eklinde olmal d r. Ücretsizdir. Parayla sat lamaz. 2 ED TÖR Prof. Dr. Nevin ANLIER Gazi Üniversitesi Sa l k Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü Ba kan YAZARLAR Doç. Dr. Saniye B L C Gazi Üniversitesi Sa l k Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü Ö retim Üyesi Doç. Dr. Eda KÖKSAL Gazi Üniversitesi Sa l k Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü Ö retim Üyesi YAYIN KOM SYONU Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Dr. Mehmet Ali TORUNO LU Doç. Dr. Nazan YARDIM Dr. Kanuni KEKL K THSK Tüketici ve Çal an Güvenli i Ba kan Yard mc s THSK Bula c Hastal klar Kontrol Programlar Ba kan Yard mc s THSK Obezite, Diyabet ve Metabolik Hastal klar Daire Ba kan THSK Toplum Sa l Hizmetleri Daire Ba kan YAYIN KOORD NATÖRLER Doç. Dr. Bekir KESK NKILIÇ THSK Ba kan Yard mc s Doç. Dr. Nazan YARDIM THSK Obezite, Diyabet ve Metabolik Hastal klar Daire Ba kan Uz. G da Müh. Cengiz KES C Sa l k Bakanl G da Müh. Ertu rul ÇEL KCAN THSK Obezite, Diyabet ve Metabolik Hastal klar Daire Ba kanl THSK Obezite, Diyabet ve Metabolik Hastal klar Daire Ba kanl Dyt. Nermin ÇEL KAY (Redaksiyon) Bakan Mü aviri 4 ÖNSÖZ Sa l kl , yeterli ve dengeli beslenme herkes için, özellikle de çocuklar için gereklidir; çünkü bu dönemde kazan lacak beslenme al kanl klar ya am boyu sürdürülmektedir. Özellikle h zl büyüme ve geli me süreci olan çocukluk ve adölesan döneminde kazan lan do ru beslenme al kanl klar bireylerin yeterli, dengeli ve sa l kl beslenmelerinin sa lanmas aç s ndan da önem kazanmaktad r. Çocuklar n ki ilik özellikleri okul öncesi ve okul ça lar n n ilk belirlenmektedir. leriki hayatlar ndaki davran lar bu dönemlerdeki edindikleri al dayanmaktad r. Bu sebeple okulda sa l kl beslenmeyi te vik edici uygulamalar ve çocuklar m z ve gençlerimizin sa l kl ya am al kanl klar n kazanmalar nda oynamaktad r. y llar nda kanl klara faaliyetler temel rol Ça m zda okul öncesi ve okul ça çocuklar na yönelik toplu beslenme hizmetleri incelendi inde, okul kantinlerinin ve ö rencilere sunulan yemekhane hizmetlerinin ö rencilerin beslenmesinde önemli rol oynad görülmektedir. Çocuklar m z n ve gençlerimizin beslenmelerine olumlu katk sa layacak toplu beslenme hizmetlerinin kaliteli, yeterli ve dengeli beslenme ilkelerine uygun yürütülmesi son derece önemlidir. 29.09.2010 tarihli ve 27714 say l Resmi Gazete de Ba bakanl k Genelgesi olarak yay mlanan Türkiye Sa l kl Beslenme ve Hareketli Hayat Program n n Okullarda Obezite ile Mücadelede Yeterli ve Dengeli Beslenme ve Düzenli Fiziksel Aktivite Al kanl n n Kazand r lmas ba l kapsam nda, Çocukluk ve adölesan döneminde yeterli ve dengeli beslenmenin sa lanmas için temel besin gruplar nda yer alan besinlerin tüketiminin özendirilmesine yönelik beslenme programlar n n yürütülmesi, beslenme hizmetlerinin periyodik olarak denetlenmesinin sa lanmas aktivitesi yer almaktad r. Bakanl m z ve ilgili bakanl klar i birli i ile yürütülen Beslenme Dostu Okullar Program , Okul Sütü Program ve Okul Kantinlerinin Denetimi ve Uyulacak Hijyen Kurallar Genelgesi ile okullarda sa l kl beslenme ve hareketli ya am konular nda duyarl l n artt r lmas ve bu konuda yap lan iyi uygulamalar n desteklenmesi ile okul sa l n n daha iyi düzeylere ç kar lmas hedeflenmektedir. Ülkemizde yürütülen bu programlar n desteklenmesi çal malar kapsam nda, okullara yemekhane hizmeti sunan kurumlar ve okul idarelerinin yararlanmas amac yla haz rlanan bu kitapta eme i geçenlere te ekkür eder, sa l kl nesiller yeti tirilmesinde faydal olmas n dilerim. Doç. Dr. Turan BUZGAN Türkiye Halk Sa l Kurum Ba kan 5 6 Ç NDEK LER SAYFA NO GR OKUL ÖNCES ÇOCUKLARDA BESLENME Okul Öncesi Çocuklar n Beslenme Davran lar Okul Öncesi Çocuklarda Beslenme S kl ve Miktar Okul Öncesi Çocu a yi Beslenme Al kanl klar Nas l Kazand r l r? Okul Öncesi Dönem Çocuklarda Beslenme Sorunlar OKUL ÇA I ÇOCUKLARINDA BESLENME Okul Çocuklar nda Beslenme Sorunlar ve Al kanl klar Çocuklar çin Beslenme Önerileri Okul Beslenme Saatleri OKUL ÖNCES VE OKUL ÇA I ÇOCUKLARIN GÜNLÜK ENERJ VE BES N Ö ES GEREKS N MLER 9 10 12 13 14 16 16 18 20 21 OKUL ÖNCES VE OKUL ÇA I ÇOCUKLARINA YÖNEL K MENÜ PLANLAMA MENÜ PLANLAMAYI ETK LEYEN ETMENLER OKUL ÖNCES VE OKUL ÇA I ÇOCUKLARINA YÖNEL K MENÜ PLANLAMA LKELER 29 EK-1 LKÖ RET M OKULLARI Ç N HAFTALIK ÖRNEK BESLENME ÇANTASI MENÜSÜ 33 EK-2 MENÜ MEMNUN YET ANKET EK-3 GÜNDÜZ BAKIMEVLER NE YÖNEL K MEVS M NE GÖRE ÖRNEK MENÜLER Ek-4 TAM GÜN OKULLARA YÖNEL K MENÜ ÖRNEKLER Ek-5 YATILI VE PANS YONLU OKULLARA YÖNEL K MENÜ ÖRNEKLER Ek-6 YEMEK GRUPLARINA A T YEMEK ADLARI KAYNAKLAR 25 27 35 37 47 53 63 67 7 8 OKUL ÖNCES ÇOCUKLARDA BESLENME Çocuklar n sa l kl yeti kin bireyler olabilmesi, anne karn ndan ba layarak sa l kl bir ortamda büyümelerine ba l d r. Bir 1-3 ya oyun ça be ya aras çocuklar kapsayan erken çocukluk dönemi; ve 3-6 ya aras da okul öncesi dönem olarak ikiye ayr l r. Okul öncesi dönemde çocu un dünyas , okul arkada lar , ö retmenler ve toplumdaki di er bireylerle birlikte geni ler. Çevreden ald uyar lar çocu un fiziksel, zihinsel ve ruhsal yönden büyümesinde ve geli mesinde etkin rol oynar. lk ya tan itibaren çocuk giderek ba ms zl k kazanmaya ba lar ve aile içinde çocuk de i mekte olan bir bireydir. Bu geli me ve de i me döneminde çocu un yeme al kanl klar da do rudan veya dolayl olarak ailenin, özellikle de anne ve baban n beslenme al kanl klar ndan etkilenir. Okul öncesi ça da çocuklar evde annelerini, babalar n , bak c lar n , di er büyüklerini, okulda ise ö retmenlerini taklit ederler. Anne, baba ve karde ler, okul öncesi ça daki çocuklar için iyi birer modeldir. Yemek yeme al kanl klar aile sofras nda edinilir. Aile sofras yeterli ve dengeli beslenme için iyi bir model olu tururken, ayn zamanda aile bireylerinin bir araya geldi i mutlu bir ortam da olmal d r. Çünkü çocu un fiziksel, sosyal ve duygusal geli imi birbiriyle s k s k ya ba l d r. Örne in beslenme çocu un sadece fiziksel sa l n de il duygusal sa l n da etkiler. Do ru seçilmi yiyecekler, destekleyici bir çevre içerisinde verilirse çocu un geli imine de katk sa lar. Üç-alt ya çocu un kemiklerinin, di lerinin, kaslar n n, beyin ve sinir sisteminin, dola m ve di er organlar n n büyüyüp geli mesi için hacim yönünden az, besin ö esi içeri i yüksek besinlere gereksinim vard r. Çünkü bu ça da çocuklar geli im h z n n yüksek olmas na ba l olarak vücut fonksiyonlar n kontrol etmeyi, di er insanlarla ili ki kurmay , sosyal davran lar ö renir ve ileriki ya lardaki davran lar n n ve al kanl klar n n temellerini atar. Okul öncesi dönemde çocu un beslenmesi kendisine sunulan besinlere ba l d r. Erken Çocukluk döneminde yutmak için çocuklar daha çok dilleri yerine yanaklar n kullan rlar. Çocuklarda çi neme hareketi bir ya nda ba lar, sert ve lifli besinleri çi neme okul ça na do ru iyice geli ir. 3-4 ya lar nda besinleri parmaklar yla ka n üzerine itmeye, çatal ile yiyecek almaya ve bardak ile içmeye ba larlar. Çocu un fiziksel büyüme h z kendi kendini besleme becerisindeki geli meye de yans r. Bu ya grubu çocuklar yiyeceklerini kesmeye ve bütün yiyecekleri düzgün yemeye yeterli kas kontrolüne sahip 9 de ildirler. Ancak 3 ya ndan itibaren çocuklar genellikle kendi kendilerine yemeklerini yiyebilirler. Ancak çal malar, be ya a kadar da çocuklar n kendi ba lar na yemek yiyememelerinin normal kabul edilmesi gerekti ini göstermektedir. Çocuk 6 ya ndan sonra hala kendisi yiyemiyorsa bu normal de ildir. Çocuklar 4 ya nda b çak kullanabilirler ancak sert besinleri yard ms z kesemezler. Kesme i lemi 6 ya ndan sonra ba ar labilir ve çocuklar ancak 7 ya nda yemekte yaln z b rak labilirler. Okul öncesi çocuklar, her ne kadar yeni yiyecekleri denemek konusunda isteksiz iseler de, yiyecekler hakk nda çok merakl ve ara t rmac d rlar ve aile sofras ndaki yemeklere kat lmaktan ho lan rlar. Bu isteksizlik e er aileler yeni yiyecekler konusunda konu ur ve onlar n bu yiyecekleri haz rlamalar na veya yeti tirmelerine olanak sa larsa ortadan kalkabilir. Anne ve babalar n yemek yedirme için srarlar , ödüllendirme, ceza verme gibi tutumlar çocu un yeme al kanl klar n olumsuz yönde etkiler. Okul öncesi çocuklardaki beslenme hedefleri; normal büyüme ve geli imini, çe itli besinlerden tüketmesini ve ileriye yönelik sa l kl beslenme al kanl klar edinmesini sa lamakt r. Okul öncesi dönemde sa l kl beslenme al kanl n n kazan lmas a a daki konular bak m ndan temel olu turur: Çocu un sa l kl büyüme ve geli mesini destekler. Çocuklarda demir yetersizli inden kaynaklanan anemi, yetersiz beslenme, obezite ve erken di çürümesi gibi sa l k sorunlar n önler. Çocuklarda ya am boyu sa l n korunmas na ve yeti kin dönem kronik hastal klar n (kalp damar hastal klar , tip 2 diabetes mellitus, hipertansiyon, baz kanser türleri ve osteoporoz gibi) olu um riskinin azalt lmas na yard mc olur. Okul Öncesi Çocuklar n Beslenme Davran lar Bu ya grubu çocuklar besinleri kar k olarak tüketmekten ho lanmazlar. Besinleri kendine özgü tatlar na göre sunmak gerekir. Besini tan yabilecekleri ekilde gördüklerinde ve besinler elleri ile yiyebilecekleri ekilde oldu unda daha çok severler. Okul öncesi dönem çocu u besin seçicidir ve her besini i tahla yemez. Sevdikleri oldukça s n rl d r. Aile çocu un sevmedi i yemekleri sofraya koyarak onun görmesini ve ö renmesini sa lad sürece, çocuk ileri ya larda bu yemekleri severek yiyecektir. Tekrar tekrar ayn yeme i gören çocuk genellikle bir süre sonra kendili inden yeme i tatmak ister. Okul öncesi dönem çocuklar n, baz yiyecekleri sevmeleri ya da sevmemeleri ile yiyecekleri tüketme miktarlar günlük olarak de i mektedir. Baz günler az, baz günler fazla yemeleri bu ya grubunun özelliklerindendir. Bu dönem de çocuk ha lanm yumurtay bir gün çok severek yerken, alt ay boyunca yemeyi reddedebilir. Bununla birlikte yemeklerini belirli saatlerde vermek, ö ünler d nda abur cubur besinlerin, örne in bisküvi, çikolata, gofret gibi besinlerin yenmesinin önlenmesiyle çocu un, düzenli bir beslenme program na al mas na çal lmal d r. 1-5 ya aras çocuklar aileye veya çevreye duydu u tepkiyi yemek yememekle dile getirmektedirler. Ancak çocuk normal büyüme ve geli me gösteriyorsa, çocu un beslenme al kanl klar sorun yaratm yorsa, çocuk gereksinimi kadar yiyorsa zaman zaman ö ün atlamas çok sorun yaratmaz. Hatta bu tür düzensizlikler birkaç gün sürse de çocukta önemli bir sa l k sorununa neden olmaz. Seviyor diye ayn yeme i s k s k pi irmek, o besine kar isteksizlik olu turabilir, yiyecekleri kar t rmaktan ho lanmazlar. Bu ça da çocuk besin seçicisidir, her besini i tahla yemez. Okul öncesi ça daki çocuklar n i tahlar n n azalmas ve besin tüketimindeki düzensizlikler yemeklerin daha iyi haz rlanmas ve daha çekici servis edilmesiyle engellenebilir. Ayr ca yiyeceklerin ne s cak ne de so uk olmamas gerekir. Çocu a yeni bir besin yedirilecekse; bunun az al lm , ancak popüler besin olmas nda fayda vard r. Çünkü çocuklar yeni bir besinin kokusu, görünü ü veya yumu ak, sert, elastik vb. dokusu ile ilgilenirler. Besinin bu özelliklerine göre o besini yer veya tamamen reddedebilirler. Örne in çocuk kuru bir besini tüketmekte güçlük çekebilir. Ayr ca çocuklar ac l , tuzlu veya ek i tatlar genellikle reddederler. Okul öncesi çocuklar büyüdükçe daha az inatç ve talimatlar yerine getiren ki iler olurlar ve tan mad klar ortamlarda daha küçük ya gruplar na oranla daha rahat yemek yerler. Bu dönem çocuklar yeni yiyecekleri denemek konusunda cesaretlendirilmeli ve desteklenmelidir. Esas amaç çocuklar n de i ik sa l kl yiyecekleri kabul etmesini sa lamak olmal , tabaklar nda bulunan yiyecekleri yemelerini sa lamak olmamal d r. Küçük çocuklar n besin tüketimi ailenin beslenme al kanl ndan ayr dü ünülemez. Çocukluktaki ilk beslenme deneyimlerinin yeti kinlik ya am ndaki beslenme modeli üzerinde önemli bir etkisi vard r. Bu nedenle bu dönemde çocuk zorlanmadan de i ik yemek çe itlerine al t r lmal ve do ru besin seçme al kanl edinilmesine çal lmal d r. Çocu un bir tek besin türüne ba ml kalmamas na dikkat edilmeli, besin çe itlili i sa lanmal d r. Okul Öncesi Çocuklarda Beslenme S kl Ya Ve Miktar ne olursa olsun çocuklar yeti kinlerle ayn besinlere gereksinim duyarlar. Sadece gereksinim duyulan miktarlar daha azd r. Yeti kinler gibi onlarda besinlerden enerji sa larlar; fakat enerji gereksinimleri vücut a rl klar yla orant l d r. Ayr ca her besin için çocuklar n birçok seçene i vard r. Çocu a her bir besin grubundan kendi içinde birçok seçenek sunulabilir. Örne in yo urt yemiyorsa ayn gruptan peynir veya süt gibi besinler verilebilir. E er de i ik birbirinden farkl yararl besinler verilirse, çocuk bunlar n birço unu sevmeyi ö renecek ve onlardan yararlanacakt r. Okul öncesi çocuklar besin gruplar içinde en az sebzeleri severler. Bu nedenle sebzeleri çocuklara sunarken pi irme ekli ve servisine özen gösterilmelidir. Ayr ca bu ya çocuklar keskin tatlara ve kokulara çok hassast rlar. Bu nedenle, genellikle çi yenebilen salatal k, domates, havuç gibi sebzeleri pi mi di er sebze yemeklerinden daha çok tercih ederler. Bu tür sebzeler ince kesilip verilirse daha kolay ve severek tüketirler. S n rl da olsa yedi i birkaç çe it sebze ve meyve, sebze ve meyve grubundan almas gereken besin ögelerini kar lamaya yeter. Bu ya grubu çocuklar eti, büyük parçalar halinde tüketemez. Bu nedenle etin yemeklerde genellikle k yma eklinde kullan lmas önerilir. Büyük parça et yemekleri verilecekse, iyi pi irilmi olmas na özen gösterilmeli ve bu etler çocuklar için küçük parçalara bölünerek verilmelidir. Çocuk büyük parça eti, kendisi keserek ancak 7-8 ya lar nda yiyebilir. Oyun ça ndaki ve okul öncesi çocuklar n pek ço unun günlük beslenmeleri düzensizdir. Bu düzensizlik bir ö ünde az besin al p daha sonraki ö ünde bunu kapatmak eklindedir. Bazen yetersiz beslenilen bir günü, fazla beslenilen bir gün izleyebilir. Baz çocuklar oldukça iyi beslendiklerinde ki bu genellikle kahvalt da olur, günde yaln zca bir iki ö ün yemek yerler. Beslenme örüntülerindeki bu de i kenli e kar n toplam enerji al mlar , gereksinimleri kadar olabilir. Burada dikkat edilmesi gereken çocu un günlük gereksinmesinin kar lanmas kadar olumlu ve düzenli beslenme al kanl klar n n kazand r lmas d r. Bunun için ö ünlerin düzenli olmas ve ö ün atlamama çocukluk ça nda kazan lan bir beslenme al kanl olmal d r. Çocuklar n düzenli bir ekilde beslenmesi, yiyecek ve içecekleri her gün ayn saatte almas daha yararl d r. Küçük çocuklar günde be veya alt ö ün yemeye gereksinim duyarlar, çünkü mide kapasiteleri s n rl d r. Yap lan bir çal mada 3-5 ya aras çocuklar n % 60' n n günde üçten fazla, alt ya ndaki çocuklar n ise % 50'sinin günde be ö ün tükettikleri belirlenmi tir. Günlük dört ö ünden az tüketen çocuklar n enerji, kalsiyum, protein, C vitamini ve demiri yetersiz ald klar bildirilmi tir. Bu nedenle çocuklar n sabah, ö le ve ak am ana ö ünlerinde yedikleri izlenmeli böylece ö ünlerde tüketti i besin miktar na bak larak ku luk, ikindi ve yatarken meyve, süt, ayran veya peynir, ekmek gibi besinler verilebilmelidir. Ara ö ünlerde ekerleme gibi di lere yap abilen yiyeceklerin tüketimleri çocuklarda erken ya di çürüklerinin olu mas na neden olabilir. Bu nedenle s n rland r lmal d r. Art k bebek olmamalar na ra men küçük çocuklar henüz yeti kinlerin porsiyon büyüklü ünde yemeye haz r de ildir. Yeti kin porsiyonlar , çocuklar n kapasitesini a ar. Çocuklar n mideleri bu derece büyük porsiyonlar alacak büyüklükte de ildir. Okul öncesi çocuklar n porsiyonlar yeti kin porsiyonlar n n 1/4 ü ile 1/3 ü aras nda olmal d r. Baz uzmanlar porsiyon büyüklü ünü her ya için 1 yemek ka yemek olarak tan mlamaktad r. Ancak besin gruplar baz nda günlük önerilen miktarlara bakacak olursak; Süt grubu 2 porsiyon Et grubu 2 porsiyon Sebze-meyve grubu 5 porsiyon Ekmek ve tah l grubu 3-6 porsiyon olarak önerilmektedir. Okul Öncesi Çocu a yi Beslenme Al kanl klar Nas l Kazand r l r? Çocuklara tüketebilecekleri dü ünülenden az besin verilmelidir. Daha fazla istemeleri onlara b rak lmal d r. Çocuklara yemek yemenin bir gereksinim oldu u bu ya ta ö retilmelidir. söyleyerek, dans ederek, televizyon seyrettirerek, pe inde yemek taba ark ile ko turarak yemek yedirmek veya çocu a yemek yedirirken çok acele etmek veya oyalamak uygun birer tutum de ildir. Çocuklar n açl k belirtilerine kulak verilmelidir. Çocuk doydu unu söyledi inde ona uyulmal d r. Çocuklar yaln zca açl klar n giderecek kadar yemeye gereksinim duyarlar. Yemekle oynamaya ba lad klar zaman yeter sinyali verilmeli ve yemekten uzakla t r lmal d r. Çocuk yemek önüne konduktan sonra 20 dakika geçmesine kar n yemiyorsa, yemek ortadan kald r lmal ya da çocu un masay terk etmesi sa lanmal d r. Çocuklar n yemeklerini kendilerinin yiyebilmesi için olanak sa lanmal d r. Çocu un kullanaca ka k ve çatal çocu un eline ve a z na uygun olmal , oturu yüksekli i masaya göre ayarlanmal d r. Çocu un yeme ini kendisinin yemesi beklenmeli, yeti kin kadar becerikli olmas beklenmemeli, sab rl davran lmal d r. Çocuk her seferinde taba ndakileri bitirmesi için zorlanmamal d r. Bu davran çocu un a r yemesine veya yemekten nefret etmesine neden olabilir. Bu da ileride i manl k ya da beslenme ile ilgili sorunlara yol açabilir. Yemek saatlerinin çocu u mutlu yapan saatler olmas sa lanmal d r. Çocukla konu ulmak istenen kimi hatalar için yemek saatleri d nda zamanlar seçilmelidir. Disiplinin uyguland , ö ütlerin verildi i ya da verilece i yer yemek masas olmamal d r. Yemek masas nda ne eli ve mutlu bir atmosfer yarat lmal , çocu un büyüklerle birlikte sofraya oturmas sa lanmal d r. Çocuklar n besin kaynakl birçok hastal klara kar yüksek risk alt nda olduklar unutulmamal d r. mmün ve gastointestinal sistemleri tam anlam yla geli memi olan bu ya grubu çocuklarda besin kaynakl hastal k riskinin azalt labilmesi için çocuklar n ve ailelerin besin güvenli i kurallar n uygulamalar sa lanmal d r. Okul Öncesi Dönem Çocuklarda Beslenme Davran lar ve Sorunlar Besin seçme: En büyük etken yine aile bireylerinin besinlere kar tutumudur. Çocuk aile içinde bir otorite olarak gördü ü babadan, yak n hissederek her türlü zorlu unu çözen anneden ve payla ma duygular yla birlikte k skançl kla yakla t karde lerinden etkilenir. Be enilerinde ve isteksiz davran lar nda onlar n davran biçimleri ön plândad r. Okul öncesi y llar boyunca birçok çocuk a a daki davran lardan bir veya daha fazlas n gösterirler Çocuklar özellikle meyve ve sebze gibi yeni yiyecekleri denemekte isteksiz olabilirler. Okul öncesi çocu un bildi i yiyecekleri tercih etmesi ve yeni eyleri denemekten korkmas normaldir. Okul öncesi çocuklar bir süre için sadece belli baz çe it besinleri yiyebilir. Çocuklar sevdi i veya herhangi 2 çe it besini seçip di er besinleri reddedebilir. Çocuklar bazen sofrada oturur ancak yemek d nda herhangi bir ey ile ilgilenebilir. Çocuklar belirli renk veya dokuda besinleri reddedebilir. Örne in k rm z ve ye il renkli; çekirde i olan veya peltemsi yiyecekleri reddedebilir. Ayn zamanda oyun, çocuk için çok çekici olaca ndan yemek yemeyi unutabilir. Bunu yan nda çocuklar baz besinleri sevmezler, zorlamak o besine kar tiksinti, reddetme duygusu olu turur. Bu durumda çocu un üzerine gidilmemeli, daha sonra tekrar yemesi denenmelidir. E er her denemede çocuk o besini yemeyi reddediyorsa, di er yemeklerle birlikte garnitür olarak yedirilmeye çal labilir. Besine ilgisizlik, sofra düzeninin olmamas , sofraya oturmamak, bir ö ünde tek tür besin tüketmek çocuklarda ileriye dönük yemek seçme, azla yetinme ve dengesiz yemek yeme ekline dönü ebilir. Bu sorunlar n çözümünde anne ve baba hatalar n n öncelikle düzeltilmesi gerekmektedir. Çocuklar n ö ün saatleri düzenli olmal , ö ün aralar nda çikolata, eker, kolal içecekler gibi besleyici niteli i olmayan besinlere al mamas na özen gösterilmelidir. i manl k: Okul öncesi çocuklar n beslenmeleri tamamen ba kalar na ba l oldu u için bu ya grubunda görülen a r yemek yeme yani i manl k daha çok anne-baba ve bak c lar n hatas d r. i manl k (obezite) dünya genelinde çok ciddi oranlarda art göstermektedir. Günümüzde maalesef patlamaya haz r bir bomba olarak de erlendirilmektedir. i manl k, ihtiyac n üzerinde enerji al m sonucu ortaya ç kmaktad r. i manl k bir sa l k sorunudur ve temeli çocukluktaki hatal beslenme ekline dayanmaktad r. Yeti kinlikte i man olan bireylerin yakla k 1/3'ünün çocukluk ça nda i man oldu u görülmektedir. eker, bisküvi, çikolata, patates cipsleri, kolal içecekler, tatl lar yüksek enerji verici yiyeceklerdir ve çocuklar taraf ndan sevilerek tüketilmekte ve ailenin, çocu a bir ödülü olarak sunulmaktad r. Oysa beslenme, ki inin kendi sa l için besinleri dengeli ve yeterli tüketmesidir. Çocu u sevme, onu ödüllendirme besinlerle de il, onun sa l n korumakla olur. Çocu un yeterli ve dengeli beslenip beslenmedi i, ancak büyümesinin izlenmesi ile saptan r. tahs zl k: tahs zl k çocu un besini almak istememesi veya besin seçme davran lar yla görülen bir durumdur ve ailelerin en çok yak nd klar hiçbir ey yemiyor eklindeki sorundur. Genellikle doktorlar ve diyetisyenler bu sorunu çözmek için zaman harcarlar. Ancak bu ya grubu çocuklar n ailelerine kar en önemli silah , besini reddetmesi ve aileye herhangi bir nedenle duydu u tepkiyi yemek yememekle dile getirmesi eklindedir. Bunun d nda çocuklar yla a r ilgili ailelerde çocu un kendi besin seçimine engel olunmas , annenin a r srar ve disiplini, ailelerin çocu un günlük beslenmesinde tüketti i besinlerle yetinmemesi ve çocu u ba kalar ile k yaslamas beslenmede önemli sorunlara yol açabilmektedir. Ayr ca çocuklar n hastal k durumunda, zorla yedirmede, ö ün aralar nda enerji yo unlu u fazla besin tüketimi gibi durumlarda da i tahs zl k olabilir. Anne ve babalar n bütün bunlar göz önüne alarak çocuklar n n ya na göre vücut a rl n ve boy uzunlu unu izleyerek, büyümesini kontrol etmesi ve buna göre de erlendirme yapmas son derece önemlidir. OKUL ÇA I ÇOCUKLARDA BESLENME Ça m zda bireyler ya amlar n n en önemli süreçlerini okulda geçirmektedir. Alt -on iki ya grubunu kapsayan bu dönem bireyin hem fiziksel olarak büyüyüp geli ti i, zaman zaman yo un psikolojik sorunlar ya ad birikimlerini sa lad , kimlik kazand , hem de akademik ve mesleki y llard r. Bu dönem; fizyolojik, psikolojik ve sosyal geli im ile büyüme ve geli menin h zl oldu u, ya am boyu sürebilecek davran lar n büyük ölçüde olu tu u ve bireylerin bilgi almaya ve al kanl k kazanmaya en elveri li olduklar dönem olarak dü ünülmektedir. Okul ça ; 6-12 ya grubundaki çocuklar kapsar. Okul ça nda yava , ancak sürekli olan büyüme ve geli me ergenlik döneminde artar. En h zl büyüme k zlarda 10-12, erkeklerde ise yakla k 11-14 ya nda ba lar. K zlarda vücut a rl ve boy uzunlu unda art menar tan (ilk adet kanamas ) bir y l öncedir. Vücut a rl ya na kadar devam eder. Boy uzunlu undaki art ndaki art yakla k 20 ise k zlarda 17 ya tan sonra genellikle durur; fakat erkeklerde yava da olsa devam eder. Büyüme süreci önemli miktarda enerji ve yeni dokular n yap m için daha fazla miktarda protein, mineral ve vitamin gerektirir. Enerji ve besin ögelerinin yeterli ve dengeli kar lanabilmesi için bu ya grubu çocuklar n tüketmeleri gereken besinlerin iyi kaliteli ve yeterli miktarlarda olmas önem ta r. Okul Ça Çocuklar nda Beslenme Sorunlar ve Al kanl klar Yetersiz ve dengesiz beslenme dünyan n birçok ülkesinde oldu u gibi ülkemizde de çocuklar n içinde bulunduklar sa l kl ortam n büyük ölçüde bozulmas na, buna ba l çe itli sa l k sorunlar n n ortaya ç kmas na ve çocuk mortalite ve morbidite h zlar n n önemli ölçüde etkilenmesine neden olmaktad r. Çocu un beslenmesinde amaç; normal, sa l kl büyüme ve geli me ile olumlu beslenme al kanl n n kazand r lmas n sa lamakt r. Ancak çocu un toplum ya am na ilk kez bilinçli olarak girdi i okul ça d nda tek ba na kalan çocukta yanl dönemde, genellikle okulda ve okul beslenme al kanl klar s kça görülmektedir. Çocu un ne miktarda ve hangi tür besinlere ihtiyac oldu unu bilmemesi, düzensiz besin al m , yanl besin seçimi, besinlerin haz rlanmas , pi irilmesi ve saklanmas ndaki hatal uygulamalar, okullarda verilen ve yenilen besinlerin uygun olmay beslenme sorunlar na neden olmaktad r. Bu ça çocuklarda görülen ba l ca beslenme sorunlar zay fl k veya i manl k, anemi (kans zl k), vitamin yetersizlikleri, iyot yetersizli i ve di çürükleridir. Bunlar n yan nda, bu ça çocuklar nda son y llarda görülen i manl n art ile metabolik sendrom riski de ili kilendirilmektedir. Bu sorunlar sonucu, çocuk hastal klara kar dirençsiz olur, s k hastalan r, hastal a r seyreder ve okula devams zl k nedeniyle okul ba ar s dü er. Çocuklar n okul ba ar s n artt rmak, s n f tekrarlar n azaltarak, e itim ve ö retimin maliyetini dü ürmek ve gelecek nesillerin daha güçlü ve sa l kl olmalar na temel haz rlamak için çocu un, ailelerin, okul yönetimindeki ki ilerin ve ö retmenlerin sa l kl beslenme konusunda e itilmeleri son derece önemlidir. Çocuklarda beslenme çocu un ya na, cinsiyetine, vücut a rl Okul ça na, fiziksel aktivitesine göre düzenlenmelidir. çocuklar n beslenme al kanl klar n aile ve arkada çevresi etkiler. Ayr ca reklamlar, okulda beslenme durumunun denetlenmemesi, çocu u yanl beslenme al kanl klar na yöneltir. Bu nedenle çocu un yeterli ve dengeli beslenebilmesi için çocu un, ailenin ve okul yönetimindeki ki ilerin ve ö retmenlerin beslenme konusunda e itilmeleri önemlidir. Çocu un yeterli ve dengeli beslenmesinin en önemli göstergesi büyüme ve geli mesidir. Büyümenin yeterlili i çocuklarda ya na ve cinsiyetine göre olmas gereken vücut a rl ve boy uzunlu unun saptanmas ile anla l r. Besinlerden günlük al nan enerji, protein, vitamin ve minerallerin vücutta en elveri li olarak kullan labilmesi için dört besin grubunda yer alan besinlerin ö ünlere dengeli da t lmas gerekir. Okul çocuklar nda yap lan ara t rmalar çocuklar n büyük ço unlu unun kahvalt etmeden okula gittiklerini göstermektedir. Çocuk zaman n ; oyun oynama ve çal ma faaliyetlerine uygun ekilde ayarlamay ö renmelidir. Yeni bir günün ba lang c nda, bütün gece geç kalan vücudun, çal ma gücüne kavu mas için sabah kahvalt s n n önemi büyüktür. Uzun süren bir açl k sonucu kahvalt edilmedi inde ki i kendini güçsüz hisseder, ba enerji olu mad döner, yeterli için zihinsel faaliyetler özellikle dikkat, çal ma ve ö renme yetene i azal r. Okulda ba ar dü er. Kahvalt beyin fonksiyonlar için gerekli enerjiyi sa layarak ö renmeyi olumlu yönde etkiler. Sa l kl beslenme için üç ö ün yemek önemlidir. Çok farkl besinlerin tüketimi enerji sa laman n yan nda, çocuklar n ihtiyaç duyduklar protein, karbonhidrat, ya , vitamin ve mineralleri de almalar n sa lar. Besin çe itlili inin önemini farkl besin gruplar nda inceleyecek olursak; 1. Süt, peynir ve yo urt çocuklar n güçlü kemiklere, di lere ve kaslara sahip olmak için gerekli olan protein, kalsiyum ve D vitaminini sa lar. Bu gruptan günde 2-3 porsiyon tüketilmelidir. 2. Et, tavuk, bal k, yumurta, kurufasulye güçlü kaslar ve sa l kl kan için gerekli olan protein, demir, B vitaminleri ve baz mineralleri sa lar. Bu besinlerden günde imkanlar dahilinde 23 porsiyon tüketilmesi önerilmektedir. 3. Ekmek, tah l ve makarna B vitamini, demir, mineral ve posa içerir. Bunlar ayr ca iyi bir kompleks karbonhidrat kayna d rlar ve çocuklar n aktiviteleri için gereken enerjiyi sa larlar. Bu grup besinlerden günde 6-9 porsiyon tüketilmesi önerilmektedir. 4. Sebzeler A vitamini, C vitamini, kompleks karbonhidratlar ve posa içerir. Ayr ca belirli miktarlarda B vitaminleri, potasyum, kalsiyum ve di er mineralleri içerir. Günde 3-4 porsiyon tüketilmesi önerilmektedir. 5. Meyveler; çocuklar n cildi, göz ve di eti sa l için gereken A ve C vitamini, potasyum ve di er mineralleri içerir. Meyveler ayr ca karbonhidrat ve posa da içerir. Çocuklar genellikle do al eker kayna olan meyveleri severler. Günde 2-3 porsiyon meyve yemeleri önerilmektedir. Çocuklar çin Beslenme Önerileri Birçok çocuk için en iyisi düzenli bir program ile beslenmesidir. Okul öncesi dönemde oldu u gibi, düzenli beslenme ihtiyaçlar yeti kinler kadar dayanamazlar. Yemekler düzenli olmad devam eder. Çünkü açl a nda çocuklar gün boyunca daha fazla abur cubur yeme e iliminde olur ve yemek zaman daha az aç olurlar. Ayn nedenle yemeklerin s kl kla atlanmas da iyi bir fikir de ildir. Ayr ca çocuklar güne iyi bir ba lang ç yapabilmek için kahvalt ya ihtiyaç duyarlar. Yemek zaman iyi bir aile zaman olmal d r. Çocuklara besleyici besinleri yemelerini söylemekle, bunu göstermek ayn etkiye sahip de ildir. Çocuklar aileleriyle birlikte yemek yediklerinde genellikle daha çe itli ve besleyici yemekler yerler. Ayn zamanda sosyal davran modelleri geli tirirler. Kahvalt , ö le veya ak am yemekleri çocuklara olumlu yeme al kanl klar kazand rmada iyi birer f rsatt r. Çocuklar n kendi besin seçimlerini yapmalar na izin verilmelidir. Çocuklara neyi, ne kadar yiyeceklerine karar verme konusunda ans tan y n. Onlar n ki isel besin tercihlerine ve damak zevklerine sayg gösterin. Onlara yemek istemedikleri yemekleri kibarca reddetme f rsat verin. Çocuklara ana ve ara ö ünleri planlamaya kat lma f rsat verin. Bu onlara besin seçmede nas l karar vermelerini ö reten bir yoldur. Çocuklar planlanmas na ve haz rlanmas na kat ld klar besinleri daha çok severler. Onlar zorlamadan yeni besinler denemeye te vik edin. Yeni besinleri denemek yeni hobileri denemek gibidir. Bu onlar n bilgilerini, deneyimlerini ve yeteneklerini artt r r. Çocuklar s k olarak tükettikleri besinleri daha çok severler. Çocuklar n za düzenli olarak meyve ve sebze verirseniz ve kendiniz de yerseniz zamanla onlar seveceklerdir. Ara ö ünler çocu un sa l kl beslenme plan n seçmesine katk da bulunurlar. Dikkatli seçildiklerinde ara ö ünler çocu unuzun gün boyu almay ihmal etti i besin gruplar n n yerini doldururlar. Büyüme ça nda ara ö ünlerde süt, ayran, meyve suyu, peynirli ekmek vb. besinlerin tüketilmesi uygundur. Çocuklar n bir ö ünde veya bir günde de il, birkaç gün içinde tükettiklerinin toplam miktar önemlidir. Çocu unuz ara s ra belli birkaç besini tüketmiyor veya bir ö ünde fazla bir ey yemiyorsa bunda endi e etmenizi gerektiren bir durum yoktur. Ana ve ara ö ün zamanlar çocu unuzu s kmayacak ekilde oldu unda beslenme al kanl klar da iyi yönde geli ir. Yemek zaman nda olu an stres, besin tüketimine yans r. Yemek zaman nda tart ma ve ele tiri yapmadan ileti im kurmaya çal arak güzel vakit geçirilmelidir. Okul Beslenme Saatleri Tüm gün ö retim yapan okullarda ö le yeme i genellikle tabldot olarak ö rencilere okul yemekhanesinde verilmektedir. Bu ö ünde çocu a günlük ihtiyac n n üçte birini kar layacak ekilde sunulan yemekler düzenlenmelidir. Bazen de çocuk evden, ö le ö ününde yiyeceklerini getirmektedir. Aç kalan çocuk ise okul çevresinden besleyici de eri dü ük ve sa l ks z yiyecek ve içeceklerle kar n doyurmakta, besinlerle geçen hastal k riski artmakta, beslenmenin maliyeti artmakta ve dengesiz beslenme ile sonuçlanmaktad r. Yar m gün hizmet veren okullarda genellikle 7-9 ya grubu çocuklara yönelik ara ö ün olarak evden getirdikleri yiyeceklerle beslendikleri beslenme saati uygulamas yap lmaktad r. Bu saatlerde Sa l k Bakanl taraf ndan yay mlanm lkö retim Okullar çin Beslenme Program na (Ek 1) uyulmas ve ö retmenler ve yönetim taraf ndan bu uygulamalar n takip edilmesi önem ta maktad r. Okullarda beslenme e itimi ve rehberli inin verilmesi, okul yönetiminin konuya önem vermesi, yemek hizmeti verilen okullarda sunumu ve kaliteli yemek süreklili inin sa lanmas nda diyetisyenlerin görev almas , kantinlerde ilgili genelgeler çerçevesinde okul yönetiminin yeterli ve dengeli beslenmeye yönelik yiyecek ve içeceklerin sat lmas n sa lamas ve denetlemesi önemlidir. 20 OKUL ÖNCES VE OKUL ÇA I ÇOCUKLARIN GÜNLÜK ENERJ VE BES N Ö ES GEREKS N MLER Okul öncesi ve okul ça çocuklar n kendilerine özgü enerji ve besin ögesi gereksinimleri vard r. Çocuklar enerjiyi besinlerden al rlar ve büyüme, fiziksel aktivite ve temel vücut fonksiyonlar (nefes almak, kalp at m gibi) için kullan rlar. Çocu un günlük enerji gereksinimini birçok faktör etkiler (büyüklü ü, fiziksel aktivitesi, büyüme durumu, sa l kl veya hasta olu u gibi). Ancak okul öncesi çocuklar, bebek ve genç çocuklara göre daha yava büyürler ve geli imleri s ras nda k sa dikkat süreleri, sadece birkaç besine ilgi ve düzenli yemek yemeye geçi te zorlan rlar. Bu nedenle bu ya grubunda besin çe itlili inin sa lanmas yeterli enerji ve besin ögesi al m aç s ndan son derece önemlidir. Okul öncesi ve okul ça çocuklar için önerilen günlük enerji ve besin ö esi gereksinimleri Tablo 1 de verilmi tir. Tablo 1. Okul Öncesi Çocuklar çin Günlük Enerji ve Besin Ö esi Gereksinimleri (Türkiye ye Özgü Beslenme Rehberi-2004) Besin Ö eleri Enerji (kkal) Protein (g) A vitamini (mcg) C vitamini(mg) D vitamini (mcg) E vitamini (mg) K vitamini (mcg) Tiamin (mg) Riboflavin (mg) Niasin (mg) B6 vitamin (mg) Folik asit (mcg) B12 vitamini (mcg) Kalsiyum (mg) Fosfor (mg) Demir (mg) Çinko (mg) Magnezyum yot (mcg) 1-3 Ya 4-6 Ya 7-9 Ya 1250 1650 1870 15-18.8 300 60 10 6 30 0.5 0.4 6 0.5 150 0.9 500 460 7 3 80 90 20-25.5 400 60 10 7 55 0.6 0.5 8 0.6 200 1.2 800 500 10 5 130 90 26-38.7 500 60 10 7 60 0.6 0.6 8 0.6 200 1.2 800 500 10 5 130 90 10-13 Ya Erkek Kz 2445 39-59.8 600 75 10 11 60 0.9 0.9 12 1.0 300 1.8 1300 1250 10 11 240 120 2200 39-45.5 600 75 10 11 60 0.9 0.9 12 1.0 400 1.8 1300 1250 10 11 240 120 Okul öncesi ve okul ça çocuklar aç s ndan özellikle üzerinde durulmad gereken baz besin ögeleri vard r. Bunlar proteinler, posa, A, D ve C vitaminleri ile kalsiyum, demir, çinko ve iyot mineralleridir. Protein Çocuklar n protein gereksinimi yeni dokular n sentezi, vücut bile imindeki de i iklikleri ve dokular n devaml l n sa lamal d r. Önerilen protein gereksinimi et, süt, yumurta gibi besinlerde bulunan iyi kalite proteinlerden sa lanmal d r. Çe itli besinleri tüketen ve yeterli enerji alan bir çocuk yeterli de protein al r. Protein gereksinimi vücut a rl ile ili kilidir (0.95 g/kg/gün (2-3 ya )- 1.1g/kg/gün (4-5 ya )). Posa Günümüzde çocuklar yeterli posa tüketmemektedir. Önerilen miktar 1-3 ya için 19 g, 4-9 ya için 25 g, 10-13 ya erkek çocuklar için 29 g ve 10-13 ya k z çocuklar için 26 g/gündür. Çocuklar için en iyi posa kaynaklar ; tam tah llar, meyveler ve sebzelerdir. Posa; sindirim, kab zl n azalt lmas ve kalp sa l n n korunmas bak m ndan önemlidir. Posa ayr ca diyabetten korunmada, insülin cevab aç s ndan yarar sa layabilir. Baz besinler posan n süper kaynaklar d r. Kuru fasulye, kepek, kurutulmu baz taze meyveler ve sebzeler ile çocuklar n posa ihtiyac na belirgin bir destek yap labilir. Di er bitkisel besinler, tam tah llar, kuruyemi ler ve ya l tohumlarda posa içerir. A Vitamini Hayvansal kaynakl besinler, yumurta sar s , süt, peynir, bal k ya ve di er ya lar A vitamininden zengin besinlerdir. A vitamini ya da eriyen bir vitamindir ve ya emilim bozuklu u veya çok yetersiz beslenen çocuklarda A vitamini yetersizli i görülür. A vitamini yetersizli inde çocuklarda büyümede gerilik, görme bozukluklar , di lerde ekil bozukluklar ortaya ç kabilmektedir. A vitamininin fazlas zararl d r. D Vitamini Ülkemiz güne ten zengin bir co rafyaya sahip olmas na ra men D vitamini yetersizli i gebe kad nlar , bebekleri ve adolesan ça daki çocuklar etkileyen önemli bir sorun olmaya devam etmektedir. Son y llarda kemik sa l ve D vitamini destek programlar n n önemi yeniden gündeme gelmi ve birçok ülkede bütün bebeklere günde 400 IU D vitamini sa lanmas önemli bir sa l k hizmeti önceli i olarak kabul edilmi tir. 22 Yenido an döneminden itibaren D vitamini deste i önem kazanmaktad r. Bu durum, özellikle riskli bölgelerde ya ayan bebeklerde verilmesi gereken D vitamini dozu ve ba lanma zaman n da önemli k lmaktad r. Ülkemizde gebelikte D vitamini eksikli i önemli bir problemdir. Bu nedenle, hayat n ilk haftas ndan itibaren beslenme tarz ne olursa olsun (Ticari mama ya da anne sütü fark etmez), tüm bebeklere en az bir ya na kadar, tercihen 3 ya na kadar 400 ünite/gün D vitamini (günde 3 damla D vitamini) uygulanmas önerilmektedir. Bunun yan nda D vitamini ya da eriyen bir vitamindir ve vücutta depo edilir. Bu nedenle bebek ve çocuklarda D vitamininin önerilenden fazla ve gereksiz kullan m ndan da kaç n lmal d r. Demir Demir, çocuklar n büyüme ve geli imi için son derece önemli bir mineraldir. Demir, kanda oksijen ta y c s olan hemoglobinin temel bile enidir. Çocuk büyüdükçe, kan hacmi ve buna ba l olarak demir ihtiyac artar. Demir yetersizli i oksijen ta ma kapasitesinin azalmas na ve ba kl k ile büyüme ve geli menin etkilenmesine neden olur. Çocuklarda demir yetersizli i sonucunda anemi görülmektedir. Okul öncesi çocuklar bebekliklerine göre demirden zengin besinleri daha az tüketirler. Buna ek olarak, bu ya grubu çocuklar biyoyararl l olan bitkisel kaynaklardaki demiri, hayvansal kaynaklardaki biyoyararl l daha dü ük yüksek olan demirden daha fazla tüketirler. Bitkisel kaynaklardaki demirle birlikte C vitamini al m demirin emilimini art rmaktad r. Bu nedenlerle demir içeri i yüksek olan k rm z et, yumurta, ye il yaprakl sebzeler, kuru baklagiller, kuru yemi ler, kuru meyveler, pekmez gibi besinler okul öncesi çocu un beslenmesinde özellikle C vitamini kaynaklar olan taze meyve ve sebzelerle birlikte kullan lmal d r. Kalsiyum Kalsiyum kemik, di mineralizasyonu ve devaml l için gerekli bir mineraldir. Bir çocu un günlük kalsiyum gereksinimi, protein, fosfor ve D vitamini gibi besin ögelerinin al m düzeyi yan nda çocu un büyüme h z na göre de belirlenir. Çocuklarda kalsiyum yetersizli i büyümede gerili e ve ra itizme yol açmaktad r. leriki ya larda ise kemiklerde yumu aman n veya erimenin önlenebilmesi için yeterli miktarda kalsiyumun al nmas gereklidir. Kalsiyumun temel kayna süt ve ürünleri oldu undan, yeterli süt ve ürünleri tüketmek bu ya tan ba layarak herkes için son derece önemlidir. Bunun yan nda f nd k, f st k, susam, ye il yaprakl sebzeler de kalsiyumun iyi kayna d rlar. Çinko Çinko normal büyüme, cinsel geli im ve ba kl k sistemi için elzem bir mineraldir. Et ve bal k ürünleri çinko içeri i aç s ndan en iyi kaynaklard r. Ayr ca hayvansal besinlerdeki çinkonun vücutta kullan labilirli i bitkisel besinlerden daha fazlad r. Çocuklar etleri ve bal klar yeterli miktarda tüketmedi inde, günlük çinko al mlar yeterli olmamak ve büyüme gerilikleri ile ba kl k sistemi bozukluklar görülebilmektedir. yot yot yetersizli i hastal klar ( YH), birçok ülkenin sosyal ve ekonomik geli mesinde önem ta yan ve dünyada görülen zihinsel gerilik vakalar n n tek ba na nedeni kabul edilen önemli bir halk sa l sorunudur. Yap lan bilimsel çal malara göre do umdan itibaren iyot yetersizli i çocuklarda guatr, boy k sal ve zeka testi puan nda 13.5 puanl k dü meye neden olmakta, çocuklarda ö renme yetene inde azalma ve alg lama güçlü ü ve bunun sonuncu olarak da okul ba ar s nda dü me gibi sorunlara yol açmaktad r. kaynaklanan sorunlar n önlenmesi için iyotlu tuz kullan lmal d r. 24 yot yetersizli inden OKUL ÖNCES VE OKUL ÇA I ÇOCUKLARINA YÖNEL K MENÜ PLANLAMA Günümüzde okul ça çocuklar na yönelik verilen toplu beslenme hizmetleri irdelendi inde, okul kantinlerinin ve son y llarda h zla artan hizmet özelle tirilmesi kapsam nda d ar dan yemek hizmeti sat n alarak verilen yemekhane hizmetlerinin, ö rencilerin beslenmesinde önemli rol oynad görülmektedir. Özellikle tam gün hizmet veren kre ve gündüz bak mevleri, ilkö retim okullar ile yat l ve pansiyonlu okullar (YPO) için ö rencilerin beslenmelerine olumlu katk sa layacak toplu beslenme hizmetlerinin kaliteli, yeterli ve dengeli beslenme ilkelerine uygun yürütülmesi son derece önemlidir. Kre ve gündüz bak mevleri ile okullarda yürütülen toplu beslenme hizmeti birçok i lemi kapsayan karma k bir süreçtir. Hizmetin her bir a amas , ayr bir önem ta r. Toplu beslenme hizmetleri, birbirini izleyen ve oldukça geni kapsaml süreçlerin yönetim ve denetimini gerektirir ( ekil1) SERV S SONRASI LEMLER YÖNET M VE ORGAN ZASYON (insan kaynaklar yönetimi) SERV S MENÜ ÜRET M (haz rlama/pi irme) H JYEN/HACCP S STEM SATIN ALMA/KABUL DEPOLAMA ekil 1. Okullarda yürütülen toplu beslenme hizmet süreçleri 25 Menü planlama Toplu Beslenme sürecinde tüm aktivitelerin ba lang ç ve ilk kontrol noktas n olu turur. Menü yönetim ve denetim süreci ile ba layan toplu beslenme hizmetleri; menü zenginle tirme çal malar çerçevesinde standart tarife geli tirme, sat n alma, depolama, haz rlama, pi irme, servis, servis sonras i lemler, tüm hizmet a amas nda besin güvenli inin sa lanmas , stratejik yönetim anlay çerçevesinde de organizasyonu ve yönetilmesini kapsayan önemli ve teknik bir konudur. Böylesine karma k bir sistemin ba ar s ancak toplu beslenme konular nda yeti mi meslek sahibi yönetici ve çal anlardan olu an bir toplu beslenme ekibi taraf ndan yürütülmesi ile mümkündür. Menü; Toplu Beslenme Sistemlerinde servis edilen yemeklerin listesi olup, tüketici ile kurulu lar n beslenme servisi örgütleri aras nda ileti imi sa layan önemli bir araçt r. Daha ayr nt l bir tan mla; menü tüketicilerin gereksinim ve/veya talepleri do rultusunda, tasarlanan yiyecek ve içeceklerin bir plan d r. Genellikle menü planlama ve geli tirme en az anla lan ve en çok ihmal edilen bir konudur. yi planlanm menüler a a da belirtilen yararlar sa lar. - Tüketicilerin fizyolojik, sosyal ve psikolojik gereksinimlerini kar lar. - Toplu Beslenme çal anlar n n görev tan mlar ve i çizelgelerinin haz rlanmas nda yararl d r. - Tüketicileri ve hizmeti verenleri motive eder. - Sat n alma i lemine temel olu turur. a e çizelgelerinin haz rlanmas , standart tarifelerin geli tirilmesine k tutar. - Maliyet kontrolünü sa lar. - Tüketicileri kaliteli beslenme konusunda e itir. - Toplu Beslenme hizmetlerinin en ekonomik sürede,en az personel ve optimum araç-gereçle yürütülmesini sa lar. - Personel araç-gereç, fiziki ko ul gereksinimlerini belirler. - Her a amada Hijyen/Haccp sisteminin uygulanmas n kolayla t r r. - Hizmetin her a amas nda standartla may sa lar. - Toplu Beslenme yönetimini ba ar l k lar. 26 MENÜ PLANLAMAYI ETK LEYEN ETMENLER Menü planlamay etkileyen en önemli etkenler beslenme servisi örgütüne ve tüketici/mü teriye ait etmenlerdir. Beslenme Servisi Örgütüne Ait Etmenler; beslenme servisi örgütünün ekli ve amac , bütçesi, piyasa ko ullar , fiziksel imkânlar, araç-gereçler, servis ekli ve personel durumu gibi faktörlerdir. Tüketici/Mü teriye Ait Etmenler ise menü planlanan grubun besin gereksinimleri, beslenme al kanl klar ve yemek tercihleri gibi etmenlerdir. a. Beslenme Servisi Örgütüne Ait Etmenler i. Beslenme Servisi Örgütünün ekli ve Amac Ticari kurulu lar n amac , kar etmek, kamu kurulu lar n n amac ise eldeki olanaklarla en uygun yemek servisini sa lamakt r. Bir okul menüsünde temel amaç, çocuklar n yeterli ve dengeli beslenmesini sa lamakt r. ii. Bütçe Menüleri planlayan ki i yemek maliyetlerini göz önünde bulundurmak zorundad r. Ö ünler aras nda maliyeti dü ük-orta-yüksek olan yemeklerin dengeli ekilde da t lmas gerekmektedir. iii. Piyasa klim, mevsim ve co rafik konum gibi etmenler yiyeceklerin, özellikle taze sebze ve meyvelerin bulunabilmesini/sa lanabilmesini etkiler. Menü planlan rken yiyecek kalitesinin yüksek, fiyat n n da dü ük oldu u aylar dikkate al narak yiyecek seçimi yap lmal d r. Genelde ürünler mevsiminde yüksek kalitelide en dü ük fiyatlarda olurlar. Bu aç dan menüleri planlarken mevsiminde bol bulunan yiyeceklerin listesinin ç kart lmas ve menüleri planlarken bu listelerden yararlan lmas uygun olacakt r. iv. Fiziksel Olanaklar ve Araç-Gereçler Mutfak alan ve bölümleri, mutfakta kullan lan araç-gereçlerin say s , niteli i, depolama ko ullar menü planlan rken yemek seçimini önemli derecede etkiler. Servis ekli Kurulu un yap s na göre uygulanan servis ekli menülerde yer alacak yemeklerin seçimini ve say s n belirler. v. Personel Beslenme servisi örgütünde çal an personelin say s ve niteli i önemlidir. Ço u yeme in haz rlanmas , pi irilmesi ve servisi bilgi ve beceri ister. Bu nedenle menü planlayan ki i, personelin kapasitesini menü planlarken göz önünde bulundurmal d r. 27 b. Tüketici/Mü teriye Ait Etmenler i. Besin Gereksinmesi Ki inin besin gereksinmesi ya , cinsiyet, fiziksel aktivite ve özel durumlara göre de i ir. Özellikle kre ve gündüz bak mevleri, yat l okullar, hastaneler vb. tüketicilerin besin gereksinimlerinin büyük bir k sm n kar lad klar kurulu larda menüler bireylerin yeterli ve dengeli beslenmesini sa layan yemekleri içermelidir. ii. Beslenme Al kanl klar ve Yemek Tercihleri Bireyin beslenme al kanl klar aile ve di er birçok etmen nedeniyle farkl l k gösterir ( ekil 2) Bireyin beslenme al kanl klar ve tercihleri pek çok faktöre ba l olarak de i mekle beraber kurumlarda uygulanan ve planlanan menüler; öncelikle bireyin gereksinmesini kar layabilmeli, menülerde çe itlilik ve uyum sa lanabilmeli, sübjektif kalitesi yüksek olmal , hijyenik kalitesi, besin de eri, korunumu ve çe itlili i sa lanabilir olmal , ayn zamanda ekonomik de olmal d r. BES N GEREKS N M BESLENME SERV S ÖRGÜTÜNÜN EKL VE AMACI Tüketici/Mü teri BESLENME ALI KANLIKLARI VE YEMEK TERC HLER MENÜ PERSONEL P YASA KO ULLARI Beslenme Servisi Örgütü BÜTÇE SERV S EKL F Z KSEL OLANAKLAR VE ARAÇ-GEREÇLER ekil 2: Menü Planlamay Etkileyen Etmenler 28 OKUL ÖNCES VE ÇA I ÇOCUKLARINA YÖNEL K MENÜ PLANLAMA LKELER Çocuklar n günlük beslenme ihtiyaçlar n n büyük bir k sm n kar lamak durumunda olduklar gündüz ve bak mevleri ve tam gün hizmet veren okullarda verilen toplu beslenme hizmetlerinin niteli i ve sunulacak menülerin içeri i büyük önem ta r. Çocuklara yönelik sunulacak beslenme hizmetleri hem yeterli ve dengeli beslenmeyi te vik etme hem de küçük ya lardan itibaren do ru beslenme al kanl klar n kazand rma aç s ndan son derece önemlidir. Menü planlan rken, büyüme ve geli me sürecinin h zl ve devaml olmas nedeni ile artan enerji ve besin ö eleri (özellikle hayvansal kaynakl protein, kalsiyum, demir gibi mineraller, vitaminler) gereksinimleri de göz önünde bulunduruldu unda, gündüz ve bak mevlerinde 2 ana ö ün (sabah kahvalt s ve ö le ö ünü) için 3/5 ini kar lar nitelikte olmas önemlidir. Oyun ça ndaki ve okul öncesi çocuklar n pek ço unun günlük beslenmeleri düzensizdir. Bu düzensizlik bir ö ünde az besin al p daha sonraki ö ünde bunu kapatmak eklindedir. Ayr ca çocuklar n yemekler konusunda seçici olduklar da göz önünde bulunduruldu unda kre ve gündüz bak mevlerinde en az 1 ara ö ün (tercihen ikindi ö ünü) ilavesinin yap lmas önerilmektedir. Yemek hizmeti sunan tam gün okullarda uygulanan menülerde ise günlük gereksinimin 2/5 inin kar lanmas , tüm gün beslenme hizmeti veren YPO larda uygulanan menülerin ise günlük gereksinimlerin tamam n kar lar nitelikte olmas na özen gösterilmelidir. Bilindi i üzere pek çok ülkede okul beslenme programlar uygulanmaktad r. Bu çerçevede uygulanan menülerin enerji ve baz besin ö eleri bak m ndan gereksinimleri belirlenmektedir. Amerika Tar m Örgütü (USDA- United States Department of Agriculture); okul beslenme programlar nda uygulanan menülerin enerji ve besin ö eleri içeri ini Tablo 2 de oldu u gibi belirlemi tir. Okullarda sunulan menülerin enerji ve temel besin ö elerinin 5 günlük ortalama de erleri tabloda yer alan de erlere ula mal d r. 29 Tablo 1: Okul Beslenme Programlar nda Uygulanan Menülerin Enerji ve Besin Ö eleri çeri i Enerji (kkal) Toplam ya (%) Doymu ya (%) Protein (g) Kalsiyum (mg) Demir (mg) A vitamini (RE) C vitamini (mg) Kolesterol (mg) Sodyum (mg) Posa (g) Ö LE YEME 3-6 7-10 11-13 14 ve üzeri ya ya ya ya 558 667 783 846 <30 <30 <30 <30 <10 <10 <10 <10 7.3 9.3 15.0 16.7 267 267 400 400 3.3 4.5 4.5 3.3 158 233 300 300 14.6 15.0 16.7 19.2 <150 <150 <150 <150 <1200 <1200 <1200 <1200 1 4 4.5 6.5 3-6 Ya 419 <30 <10 5.5 200 2.5 119 11.0 <75 <600 1 KAHVALTI 7-10 11-13 14 ve üzeri ya ya ya 500 588 625 <30 <30 <30 <10 <10 <10 7.0 11.25 12.5 200 300 300 2.5 3.4 3.4 175 225 225 11.25 12.5 14.4 <75 <75 <75 <600 <600 <600 4 4 5 *Enerji ve besin ö eleri hesaplamalar na ekmek dahil edilmemi tir. Menülerle birlikte verilecek ö ün ba na ekmek miktarlar ya gruplar ve menü niteli ine göre: 3-6 ya ½-1 ince dilim 7-11 ya : 1-2 ince dilim, 12-14 ya grubu: 2-3 ince dilim olarak planlanabilir. Menüde yer alan yemekler, çocuklar cezbetmek için çekici hale getirilebilir ve nadiren de olsa popüler tercihlere yer verilebilir (hamburger menüleri gibi). Hamburger menüleri; tam tah l ekme i kullan larak, salata ilave edilerek ve içecek olarak ayran ya da taze s k lm meyve sular ile sa l kl hale getirilebilir. Ya l patates cipsi yerine, f r nlanm elma dilim patatesler çocuklar için daha sa l kl lezzetler olacakt r. Bu ekilde ya içeri i dü ük, posa oran yeterli, besin ö eleri aç s ndan dengeli ve sa l kl bir hamburger menü elde edilmi olur. Makarna ve pilav çe itleri çocuklar için cazip ve besleyici hale getirilebilir. Menüde makarna çe itlerine yer verirken; peynirli, sebzeli ve k ymal gibi kombine seçenekler sunulabilir. Hamur tatl lar yerine, sütlü meyveli tatl lar menüde yer alabilecek olumlu seçeneklerdir. Özellikle kre ve gündüz bak mevleri için ikindi ö ününde verilecek besinlerin seçimi de önemlidir. Bu ö ünde, mini peynirli sandviçler, kek çe itleri (meyveli olanlar tercih edilmelidir), sütlü tatl lar, ö le ö ününde verilen yeme in niteli i gönünde bulundurularak sütlü tatl lar tercih edilmelidir. Bu ö ünde çocuklar taraf ndan ö retmenleri gözetiminde haz rlanacak meyve veya sebze salatalar n n sunumu da özellikle meyve ve sebze tüketiminin özendirilmesi bak m ndan yararl olacakt r. Toplu beslenme hizmeti veren kurum/kurulu lar nda menüler, diyetisyenler taraf ndan planlanmal d r. Menülerin denetlenmesi ve tüketiciler aç s ndan de erlendirilmesi rutin olarak sa lanmal d r. Tüketicilere yönelik olarak geli tirilmi olan memnuniyet anketlerine örnek Ek 2 de yer verilmi tir. Art k oran fazla olan ve tüketilmedi i saptanan menü örüntüleri ise gerekli düzeltmeler yap lmak üzere tekrar gözden geçirilmelidir. Özellikle ö rencilere menülerde yer alan ve sevmedikleri saptanan yemeklerin/besinlerin, yeterli ve dengeli beslenmeleri aç s ndan önemi ile ilgili gerekli e itim verilerek onlar n bilinçlendirilmesi sa lanmal ; Ö rencilere sa l kl besin seçimi konusunda okul yönetimi olarak ö rencilere örnek olunmal d r. Kre ve gündüz bak mevleri ile ilkö retim okullar na yönelik olarak planlanan menülerde dikkat edilecek hususlar özetle a a da belirtilmi tir. Gündüz ve bak mevlerinde üç kaptan olu an set-seçimsiz menülerin planlanmas uygundur. Gündüz ve bak mevlerine yönelik 3 kap set- seçimsiz 2 ana ö ün (sabah kahvalt s ve ö le yeme i) ve 1 ara ö ün (ikindi kahvalt s ) mevsimlere özgü planlanan örnek menüler Ek 3 de verilmi tir. Tam gün hizmet veren ve yemek hizmeti bulunan okullarda 3-4 kaptan olu an s n rl say da seçmeli menülerin planlanmas uygundur. Tam gün okullara yönelik geli tirilen menü örnekleri Ek 4 de verilmi tir. (Kaynak: Tam Gün Okullara Yönelik Geli tirilen Menü Modelleri ve Örnek Ö le Yeme i Listeleri. T.C Sa l k Bakanl , Ankara, www.beslenmesaglik.gov.tr) YPO lar için set-seçimsiz 3-4 kaptan olu an 3 ö ün içeren menülerin planlanmas esast r. Ek 5 de YPO lara yönelik 3 kaptan olu an set-seçimsiz 3 ö ün menü örnekleri verilmi tir. Yemek listeleri olu turulurken yemek seçiminde öncelikle her üç kab n birbiri ile besin de eri, renk, yap , k vam, lezzet, haz rlama, pi irme yöntemleri ve servis s lar bak m ndan uyumu de erlendirilmelidir. Üç kaptan olu an set-seçimsiz menüler Menüler çin Yemek Seçiminde - Besin de eri - Renk - Yap - ekil - Ak kanl k-k vam - Tad-lezzet - Haz rlama-pi irme yöntemleri - Yemeklerin s cakl yönünden çe itlilik sa lanmal d r. planlan rken yemek gruplar n n her birinden birer kap yeme in seçilmesine özen gösterilmelidir. Yemek gruplar ve bu gruplara giren yemek isimleri, Ek 6 de verilmi tir. Kurumun diyetisyeni taraf ndan grubun enerji ve besin ö esi ihtiyaçlar göz önünde bulundurularak planlanacak olan menülerde, menü planlama temel ilkeleri do rultusunda ayn ö ündeki menü örüntüsünde yer alan yemeklerde renk, k vam, ekil, lezzet, tat, görünüm ve besin de eri yönünden çe itlilik sa lanmal d r. Yemek seçiminde menü örüntüsü aç s ndan yemekler birbirini izleyen günler itibariyle de çe itlilik göstermeli, s k tekrarlardan kaç n lmal d r. Haftan n ayn günlerine, benzer örüntüdeki menülerin gelmemesine dikkat edilmelidir. Planlanm olan örnek menülerde yer alan yemekler yöresel özelliklere göre içerik bak m ndan de i iklik gösterebilir. Yemeklerin içeri inde bulunan besinlerin kullan m nda turfanda de il, mevsiminde olan besinler tercih edilmelidir. Ancak mevsiminde bulunmayan besinlerin kullan m durumda dondurulmu , konserve veya kurutulmu g dalar tercih edilebilir. Alternatifli yaz lan menülerde (ana yemekler için) mevsiminde bulunmad çe itlilik sa lanmas aç s ndan halde yaz lm olan sebzeler için dondurulmu , konserve veya kurutulmu olarak muhafaza edilenleri tercih edilebilir. Mevcut menülerde herhangi bir nedenle yap lacak de i ikliklerde diyetisyen görü ünün al nmas gereklidir. Birinci kap yemekler bütçe ve kurulu un olanaklar dâhilinde ve yeterli ve dengeli beslenme ilkeleri çerçevesinde büyük parça et yemekleri, küçük parça et yemekleri, köfteler ve etli sebze yemekleri birbirini izleyen günlerde dengeli bir ekilde da t l r. Menüler planlan rken özellikle çocuklar n kalsiyum ihtiyaçlar n n kar lanmas bak m ndan her gün mutlaka bir kalsiyum kayna n n menülerde bulunmas na özen gösterilmelidir. Birinci kap yemeklerden büyük parça et yemeklerinin yerine genellikle çocuklar n daha rahat tüketebilecekleri küçük parça et yemekleri ve köfteler tercih edilmeli, tatl lar n da tercihen sütlü tatl lardan seçilmesine özen gösterilmelidir. Okullarda yürütülen toplu beslenme hizmet süreçlerinde menülerin planlanmas nda yeterli ve dengeli beslenme ve temel menü planlama ilkelerine mutlaka dikkat edilmelidir. Bunun yan s ra planlanan menülerin uygulanmas nda, sat n almadan pi irmeye ve servise kadar geçen tüm süreçlerde özel hijyen kurallar na uyulmas na azami özen gösterilmelidir. Konuyla ilgili olarak, Milli E itim Bakanl na ba l örgün, yayg n ve özel e itim ve ö retim kurumlar bünyesinde faaliyet gösteren yemekhane, kantin, kafeterya, büfe, çay oca gibi g da i letmelerinin özel hijyen artlar na, g da güvenilirli ine ve resmî kontrolüne ili kin kurallar G da Tar m ve Hayvanc l k Bakanl ve 28550 say l Yönetmeli R.G. de yay mlanan nde belirlenmektedir. nca 05 ubat 2013 tarih Okul Kantinlerine Dair Özel Hijyen Kurallar LKÖ RET M OKULLARI Ç N BESLENME PROGRAMI Yar m Gün Okullar çin Beslenme Saati PAZARTES Börek veya Po aça Ayran Meyve(yandaki kutuda yer alan Besinlerden bir tanesi) SALI Ha lanm yumurtal sandviç 5 adet zeytin Meyve suyu ÇAR AMBA Peynirli tost veya sandviç Ayran Çi Sebze (yandaki kutuda yer alan besinlerden bir tanesi) PER EMBE CUMA Kek (tercihen meyveli) Süt Meyve(yandaki kutuda yer alan besinlerden bir tanesi) 1 kibrit kutusu peynir 5 adet zeytin Ekmek Süt Çi Sebze (yandaki kutuda yer alan besinlerden bir tanesi) Meyve (mevsimine göre) 1 küçük boy elma 1 orta boy portakal 1 büyük boy mandalina 1 salk m üzüm (15 iri tane) 5 adet erik vb. Çi Sebze (mevsimine göre) 1 küçük boy domates 4 5 orta boy ye ilbiber 1 orta boy havuç 5 6 yaprak marul vb. Meyve (mevsimine göre) 1 küçük boy elma 1 orta boy portakal 1 büyük boy mandalina 1 salk m üzüm (15 iri tane) 5 adet erik vb. Çi Sebze (mevsimine göre) 1 küçük boy domates 4 5 orta boy ye il biber 1 orta boy havuç 5 6 yaprak marul vb. Beslenme çantas her gün çok iyi bir ekilde y kanmal d r. Beslenme çantas , beslenme örtüsü, peçete ve su her gün getirilmelidir. Sebze ve meyveler çok iyi y kanmal , okula getirilecek ambalajl yiyecekelerin G da, Tar m ve Hayvanc l k Bakanl ndan izinli olup olmad na ve son kullanma tarihine dikkat edilmelidir. Ö rencilerin besinleri tüketme durumlar izlenmelidir. NOT: Velilerin ekonomik durumlar göz önünde tutularak kuru yemi (f nd k, ceviz vb.), kuru meyve (üzüm,kays vb.) ilave edilebilir. EK 2. SONBAHAR AYLARINA YÖNEL K ÖRNEK YEMEK L STES GÜNLER PAZARTES SABAH KAHVALTISI Ka ar peynir, Bal, Zeytin, Sö ü sebze, Süt SALI Ha lanm yumurta Zeytin, Reçel, Sö ü sebze, Ihlamur ÇAR AMBA Ka arl tost, Zeytin, Sö ü sebze, Süt PER EMBE CUMA Ball krep, Beyaz peynir, Zeytin, Sö ü sebze, T. s k lm meyve suyu Peynirli omlet, Zeytin Sö ü sebze, Süt PAZARTES Beyaz peynir, Bal, Zeytin, Sö ü sebze, Süt SALI Ka ar peyniri, Reçel, Zeytin, Sö ü sebze, Bitki çay ÇAR AMBA Ha lanm yumurta, Bal, Zeytin, Sö ü sebze, Süt PER EMBE Beyaz peynir, Tahin pekmez, Zeytin, Sö ü sebze, Süt CUMA Menemen, Reçel, Zeytin, Bitki çay PAZARTES Beyaz peynir, Bal, Zeytin, Sö ü sebze, Süt SALI Ka arl tost, T.s k lm meyve suyu, Sö ü sebze ÇAR AMBA F r nda yumurtal ekmek, Reçel, Zeytin, Sö ü sebze, Süt PER EMBE Ka ar peyniri, Tahin pekmez, Zeytin, Sö ü sebze, Süt CUMA Peynirli omlet, Bal, Zeytin, Sö ü sebze, Bitki çay Ö LE YEME K ymal taze fasulye ehriyeli pirinç pilav Mevsim meyvesi Tarhana çorbas zmir köfte Mevsim salata K ymal mercimek Cevizli eri te Yo urt Çoban kavurma Havuç k zartma (yo urt ile) ekerpare F r nda tavuk baget Soslu makarna Mevsim salata Kabak dolma (yo urt ile) Peynirli tepsi böre i Elma komposto Orman kebap Sade spagetti Mevsim salata Karn yar k ehriyeli pirinç pilav Yo urt K rm z mercimek çorba Tavuk sote Krem okola Kuru köfte (sö ü sebze) Soslu makarna Mevsim meyvesi Etli türlü Sigara böre i Ayran Ezogelin Çorba Mantarl et sote Tulumba tatl s Etli nohut Bulgur pilav Mevsim salata Piliç i (sö ü sebze ile) Zeytinya l p rasa Meyve Patl can musakka Cevizli eri te Yo urt K ND KAHVALTISI Kek Limonata Kakaolu puding Üzümlü kurabiye Bitki çay Kahvalt l k tah l gevre i (Süt ile) Ka arl mini sandviç Meyve suyu Susaml simit Bitki çay Piramit pasta Süt Peynirli börek Limonata Po aça Meyve suyu Mini pizza Ayran Peynirli gözleme Bitki çay Cevizli kurabiye Süt Açma Meyve suyu Muhallebi K ymal po aça Süt SONBAHAR AYLARINA YÖNEL K ÖRNEK YEMEK L STES GÜNLER PAZARTES SALI ÇAR AMBA PER EMBE CUMA PAZARTES SALI ÇAR AMBA PER EMBE CUMA SABAH KAHVALTISI Peynirli gözleme, Sö ü sebze, Süt Ö LE YEME K ymal spanak (yo urt) Soslu makarna Meyve Ha lanm yumurta, Reçel, Sebzeli tavuk Zeytin, Sö ü sebze, ehriyeli pirinç pilav Mevsim salata T.s k lm meyve suyu Ball krep, Beyaz peynir, Etli taze fasulye Zeytin, Sö ü sebze, Süt Puf böre i Ayran Peynirli po aça, Reçel, Yo urtlu yarma çorbas Zeytin, Sö ü sebze, Bitki F r n köfte çay ekerpare Menemen, Zeytin, Sö ü Kabak kalye sebze, T.s k lm meyve Bulgur pilav suyu Yo urt Susaml simit, Beyaz Kad nbudu köfte (sö ü peynir, Zeytin, Sö ü sebze) Zeytinya l barbunya sebze, Süt Ke kül Peynirli omlet, Bal, Zeytin, Yayla çorba Patates oturtma Sö ü sebze, T.s k lm meyve suyu Meyve Beyaz peynir, Reçel, Zeytin, F r n baget (dilim patates) Sö ü sebze, Süt Soslu makarna Mevsim salata Ha lanm yumurta, tahin K ymal kapuska pekmez, Sö ü sebze, Bitki Kuskus pilav çay Yo urt K rm z mercimek çorba Ka arl sandviç, Zeytin, Sö ü sebze, Süt Bal k pane (sö ü sebze) Tahin helva K ND KAHVALTISI Sütlaç Susaml simit Süt Kek Meyve suyu Mini pizza Ayran Ka arl mini sandviç Süt Patatesli kol böre i Limonata Kahvalt l k tah l gevre i (Süt ile) Ekler pasta Ihlamur Ka arl mini sandviç Süt Açma Ayran *Kahvalt menüsü haftal k dönü ümlü olarak planlanm t r. * Kahvalt da yer alan besinler çe it olarak minimum düzeyde belirtilmi olup imkânlar dâhilinde çe it say s artt r lmal d r. *Reçel, bal ile birlikte arzuya göre tereya verilebilir. *Sonbahar aylar için haftada 1 kez çorba, i ki haftada 1 kez kurubaklagil yeme i ve zeytinya l kullan lm t r. KI AYLARINA YÖNEL K ÖRNEK YEMEK L STES GÜNLER PAZARTES Ö LE YEME K ymal karnabahar Soslu makarna Yo urt SALI Ha lanm yumurta,Zeytin, Eri teli ye il mercimek çorbas Reçel,Sö ü sebze, Rosto köfte (püreli) Ihlamur Mevsim salata ÇAR AMBA Ka arl tost, Zeytin, Sö ü K ymal spanak kavurma Sigara böre i sebze, Süt Ayran PER EMBE Ball krep, Beyaz peynir, Domates çorba Zeytin, Sö ü sebze, Çoban kavurma T. s k lm meyve suyu A ure CUMA Peynirli omlet, Zeytin Bahçevan kebap Sö ü sebze, Süt ehriyeli pirinç pilav Meyve PAZARTES Beyaz peynir, Bal, Zeytin, Etli lahana sarma Sö ü sebze, Süt Eri te Yo urt SALI Ka ar peyniri, Reçel, Brokoli çorbas Zeytin, Sö ü sebze, Bitki Terbiyeli köfte çay Meyve ÇAR AMBA Ha lanm yumurta, Bal, Etli kuru fasulye Zeytin, Sö ü sebze, Süt Bulgur pilav Cac k PER EMBE Beyaz peynir, Tahin Orman kebap pekmez, Zeytin, Sö ü Soslu makarna sebze, Süt Mevsim salata CUMA Menemen, Reçel, Zeytin, ehriye çorba Bitki çay Piliç zgara (sö ü sebze ile) Çikolatal puding PAZARTES Beyaz peynir, Bal, Zeytin, Salçal köfte Sö ü sebze, Süt Zeytinya l kereviz Meyve K ymal kapuska SALI Ka arl tost, T.s k lm meyve suyu, Sö ü sebze Soslu makarna Yo urt K rm z mercimek çorba ÇAR AMBA F r nda yumurtal ekmek, Reçel, Zeytin, Sö ü sebze, Çoban kavurma Süt Krem okola PER EMBE Ka ar peyniri, Tahin Mantarl tavuk sote pekmez, Zeytin, Sö ü ehriyeli pirinç pilav sebze, Süt Mevsim salata CUMA Peynirli omlet, Bal, Zeytin, Kabak musakka Sö ü sebze, Bitki çay Puf böre i Ayran 40 SABAH KAHVALTISI Ka ar peynir, Bal, Zeytin, Sö ü sebze, Süt K ND KAHVALTISI Kek Limonata Kakaolu puding Üzümlü kurabiye Bitki çay Kahvalt l k tah l gevre i (Süt ile) Ka arl mini sandviç Meyve suyu Susaml simit Bitki çay Piramit pasta Süt Peynirli börek Limonata Po aça Meyve suyu Mini pizza Ayran Peynirli gözleme Bitki çay Cevizli kurabiye Süt Açma Meyve suyu Muhallebi K ymal po aça Süt KI AYLARINA YÖNEL K ÖRNEK YEMEK L STES GÜNLER PAZARTES SALI ÇAR AMBA PER EMBE CUMA PAZARTES SALI ÇAR AMBA PER EMBE CUMA SABAH KAHVALTISI Peynirli gözleme, Sö ü sebze, Süt Ö LE YEME Etli türlü Peynirli makarna Meyve Ha lanm yumurta, Reçel, Tarhana çorba Zeytin, Sö ü sebze, Bal k pane(sö ü sebze T.s k lm meyve suyu ile) Tahin helvas Ball krep, Beyaz peynir, K ymal ye il mercimek Zeytin, Sö ü sebze, Süt Kuskus pilav Yo urt Peynirli po aça, Reçel, ehriye çorba Zeytin, Sö ü sebze, Bitki Piliç i (Sebze ha lama çay ile) rmik tatl s Menemen, Zeytin, Sö ü Terbiyeli köfte sebze, T.s k lm meyve Soslu spagetti suyu Mevsim salata Yayla çorba Susaml simit, Beyaz Patates oturtma peynir, Zeytin, Sö ü sebze, Süt Meyve Peynirli omlet, Bal, Zeytin, F r nda sebzeli tavuk Sö ü sebze, T.s k lm baget meyve suyu Pirinç pilav Mevsim salata Beyaz peynir, Reçel, Zeytin, K ymal karnabahar Sö ü sebze, Süt Soslu makarna Yo urt Ha lanm yumurta, tahin K rm z mercimek çorba pekmez, Sö ü sebze, Bitki Sulu köfte çay Çikolatal puding Ka arl sandviç, Zeytin, K ymal spanak (yo urt) Sö ü sebze, Süt Sigara böre i Ayva komposto *K aylar için haftada 2 kez çorba, 1 kez kurubaklagil yeme i ve 2 haftada 1 kez zeytinya l yemek kullan lm t r. K ND KAHVALTISI Sütlaç Susaml simit Süt Kek Meyve suyu Mini pizza Ayran Ka arl mini sandviç Süt Patatesli kol böre i Limonata Kahvalt l k tah l gevre i (Süt ile) Ekler pasta Ihlamur Ka arl mini sandviç Süt Açma Ayran LKBAHAR AYLARINA YÖNEL K ÖRNEK YEMEK L STES GÜNLER PAZARTES Ö LE YEME Etli paz kavurma F r n makarna Mevsim meyvesi SALI Ha lanm yumurta,Zeytin, Çiftlik kebap Reçel,Sö ü sebze, Bulgur pilav Ayran Ihlamur ÇAR AMBA Ka arl tost, Zeytin, Sö ü K ymal spanak (yo urtlu) Puf böre i sebze, Süt Ayva komposto Yayla çorba PER EMBE Ball krep, Beyaz peynir, Tepsi köfte Zeytin, Sö ü sebze, ekerpare T. s k lm meyve suyu CUMA Peynirli omlet, Zeytin K ymal karnabahar Sö ü sebze, Süt Soslu makarna Yo urt PAZARTES Beyaz peynir, Bal, Zeytin, Et sote Sö ü sebze, Süt ehriyeli pirinç pilav Mevsim salata SALI Ka ar peyniri, Reçel, Etli lahana sarma Zeytin, Sö ü sebze, Bitki Soslu makarna Yo urt çay ÇAR AMBA Ha lanm yumurta, Bal, F r n köfte Zeytin, Sö ü sebze, Süt Havuç k zartma(Yo urtlu) Mevsim meyvesi PER EMBE Beyaz peynir, Tahin Etli kurufasulye pekmez, Zeytin, Sö ü Bulgur pilav sebze, Süt Cac k CUMA Menemen, Reçel, Zeytin, ehriye çorba Bitki çay F r n baget (pilav ile) Kazandibi PAZARTES Beyaz peynir, Bal, Zeytin, Etli türlü Sö ü sebze, Süt Eri te Yo urt SALI Ka arl tost, T.s k lm K rm z mercimek çorba meyve suyu, Sö ü sebze Macar gula Mevsim salata Etli p rasa ÇAR AMBA F r nda yumurtal ekmek, Reçel, Zeytin, Sö ü sebze, Sigara böre i Süt Ayran PER EMBE Ka ar peyniri, Tahin Terbiyeli köfte pekmez, Zeytin, Sö ü Soslu makarna sebze, Süt Mevsim meyvesi CUMA Peynirli omlet, Bal, Zeytin, F r nda bal k Sö ü sebze, Bitki çay Mevsim salata Tahin helvas 42 SABAH KAHVALTISI Ka ar peynir, Bal, Zeytin, Sö ü sebze, Süt K ND KAHVALTISI Kek Limonata Kakaolu puding Üzümlü kurabiye Bitki çay Kahvalt l k tah l gevre i (Süt ile) Ka arl mini sandviç Meyve suyu Susaml simit Bitki çay Piramit pasta Süt Peynirli börek Limonata Po aça Meyve suyu Mini pizza Ayran Peynirli gözleme Bitki çay Cevizli kurabiye Süt Açma Meyve suyu Muhallebi K ymal po aça Süt LKBAHAR AYLARINA YÖNEL K ÖRNEK YEMEK L STES GÜNLER PAZARTES SALI ÇAR AMBA PER EMBE CUMA PAZARTES SALI ÇAR AMBA PER EMBE CUMA SABAH KAHVALTISI Peynirli gözleme, Sö ü sebze, Süt Ö LE YEME K ymal patates ehriyeli pirinç pilav Portakal Ha lanm yumurta, Reçel, Salçal köfte Zeytin, Sö ü sebze, Sade makarna T.s k lm meyve suyu Havuç salata Ball krep, Beyaz peynir, K ymal ye il mercimek Zeytin, Sö ü sebze, Süt Cevizli eri te Ayran Peynirli po aça, Reçel, Domates çorba Zeytin, Sö ü sebze, Bitki Soslu tavuk zgara çay Kalburabast Menemen, Zeytin, Sö ü K ymal semizotu(yo urt ile) sebze, T.s k lm meyve Sigara böre i suyu K rm z erik komposto Susaml simit, Beyaz Izgara köfte (pilav ile) peynir, Zeytin, Sö ü Zeytinya l barbunya sebze, Süt Krem okola Peynirli omlet, Bal, Zeytin, K ymal bezelye Sö ü sebze, T.s k lm Cevizli eri te meyve suyu Yo urt Beyaz peynir, Reçel, Zeytin, Tas kebap Sö ü sebze, Süt Soslu makarna Mevsim salatas Ha lanm yumurta, tahin Kabak musakka pekmez, Sö ü sebze, Bitki ehriyeli pirinç pilav Elma çay Ka arl sandviç, Zeytin, K rm z mercimek çorba Sö ü sebze, Süt Kad nbudu köfte (püreli) Çoban salata K ND KAHVALTISI Sütlaç Susaml simit Süt Kek Meyve suyu Mini pizza Ayran Ka arl mini sandviç Süt Patatesli kol böre i Limonata Kahvalt l k tah l gevre i (Süt ile) Ekler pasta Ihlamur Ka arl mini sandviç Süt Açma Ayran * lkbahar aylar için haftada 1 kez çorba, 1 kez kurubaklagil yeme i ve 2 haftada 1 kez zeytinya l yemek kullan lm t r. YAZ AYLARINA YÖNEL K ÖRNEK YEMEK L STES GÜNLER PAZARTES SABAH KAHVALTISI Ka ar peynir, Bal, Zeytin, Sö ü sebze, Süt SALI Ha lanm yumurta, Zeytin, Reçel, Sö ü sebze, Ihlamur ÇAR AMBA Ka arl tost, Zeytin, Sö ü sebze, Süt PER EMBE CUMA PAZARTES Ball krep, Beyaz peynir, Zeytin, Sö ü sebze, T. s k lm meyve suyu Peynirli omlet, Zeytin Sö ü sebze, Süt Beyaz peynir, Bal, Zeytin, Sö ü sebze, Süt SALI Ka ar peyniri, Reçel, Zeytin, Sö ü sebze, Bitki çay ÇAR AMBA Ha lanm yumurta, Bal, Zeytin, Sö ü sebze, Süt PER EMBE CUMA Beyaz peynir, Tahin pekmez, Zeytin, Sö ü sebze, Süt Menemen, Reçel, Zeytin, Bitki çay PAZARTES Beyaz peynir, Bal, Zeytin, Sö ü sebze, Süt SALI Ka arl tost, T.s k lm meyve suyu, Sö ü sebze ÇAR AMBA F r nda yumurtal ekmek, Reçel, Zeytin, Sö ü sebze, Süt PER EMBE Ka ar peyniri, Tahin pekmez, Zeytin, Sö ü sebze, Süt CUMA Peynirli omlet, Bal, Zeytin, Sö ü sebze, Bitki çay 44 Ö LE YEME Etli nohut Bulgur pilav Yo urt Terbiyeli köfte Soslu makarna Çoban salata Etli kabak dolma (yo urt ile) Peynirli tepsi böre i Vi ne komposto Dana ha lama Zeytinya l taze fasulye Tulumba tatl s K ymal semizotu(yo urt ile) Soslu spagetti Çilek F r n köfte Havuç k zartma (yo urt ile) Kay s Karn yar k ehriyeli pirinç pilav Cac k Mantarl tavuk sote Sade makarna Çoban salata Etli bezelye Cevizli eri te Yo urt K rm z mercimek çorba Sulu köfte Kazandibi Kabak musakka Soslu spagetti Erik Terbiyeli köfte Zeytinya l barbunya ekerpare Etli biber dolma(yo urt ile) Puf böre i Vi ne komposto Çoban kavurma ehriyeli pirinç pilav Havuç salata Etli türlü (yaz) Soslu makarna Kiraz K ND KAHVALTISI Kek Limonata Kakaolu puding Üzümlü kurabiye Bitki çay Kahvalt l k tah l gevre i (Süt ile) Ka arl mini sandviç Meyve suyu Susaml simit Bitki çay Piramit pasta Süt Peynirli börek Limonata Po aça Meyve suyu Mini pizza Ayran Peynirli gözleme Bitki çay Cevizli kurabiye Süt Açma Meyve suyu Muhallebi K ymal po aça Süt YAZ AYLARINA YÖNEL K ÖRNEK YEMEK L STES GÜNLER PAZARTES SALI ÇAR AMBA PER EMBE CUMA PAZARTES SALI ÇAR AMBA PER EMBE CUMA SABAH KAHVALTISI Peynirli gözleme, Sö ü sebze, Süt Ö LE YEME Piliç i Bulgur pilav Çoban salata Ha lanm yumurta, Reçel, Etli taze fasulye Zeytin, Sö ü sebze, Milföy böre i T.s k lm meyve suyu Ayran Ball krep, Beyaz peynir, Yayla çorba Zeytin, Sö ü sebze, Süt zmir köfte Havuç salata Peynirli po aça, Reçel, K ymal semizotu (yo urt Zeytin, Sö ü sebze, Bitki ile) Soslu makarna çay Erik Menemen, Zeytin, Sö ü Hasanpa a köfte sebze, T.s k lm meyve Zeytinya l bakla suyu Kalburabast Susaml simit, Beyaz Etli bamya peynir, Zeytin, Sö ü Cevizli eri te sebze, Süt Armut Peynirli omlet, Bal, Zeytin, Et döner (sö ü ile) Sö ü sebze, T.s k lm ehriyeli pirinç pilav meyve suyu Ayran Beyaz peynir, Reçel, Zeytin, Kabak dolam(yo urt ile) Sö ü sebze, Süt Sigara böre i Vi ne komposto Ha lanm yumurta, tahin K ymal ye il mercimek pekmez, Sö ü sebze, Bitki Kuskus pilav çay Yo urt Ka arl sandviç, Zeytin, Dalyan köfte Sö ü sebze, Süt Zeytinya l taze fasulye Muhallebi K ND KAHVALTISI Sütlaç Susaml simit Süt Kek Meyve suyu Mini pizza Ayran Ka arl mini sandviç Süt Patatesli kol böre i Limonata Kahvalt l k tah l gevre i (Süt ile) Ekler pasta Ihlamur Ka arl mini sandviç Süt Açma Ayran *Yaz aylar için çorbalar iki haftada 1 kez, zeytinya l lar haftada 1 kez verilmi tir. 45 46 EK 4. 47 48 49 50 52 EK 5. SONBAHAR MEVS M NE YÖNEL K MENÜ ÖRNE Ö ÜN ADI GÜNLER 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 54 Ö LE Domates çorba Kad nbudu köfte(dilim patates ile) Kemal pa a tatl s Etli kabak dolma (yo urt) K ymal tala böre i Ayva komposto Rulo köfte Zeytinya l barbunya Yo urt Etli kuru fasulye Bulgur pilav Ayran ehriye çorba Dana ha lama Krem okela Çoban kavurma Soslu spagetti Mevsim salata Etli p rasa F r n makarna Meyve Etli bezelye ehriyeli pirinç pilav Cac k Etli biber dolma(yo urt) K ymal tepsi böre i Kuru üzüm ho af Elbasan tava Soslu spagetti Meyve K rm z mercimek çorba Dana rosto Sütlaç Etli nohut Bulgur pilav Ayran Yo urtlu yarma çorba Et sote ekerpare K ymal spanak kavurma Soslu spagetti Yo urt Ezogelin çorba Saç kavurma Kazandibi K ymal ye il mercimek ehriyeli pirinç pilav Cac k AK AM K ymal karnabahar ograten Soslu makarna Meyve F r n tavuk ç pilav Mevsim salata Yayla çorba Patates oturtma Meyve Mantarl et sote Soslu makarna Mevsim salata Etli bamya Eri te Meyve Patl can musakka ehriyeli pirinç pilav Yo urt Ke kek çorbas zmir köfte Mevsim salata Tavuk sote Havuç k zartma(yo urt) Meyve Tarhana çorbas Ankara tava Mevsim salata Karn yar k ehriyeli pirinç pilav Yo urt K ymal karnabahar F r n makarna Meyve Terbiyeli köfte Soslu makarna Mevsim salata Kabak musakka Eri te Meyve Tas kebap ehriyeli pirinç pilav Mevsim salata Etli bamya K ymal tepsi böre i Ayva komposto Salçal köfte Zeytinya l barbunya Meyve SONBAHAR MEVS M NE YÖNEL K MENÜ ÖRNE Ö ÜN ADI GÜNLER 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Ö LE Etli p rasa Soslu makarna Meyve Ha lama tavuk ehriyeli pirinç pilav Mevsim salata Yayla çorba Patates oturtma Meyve Çiftlik kebap Soslu makarna Mevsim salata K rm z mercimek çorba Macar gulâ Krem okela Etli kabak dolma(yo urt) Soslu spagetti Meyve Ezogelin çorba zmir köfte Muhallebi K ymal spanak(yo urt) K ymal tala böre i Meyve Tarhana çorba Bal k tava Tahin helvas K ymal sebze ograten Soslu spagetti Meyve Mantar çorba Tas kebap Mevsim salata Patl can musakka Bulgur pilav Cac k K rm z mercimek çorba Elbasan tava ekerpare Kabak musakka K ymal tepsi böre i Ayran AK AM Domates çorba ehriyeli güveç Kalburabast Etli yaprak sarma Soslu spagetti Yo urt Izgara köfte (sö ü sebze ile) Eri te Ayran K ymal karnabahar Bulgur pilav Meyve Etli bezelye ehriyeli pirinç pilav Yo urt Soslu f r n tavuk ç pilav Mevsim salata Etli bamya Bulgur pilav Yo urt Çoban kavurma Soslu makarna Mevsim salata Etli nohut ehriyeli pirinç pilav Cac k Rosto köfte (püreli) Zeytinya l p rasa Kemal pa a tatl s K ymal karnabahar F r n makarna Ayva komposto Sulu köfte Havuç k zartma (yo urt) Meyve Etli taze fasulye Soslu makarna Meyve Et sote Eri te Mevsim salata 55 KI MEVS M NE YÖNEL K MENÜ ÖRNE Ö ÜN ADI GÜNLER 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 56 Ö LE ehriye çorba F r n tavuk (p.pilav ) Mevsim Salata Etli paz sarma K ymal kol böre i Ayran Tarhana çorba Ankara Tava Mevsim Salata Etli kuru fasulye Bulgur pilav Cac k Yayla çorba F r n patates Meyve ehriye çorba Terbiyeli köfte Mevsim salata K ymal spanak (yo urt) Peynirli Tepsi Böre i Kuru üzüm ho af K ymal ye il mercimek Kuskus pilav Yo urt Bezelye unu çorba zmir köfte Tulumba tatl s Etli Kabak Dolma (yo urt) Soslu Makarna Meyve ehriye çorba Bal k tava Tahin helva Etli paz kavurma F r n makarna Meyve Ezogelin çorba Dana ha lama Kazandibi Etli bamya ehriyeli pirinç pilav Cac k Domates çorba Çiftlik kebap Meyve Etli nohut Bulgur pilav Tur u AK AM Etli p rasa Soslu makarna Meyve K rm z mercimek çorba Rosto köfte (püre) Vezirparma Etli Bezelye Soslu Makarna Meyve Domates çorba Salçal köfte Ke kül Çoban kavurma ehriyeli pirinç pilav Ayran Kabak kalye F r n makarna Meyve Mantar çorba Tas kebap Kalburabast Dü ün çorba Tavuk zgara (dilim patates) Mevsim salata Patl can musakka Bulgur pilav Cac k K rm z mercimek çorba Kad nbudu Köfte (püre) Mevsim Salata Etli taze fasulye Puf böre i Ayva komposto Yo urtlu yarma çorbas Et sote Mevsim salata K ymal spanak (yo urt) Soslu spagetti Meyve Tutmaç çorbas F r n köfte Mevsim salata Etli kereviz K ymal kol böre i Ayran Kremal sebze çorbas zmir köfte ekerpare KI MEVS M NE YÖNEL K MENÜ ÖRNE Ö ÜN ADI GÜNLER 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Ö LE Tarhana çorba Mantarl tavuk sote Mevsim salata K ymal kapuska ehriyeli pirinç pilav Yo urt Salçal köfte Zeytinya l barbunya Mevsim salata Mantar çorba Sebzeli et yahni Krem okola Etli taze fasulye Soslu makarna Meyve K ymal ye il mercimek Bulgur pilav Cac k Tarhana çorba Ankara tava Mevsim salata K ymal karnabahar Soslu makarna Yo urt Domates çorba zmir köfte Mevsim salata Çoban kavurma Zeytinya l p rasa Kemalpa a tatl s Etli bamya ehriyeli pirinç pilav Yo urt Ke kek çorbas Sulu köfte Meyve Yayla çorba Tas kebap Mevsim salata Etli bezelye ehriyeli pirinç pilav Yo urt AK AM Kabak kalye Soslu Spagetti Meyve K rm z mercimek çorba Dana Rosto (sö ü sebze ile) rmik Tatl s Yayla çorba F r n patates Meyve Etli bezelye ehriyeli pirinç pilav Cac k Yo urtlu yarma çorba Kuru köfte (dilim patates ile) Mevsim salata ehriye çorba Orman kebap Meyve Etli kar k dolma (yo urt) Peynirli puf böre i K.kay s ho af Romen çorba Mantarl piliç sote Supangle K ymal spanak (yo urt) Soslu spagetti Meyve Tutmaç çorbas Patates oturtma Meyve K rm z mercimek çorba Elbasan tava Mevsim salata Patl can musakka Bulgur pilav Cac k Etli taze fasulye Peynirli milföy börek Elma komposto Ezogelin çorba Terbiyeli köfte Tulumba tatl s 57 LKBAHAR MEVS M NE YÖNEL K MENÜ ÖRNE Ö ÜN ADI GÜNLER 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 58 Ö LE Ezogelin çorba Dana ha lama Supangle Etli türlü K ymal tepsi böre i Ayran Etli kuru fasulye Bulgur pilav Cac k Soslu f r n tavuk ç pilav Mevsim salata Yayla çorba F r n patates Meyve Orman kebap ehriyeli pirinç pilav Mevsim salata K ymal Ispanak (yo urt) Peynirli Puf Böre i K.Kay s Ho af Etli nohut ehriyeli pirinç pilav Yo urt Romen çorba Mantarl tavuk sote Tel kaday f Etli Biber Dolma (yo urt) Peynirli Kol Böre i Meyve ehriye çorba Bal k tava Tahin helva K ymal karnabahar F r n makarna Meyve Çoban kavurma Sebzeli pirinç pilav Mevsim salata K ymal Ispanak (yo urt) Soslu Makarna Kuru üzüm ho af Ezogelin çorba Dalyan köfte (püreli) Tulumba tatl s Patl can musakka Bulgur pilav Cac k AK AM Etli paz kavurma F r n makarna Meyve Terbiyeli köfte ehriyeli pirinç pilav Mevsim salata Domates çorba Ka t kebap Kalburabast K ymal karnabahar Soslu spagetti Yo urt Et yahni Zeytinya l p rasa Meyveli puding Karnabahar ograten Soslu makarna Meyve K rm z mercimekçorba Kuru Köfte (sebze sö ü ) Sütlaç Bahçevan kebap Peynirli makarna Meyve Kabak musakka Bulgur pilav Cac k Ek ili Köfte Soslu Spagetti Mevsim Salata Etli bezelye Domatesli pilav Yo urt Rosto köfte (sö ü sebze ile) Zeytinya l bakla Krem okela Yo urtlu yarma çorba Etli barbunya Meyve Tas Kebap Cevizli Eri te Yo urt Etli lahana sarma Soslu spagetti Meyve Tavuk ha lama Peynirli makarna Mevsim salata LKBAHAR MEVS M NE YÖNEL K MENÜ ÖRNE Ö ÜN ADI GÜNLER 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Ö LE Bezelye unu çorba Püreli kebap ekerpare K ymal ye il mercimek Kuskus pilav Yo urt Et sote Zeytinya l p rasa Ke kül K ymal spanak (yo urt) Soslu Spagetti Elma Komposto Tarhana çorba Piliç topkap Meyve Etli taze fasulye Peynirli kol böre i Meyve Etli nohut Bulgur pilav Ayran zmir köfte Havuç k zartma (yo urt) Meyve Etli bezelye ehriyeli pirinç pilav Yo urt ehriyeli güveç Zeytinya l barbunya Meyve Mantarl et sote ehriyeli pirinç pilav Mevsim salata K ymal Ispanak (yo urt) Soslu Makarna Meyve K rm z mercimek çorba Kad nbudu köfte (sö ü sebze ile) Muhallebi Etli taze fasulye ehriyeli pirinç pilav Yo urt Ke kek çorba F r n köfte Mevsim Salata AK AM K ymal kabak dolma (yo urt) K ymal tepsi böre i Meyve Terbiyeli köfte Soslu makarna Mevsim salata Yayla çorba F r n patates Meyve Dana Rosto ehriyeli Pirinç Pilav Mevsim Salata K ymal karnabahar Cevizli eri te Yo urt Tas kebap Soslu makarna Mevsim salata Mantar çorba Çoban kavurma Supangle Etli p rasa F r n makarna Kuru üzüm ho af Dü ün çorba Soslu f r n tavuk ekerpare Etli taze fasulye Soslu spagetti Ayran Tutmaç çorba Kuru köfte (e.dilim patates) Kalburabast Orman Kebap Cevizli Eri te Mevsim Salata Etli lahana sarma Peynirli makarna Meyve Et sote Havuç k zartma(yo urt) Meyve Etli kabak dolma(yo urt) K ymal tala böre i Elma komposto 59 YAZ AYLARINA YÖNEL K MENÜ ÖRNE Ö ÜN ADI GÜNLER 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 60 Ö LE Tavuk ha lama Domatesli pirinç pilav Mevsim salata K rm z mercimek çorba Sulu köfte Krem okola Etli taze fasulye ehriyeli pirinç pilav Meyve Kremal mantar çorba Dalyan köfte (püreli) ekerpare Etli bamya Soslu makarna Meyve ehriye çorba zmir köfte F r n sütlaç Etli kuru fasulye ehriyeli pirinç pilav Cac k Yayla çorba Dana rosto Tel kaday f Tavuk sote ç pilav Ayran Karn yar k Bulgur pilav Yo urt Et ha lama Havuç k zartma (yo urt) Meyve Yo urtlu yarma çorba Çoban kavurma Mevsim salata Kad nbudu köfte(püreli) Zeytinya l barbunya Meyve Etli taze fasulye Pirinç pilav Cac k Sulu köfte Ka arl makarna Mevsim salata Kabak musakka ehriyeli pirinç pilav Yo urt AK AM Etli türlü Peynirli makarna Meyve Etli biber dolma (yo urt) Peynirli tepsi böre i Kay s komposto Tas kebap Barbunya pilaki Mevsim salata Patl can oturtma Bulgur pilav Cac k Bahç van kebap Domatesli pirinç pilav Yo urt K ymal semizotu Eri te Meyve Patl can kebap F r n makarna Mevsim salata Etli taze fasulye Spagetti bolognose Meyve Etli kabak dolma (yo urt) Tala böre i Çilek kompostosu Ezogelin çorba Salçal köfte Muhallebi Etli nohut Domatesli pirinç pilav Cac k Etli yaz türlüsü Soslu makarna Yo urt K ymal semizotu Sigara böre i Ayran K rm z mercimek çorba Tas kebap Supangle Etli biber dolma (yo urt) Soslu makarna Meyve Tutmaç çorba Mantarl et sote Mevsim salata YAZ AYLARINA YÖNEL K MENÜ ÖRNE Ö ÜN ADI GÜNLER 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Ö LE Soslu f r n tavuk .pirinç pilav Ayran Yayla çorba F r n patates Meyve Etli kar k dolma (yo urt) Peynirli makarna Meyve ehriye çorba zmir köfte Kazandibi K ymal semizotu Mercimekli gül böre i Çilek komposto Etli bezelye Pirinç pilav Cac k Tas kebap F r n makarna Meyve K rm z mercimek çorba Elbasan tava Vezirparma Kad nbudu köfte (püre ile) Zeytinya l barbunya Meyve Ezogelin çorba Izgara tavuk (sebze ha lama ile) Supangle Terbiyeli köfte Sebzeli pirinç pilav Mevsim salata Patl can musakka Bulgur pilav Ayran Çoban kavurma Kar k k zartma (yo urt) Kalburabast Yayla çorba Etli taze fasulye Meyve AK AM Patl can kebap Soslu makarna Meyve Dalyan köfte (püre ile) Zeytinya l taze fasulye Tulumba tatl s Etli kuru fasulye ehriyeli pirinç pilav Cac k Kabak musakka Spagetti bolognose Yo urt Çiftlik kebap Soslu makarna Meyve Ke kek çorba Izgara köfte (sö ü sebze ile) Krem okela Etli taze fasulye Cevizli eri te Yo urt Etli bamya Sigara böre i Ayran Karn yar k Domatesli pirinç pilav Mevsim salata Etli yaz türlü Peynirli makarna Meyve Etli biber dolma(yo urt) K ymal tepsi böre i K rm z erik kompostosu Tutmaç çorbas Orman kebap Meyve Etli nohut Eri te Yo urt Hasan pa a köfte ehriyeli pirinç pilav Mevsim salata 62 EK 6. 64 65 66 Kaynaklar 1. Acar Tek N, Y ld ran H, Akbulut G, Bilici S, Köksal E, Gezmen Karada M, Sanlier N. Evaluation of dietary quality of adolescents using Healthy Eating Index. Nutrition Research & Practice. 2011; 5(4): 322 328. 2. Anon, (1999) Beslenme I, Katk Pediatri Dergisi, 17:1: Ocak, ubat. 3. Baysal A. (2002) Beslenme, Hatibo lu Yay nlar , Ankara. 4. Ba M., Bilici S, Ersin Bayrak M. Tütüncüo lu C. Tam Gün Okullara Yönelik Geli tirilen Menü Modelleri ve Örnek Ö le Yeme i Listeleri. Sa l k Bakanl , Ankara, 2010. 5. Ci erim N, Beyhan Y. Toplu Beslenme Sistemlerinde Menü Yönetim ve Denetimi. Kök Yay nc l k, 1995. 6. Behrman RE, Kliegman RM, Arvin AM. Nelson Textbook of Pediatrics. 15. Ed. Saunders, Philadelphia, 1996. 7. Beyazova U (1984) Ana ve lkokul Ça Çocuklarda Beslenme Sorunlar n n Nedenleri, Okul-ça Çocuklar nda Beslenme, Roche Bilimsel Yay nlar Serisi, Ankara. 8. Duffy R L (2002). The American Dietetic Asso-ciation's Complete Food & Nutrition Guide. John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey, USA. 9. Hamilton EMN, Whitney EN, Sizer FS. Child, Teen and Older Adult. Nutrition Concepts and Controversies.West Publishing Company, New York. P.437-449, 1991. 10. Koksal E, Ayaz A, Kucukerdonmez O, Bilgili N. Nutritional status in school children: Deficiencies in iron, folic acid and Vitamin B12, Scientific Research and Essays. 2011;6(21),4604-4610. 11. Koksal G, Gökmen H., (2000) Çocuk Hastal klar nda Beslenme Tedavisi, Hatibo lu Yay nlar , I. Bask , Ankara. 12. Köksal E, Gezmen Karada M, Y ld ran H, Akbulut G, Acar Tek N, Bilici S, Sanlier N. Dietary Glycemic Index, Glycemic Load and Anthropometric Measurements in Adolescents. Türkiye Klinikleri T p Bilimleri Dergisi. 2011; 31(4): 960-968. 13. Kutluay Merdol T. Okul öncesi çocuklarda beslenme, TC Sa l k Bakanl Temel Sa l k Hizmetleri Genel Müdürlü ü, Beslenme Bilgi Serisi, Yay n No: 726, Ankara, ubat 2008. 14. Kutluay Merdol, T., (1999) Beslenme E itimi Rehberi, Özgür Yay nlar , 125, stanbul 15. McLaren DS, Burman D, Belton NR, Williams AF. Textbook of Pediatric Nutrition. Churchill Livingstone. Edinburgh, 1991. 16. Neyzi O, Ertu rul T. Pediatri. Nobel T p Kitapevi, stanbul, 1990. 17. Pekcan G, Köksal E. Sa l kl Beslenme: Risk Gruplar , Beslenme Sorunlar ve Çözüm Yollar . MEB K z Teknik Ö retim Genel Müdürlü ü. Milli E itim Bas mevi. Ankara, 2004. 18. anl er, N., (1999) Ankara Köylerindeki 0-6 Ya Çocuklar n Beslenme Durumlar n n ncelenmesi Üzerine Bir Ara t rma, Millî E itim Bakanl Okul Öncesi E itimi Genel Müdürlü ü ve Gazi Üniversitesi Meslekî E itim Fakültesi Birli i ile Millî E itim Bas m Evi, Ankara. 19. anl er, N., (2002) Do u tan Metabolizma Hastal klar , Anne ve Çocuk Beslenmesi, Pegem A Yay nlar , Ankara. 20. anl er, N., (2003). Çocu un geli iminde beslenmenin önemi. Erken Çocuklukta Geli im ve E itimde Yeni Yakla mlar, Morpa Kültür Yay nlar , stanbul. 21. Whitney, N. E., Rolfes, R.S., (2002) Undestanding Nutrition, Ninth Edition, Wadsworth/Thomson Learning, USA. 22. Türkiye ye Özgü Beslenme Rehberi, Sa l k Bakanl Temel Sa l k Hizmetleri Genel Müdürlü ü, Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Ankara, 2004 67 23. Karaa ao lu N. Okul Çocuklar n n Beslenmesi, T.C Sa l k Bakanl Temel Sa l k Hizmetleri Genel Müdürlü ü Beslenme Ve Fiziksel Aktiviteler Daire Ba kanl Beslenme Bilgi Serisi, Ankara, ubat 2008. 24. Williams, R.S., Worthington, S. B., (1992) Nutriton Throughout The Life Cycle, Second Edition Mosby Year Book. USA. 25. WHO: Iodine Status Worldwide. In WHO Global Database on Iodine Deficiency. Edited by: De Benoist B, Andersen M, Egli I, Takkouche B, Allen H. Geneva: World Health Organization; 2004. 26. www.beslenmesaglik.gov.tr (eri im tarihi: 01.11.2011) 68