Dizel motorlar ders dokumanlar
Transkript
Dizel motorlar ders dokumanlar
T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) ARAÇ BAKIM VE ONARIM DİZEL MOTORLAR ANKARA NİSAN 2005 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR........................................................................................................iv GİRİŞ............................................................................................................................ 1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1..........................................................................................2 1. DİZEL MOTORUNU GEREKLİ EMNİYET KURALLARINA UYARAK SEHPAYA ALMA....................................................................................................... 2 1.1. Motorun Taşıttan İndirilmesi............................................................................. 2 1.2. Dizel Motoru Sökmek........................................................................................4 1.2.1. Tanımlar ve Terimler:................................................................................. 4 1.2.2. Motorun Tanımı.......................................................................................... 6 1.3. Dizel Motorunun Tercih Edilme Sebepleri.......................................................7 1.3.1.Verim .......................................................................................................... 7 1.3.2. Yakıt Sarfiyatı ............................................................................................7 1.3.3. Yakıt Ucuzluğu........................................................................................... 7 1.3.4. Yangın Emniyeti ........................................................................................ 7 1.3.5. Egzoz Gazlarının Zehirleme Oranı ............................................................ 7 1.3.6. Motor Çekiş Gücü ......................................................................................8 2. DİZEL MOTORU ÇALIŞMA ESASLARI ............................................................8 2.1. Emme Zamanı....................................................................................................9 2.2. Sıkıştırma Zamanı..............................................................................................9 2.3. İş Zamanı......................................................................................................... 10 2.4. Egzoz Zamanı.................................................................................................. 10 3. DİZEL MOTOR PARÇALARI VE BAKIMI .......................................................10 3.1. Dizel Motor Parçaları.......................................................................................10 3.1.1. Krank mili................................................................................................. 10 3.1.2. Kam Mili...................................................................................................11 3.1.3. Motor Bloğu.............................................................................................11 3.1.4. Silindir kapağı..........................................................................................11 3.1.5. Piston Ve Piston Kolu (Biyel)..................................................................12 3.1.6. Supaplar................................................................................................... 13 3.1.7. Volan.........................................................................................................13 4.KLASİK DİZEL MOTORUN YARDIMCI SİSTEMLERİ....................................13 4.1. Yakıt Sistemi....................................................................................................13 ............................................................................................................................14 4.1.1. Yakıt Deposu ........................................................................................... 14 4.1.2. Alçak Basınç Boruları...............................................................................14 4.1.3. Besleme Pompası ..................................................................................... 14 4.1.4. Yakıt Filtresi ............................................................................................ 14 4.1.5. Yakıt Enjeksiyon Pompası........................................................................15 4.1.5.1. Enjektöre Basınçlı Yakıt Göndermek................................................ 15 4.1.5.2. Yakıt Miktarını Ayarlamak................................................................15 4.1.5.3. Motorun Hız ve Yük Durumuna Göre Gaz Kontrolü Yapmak..........15 4.1.5.4. Ateşleme Sırasına Göre Silindirlere Yakıt Dağıtımını Yapmak: ......15 i 4.1.6. Enjektörler.................................................................................................15 4.1.6.1. Görevleri: .......................................................................................... 15 4.1.6.2. Enjektör Çeşitleri: ............................................................................ 16 4.1.7. Hava Filtresi .............................................................................................16 4.1.8. Yüksek Basınç Boruları .......................................................................... 16 4.1.9. Common Rail Yakıt Enjeksiyon Sistemli Dizel Motorları ..................... 16 4.1.9.1.Yüksek Basınç Pompası;.....................................................................17 4.1.9.2. Rampa ............................................................................................... 19 4.1.9.3. Enjektörler..........................................................................................19 4.1.9.4. Vuruntu Sensörü................................................................................ 20 4.1.9.5. Besleme Devresi................................................................................ 20 4.2. Yağlama Sistemi.............................................................................................. 21 4.2.1. Yağlama Elemanları..................................................................................22 4.2.1.1. Yağ Süzgeci....................................................................................... 22 4.2.1.2. Yağ Pompası...................................................................................... 22 4.2.1.3. Basınç Ayar Valfi.............................................................................. 22 4.2.1.4. Yağ Filtresi........................................................................................22 4.2.1.5. Karter Ve Karter Havalandırma .......................................................23 4.3. Soğutma Sistemi ............................................................................................. 23 4.3.1. Su ile Soğutma.......................................................................................... 24 UYGULAMA FAALİYETİ................................................................................... 26 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME......................................................................... 27 ÖĞRENME FAALİYETİ-2........................................................................................29 5. DİZEL MOTOR BAKIMI .....................................................................................30 5.1. Dizel Motorun Ölçümleri ................................................................................32 5.1.1. Silindirlerin Ölçülmesi ............................................................................32 5.1.2. Pistonların Ölçülmesi...............................................................................32 5.1.3. Biyelin Ölçülmesi..................................................................................... 33 5.1.4. Krank Milinin Ve Yataklarının Ölçülmesi............................................... 33 5.1.5. Ana Yatakların Ölçülmesi :...................................................................... 33 5.1.6. Silindir Kapağının Kontrolü : ................................................................. 34 UYGULAMA FAALİYETİ................................................................................... 34 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME......................................................................... 35 ÖĞRENME FAALİYETİ-3........................................................................................37 6. DİZEL MOTOR PARÇALARININ TAKILMASI ...............................................38 6.1. Dizel Motor Parçalarını Takmadan Önce Dikkat Edilmesi Gereken Kurallar 38 6.2. Dizel Motor Ayarları........................................................................................39 6.2.1. Supap ayarları: ......................................................................................... 39 UYGULAMA FAALİYETİ................................................................................... 39 MODÜL DEĞERLENDİRME...................................................................................41 KAYNAKLAR........................................................................................................... 42 ii iii AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD 525ARÇ006 ALAN Araç Bakım-Onarımı DAL/MESLEK Ortak Alan MODÜLÜN ADI Dizel Motorlar MODÜLÜN TANIMI Dizel motorların sökülmesi,bakımının yapılması,takılması konularının anlatıldığı öğrenme materyalidir. SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL Benzinli, Lpg’li Motorlar YETERLİK Dizel Yakıt Sistemlerinin Bakımını Yapmak. GENEL AMAÇ Katalog değerlerine uygun olarak dizel motorlarının parçalarını takabileceksiniz. MODÜLÜN AMACI AMAÇLAR Dizel motor parçalarını tanıyarak katalogtaki iş sırasına göre sökebileceksiniz. Dizel motor parçalarının bakımını kataloğa göre yapabileceksiniz. Dizel motor parçalarını kataloğa göre takabileceksiniz. Ortam EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Donanımlı dizel atölyesi ve laboratuvarları , internet ortamı ,dizel motorları yetkili servisleri. Donanım Araç bakım kataloğu,el aletleri,ölçü aletleri (Mikrometre,komparatör,torkmetre). ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Modül içerisinde ve sonunda verilen çoktan seçmeli soruları cevaplandırarak kendinizi değerlendiriniz, sonuçlarını öğretmeninizle paylaşarak eksikliklerinizi tamamlayabilmeniz için gereken bilgileri alınız. iv GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, İnsanlar daha iyi ve kolay yaşayabilmek için ilk çağlardan beri doğanın tüm olanaklarından faydalanarak araştırmaya girişmişlerdir. İnsan yaşamını güzelleştirecek, daha rahat ve mutlu bir dünya yaratmak için, araştırmalar bugün devam ettiği gibi, gelecekte de devam edecektir. 1794’te İngiliz mühendis Mr.R.Street, Termentin ve hava karışımını bir alevle ateşleyerek çalışabilecek bir motor projesi yapmıştır.Fakat bu buluş, bazı sakıncaları nedeni ile uygulama alanı bulunamamıştır. 1796’da Murdock katı yakıtlardan, hava gazı elde etmeyi başarmıştır.Fransız mühendis Etiyen Löner 1860 yılında hava gazı ile çalışan ilk motoru yapmıştır.İçten yanmalı motorlarda yakıt olarak kullanılan hava gazı bugünkü LPG (likit petrol gazı) motorların gelişmesinde önemli rol oynamıştır. 1862’de Fransız mühendis Beau-De Rochas 4 zamanlı çevrimin esaslarını ortaya koymuştur.Bütün bu çalışmalardan faydalanan Alman mühendis Nikolaus August Otto, 1876 yılında dört zaman esasına göre çalışan ilk motoru yapmıştır.Hava gazı ve hava karışımının sıkıştırılması ile bunu bir alevle ateşleyerek motoru dakikada 150-200 devirle çalıştırmayı başarmıştır. 1878 yılında İngiliz mühendisi Dugal Clerk iki zaman esasına göre çalışan ilk motoru bulmuştur.Bu motorda dört zamanlı motordaki emme ve egzoz supapları yerine, silindirin yan tarafında bulunan emme ve egzoz pencereleri bulunmaktadır. Amerika’da George Brayton 1880 tarihinde yakıt olarak benzin kullanılan bir motor yapmış ve bunu yüzüncü Filedelfiya sergisinde halka göstermiştir. Alman mühendisi Karl Benz Daimlerin bulunduğu motora, kendi bulduğu ilk ateşleme sistemini de ekleyerek bu motorunu üç tekerlekli bir araba üzerine koymuş ve 1885 yılında benzin motorlarının uygulanması olan ilk motoru yapmıştır. 1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ Bu öğrenme faaliyeti ile dizel motor parçalarını tanıyarak katalogtaki iş sırasına göre sökebileceksiniz ARAŞTIRMA Çevremizde bulunan araç servislerinde ile Dizel motora sahip araçların emniyetli bir şekilde çalışma alanına almak ve sehpalama işlemini yapmak motor parçalarını tanımak ve motor parçalarını sökülmesi hakkında sanayi,internet,üniversite kütüphanesi ve atelyenizde araştırma yaparak bilgi edininiz, edindiğiniz bilgileri rapor haline dönüştürüp gurubunuza sunum yaparak paylaşınız. 1. DİZEL MOTORUNU GEREKLİ EMNİYET KURALLARINA UYARAK SEHPAYA ALMA 1.1. Motorun Taşıttan İndirilmesi Onarım işlemlerinin bir kısmı motor taşıt üzerinde iken, bir kısım ise, motor taşıttan indirilerek gerçekleştirilir. Silindirlerin tornalanması, krank milinirı taşlanması, ana yatakların değiştirilmesi gibi geniş kapsamlı onarımlarda motorun taşıttan indirilmesi gerekir. Kısmi yenileştirme işlemlerinin motor taşıt üzerinde iken gerçekleştirilmesi, motor ve taşıtın tipine ve özelliklerine, arızanın bulunduğu yere göre değişir. 0 nedenle, arızanın yeri tespit edildikten sonra, arızanın ne yolla giderilebileceği araştırılmalı, motorun taşıttan indirilmesine gerek. olup olmadığı belirlenmelidir. Motorun taşıttan indirilmesinde uygulanacak işlemler, taşıt ve motorun cinsine, teknik özelliklerine; motorun taşıtta bulunduğu yere ve kullanılacak indirme araçlarına göre farklılık gösterir. Bunlardan ortak ve genel nitelikte olanlar aşağıda belirtilmiştir. Motorun taşıtta bulunduğu yer, taşıtın tipine ve kullanılma amacına göre değişir. Genellikle motorlar taşıtların önünde, arkasında ya da alt kısmında bulunur. Önde bulunan motorlar çoğunlukla, radyatör çıkarıldıktan sonra motor belirli bir açı ile ön ve yukarıya doğru; arkadaki motorlar geriye çekilerek; alttaki motorlar ise, aşağıya bırakılarak indirilir. Bununla birlikte indirme işlemi,, taşıt ve motorun özellikleri göre değişik şekillerde de yapılabilir. 2 Aşağıda, taşıtın önünde bulunan sıra silindirli bir motorun indirilişinde izlenecek işlem sırası ana hatları ile örnek olarak verilmiştir. Değişik marka, tip ve özellikteki taşıt motorlarının indirilişinde farklılıklar olacağı unutulmamalıdır. Önce motorun taşıttan indiriliş şeklini, işlem sırası ve uyulması gereken kuralları belirleyin. İndirmek için gerekli olan takım ve araçları hazırlayın. Bunların çalışıp çalışmadığım kontrol edin. Düzenli çalışmayan ve bozuk araçlar kullanılma- malıdır. İş kazalarına ve yangına karşı gerekli önlemleri alın. Taşıtı uygun bir yere çekin. Taşıtın yeri, motorun kolayca indirilmesine, alt kısımdaki bağlantıların kolayca sökülmesine olanak verecek özellikte olmalıdır. Bunun için taşıt bir kanala alınabileceği gibi kriko ile kaldırılıp yükseltme sehpaları üzerine de yerleştirilebilir. Radyatörün, yardımcı su deposunun, silindir blokunun, kalorifer sisteminin sularını ve motorun yağını boşaltın. Su antifirizli ise, tekrar kullanmak üzere uygun bir kaba koyun. Çevreye dökülen yağ ve sıvılar varsa temizleyin. Bunlar iş kazalarına neden olabilir. Kaput çalışmaya ve motorun indirilmesine engelleyici ise, sökün. Çamurlukları korumak için üzerlerine örtü koyun. Üstten çalışırken kısa devreyi önlemek için akümülatör kutup başlıklarını sökün. Motor çok kirli ve tortulu ise, üzerindeki kaba birikintileri temizleyin. Radyatör bağlantılarını ve radyatörü sökün; zedelenmemesi için uygun bir yere yerleştirin. Üstten çalışarak motorun üzerinde bulunan, indirme sırasında kolayca ezilip kırılabilecek ya da motorun indirilmesine, bağlantıların sökülmesine engel olabilecek parçalarla hortum, boru ve kablo bağlantılarını sökün. Motoru, ön ve arkadan geçirilen kalın bir halat, zincir ya da silindir kapağına bağlanabilen kancalı özel kaldırma halatı (sapanı) ve bir vinçle hafif askıya alın. Taşıtın altında çalışarak motorun aktarma organları, şasi ve diğer kısımlarla olan bağlantılarını sökün. Gerekiyorsa önce vites kutusunu indirin. Tamamen serbest kalan motoru vinçle doğrudan yukarı kaldırarak ya da yukarı kaldırırken öne doğru da çekerek taşıtın üzerinden alın ve uygun bir iş tezgahı üzerine yerleştirin. Motoru indirilmiş taşıtı da uygun bir yere çekin. 3 1.2. Dizel Motoru Sökmek Araçtan indirilen motorun dış temizliğini yapın. Sökme işlemi için motoru motor sehpası üzerine alın. Sökmede kullanılacak takım ve aparatları hazırlayın. Sökme sırasında düşünerek bilerek hareket ederek parçalar üzerindeki işaretlere, takılma yönlerini, bağlantı şekillerini belirleyin gerekirse işaret koyun. Motorun yardımcı sistem parçalarını sökün. Volan koruyucusunu, manifoldları ve ön kasnağı bir çektirmeyle sökün. Motor üst kapağını sökün. Silindir kapağını sökün. Supapları sökün. Karteri sökün. Yağlama sistemi parçalarını sökün. Zaman ayar sistemini sökün. Kam milini sökün. Pistonları sökün. Krank milini sökün. 1.2.1. Tanımlar ve Terimler: Ölü Nokta: Pistonun silindir içerisindeki hareketi esnasında, yön değiştirmek için bir an durakladığı(hareketsiz kaldığı) yere Ölü Nokta denir.Buna göre iki ölü nokta vardır; • Üst Ölü Nokta (Ü.Ö.N): Pistonun silindir içerisindeki çıkabileceği en üst noktada, yön değiştirmek için bir an durakladığı yere Üst Ölü Nokta denir. • Alt Ölü Nokta (A.Ö.N): Pistonun silindir içerisinde inebildiği en alt noktada, yön değiştirmek için bir an durakladığı yere Alt Ölü Nokta denir. 4 Kurs (Strok), Piston Yolu: Pistonun; alt ölü nokta ile üst ölü nokta arasında almış olduğu yola kurs veya piston yolu denir. Silindir (Kurs) Hacmi: Pistonun alt ölü noktadan üst ölü noktaya kadar silindir içerisinde hareket ettiği alana silindir Hacmi denir. Diğer bir deyişle, iki ölü nokta arasında kalan hacimdir. Silindir Hacmi: Silindir (kurs hacmi) ile yanma odası hacminin toplamına eşittir.Diğer bir deyişle;piston alt ölü noktada iken üzerinde kalan hacimdir. Toplam Silindir Hacmi: Silindir hacmi ile motorun silindir sayısının çarpımına eşittir. Toplam Kurs Hacmi: Silindir (kurs) hacmi ile motorun silindir sayısının çarpımına eşittir. Zaman: Pistonun, silindir içerisinde iki ölü nokta arasında yaptığı bir harekete zaman denir.Başka bir deyişle, dört zamanlı bir motorda, krank milinin 180 derecelik dönme hareketi ile pistonun iki ölü nokta arasında yaptığı bir harekettir.Bir zaman teorik olarak 180 derece devam eder. Yanma Odası (sıkıştırma odası) Hacmi: Piston üst ölü noktada iken, silindir kapağı ile pistonun üst yüzeyi arasında kalan hacimdir. Çevrim: Bir motorda iş elde etmek için tekrarlanma işleminden meydana gelen olayların toplamına bir çevrim denir. Günümüze kadar geçen süreç içersinde dizel motorları çalışma prensipleri değişmemesine rağmen yardımcı sistemler üzerinde yapılan değişikliklerle dizel motorlarda. çok hızlı değişimler olmuştur. Gelişmeler son yıllarda hız kazanmıştır. Bu modülde Dizel motorların çalışma esasları , yardımcı sistemleri, Dizel motor bakımı,ayarı ve motor parçalarının sökülmesi , takılması, ölçülmesi işlemlerinin bilgileri verilecektir.Şekil 1’de dört zamanlı bir dizel motorunun çalışması görülmektedir. 5 Şekil 1. Dört Zamanlı Bir Dizel Motorunun Çalışması. Dizel motorları özellikle ağır taşıtlarda çok yaygın kullanım alanı bulmaktadır. Son zamanlarda binek otomobillerinde ve hafif araçlarda da yaygın olarak dizel motorları kullanılmaktadır. Belirli bir hacimdeki dizel motorundan daha yüksek güç elde edebilmek amacıyla aşırı doldurma uygulamaları yapılmaktadır. Bu aşırı doldurma sistemlerinin en yaygın olanı türbo şarj sistemlerdir. Turbo şarj sistemlerde normal emişli (aşırı doldurma olmayan) bir motordan daha fazla hava silindire alınarak daha fazla yakıtın yanması sağlanmakta ve bu şekilde motordan daha fazla güç elde edilmektedir. Turbo şarj sistemi bir türbin ve bir kompresörden oluşmaktadır. Motorun egzoz manifoldu üzerine bağlanan bir türbin egzoz gazları vasıtası ile döner. Turbo şarj sisteminde türbin ve kompresör aynı mil üzerinde bulunur ve beraber dönerler. Bu türbin emme manifoldu üzerinde bulunan kompresörü döndürerek motora emme zamanında daha fazla hava girmesi sağlanır.Şekil 2. (a) da Türbo şarjlı bir motorun şematik görüntüsü, (b) de bir türbo şarjın kesit görüntüsü verilmiştir. Şekil 2. (A) Türbo Şarjlı Bir Motorun Şematik Görüntüsü, (B) Bir Türbo Şarjın Kesit Görüntüsü. 1.2.2. Motorun Tanımı Motor: Isı enerjisi mekanik enerjiye çeviren parçalara motor denir. Motor tekerleri döndüren ve otomobilin yürümesine yardım eden mekanizmadır. Bu mekanizmaya motor denir. Silindir odalarında yanma olur. Bu yanma öyle yüksek bir süratle olur ki buna infilak da denebilir. Bu şekilde motorda bulunan kuvvet bir şaftı döndürür. Bu hareket saftan tekerleklere iletilir. Böylece tekerlekler döner ve araç yürür. Birçok otomobillerde motorlar altı veya sekiz silindirli ise de dört, oniki ve onaltı silindirli motorlar kullanılır. Bu motorda silindirin nasıl çalıştığını anlayalım. Oynak bir şekilde takılır. Her ne kadar piston iyice oturmuş olsa da gevşektir. Piston üzerine sekman takılır ve bu boşluk alınır. Motor krank mil üzerindeki dirsek ve bir biyel kolu ile hareketini temin eder. Dirsek milin çıkık parçasıdır. Mil döndükçe bu dirsek bir daire çizer. Bu dirsek pistona biyel kolu vasıtası ile birleşir. Biyel kolunun dirsek tarafı ucunda bir yatak vardır. Bu yatak biyel kolu ile milin üzerine boşluğunu alarak biyelin mil üzeride rahat dönebilmesini sağlar. Piston silindir içinde aşağı yukarı hareket ettikçe krank mili dirseği bir daire çizer ve krank milini döndürür. Biyel kolu pistona nazaran bir cihet veya aksi cihete piston pimi üzerinde 6 serbestçe eğilebildiğinden aynı sebep dolayısı ile krank mili dirseği de biyel kolu yatağı içinde serbestçe eğilebildiğinden rahat döner. Silindirin kapalı ucu etrafında iki delik vardır. Bunlardan birine emilen karışımın girişine temin eder. Diğeri ise egzoz gazlarının çıkışını temin eder. Şayet piston aşağı doğru inerken bu deliklerden herhangi birisine atmosfere açılmış olsa idi silindir içine hava emilmiş olacaktır. Aynı şekilde piston yukarı çıkarken de silindir kapalı taraf deliklerinin birbirinden hava dışarı atılmış olacaktır. Her silindirin kapalı tarafındaki iki delikten içinde supap tertibatı vardır. Bu supaplar delikler üzerine cereyan eden hadisenin harekete geçerek deliklerin birini veya diğerini veya ikisini de kaparlar. 1.3. Dizel Motorunun Tercih Edilme Sebepleri Bugün dizel motorlarının birçok sahaya yayılması belirli üstünlüklerinden dolayı gerçekleşti. Bunların başlıcalarını sıralayalım : 1.3.1.Verim Enerji üreten makine ve motorların başında buhar makinaları, benzin ve dizel motorları gelmektedir. Yakılan yakıtın faydalı işe dönüşümü genel oranlar içinde incelersek en verimli olanının dizel motorları olduğu görülür. Buhar Makinaları %15 Benzin Motorları %25 Dizel Motorları %37 1.3.2. Yakıt Sarfiyatı Aynı karakteristiklere sahip benzin ve dizel motorlarının yakıt sarfiyatı mukayese edilirse dizelin yakıt sarfiyatı yaklaşık olarak benzin motorunun 1/3’ü kadardır. Genel bir değerle ifade edersek, bir beygir gücü cinsinden yakıt sarfiyatı 350 gr benzine karşılık dizel motoru 160 gr motorin sarf etmektedir. 1.3.3. Yakıt Ucuzluğu Ham petrolden elde edilen motorinin benzine nazaran miktarı fazladır. Dolayısıyla motorin daha ucuza mal edilmekte ve satılmaktadır. 1.3.4. Yangın Emniyeti Motorinin tutuşma derecesinin benzine nazaran yüksek oluşu herhangi bir nedenle meydana gelebilecek yangın tehlikesinin azaltmaktadır. 1.3.5. Egzoz Gazlarının Zehirleme Oranı 7 Dizel yakıtının yanma neticesi karbonmonoksit (CO) gazının çıkmaması zehirliliğini azaltmaktadır. Halbuki benzinin yanma neticesinde çıkan karbon monoksit (CO) gazının nisbeti fazla oluşu zehirlenme miktarını arttırmaktadır. 1.3.6. Motor Çekiş Gücü Dizel motorlarının her devirdeki çekiş gücü daima fazladır. Eşit kuvvetteki iki motordan biri dizel , diğeri de benzin ise dizelin çekiş gücü daha fazladır. Hatta daha yüksek güçteki bir benzin motorunun yerini tutar. Dizel motorlarının benzin motorlarından daha fazla çekiş gücüne sahip olmasının iki nedeni vardır: • Yanmanın sabit basınç altında meydana gelmesi • Motorun her devir ve istenilen güce göre yakıt miktarlarının derhal ayarlanabilmesidir. Adı geçen özelliklerden dolayı dizel motorlu araçlarda sık vites küçültme gerekmez. Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için her iki maddeyi kısaca izah edelim. Yanma esnasında piston üzerine gelen basınç değeri belli miktarla bir müddet aynen devam eder. Ayrıca herhangi bir sebepten yakıt miktarı arttırılmak istendiğinde yakıt göndericiye direkt kumanda edilerek istenilen miktar derhal silindire ulaştırılır. Benzin motorlarında ise karbüratörün ventüri boğazından geçen hava hızına ve silindirdeki vakum miktarına bağlıdır. Dizel motoru ani çekiş gücüne sahip olurken, benzin motoru devir ve çekiş gücüne ulaşabilmesi için intibak süresinin doldurması lazımdır. Bu da aracın biranda güç düşümüne sebep olduğundan vites değiştirme ihtiyacını gerektirir. 2. DİZEL MOTORU ÇALIŞMA ESASLARI Günümüzde dizel motorları her alanda kullanılmaktadır. Şekil 3’te elektronik kontrollü bir dizel motorun çalışma prensibi ve parçaları görülmektedir. 8 Şekil 3. Elektronik Kontrol Ünitesine (ECU)Sahip Bir Dizel Motoru. 2.1. Emme Zamanı Emme zamanı başlangıcında piston ÜON da bulunur. Pistonun ÜON dan AÖN ye doğru harekete başlaması ile emme supabı açılır. Başlangıçta emme supabı açıldığında; piston ÜON da iken üzerindeki basınç normal atmosferik basınca hacim ise yanma odası hacmine eşittir. Piston AÖN ya doğru hareket ettikçe; silindir hacmi büyüyeceğinden basınç düşmesi olacaktır. Silindir içerisindeki meydana gelen bu basınç düşüklüğü (vakum) nedeni ile karbüratörden 15/1 oranında yakıt ile karışan hava (1 kısım benzin,15 kısım hava) emme mani foldu ve emme supabından geçerek silindirlere dolar. Piston AÖN ya gelince emme supabı kapanır. Bu anda emme sonu basıncı 0,90 kg/cm2 ye kadar düşmüştür. Emme supabının kapanması ile birinci zaman yani emme zamanı sona ermiştir. 2.2. Sıkıştırma Zamanı Emme supabının kapatılması ile silindire emilmiş olan karışımın dış hava ile ilgisi kesilir. Sıkıştırma zamanı başlangıcında piston AÖN den ÜON ye doğru hareket ederken her iki supap kapalıdır. Piston ÜON ya ilerledikçe silindir hacmi küçüleceğinden karışım sıkıştırılmaya başlar. Sıkıştırılan karışımın basıncı ve ısısı sıkıştırma oranına bağlı olarak artar. Sıkıştırma oranının büyümesi sıkıştırma sonu basıncı ve sıcaklığının artmasına neden olur. Sıkıştırma sona erdiği anda yani piston ÜÖN ta da iken sıkıştırma sonucu basıncı ortalama olarak (7 kg/cm2-12kg/cm2) sıkıştırma sonu sıcaklığı 300 0C – 500 0C arasında değişir. Piston ÜÖN sıkıştırma sonu sıcaklığı 300 0C – 500 0C arasında değişir. Piston ÜÖNya geldiği zaman bir buji vasıtası ile karışım ateşlenir. Yanan karışımın artan basıncı ile piston AÖN ya doğru itilir. Motor rejimine göre avans ayarlaması ya otomatik olarak ya da elle yapılır. 9 2.3. İş Zamanı Benzin motorlarında karışım buji ile ateşlenmesi sonucu yanma başlar. Yanma nedeni ile karışımın basıncı ve ısısı artar. Bu basıncın değeri sıkıştırma oranına ve yakıt kalitesine bağlı olarak 35 kg/cm 2 dır. Artan bu basınç pistonu ÜÖN den AÖN ya doğru iter. Pistonu iten toplum kuvvet piston yüzey alanına ve yanma sonu basıncına göre değişir. Piston yüzey alanına ve yanma sonucunda piston AÖN ya yaklaştıkça üzerindeki hacim büyüyeceği için basınç bu büyümeye orantılı olarak azalır. Bu zamanda yanma sonu elde edilen enerji krank miline (ana mil) iletildiği için elde edilmiş olur. Bu nedenle 3. zamanı iş veya güç zamanı da denir. Piston AÖN ya geldiğinde egzoz supabı açılır ve iş zamanı sona ermiş olur. 2.4. Egzoz Zamanı İş zamanın sonunda piston hızı sıfıra iner(AÖN da olduğu anda). Artık yanmış gazların tüm enerjisinden yararlanmış olup geriye kalan gazların dışarı atılması gerekir. Piston ÜÖN ya gelirken egzoz supabı açık olduğundan işi biten egzoz gazlarının egzoz mani foldu yolu ile dışarıya atar. 3. Zamanın sonunda egzoz supabı açılsa da silindir içindeki yanmış gazları çıkmaya fırsat bulmadan sıkıştırmaya başlar. 4. zaman süresi içinde yanmış gazların hepsini boşaltmak mümkün değildir. Bütün bu sebeplerden dolayı egzoz mümkün olduğu kadar erken başlatmalı bunu içinde egzoz supabına 3. zamanın sonuna doğru açmaya başlamalıdır. Buradan da motorun dönme hızına göre alt ölü noktadan 30 0 ile 500 arasında bir egzoz avansı vermek gerekir. 4. zamanın sonunda egzoz supabının kapanmasında gazların ataleti rol oynar. Onun için silindir içindeki gazların tamamen temizlemek maksadı ile egzoz supabına üst ölü noktadan biraz sonra kapatmak icap eder. Kapanmada bu gecikme 50 ile 150 Derecedir. 3. DİZEL MOTOR PARÇALARI VE BAKIMI 3.1. Dizel Motor Parçaları 3.1.1. Krank mili Krank mili motorun ana milidir. Krank mili ana yatak kepleri ile ana muylularından motor gövdesine bağlanır. Pistonu üzerinde taşıyan biyel kolu da krank milinin kol muylularına bağlanır. Pistonlar iş zamanında yakıtın yanması sonucu ortaya çıkan itme kuvvetini biyel kolu yardımıyla krank miline iletirler. Pistonların doğrusal hareketini dairesel harekete dönüştürürler ve arka tarafına bağlanan volan yardımıyla gerekli yerlere iletirler. Genellikle dövme ya da döküm çelikten yapılırlar. Yataklar içerisinde dönen kısımları özel olarak sertleştirilir. Şekil 4’de motorlarda kullanılan bir krank mili görülmektedir. 10 Şekil 4. Krank Mili. 3.1.2. Kam Mili Krank milinden hareket alır. Üzerinde bulunan çıkıntılar yardımıyla supapların açılmasını sağlar. Bazı motorlarda üzerinde bulunan dişli yardımıyla distribütörü ve yağ pompasını hareket ettirir. Döküm yada dövme çelikten yapılırlar kam ve yatak yüzeyi özel olarak sertleştirilir. Şekil 5’te motorlarda kullanılan bir kam mili görülmektedir. Şekil 5. Kam Mili. 3.1.3. Motor Bloğu Motorun ana gövdesidir. Silindirler bu gövde üzerinde bulunur. Pistonlar silindirler içerisine takılırlar. Krank mili motor bloğu üzerinde bulunan ana yataklara bağlanır. Bazı motorlarda kam mili de motor bloğuna takılır. Silindir kapağı motor bloğunun üst tarafını, karter ise motor bloğunun alt tarafını kapatır. Birçok motor parçası blok üzerine takılmaktadır. Motor blokları dökme demirden veya alüminyum alaşımından yapılırlar. Motorun soğumasını sağlamak amacıyla su ile soğutmalı motor bloklarında su kanalları da bulunmaktadır. Şekil 6’da motorlarda kullanılan altı silindirli bir motor bloğu görülmektedir. Şekil 6. Altı Silindirli Sıra Tipi Bir Motor Bloğu. 3.1.4. Silindir kapağı 11 Silindir kapakları alüminyum alaşımı veya dökme demirden yapılırlar. Silindir kapak cıvatalarıyla motor bloğuna bağlanır. Pistonlar ile birlikte yanma odasını oluştururlar. Supaplar ve bazı motorlarda kam milleri silindir kapağı üzerinde bulunur. Soğuması için içerisinde su kanalları bulunmaktadır. Dizel motorlarında enjektörler, benzin motorlarında bujiler silindir kapağı üzerinde bulunur. Emme ve egzoz manifoldları silindir kapağına bağlanır. Her silindire en az bir egzoz ve bir emme supabı vardır. Şekil 7’de dört silindirli bir motorun silindir kapağı görülmektedir. Şekil 7. Silindirli Bir Motorun Silindir Kapağı 3.1.5. Piston Ve Piston Kolu (Biyel) Silindir içerisinde aşağı yukarı hareket ederek zamanların meydana gelmesini sağlar. Piston, piston pimi yardımıyla biyel koluna bağlanır. İş zamanında üzerine gelen basınç kuvvetini biyel kolu yardımıyla krank miline aktararak motorun dönmesini sağlar. Gaz kaçaklarının önlenmesi için üzerinde kompresyon segmanlan, yağlama amacıyla da yağ segmanı bulunur. Pistonun silindir içerisinde gittiği en alt nokta ile en üst nokta arası piston kursu, bu iki nokta arasındaki hacim de kurs hacmi olarak tanımlanır. Toplam silindir hacmine yanma odası hacmi de dahildir. Günümüz motorlarında kullanılan pistonlar genel olarak alüminyum alaşımından yapılır. Biyel kollan dövme yada dökme çelikten yapılırlar, pim ile pistona ve biyel kepi yardımı ile de krank miline bağlanırlar. Şekil 8’de piston,piston kolu (biyel) ve krank mili görülmektedir. 12 Şekil 8. Piston,Piston Kolu (Biyel) Ve Krank Mili. 3.1.6. Supaplar Her motorda emme ve egzoz olmak üzere iki çeşit supap bulunur. Emme ve egzoz supapları kam mili yardımıyla açılır. Üzerinde bulunan yaylar tarafından da kapanması sağlanır. Bir silindire ait bir emme ve bir egzoz supabı bulunmakla birlikte yeni teknolojiye sahip motorlarda bir silindire ait iki emme ve iki egzoz supabı uygulaması oldukça yaygındır. Örneğin, dört silindirli on altı supaplı (valflı) motorlarda bir silindire ait emme ve iki egzoz supabı bulunmaktadır. Emme supapları emme zamanında açılarak silindire benzin hava karışımı alınmasını sağlar, egzoz supapları ise egzoz zamanında açılarak silindirde yanmış bulunan gazların dışarıya atılmasını sağlar. Her silindire ait iki emme ve iki egzoz supabı bulunmaktadır. 3.1.7. Volan Motorun krank miline bağlanır. İş zamanında krank milinden aldığı enerji ile motorun çalışma sürekliliğini sağlar. Üzerine bağlanan kavrama tertibatı ile motorun hareketinin aktarma oranlarına iletilmesini sağlar. Aynı zamanda üzerindeki dişli ile marş motorundan hareket alarak motorun ilk harekete geçmesini sağlar 4.KLASİK DİZEL MOTORUN YARDIMCI SİSTEMLERİ 4.1. Yakıt Sistemi Yakıt sisteminin görevi yeterli bir hava ve yakıt karışımını motora sağlamaktır. Havayakıt karışımı motorun üzerindeki yükü karşılamak için belli bir oranda olmalıdır. sistemin ana parçaları: yakıt deposu ve kapağı, emisyon kontrolleri, yakıt borusu, yakıt filtresi,enjektörler, emme manifoldu ve depodaki yakıt miktarını gösteren yakıt göstergesidir. Şekil 9’da klasik dizel yakıt sistemi görülmektedir. 1-Enjektör geri dönüş 2-Filtre geri dönüş 3-Transfer pompası 4-Regülatör 5-Enjektör 6-Kramiyer mili tahdit vidası 7-Su boşaltma 8-Elle kumandalı pompa 9- Yakıt vanası 10-Yakıt filtresi 13 11-Hava alma vidası 12-Yakıt deposu 13-Şamandıra 14-Depo kapağı 15-Yakıt giriş borusu Şekil 9. Dizel Yakıt Enjeksiyon Sistemi 4.1.1. Yakıt Deposu Bütün modern yakıt sistemleri yakıtı bir pompa ile beslerler. Böylece yakıt deposu genelde aracın arkasında bulunmaktadır. Deponun giriş ve çıkış boruları vardır. Çıkış borusu genelde deponun üzerinde veya yan tarafında bulunur. Borunun ucu deponun alt yüzeyinden 1 cm kadar yukarıda tasarlanmıştır, böylece depoda oluşabilecek veya satın alınan benzindeki tortular direk enjektörlere gönderilmemiş olur. 4.1.2. Alçak Basınç Boruları Dizel yakıt sistemi içerisindeki alçak basınç boruları iki kısımda düşünülebilir.Birinci depo ile besleme pompası arasında olup ,içinden geçen yakıtın basıncı 1 atm den düşüktür.İkincisi ise besleme pompası ile filtre ve enjeksiyon pompası arasında kullanılan borulardır.Bunların içinden de yaklaşık olarak 1,5-3,5 kg cm2 basınçta yakıt geçer. Borunun malzeme seçimi yapılırken; Yakıt basıncını,çevre ısısını,kimyasal dayanıklılığını dış tesirlere dayanımını ve esneme kabiliyetini,bu özellikleri taşıyan çekme çelik,bakır,kauçuk ve tel örgülü kauçuk borulardır. Borunun kesitleri de kullanacağımız motorun yakıt sarfiyatı düşünülerek seçilmelidir. Boru çaplarına ait tipik değerler şekil 2-4deki tabloda görülmektedir. 4.1.3. Besleme Pompası Besleme pompası, çalışma özelliği bakımından iki kademeli olarak değerlendirilebilir.Birincisi vakum yaratarak dış hava tesiri altında bulunan depodaki yakıtı harekete geçirip pompaya gelişini sağlamaktır.İkincisi ise filtre ve enjeksiyon pompasına yakıtın basınçlı gidişini temin etmektir.Kullanılan besleme pompalarının ortalama yakıt basma basıncı 1,5-3,5 kg cm2 arasındadır. Bugün kullanılan başlıca besleme pompaları plancırlı, diyaframlı, dişli tip besleme pompalarıdır. Besleme pompaları,çalışma(emme)yüksekliği 2 metreyi geçmeyecek şekilde motor üzerine yerleştirilirler.Kapasiteleri ise motorun sarfedeceği max yakıt miktarını karşılayacak değerdedir. 4.1.4. Yakıt Filtresi Dizel motorlarında kullanılan motorin, rafinerinden motorun deposuna gelinceye kadar birçok yer değiştirir. Bunlar; rafineri deposundan araç tankerine, tankerden benzin istasyonu deposuna ve istasyondan dizel motorunun deposuna konulmasıdır. Bu doldurma- boşaltma 14 esnasında ve depoların kapaklarında bulunan havalandırma deliklerinden toz ve su zerreciklerinin girmesi ile motorin kirlenir. Dizel yakıt sistemindeki parçaların hassasiyet nedeni ile kullanılan motorinin mutlaka temizlenmesi gerekir. Bu görevi yakıt filtresi yapar. Yakıt enjeksiyon siteminin başlıca hassas parçaları plancır ile silindiri , ventiller ve enjektör memeleridir. Bu parçaların her biri çalıştığı yere 0,001 mm ( 1 mikron) hassaisyetle alıştırılmıştır. Çünkü her parça yüksek basınç altındaki yakıtla çalışmaktadır. Hassa alıştırmadaki toleransın kısa zamanda bozulmaması için yakıt içerisindeki su,pas,toz,iplik lifleri ve yapışkan maddelerinin bulunmaması gerekir. Ayrıca sistemin çalışma özelliği bakımından parçalar çalıştıkları yüzeylerden sızdırma ve kaçırma yapmamalıdır. 4.1.5. Yakıt Enjeksiyon Pompası Bir dizel motorunda kullanılan enjeksiyon pompası yakıt sisteminin kalbini teşkil eder. Yakıt sisteminin görevleri; 4.1.5.1. Enjektöre Basınçlı Yakıt Göndermek Dizel motorunun çalışma prensibi hatırlanacak olursa yakıtın, sıkıştırma zamanının sonunda silindir içerisinde 80 -400 Kg /Cm2 basınçla püskürtülmesi gerekmektedir. Çünkü yakıt sislindir içerisindeki hava basıncını yenerek dağılma, tutuşma,karışma ve yanmayı sağlayacaktır. Bu basınçlı yakıt ise elemanlar tarafından temin edilir. 4.1.5.2. Yakıt Miktarını Ayarlamak Motorun kullanma şartlarına göre düşük veya yüksek devirde çalışması gerekir. Bu da gönderilen yakıt miktarının ayarlamakla olur. İstenen miktar ise elemanların veya özel ayarlayıcıların yardımı ile sağlanır. 4.1.5.3. Motorun Hız ve Yük Durumuna Göre Gaz Kontrolü Yapmak : Her motorun çıkabileceği yüksek devir miktarı vardır. Bu miktarın üstüne çıkılması, motor parçalarının merkezkaç kuvvetinin tesiri altında kalarak zorlanmalarına hatta parçalanmalarına sebep olur. Bu nedenle devrin yükselmesini önleyen sistemler vardır ki bunlar regülatörlerdir. Ayrıca yüklü durumlarda gerekli olan moment gücünü temin edecek yakıtıda yine regülatör devreye girerek pompanın göndermesini sağlar. 4.1.5.4. Ateşleme Sırasına Göre Silindirlere Yakıt Dağıtımını Yapmak: Motorun silindir sayısına ve ateşleme sırasına göre yakıt gönderilmesi gerekir. Ateşleme sırasına göre ayarlama yakıt basma sistemine hareket vermekle olur. Hareket ise her pompanın tipine göre uygun kamlar kullanılarak temin edilir. 4.1.6. Enjektörler 4.1.6.1. Görevleri: Yakıtın atomize hale getirilmesi : Enjeksiyon pompasının bastığı belirli miktardaki yatırım,silindir içerisine girerken çok küçük parçalara ayrılması gerekir. Yakıtın parçalanma haline atomizasyon, zerrelere ayrılma ve tozlaşma adı verilir. Yakıtı, küçük zerreciklere ayırmadaki amaç silindir içindeki hava ile karışmasını ve tutuşmasını 15 sağlamaktır. Sıvı haldeki yakıtın atomize hale geçişi türbülans ( alabora hareketi) ve havanın sürtünmesi ile olur. Yakıtın silindir her tarafa dağılmasını sağlamaktadır. Silindirin en uçta bulunan köşelerine kadar yakıtın gönderilmesine dağılma denir. Dağılma, yakıta ve silindir içindeki havaya verilen türbülans (alabora hareketi) ile temin edilir. 4.1.6.2. Enjektör Çeşitleri: Kapalı Tip Enjektör • Delikli Enjektörler • Pimli ( çubuklu ) Enjektörler Açık Tip Enjektörler 4.1.7. Hava Filtresi Hava filtreleri içeri alınan havadaki toz ve diğer zerreciklerin karbüratörün içine girmesini engeller. Binlerce metreküp havanın silindirlerden geçtiğini düşünürseniz aracınızın hava filtresinin önemini anlarsınız. 4.1.8. Yüksek Basınç Boruları Yüksek basınç boruları , dizel yakıt sisteminde enjeksiyon pompası ile enjektör arasına bağlanıp yüksek basınçlı yakıtın emniyetli bir şekilde iletimini sağlarlar. Borunun, yakıt iletiminde yaklaşık 80 – 400 Kg/cm2 ‘lik basınca dayanabilmesi ve esnememesi gerekir. Esnemesi, enjeksiyon pompasının sevk başlangıcı ile enjektörün püskürme başlangıçları arasındaki farkın doğmasına sebebiyet verir. Bu nedenle boru iç çapları, küçük ve et kalınlıkları fazla olarak yapılırlar. 4.1.9. Common Rail Yakıt Enjeksiyon Sistemli Dizel Motorları Dizel motorlu otomobillerde yakıt, direkt silindir içerisine veya ön yanma odasına, sıkıştırma zamanının sonunda gönderilir. Yakıtı enjektörlere gönderen sıra tipi veya yıldız tipi pompaların yerini, güncel motorların bir çoğunda common-rail adı verilen sistem aldı. Common-rail sisteminde "kütük veya rampa" adı altındaki bir dağıtıcıdan enjektörlere ve enjektörlerden silindirlere yakıt püskürtülmektedir. Common-rail sisteminde her enjektörden silindirin o anlık ihtiyacı kadar motorin (yakıt) geçmektedir. Böylece yakıt tüketimi azalmakta ve motor performansı artmaktadır. Resim 1’de common rail sistemine sahip bir dizel motoru görülmektedir. 16 1- Yüksek basınç 2345- pompası Küresel rampa Yakıt basınç sensörü Vuruntu sensörü Enjektörler Resim 1. Common Rail Sistemine Sahip Dizel Motoru. 4.1.9.1.Yüksek Basınç Pompası; Pompa gövdesi içerisine, paletli bir transfer pompası ve çift pistonlu bir yüksek basınç pompası ilave edilmiştir.Bir sıcaklık sensörü ve alçak basınç düzenleyicisi, hidrolik başlık üzerine yerleştirilmiştir. Resim 2’de common rail sisteminde kullanılan bir yüksek basınç pompası görülmektedir. 17 Resim 2. Yüksek Basınç Pompası 1- Transfer pompası 2-Yüksek basınç pompası 3- Sıcaklık sensörü 4- Alçak basınç regülatörü 5- Hidrolik başlık 6- Tespitleme delikleri 7- Yakıt girişi 8- Yakıt geri dönüşü 9- Yüksek basınç çıkışı Bu sistemlerde Elektronik Kontrol Ünitesi, transfer pompası tarafından emilen yakıt miktarını düzenlemek için alçak basınç düzenleyicisine kumanda eder.Bu, rampada, yüksek basıncı elde edecek kadar gerekli olan yakıtın basılmasını sağlar. 18 4.1.9.2. Rampa Ortak rampa, çıkış delikleri resim 3’te görüldüğü gibi yıldız biçiminde yerleştirilmiş küresel veya düz sıralı sıralı şekilde de olabilir.Basınç sensörü elektronik kontrol ünitesine ortak rampa içerisindeki yakıt basıncı hakkında bilgi verir.Yüksek basınç devresindeki iç basınç 100 ile 1600 bar arasında değişmektedir. 1-Ortak Rampa 2-Basınç Sensörü 3-Yüksek Basınç Girişi 4-Enjektörlere Yakıt Çıkışı Resim 3. Ortak Yakıt Rampası 4.1.9.3. Enjektörler Enjektör kütüğünün çapının küçük olması, düşük silindirli motorlar üzerine takılmasına imkan verir. Üzerinde bir elektrik soketi bulunur. Renkli halka enjektörün mekanik özelliklerinin belirlenmesini sağlar. Gerçekte de enjektör kafalarının mekanik özellikleri motor gücünü ve momentini (Tork) etkileyen en önemli faktördür.Her enjektör kütüğünün üzerinde alfanümerik bir kod yazılıdır.Bu kod kontrol cihazında farklı basınçlar altında ölçülen enjektör debisini belirtir. Bu kod enjeksiyon beyninin hafızasına kayıt edilmektedir.Burada amaç püskürtme kumandasının her enjektöre uygun bir şekilde belirlenmesini sağlar.Resim 4’de common rail sisteminde kullanılan enjektör görülmektedir. 19 1- Elektrik Soketi 2- Renkli Halka 3- Enjektör Kafası Resim 4. Enjektör. 4.1.9.4. Vuruntu Sensörü Ortak rampanın alt tarafına yerleştirilmiş olan vuruntu sensörü silindir içerisindeki yanmadan meydana gelen motor gürültüsünü elektronik kontrol ünitesine iletir. Püskürtme başlangıcı ve püskürtülen yakıt (motorin) miktarının control edilmesini sağlar.Resim 5’te vuruntu sensörünün motor üzerindeki yeri görülmektedir. 1- Vuruntu Sensörü Resim 5. Vuruntu Sensörü. 4.1.9.5. Besleme Devresi Yüksek basınç pompasına (1) giren yakıtın, alçak basınç regülatörü tarafından yönlendirilmesi depoya (3) geri dönen yakıt miktarını azalttığı gibi yakıt sıcaklığınında ciddi bir biçimde düşürülmesini sağlar.Pompadan yüksek basınç altında çıkan yakıt ortak rampaya (4) ve enjektörlere (5) gönderilir. Geri dönüş devresinin üzerinde, pompa çıkışında bir ventüri (6) bulunur. Geri dönüş devresinde (7) basınç meydana getirerek enjektörlerin püskürtmesinin etkilenmesini önler. Depoya geri dönüş devresi filtreden (8) geçer. Yakıt devresinde artık elektrikli bir ısıtıcıya gerek yoktur. Depoya ve yüksek basınç devresine yakıtın yönlendirilmesi 20 termostatik bir klape tarafından yapılmaktadır. Şekil 10’da common rail yakıt enjeksiyon sistemi görülmektedir. Şekil 10. Common Rail Yakıt Enjeksiyon Sistemi. 4.2. Yağlama Sistemi Sürtünme ve yağlama yağı:Sürtünme,hareket halinde olan veya hareket ettirilmek istenen bir cismin hareket yönünün aksi yönünde gelişme gösteren bir kuvvettir.Yağlama yağı genel olarak iki katı cismi birbirinden ayırmak ve sürtünme gücünü en aza indirerek kolay hareketini sağlamak amacıyla kullanılan maddedir.Şekil 11’de yağlama sistemi görülmektedir. MOTOR YAĞININ GÖREVLERİ: Yağlama Görevi Piston ve silindir arasında segmanlar vasıtasıyla yağ filmi oluşturarak sürtünmeyi en aza indirmek ve metal yüzeylerin aşınmalarını azaltmak,kompresyon kaçağının önlenmesine yardımcı olmak,yataklar ve muylular arasındaki boşluk nedeniyle meydana gelebilecek vuruntuyu yok ederek gürültü ve sesleri azaltmak. Soğutma Görevi Motor çalışmaya başladığı zaman motor yağı çok hızlı bir şekilde dolaşım halinde bulunur. Ortalama olarak yağ pompası yağı dakikada 4-6 defa devrettirir.Devreden yağ ,parçaların ısısını da alarak kartere döner.Karterin hava akımı ile temas eden dış yüzeylerinden ısıyı havaya iletir ve normal çalışma sıcaklığını korur.İş makinesı motorlarında ayrıca bir motor yağ soğutucusuda bulunabilir. Temizlik Görevi 21 Sistemdeki küçük partikülleri ve artıkları söküp atar. Motor yağında bulunan temizleyici katkılar nedeniyle yağın rengi ,değişimden sonra siyahlaşır. Şekil 11. Yağlama Sistemi. 4.2.1. Yağlama Elemanları 4.2.1.1. Yağ Süzgeci Motor yağlama kanallarında dolaşım yapan yağın kartere kadar getirdiği yabancı maddelerin tekrar yağ pompasından geçerek yağ pompasını aşındırmaması ve sisteme basılmasını sağlar. Madeni telden yapılmıştır.Doğrudan doğruya yağ pompası üzerine takıldığı gibi bir ara boru ile pompa emiş kanalına da bağlanabilir.Sabit ve yüzen tipleri vardır.Çok fazla eğimli arazide çalışan dozer gibi iş makinelarında iki adet emiş süzgeci bulunabilir. 4.2.1.2. Yağ Pompası Karterdeki motoru n yağ delikleri ve yağ kanallarında belli bir basınç altında dolaştırarak sistemde yağlanması gereken yerlere gönderir. Genellikle kam milinden hareket alır.Dişli,rotorlu paletli,pistonlu tipleri mevcuttur. 4.2.1.3. Basınç Ayar Valfi Uygulanan yağlama için motor yağ basıncının her motor devrinde istenilen değerlerde olması gerekir. Motor devri yükseldikçe motor yağ basıncının çok fazla yükselmemesi için ana yağ kanalının herhangi bir yerinde basınç ayar valfi bulunur.Basınç ayar valfi normalden yüksek basınç olduğu zaman yağın kısa devre yaparak kartere geri dönmesini sağlar. 4.2.1.4. Yağ Filtresi 22 Karbon zerrecikleri, toz ve pislikler motorun çalışması anında yağa karışabilirler. Bu yabancı maddelerin bir kısmı kartere çöker,yağ süzgeci ve tapa mıknatısı tarafından tutulur.Daha küçük zerreler ise yağlama sistemine karışmadan filtre tarafından süzülerek sisteme zarar vermeleri önlenir.Tek parçalı ve elemanları değiştirilebilir tip kullanılabilir.Her iki tip filtrelerin değiştirme periyotları üretici firmanın bakım talimatlarında verilir. 4.2.1.5. Karter Ve Karter Havalandırma Motoru muhafaza altına alır ve motor yağına depo görevi yapar. Yağın soğutulması ve dinlendirilmesini de sağlar. Motor yağının ısınması sonucu meydana gelen buharlaşma ve kompresyon kaçağı nedeniyle karterdeki yüksek basınç motor sızdırmazlığını tehlikeye sokar.Bu basıncın yok edilmesi karter ile emiş hattı arasında arasındaki havalandırma filtreleri sayesinde gerçekleşir.Havalandırma filtresi üzerindeki basınç ayar valfi karter basıncı arttığında diyafram vasıtasıyla açılarak emiş hattını açar ve basınç dengelenmiş olur.Karter havalandırmasının da diyafram arka yüzü atmosfere bir delik vasıtasıyla açıktır.Yağ süzgecin bakımı ile birlikte bu deliğinde açık olması sağlanmalıdır. 4.3. Soğutma Sistemi Motorun çalışma sıcaklığını belirli sıcaklık sahasında tutmaktır. Bu sıcaklıklar 83-120 C' dır. Motor sıcaklığının bu sıcaklıklarda kalabilmesi için soğutma sistemleri kullanılır. Isınan motor parçaları genleşir boyları uzar, çapları değişir bu yüzden motorun verimli bir şekilde çalışabilmesi için mutlaka soğutulması gerekir. Şekil 12’de su ile soğutma sistemi görülmektedir. Motorlarda kullanılan soğutma sistemleri şunlardır. Su ile soğutma sistemi Hava ile soğutma sistemi 23 Şekil 12. Su İle Soğutma Sistemi Ve Parçaları Motorun çalışan parçaları çevresinde soğutma suyu dolaştırılır. Havayla soğutmalı motorlarda ise silindirler çevresinde kanatçıklar vardır. Buralardan hava geçirilerek motor dıştan soğutulur. Suyun buharlaşma tehlikesi olan aşırı bölgeler ile donma tehlikesi olan aşırı soğuk bölgelerde çalışmak üzere bu sistem, motorlarda kullanılmıştır. Motor dizaynı da buna göredir.Bir hava fanı vasıtasıyla soğutma yapılır.Fan,krank milinden genellikle bir kayışla aldığı hareketle yeterli miktarda havayı bir davlumbazdan,üzerine kanatçıklar bulunan özel yapılmış silindir kapaklarına ve motor bloğuna üfleyerek motor ısısını dışarı atar. Motor, çalışma sıcaklığına daha çabuk ulaştığı için silindir aşınmaları bu yöntemle soğutulan motorlarda daha azdır.Tek mahzurları pahalı oluşları ve gürültülü çalışmalarıdır. Hava ile soğutma sistemine sahip motorlu iş makinalarını kullanırken dikkat edilecek kurallar: Soğutma fanı uygun basınç ve debideki havayı basabilmelidir. Bunun için tahrik edildiği kayış normal sıklıkta olmalıdır, fan kanatları aşınmış olmalıdır. Motor bloğu ve silindir kapaklarının dış yüzeyleri ve kanalları ısıyı yayabilecek şekilde temiz tutulmalı, sıvı kaçaklarına toz birikmesi sonucu oluşması mümkün çamur halindeki ısıya yalıtkan yüzeylere imkan verilmemelidir. Bu soğutma sistemine sahip makinaları yüksek devirlerde kullanmak gerekir. Düşük devirlerde hava fanı yeterli havayı üretemez. Özellikle iş makinasının boş deplasmanlarda operatör yol meyilinde yaralanmak için yüksek vites,düşük devir kullanımından kaçınmalıdır. 4.3.1. Su ile Soğutma Motor , blok ve kapak içindeki su ceketlerinde dolaşan su ile soğutulur.Isı ile sıcaklığı artan su,su pompasının devrettirmesi ile radyatörde soğuyarak tekrar motora döner ve bu işlem tekrarlanmak suretiyle soğutma yapılmış olur. Motor su ceketleri: Isının suya verilebilmesi için su ceketlerinin yüzeyleri temiz olmalıdır. Bunun içinde radyatörden motora konulan suyun kireçsiz,yumuşak,temiz olmalıdır. Su pompası: Santrifüj tipi bir pompadır. Öndüzen dişlilerinden veya krank kasnağından hareket alır. Soğutma suyunu durmadan devrettirir.Pompa milinin sızdırmazlığını sağlayan keçeler(kömür de denir)sızdırdıkları zaman görülebilmeleri için keçe ile yatak bölgesi arasına açılan delikten su damlası ile anlaşılır. 24 Radyatör: Isınan suyun tekrar soğutulması radyatörde olur,üst hortum vasıtasıyla radyatöre giren sıcak su çok sayıdaki dikey borulardan aşağıya doğru inerken,boruların çevresine yerleştirilmiş hava kanatçıkları vasıtasıyla ısısını havaya verir.Radyatördeki su seviyesi kapak boğazı üst hizasında olmalıdır.Günlük bakımlarda kontrolü yapılır.Radyatör petekleri temiz olmalı,su kaçakları bulunmamalıdır. Vantilatör ve Vantilatör kayışı: Radyatör petekleri arasından kuvvetli hava akımının geçmesini sağlar. Akuple vantilatörler motor gücünün yaklaşık %3’ünü kullanırlar. Bu nedenle hızlı araçlarda yüksek hızlı hava akımı temin edilebildiğinden vantilatörün çektiği gereksiz gücü ortadan kaldırmak için termik kontrollü vantilatörler kullanılmıştır. Vantilatör kayışı gevşek ya da kopuk olduğunda soğutma ve şarj sistemi görevini yapamaz kayış fazla gergin olduğunda çabuk yıpranır ve kısa zamanda kopar. Bu nedenle kayışın normal gerginliğe ayarlanması gerekir.Kayış normal gerginlikte ise ortasına basıldığında 1-1.5cm. esneme yapması gerekir. Aksi durumda şarj dinamosu ya da alternatör’ün ileri geri hareketi ile ayarlama yapılmalıdır. Termostat: Motor aşınmalarının çoğu ilk hareket ve sonrasındaki soğuk çalışmalarla olur. Motor çalıştığında rejim sıcaklığına en kısa zamanda ulaşması istenir.Aşınmaları en aza indirmek ve uzun süreli başlangıç çalışması yüzünden meydana gelen yakıt ve zaman israfını önlemek için devreye termostat konmuştur.Radyatöre gitmesi gereken soğutma suyunu bu hattı kapatarak motor bloğu içinde devretmesini ve soğutma işlemi yapılmadığı içinde kısa sürede motorun ısınmasını sağlar.Termostatın ayarlı olduğu sıcaklığa gelince devreyi açar,su tekrar radyatörden devreder. Antfriz: Su 0 santigrat derecede kristalize olur , donmaya başlar.antfriz suyun donma noktasını düşürür.Kışın soğutma suyunu donmaya karşı korur.Yazın ise suyun kaynama noktasını yükseltir.Sistemi pastan ve korozyondan koruyan etilen glikol yapılı bir sıvıdır.Aşınma ve köpük önleyici katkıları da içerir.Saf olarak donma derecesi – 80 derece dir.Soğutma suyuna ne oranda katılacağı makinanın bulunduğu iklim şartlarına bağlıdır.Soğutma suyu kapasitesi de göz önüne alınarak konacak antifrizin miktarı aşağıdaki tabloda verilmiştir. Soğutma sisteminin doldurulması: Radyatöre gerek antfriz, gerekse su konacağı zaman dikkat edilecek noktalar vardır. Bilindiği gibi motor soğukken termostat kapalı durumdadır.Bu nedenle motora biraz su doldurulduğunda sistem dolmuş gibi görünür.Çünkü radyatöre su doldurulurken bulunan hava termostat kapalı olduğundan hapsedilir.Zamanla hava dışarı atılacağından su seviyesi eksilir.Bu nedenle motor soğuk iken radyatöre su doldurulduğunda,radyatör kapağı hemen kapatılmaz.Motor 25 çalıştırılıp,su ısındıktan sonra termostat açılır ve içerdeki hava tamamen dışarı atılır.Sistemde tamamen su dolaşımı başladığında,radyatörde eksilen su yavaş yavaş doldurarak tamamlanır.Motor çok sıcak olduğu zaman radyatöre su konmaz.Çünkü soğuk su silindir bloğu ve silindir kapağının çatlamasına neden olabilir. UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Öneriler 26 Çalışma alanının temiz ve düzenli Dizel motoru gerekli emniyet kurallarına uyarak sehpaya almak olmasına dikkat ediniz. Yangın tüpünü hazır bulundurunuz Araç katoloğunu hazırlayınız. Gerekli takım ve avadanlıkları hazırlayınız. Sökülen motor parçalarını yerleştirmek için iş tezgahını hazırlayın Çalışma alanının temiz ve düzenli Dizel motor parçalarını tanımak. Dizel motor parçalarını sökmek olmasına dikkat ediniz. Yangın tüpünü hazır bulundurunuz Araç katoloğunu hazırlayınız. Motor parçalarını hakkında verilen bilgileri sayfa 22-24 den okuyunuz. Çalışma alanının temiz ve düzenli olmasına dikkat ediniz. Yangın tüpünü hazır bulundurunuz Araç katoloğunu hazırlayınız. Gerekli takım ve avadanlıkları hazırlayınız. Sökülen motor parçalarını yerleştirmek için iş tezgahını hazırlayın Sökülen motor parçalarını yerleştirmek için iş tezgahını hazırlayın ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1) Aşağıdakilerden hangisi enjektörlerin görevlerindendir? a) Yakıtın atomize hale getirilmesini sağlar b)Yakıtın silindirin her tarafına eşit dağıtılması c)Damlama yapmadan püskürtmeyi kesmesi 27 d)Yanma zamanından sonra püskürtmeye devam etmesi 2) Aşağıdakilerden hangisi dizel yakıt sisteminin parçası değildir? a) Enjektör b) Yakıt pompası c)Besleme pompası d)Buji 3) Ateşleme sırasına göre silindirlere yakıt göndermek aşağıdakilerden hangisinin görevidir? a) Yakıt pompası b) Besleme pompası c) Enjektör d) Geri dönüş boruları 4) Aşağıdakilerden hangisi besleme pompası çeşitlerinden değildir? a) b) c) d) Plancırlı Tip Besleme Pompası Diyaframlı Tip Besleme Pompası Dişli Tip Besleme Pompası Distribütör Tip Besleme Pompası 5) Aşağıdakilerden hangisi enjektör pompası görevlerinden değildir? a) b) c) d) Enjektörlere basınçlı yakıt göndermek Motorun hız ve yük durumuna göre gaz kontrolü yapmak Ateşleme sırasına göre silindirlere yakıt dağıtımı yapmak Silindirlere gönderilen yakıtı temizlemek 6)Aşağıdakilerden hangisi yağlama sisteminin görevlerinden değildir? a) Yağlama b) Soğutma c) Temizleme d) Yanma 7)Aşağıdakilerden hangisi soğutma suyu sıcaklık aralığıdır? a) 83o – 120o C b) 70o – 90o C c) 100o – 120o C d) 65o – 95o C 8)Aşağıdakilerden hangisi motorun ana parçalarından değildir? a) Krank Mili b) Kam Mili c) Silindir Kapağı CEVAP ANAHTARI 1 2 D D 28 d) Distribütör 3 4 5 6 7 8 A D D D A D DEĞERLENDİRME Yukarıdaki sorulara doğru cevap verdiyseniz bir sonraki öğretim faaliyetine geçebilirsiniz. Doğru cevap veremediğiniz sorular için tekrar ediniz ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ Bu öğrenme faaliyeti ile Dizel motora sahip araçların yardımcı sistemleri , motor ve parçalarının bakımı, ölçülmesi işlemlerini yapabileceksiniz. 29 ARAŞTIRMA Çevremizde bulunan araç servislerinde ile Dizel motora sahip araçların emniyetli bir şekilde çalışma alanına almak ve sehpalama işlemini yapmak motor parçalarını tanımak ve motor parçalarını sökülmesi hakkında sanayi, internet,üniversite kütüphanesi ve atelyenizde araştırma yaparak bilgi edininiz, edindiğiniz bilgileri rapor haline dönüştürüp gurubunuza sunum yaparak paylaşınız. 5. DİZEL MOTOR BAKIMI Bir motorun kullanılış ve işleyişini gözetlemek ve denetlemek yoluyla sürekli olarak iyi durumda kalmasını sağlamak amacı ile yapılan işlemlere bakım denir. Aracın kullanımı sırasında olabilecek basit ve küçük aksaklıklar gerekli bakım işlemleri yapılmazsa ileride büyük arızaların doğmasına neden olur. Kazalara neden olur. Aracın yakıt harcaması artar.onarım harcamaları artar .yangın çıkma olasılığı doğar. Can ve mal kaybına neden olabilir. Bu bakımdan bakım önerilen zamanlarda yapılması gerekir. Motorun genel durumu kontrol ve bazı denemelerle gözden geçirilir Dizel motorda yapılan bakımlar Soğutma sisteminde yapılan bakımlar • Su seviyesi kontrol edilir. • Su kaçağı olup olmadığına bakılır. • Vantilatör kayışı gerginliği ve durumuna bakılır. • Antifriz yoğunluğu kontrol edilir. Yağlama sisteminde yapılan bakımlar. • Yağ seviyesi kontrolü yapılır. • Yağ kaçağı olup olmadığına bakılır. • Yağ filtresi kontrol edilir . zamanı gelmişse değiştirilir. • Yağ basıncı ölçülür. • Yağın durumu kontrol edilir. 30 Yakıt sisteminde yapılan bakımlar • Yakıt deposundaki yakıt seviyesine bakılır. • Sistemdeki kaçaklar kontrol edilir. • Yakıt pompası kontrolü yapılır. • Karbüratör kontrol edilir. • Hava filtresi kontrol edilir. Ateşleme sistemi kontrolleri • Batarya (akü ) kontrolü yapılır. • Elektrik bağlantılarının kontrolü yapılır. • Kontak anahtarı kontrolü yapılır. Motor parçalarında yapılan kontroller ve bakımlar • Silindir kapağının yüzey düzgünlük,çatlaklık ve eğiklik kontrolü • Manifoldların yüzey düzgünlük çatlaklık ve eğiklik kontrolü • Silindir bloğu yüzeyi düzgünlük,çatlaklık ve eğiklik kontrolü • Krank mili düzgünlük kontrolü • Krank mili ana ve kol muyluları kontrolü • Kam mili kam ve muylularının kontrolü • Piston ve sekmanların kontrolü • Supapların oturma yüzeylerinin kontrolü • Supap yaylarının kontrolü • Zaman ayar düzeninin kontrolü • Volanın düzgünlük kontrolü 31 • Karterin düzgünlük, çatlaklık ve eğiklik kontrolü 5.1. Dizel Motorun Ölçümleri Silindirlerde ölçüm yapılır . konilik , ovallik durumu , aşıntı durumu tespit edilir . Pistonlarda konilik , ovallik durumu , aşıntı durumu tespit edilir . Biyel yataklarında konilik , ovallik durumu , aşıntı durumu tespit edilir . Krank mili muylularında konilik , ovallik durumu , aşıntı durumu tespit edilir . Ana yataklarda konilik , ovallik durumu , aşıntı durumu tespit edilir . Silindir kapağı, silindir bloğu ve manifold yüzeylerinde çizilme, eğiklik ve aşıma durumu tespit edilir. Motor parçalarının ölçü değerlerini katalog değerleri ile karşılaştırmak. Ölçülen motor parçalarının ölçü değeri ile motor katoloğundan tespit edilen değerler karşılaştırılır motorun durumu görülür. ne yapılması gerektiğine karar verilir. Burada ; • Motor kısmi revizyona tabi tutulur. • Motor genel revizyona tabi tutulur. 5.1.1. Silindirlerin Ölçülmesi 5.1.2. Pistonların Ölçülmesi Sökülmüş olan pistonun üzerinde bulunan karbonları, pistona zarar vermeden temizleyin not:Segmanları pistonlar üzerinde bulundurmayın daha önce sökün. Özel karbon temizleme aleti ile segman yuvalarında bulunan karbonları temizleyin. Alet yoksa bu işlemi kırık segmanla yapabilirsin. Pistonları yıkama kabında iyice yıkayın ve basınçlı hava ile kurutun. Piston çapına uygun bir mikrometre alın, pim eksenine dik ve pim eksenine paralel olmak üzere (A/B)Pistonunu eteğinden ölçün. Not: Ölçüleri doğru aldığınıza emin olun. 32 5.1.3. Biyelin Ölçülmesi Biyeli yıkama kabında fırça ile iyice yıkayın. Biyel ayağına piston pimini takın ve pimi elinizle hareket ettirmek suretiyle boşluk olup olmadığını kontrol edin. Uygun mikrometre ve telekopik geyç kullanarak biyel pim burçlarını ölçün. Biyel başının kusinetlerini çıkarın ve kep vidalarını torkunda sıkın. Uygun mikrometre ile komparatörü standart çelik çapında sıfırlayın ve aldığınız ölçüleri çizelgeye geçiniz. 5.1.4. Krank Milinin Ve Yataklarının Ölçülmesi Krank milinin yatak boşluklarını ölçmek için uygulayabileceğiniz yöntemler: 1-Ölçü farklarını alarak boşluk bulma 2-Plastik geyç ile boşlukları bulma 3-Basınçlı yağ(yağ dedektörü) ile boşlukları bulma. Ölçü Farkları İle Boşluk Tesbiti Gerekli işlem yaprağını kullanarak krank milini sökün. Krank milini ve yataklarını iyice temizleyin. Yatakları kepleri ile birlikte doğru olarak yerlerine takın ve torkunda sıkın. Krank mili ana yatak muyluları ile yatakları bez ile iyice silin. Krank mili muylularına uygun mikrometre ile ölçün ve bulduğunuz değerleri çizelgeye işleyin. Uygun komparatör ve mikrometre ile ana yataklardan ölçü alın ve çizelgeye geçin. 5.1.5. Ana Yatakların Ölçülmesi : Motor blokunun yıkama kabı yerleştirin. Yıkama kabına bir miktar gazyağı yada mazotu dökün. Motor blokunu fırça ile iyice temizleyin. Motor blokunu saç masa üzerine alın. 33 Ana yatak keplerini sökün. Yatak kusinetlerini çıkarın. Ana yatakların çelik kapları ve kusunetleri bez ile iyice silerek temizleyin. Kusinetleri gözle kontrol edin. NOT: Kusinetlerin yatak kısımlarında çizilme ,pörtükleme , pul pul kabarmalar ve dökülmeler varsa yatakların kullanılıp kullanılmayacağını tesbit edin. Kusinetleri takmadan , ana yatak keplerini torkunda sıkın. NOT: Tork değerini motorun kataloğundan alın. Komparatörü ana yatak çelik çapına sıfırlayın. Yatak keplerini sökün ve kusinetleri yatak yuvalarına yerleştirin. Yatak cıvata ve somunlarını torkunda sıkın. 5.1.6. Silindir Kapağının Kontrolü : Karbon temizleyicisi ve spatula ile kapak yüzeyini ve yanma odalarındaki karbon birikintilerini kazıyın. Kalan karbon parçacıklarını tel fırça ile temizleyin. İnce zımpara kagıdı ile silindir kapağı yüzeyini hafifce parlatın. Silindir kapagını göz ile kontrol ederek, çatlaklık, kırıklık,derin çizik olup olmadığını araştırın. Silindir kapağı temas yüzeyinin yanma odası, saplama deliği ve su kanalları arasında kalan kısımlarında çukurlar olup olmadıgını göz ile kontrol edin. Silindir kapağı temas yüzeyinde deforme olup olmadığını bir mastar ve sentil ile kontrol edin. ( Kapak yüzeyi ile mastar arasına giren sentilin kalınlığı 0,004 inçtir. ) Silindir kapak contasını kontrol edin. Silindir kapağı, somun, cıvata ve rondelalarını konrol edin. Bulgularınızı tablo haline getirin. UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Öneriler 34 Çalışma alanının temiz ve düzenli olmasına dikkat ediniz. Dizel motor parçalarının ölçümlerini Sökülen motor parçalarını yerleştirmek yapmak. için iş tezgahını hazırlayın Ölçüm için gerekli mikrometre ve komparatör takımlarını hazırlayın Mastar ve sentili hazırlayın Araç katoloğunu hazırlayınız. Dizel motor parçalarının bakımını yapmak. Gerekli takım ve avadanlıkları hazırlayınız Araç katoloğunu hazırlayınız. Ölçü aletlerinin uygunluğunu kontrol ediniz. Dizel motor parçalarının ölçü değerlerini Ölçü yapılacak parçaların temizliğine katalog değerleri ile karşılaştırmak. dikkat ediniz. . Araç kataloğunu okuyarak değerlerin kıyaslamasını yapınız. ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1. Dizel motorlarında yapılan konroller aşağıdakilerden hangisi değildir? A) Basınç kontrolü B) Silindir kaçak kontrolü 35 C) Yakıt pompasının kontrolü D) Düzgünlük kontrolü 2. Aşağıdakilerden hangisi silindir kapağındaki kontrollerdendir? A) Sübap yaylarının kontrolü B) Sübapların kontrolü C) Eğilme – çatlaklık D) Bagaların kontrolü 3. Piston üzerinde hangi kısımdan ölçü alınır? A) Alt etek piston pime dik eksenden B) Alt etek piston pime parelel eksenden C) Üst etek piston pime dik eksenden D) Üst etek piston pime paralel eksenden CEVAP ANAHTARI 1 D 2 C 36 3 C DEĞERLENDİRME Yukarıdaki sorulara doğru cevap verdiyseniz bir sonraki öğretim faaliyetine geçebilirsiniz. Doğru cevap veremediğiniz sorular için tekrar ediniz. ÖĞRENME FAALİYETİ-3 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 AMAÇ Bu öğrenme faaliyeti ile DİZEL motora sahip araçların yardımcı sistemleri , motorun sökülmesi, bakımı onarımı , takılması ve ayar işlemlerini yapabileceksiniz. 37 ARAŞTIRMA Çevremizde bulunan araç servislerinde DİZEL motor parçalarının takılması ve ayarları hakkında bilgi edininiz edindiğiniz bilgileri rapor haline dönüştürüp gurubunuza sunum yaparak paylaşınız. 6. DİZEL MOTOR PARÇALARININ TAKILMASI 6.1. Dizel Motor Parçalarını Takmadan Önce Dikkat Edilmesi Gereken Kurallar Motoru diğer işlerin görülmediği temiz bir yerde toplayın. Kullanacağınız takım , avadanlıkları ve aygıtları hazırlayın. Parçaları takmadan önce lift bırakmayacak bezle silin. Parçaların çalışma konumlarına ve işaretlerine dikkat edin. Cıvata , somun ve saplamaları tork değerinde sıkın. Contaları doğru ve düzgün yerleştirin. Çalışırken güvenlik kurallarına uyun. Dizel Motor Parçalarını Takmak • • • • • • • • • • • • • Pistonları takın Krank milini takın Kam milini takın Zaman ayar sistemini takın Supapları takın Silindir kapağını takın. Volan takın. Manifoldlları ve ön kasnağı takın. Motor üst kapağını takın. Yağlama sistemi parçalarını takın. Karteri takın. Motor üst kapağını takın. Motorun yardımcı sistem parçalarını takın. 38 6.2. Dizel Motor Ayarları 6.2.1. Supap ayarları: Supap yerleştirme şekilleri hangi tip olursa olsun, supap ayarları için gerekli ana işlemlere geçmeden , şu ön işlemler, önerildiği gibi yapılmalıdır: Supap ayar değerleri kataloktan saptanır. Ayarlama sırasında, motorun ısıl durumu ne olacağı, yani ayarın motor sıcak iken mi yoksa soğuk iken mi yapılacağı saptanır. Bu bilgi katalokta ayar değeri ile birlikte verilir. Motorlar ısı motoru olduğuna göre, özel nedeni yoksa, ayarlamalar motor sıcakken ve çalışırken yapılmalıdır. Ayarlamalar için uygun takımlar seçilir. Takımlar, supapların yerleştirme şekline, ayar düzeneğinin planlamasına göre değişir. Öneriliyorsa basınçlı. tip radyatör kapağı çıkarılır. Supapların motor üzerinde sıralanma sıraları saptanır. Klasik olarak bilinen Ek.Em. Em. Ek. Ek. Em. Em. Ek. sıralanmasından değişik supap dizilişleri olacağı unutulmamalıdır. Ayar motorun hangi konumunda yapılacağı belirlenir. Genellikle piston ateşleme Ü.Ö.N sına getirildikten sonra, o silindirin supaplarının ayarı yapılır. Ayarlamada ateşleme sırası İzlenerek, motorun iki devrinde tüm supapların ayarları yapılır. ,Ancak, bazı firmalar ayarlamada değişik metotlar önerirler. Bu nedenle ayarın motorun hangi konumlarında yapılması gerektiği de kataloktan saptanmalıdır. Supap ayarı için motorun döndürülmesinde çok büyük kolaylık sağlayacağından, seyyar marş butonu kullanılmalıdır. Özellikle I tipi motorlarda, supap ayarlarından önce, silindir kapak cıvatalarının sıkılıkları kontrol edilmeli ve gerekirse yeniden torkunda .sıkılmalıdır. Yakıt Pompasının Ayarlı Olarak Motora Takılması UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Öneriler 39 Çalışma alanının temiz ve düzenli olmasına dikkat ediniz. 1- Dizel motor parçalarını takmak. Sökülen motor parçalarını yerleştirmek için iş tezgahını hazırlayın. Yangın tüpünü hazır bulundurunuz. Araç katoloğunu hazırlayınız. Gerekli takım ve avadanlıkları hazırlayınız. 2- Dizel motorun ayarlarını yapmak. Araç katoloğunu hazırlayınız. Gerekli takım ve avadanlıkları hazırlayınız. ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1. Aşağıdakilerden hangisi dizel motorlarında yapılan ayarlardan değildir? A) B) C) D) Yakıt pompası ayarları Besleme pompısı ayarları Enjektör ayarları Yakıt filtresi ayarları 2. Aşağıdakilerden hangisi enjektör ayarlarından değildir? A) B) C) D) Atomize kontrolü Damlama kontrolü Geri kaçak sızıntı kontrolü Meme kontrolü CEVAP ANAHTARI 40 1 D 2 DEĞERLENDİRME Yukarıdaki sorulara doğru cevap verdiyseniz bir sonraki öğretim faaliyetine geçebilirsiniz. Doğru cevap veremediğiniz sorular için tekrar ediniz. MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME 41 Modülle kazanacağınız yeterliği ölçen bir ölçme aracı öğretmeniniz tarafından hazırlanarak size uygulanacaktır. Uygulama sonunda yapılan değerlendirme ile geçmeyeceğiniz öğretmeniniz tarafında size bildirilecektir. KAYNAKLAR KAYNAKLAR Işıksoluğu , M. Ali , Motor yenileştirme kitabı , 42 bir sonraki modüle geçip Orhan Kaya , Motor ayarları ve bakımı İ. Özdamar , B. Yelken, Dizel motorlar Megep Motorlu taşıtlar tanıtma modülü Yüce And ,Günüzde otomotiv teknolojisi Güngör Orhan , Dizel Teknolojisi Fildiş , A.Muhtar , Motorculuk (Dizel) İş ve İşlem Yaprakları Sınıf 2 Staudt , Wilfried, Motorlu Taşıt Tekniği Işıksoluğu , M.Ali , Motorculuk Bölümü İşlem Yaprakları Sınıf 1 www.mercedes.com www.otomax.com www.gazi.obitet.edu.tr www.arabam.com.tr www.ford.com.tr www.opel.com.tr 43