Azerbeycan`da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye
Transkript
Azerbeycan`da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye
TÜRK İŞBİRLİĞİ VE KOORDİNASYON AJANSI AZERBEYCAN’DA ORGANİK TARIMIN GELİŞME POTANSİYELİ GÜÇLÜ, ZAYIF YÖNLER, FIRSATLAR VE TEHDİTLER Prof. Dr. Uygun Aksoy Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Bornova-İzmir [Metni yazın] Dr. Gülay Beşirli Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Yalova Mart 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi KISALTMALAR AB: Avrupa Birliği ABD: Amerika Birleşik Devletleri AR-GE: Araştırma Geliştirme AZPROMO: Azerbeycan İhracat ve Yatırım Teşvik Vakfı AZN: Manat (Azeri para birimi) BDT: Bağımsız Devletler Topluluğu GZFT: Güçlü, Zayıf Yönler, Fırsatlar, Tehditler ECO: Ekonomik İşbirliği Teşkilatı FAO: Gıda Tarım Örgütü GABA: Ganja Agribusiness Association GUÖAM: Gürcistan-Ukrayna-Özbekistan-Azerbaycan-Moldova HACCP: Hazard Analysis and Critical Control Points (Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Ha: Hektar HCH: Hexachlorocyclohexane IFOAM: International Federation of Organic Agriculture Movements ISOFAR: International Society for Organic Farming Research SMP: Standartlar, Metroloji ve Patent Devlet Komitesi SWOT: Strengths, Weaknesses, Opportunities and Threats Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi İçindekiler AZERBEYCAN’DA TARIM ve TARIMSAL ÜRÜN TİCARETİ........................................................ 4 Genel Durum ....................................................................................................................................... 4 Tarımsal Üretim Bölgeleri .............................................................................................................. 5 Tarımsal sanayi ve ticaret ............................................................................................................. 13 Azerbeycan’da gıda maddeleri üretimi ve tüketimi ...................................................................... 15 AZERBEYCAN’DA ORGANİK TARIM ............................................................................................ 16 Organik Tarımla İlgili Kuruluşlar ..................................................................................................... 16 Resmi Kuruluşlar .......................................................................................................................... 16 Sivil Toplum Örgütleri ve Diğer Faaliyetler................................................................................. 18 Organik Tarım Eğitimi ile İlgili Kuruluşlar .................................................................................. 21 Hukuki Altyapı.................................................................................................................................. 21 Laboratuvar ve Diğer Fiziki Altyapı ............................................................................................. 22 Üretim ve Pazar ................................................................................................................................. 23 İç Pazar ......................................................................................................................................... 23 Dış Pazar ....................................................................................................................................... 24 SWOT (GÜÇLÜ, ZAYIF YÖNLER, FIRSATLAR VE TEHDİTLER) ANALİZİ ............................. 26 SONUÇLAR ......................................................................................................................................... 32 ÖNERİLER ........................................................................................................................................... 34 Acil Kısa Dönem Faaliyetleri (2012-2015)....................................................................................... 34 Orta Dönem (2015-2022) .................................................................................................................. 36 YARARLANILAN KAYNAKLAR ..................................................................................................... 37 Ekler ...................................................................................................................................................... 38 Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi AZERBEYCAN’DA TARIM ve TARIMSAL ÜRÜN TİCARETİ Genel Durum Azerbaycan resmî adıyla Azerbaycan Cumhuriyeti (Azərbaycan Respublikası), Güney Kafkasya'da kuzeyde Rusya, kuzeybatıda Gürcistan, batıda Ermenistan, güneyde İran ve batıda Azerbaycan'a bağlı olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile komşudur. Doğu sınırını Hazar Denizi çizmektedir. 380 ve 420 kuzey enlemleri ile 440 ve 520 doğu boylamları arasında yer almaktadır. Hem Avrupa hem Asya'da toprağı bulunan Azerbaycan, Asya'nın gelişmiş ülkelerindendir. Toplam nüfus 2011 yılı başı itibari ile 9 011 000 dır. Azerbeycan’ın gerek tarımsal üretimini gerekse ticaretini etkileyen 158 ülkeyle diplomatik ilişkisi ve 38 uluslararası kuruluşa üyeliği vardır. Azerbeycan’ın 86 600 km2 olan yüzölçümünün % 11.5 i orman, % 1.6 sı su, % 50 si tarım alanlarından oluşmaktadır. Tarım alanlarının % 27 si otlak ve meralar % 36.9 u ise diğer türlere ayrılmıştır. İklim, farklı bölgelerde kurak ve nemli subtropik koşullardan dağlık tundraya kadar değişmekte ülkede 9 farklı iklim bölgesi gözlenmektedir. Benzer şekilde yıllık ortalama yağış düz alanlarda 200-300 mm iken yüksek bölgelerde 300-900 mm arasına kadar çıkmaktadır. Kafkas dağlarının güney yamaçları ise yılda 1000-1300 mm yağış alabilmektedir. Ortalama sıcaklıklar düzlüklerde Ocak ayında ortalama 0-30C, Temmuz ayında 25-270C olurken yüksek bölgelerde Ocak ayında sıcaklık ortalaması -3 ile -6 0C arasında değişmektedir. Haziran-Eylül ayları arasındaki dönem genelde kurak geçmektedir. Ortalama sıcaklık ve yağış değişimi Şekil 1 de görülmektedir. Şekil 1. Azerbeycan’da yıllık ortalama yağış ve hava sıcaklığının aylara göre değişimi Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Tarımsal Üretim Bölgeleri Azerbeycan, dünyanın en eski tarım merkezlerindedir. 2000 yılından başlayarak yılda % 10 luk ortalama artış hızı ile dikkati çekmektedir. Tarım ve ilgili sektörler iş talebi yaratan ana sektörlerdir. Halen % 99 u özel sektöre devredilmiştir. Tarıma yapılan yatırım ve tarımsal üretimdeki artış Çizelge 1 de görülmektedir. Çizelge 1. Azerbeycan’da tarımsal üretim, sermaye yatırımları ve doğrudan yabancı yatırım tutarlarının 2005-2009 arasındaki değişimi (Anonim a, 2011; Anonim b, 2011). Yıllar 2005 2006 2007 2008 2009 1732.1 1969.7 2765.0 3308.4 3565.9 Üretim (Milyon AZN) 100 100 240 380 280 Yatırım (Milyon AZN) 4475 4469 3844 2899 3347 DoğrudanYabancı Yatırım (Milyon Dolar Azerbaycan'ın tarıma elverişli topraklarının büyük bölümü Kura ve Aras nehirleri çevresindedir ve ülkede, tarım büyük ölçüde sulamaya dayanmaktadır. Yetiştirilen başlıca ürünler tahıl, meyve, sebze, pamuk, çay, tütün ve üzümdür. Ayrıca, dut ağaçlarından yılda 5.000 ton ipek kozası elde edilmektedir. Azerbaycan tarımında ve ekonomisinde hayvancılığın da önemli yeri bulunmaktadır. En son verilere göre Azerbaycan'da 1,5 milyon sığır, 5 milyon koyun, 30 milyon kümes hayvanı bulunmaktadır. Arıcılık gelişmiştir. AZPROMO farklı ekonomik bölgelerin potansiyellerini sayarken Aran ve Dağlık Şirvan bölgelerini organik arıcılık için önermektedir (Anonim b, 2011). Azerbeycan’da 2010 yılı verilerine göre gayrı safi yurt içi hasılası içinde en büyük katkıyı sağlayan sanayinin payı % 52.6 iken tarımın payı % 5.3 olarak hesaplanmaktadır. Ekonomik açıdan ülke farklı ekonomik bölgelere ayrılmaktadır: Absheron, Aran, Dağlık Şirvan, Gence-Kazak, Guba-Kaçmaz, Lenkeren, Nahçevan ve Şeki-Zagatala (Şekil 2). Şekil 2. Azerbeycan ekonomik bölgeleri ile idari haritası Bölgelerin ekolojik özelliklerine göre tarımın önemi, üretim ve ticaret potansiyeli farklılık göstermektedir. Bölgelerdeki tarım yapılan alanların büyüklüğüne göre öne çıkan iller (idari bölgeler) Şekil 3’de gösterilmiştir. Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Alan (bin ha) Nahçıvan Agcebedi Beylegan Berde Bilesuvar Fuzuli Xacmaz Kürdemir Neftçala Saatli Sabirabat Salyan Şekil 3. Yaklaşık 1 583 874 ha olan tarımsal üretim alanı içinde önemli yer tutan alt bölgelerdeki tarım alanları (bin ha olarak) (2010 yılı verileri1). Ekonomik bölgelerin genel özellikleri, hayvansal ve bitkisel üretim, organik tarım ve ilgili olabilecek tarıma dayalı sanayi, el sanatları, turizm, taşıma gibi sektörlere ilişkin bilgiler aşağıda kısaca özetlenmiştir (Anonim b, 2011): Abşeron: Başkent Bakü’nün de yer aldığı Abşeron bölgesi, kurak subtropik iklim ve sıcak ılıman koşulların ve yarı çöl ve steplerin yer aldığı rüzgarları ile bilinen bir bölgedir. Demiryolu ve karayolu ile sulama altyapısı oldukça gelişmiştir. Samur ve Kura nehirlerinden su alan su kanalları yer almaktadır. Gıda sanayi ve AR-GE kurumlarının yoğun olduğu bölgedir. Besicilik, kanatlı yetiştiriciliği, sebze, çiçek, şarap ve subtropik meyve üretimi ile karakterize edilir. İklim koşulları, zeytin, safran, antepfıstığı yetiştiriciliğine uygundur. Aran: Azerbeycan’ın orta kısmında yer alır. İklim genelde kurak subtropik özelliktedir. Pamuklu dokuma (Mingachevir), yün ön-işleme (Yevlakh), deri üretimi (Shirvan) ve halı dokuma (Hajigabul) bölgede önemlidir. Tarımsal üretim çoğunlukla sulu arazilerde yapılmaktadır. Bal, tütün, meyve, yeşil çay, ipek ve ipek böcekçiliği, meyve suları, deri, tahta işçiliği bölgede önemlidir. İran, Gürcistan, Türkiye geçiş yolu üzerindedir. Dağlık Şirvan: Düz (kurak ve sıcak) ve dağlık (soğuk iklim) alanlardan oluşan bölge ülkenin orta kısmında yer alır. Bağcılık ve hayvancılık en önemli sektörlerdir. Geleneksel halı dokuma, doğal güzellikler ve zengin yerel yemek kültürü dağ turizmi (bazı alanlarda termal turizm de) açısından önemli potansiyellerdir. Ayrıca üzüm, tahıl, meyve-sebze, et, süt ve süt ürünleri, deri, bal üretimi ve işlenmesi açılarından büyük önem taşır. 1 Kaynak gösterilmeyen tüm veriler Azerbeycan Devlet İstatistik Kurumu web sitesinden alınmıştır. Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Gence-Kazak: Ülkenin ekonomik açıdan en güçlü ikinci bölgesidir. Tarımsal üretimin % 1819 unu, patatesin % 60, üzümün % 29, hayvan yetiştiriciliğinin de % 13-14’ü bu bölgeden sağlanmaktadır. Tarıma dayalı tarım makineleri üretimi ve tarım ürünlerinin işlenmesi önemli alanlardır. Ancak bölgede metalürji sektörü hakim sanayi koludur. Guba-Kaçmaz: Ülkenin kuzey doğusunda yer alan bölge ekonomisinde tarım ve tarıma dayalı sanayi önemli yer tutmaktadır. Nehirler ve geniş su kaynakları ile su açısından zengindir. Konserve meyve-sebze (Kaçmaz), balık işleme (Khudat), tahıl ve süt ürünleri (Kaçmaz ve Deveci) ana ürün gruplarıdır. Turizm ana ekonomik sektör olarak önerilmektedir. Lenkeren: Güney-doğu’da yer almaktadır. Bölgenin % 26 sı ormanla kaplı olup flora oldukça zengindir. Ana sektörlerden biri tarım ürünlerine dayalı sanayidir. Çay, meyve-sebze, turunçgiller ana ürünlerdir. Ekoturizm potansiyeli yüksektir. Şeki-Zagatala: İklim özellikleri yönünden çeşitlilik gösterir. Verimli topraklar, zengin su kaynakları ve mevcut işgücü tarımsal açıdan önemli avantajlardır. Tütün, ipekböcekçiliği, meyve, tahıl, bağ, koyun yetiştiriciliği ve süt ürünleri ana faaliyet alanlarıdır. Doğal ve tarihi açıdan turizm potansiyeli yüksektir. Turizm ana ekonomik sektör olarak önerilmektedir. Nahçevan Otonom Bölgesi: Geleneksel ticaret yolları üzerindedir. Bölgenin % 32 si denizden 600-1000 m, % 48 i ise 2000 m nin üzerindedir. İklimi kıtasal ve kuraktır. Tarım oldukça önemli olup Balbas koyunu bölgeye özgüdür. Arıcılık ta yaygındır. İran ve Türkiye ile kara yolu bağlantısı bulunmaktadır. Turizm önem taşır. Bitkisel Üretim Azerbeycan’da tarım yapılan alanların önemli bir kısmı (% 61.10) tahıl üretimine ayrılmaktadır (Şekil 4). Alanların % 24.3 ü yem bitkileri, % 8.0’i meyve, % 7.1’ü sebze ve bostan, % 4.1 patates, % 3.3 endüstri bitkileri, % 1 üzüm ve % 0.4 ü ise çay üretimine ayrılmaktadır. Toplam tarım alanı 2000’li yıllardan başlayarak artış eğilimindedir. Bu alanlardaki artış, en önemli paya sahip olan tahıl-baklagil ekiliş alanındaki artışa bağlı değişimi sergilemektedir. Tahıl-baklagil alanındaki 1991-2010 yılları arasındaki artış % 48.6, 1996-2010 yılları arasındaki üretim miktarındaki artış ise % 196 olarak hesaplanmıştır. Şeki (% 7.1), Nahçevan (% 5.2), Neftçala (%5.0), Celilabad (%4.4) ve Kaçmaz (%3.5) toplam tahıl üretiminin % 25.2 sini sağlamaktadır. 2009 yılında tahıl üretiminde 3 milyon ton üretim ile rekor kırılmıştır. Pamuk ve diğer endüstri bitkileri üretimi yapılan alanlarda ise düşüşler yaşanmıştır (Şekil 4). Pamuk alanlarında 1991-2000 yılları arasında % 58 daralma yaşanırken 1991-2010 arasındaki azalış 8 kat olmuştur. Endüstri bitkileri ekim alanlarının 4 kat azaldığı görülmektedir. Diğer önemli tarla bitkileri ise tütün, şeker pancarı ve ayçiçeği olarak ortaya çıkmaktadır. Patates üretimi yapılan toplam alanın 1991 yılı baz alındığında 20 yıllık süreçte alanın 3 kat arttığı görülmektedir (Şekil 5) buna karşılık üretim miktarı 4.4 kat artmıştır. 1996 yılında 214 556 ton olan patates üretimi 2010 yılında 953 710 tona ulaşmıştır. Patates üretiminde Tovuz (% 23.2), Gedebey (% 21.9), Şemkir (% 11.2) ve Celilabad (% 8.3) toplamda % 64.6 lık paya sahiptir. Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi 2010 yılı verilerine göre tarım alanları içinde tarla bitkileri üretimine ayrılan sahaya göre sebze-bostan ve meyve üretim alanları çok daha sınırlıdır. 1991 yılında 171 000 ha olan bağ alanlarının 2005 yılında 9 600 ha a indiği ancak daha sonraki yıllarda tekrar artış eğilimine geçtiği izlenmektedir. 2010 yılındaki bağ alanları 1991 yılındaki alandan 11 kat daha azdır. Bir diğer önemli konu da 1991 de bağların % 86.9 u verim çağında iken 2010 yılına gelindiğinde dikili bağ alanlarının ancak % 72.7 si verim yaşında olmasıdır. Yürütülen projelerle bağ alanlarının genişletilmesi ve üzümcülüğün canlandırılması teşvik edilmektedir. 2000 1991 1500 1995 2000 1000 2005 500 2008 2009 0 Toplam tarım alanı Tahıllar ve baklagiller Endüstri Bitkileri Pamuk 2010 Şekil 4. Azerbeycan’da toplam tarım alanı, tahıl-baklagil, endüstri bitkileri ve pamuk için ayrılan alanların 1991 ile 2010 yılları arasındaki değişimi. Bahçe bitkileri içinde meyve üretim alanları halen diğer türlere göre daha geniş alanları kapsamaktadır (Şekil 5). Meyve üretim alanlarında 1991-2000 yılları arasında % 39 luk azalış ortaya çıkmış iken 2000 yılından sonraki dikimlerle 2010 yılında 127 700 hektara ulaşmıştır. 2009 yılı toplam üretimi 718.2 bin ton olarak bildirilmektedir. Çay üretim alanlarında ise % 96.2 lik azalma görülmektedir. Ekonomik öneme sahip önemli meyve türleri nar, elma, armut, ayva, üzüm, şeftali, kiraz, vişne, Trabzon hurması, erik, çilek, ceviz, fındık, badem, kestane, kızılcık, muşmula, incir, feijoa ve turunçgiller (portakal ve limon) dir. Kızılcık, kestane gibi türlerin bir kısmı doğadan toplanırken bir kısmı düzenli yetiştiricilikten elde edilmektedir. Bitkisel üretimde en önemli artışlar 2000 den sonra bostan (kavun, karpuz) ve sebze ekim alanlarında ortaya çıkmıştır (Şekil 5 ve 6). Son 20 yıllık süreçte bostan-sebze ekiliş alanlarında 2.3 kat artış görülmüştür. 1991 de 39 000 hektar alan sebzeye ayrılmış ve 450-500 bin ton üretim söz konusu iken 2008 de bu alan 83 200 hektara, üretim ise 1178.6 bin tona yükselmiştir. Kaçmaz (%11), Lenkeren (%10.4) ve Şemkir (% 9.9) toplam sebze üretiminin % 31.3 ünü sağlamaktadır. İç tüketimden arta kalan sebzeler büyük bir pazar olan Rusya’ya ihraç edilmektedir. En önemli sebze türleri patates, havuç, pancar, lahana, domates, hıyar, patlıcan, biber, kavun, karpuz, karnabahar gibi türlerdir. Yeşilliklerden kişniş, tarhun yerel yemeklerde yoğun tüketilmektedir. Diğerlerinin yetiştiriciliğinin çok gelişmiş olduğu söylenemez. Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 1991 1995 2000 2005 2008 2009 2010 Patates Üzüm Bostan Sebze Meyve Çay Şekil 5. Azerbeycan’da 1991-2010 yılları arasında patates, üzüm, bostan, sebze, meyve ve çay üretim alanlarındaki (bin hektar) değişim. 1996 2000 2005 2007 2008 2009 2010 Terevez (bin ton) 0 500 1000 1500 Şekil 6. Azerbeycan’da 1996-2010 yılları arasında sebze (terevez) üretim miktarlarındaki gelişme Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Hayvansal Üretim Azerbeycan’da et ve süt ile ürünleri, bal, ipek, yün ve benzeri çok farklı ürünlere yönelik hayvansal üretim yapılmaktadır. Hayvansal üretime paralel olarak yem bitkileri üretim alanlarında da artışlar izlenmiştir (Şekil 7). Hayvansal ürünlerde et ve sütte düzenli artışlar görülmektedir (Şekil 8). Et üretiminde Nahçevan (%3.9), Siyezen (%3.2), Şabran (%3.0) ve İmişli (%2.9) toplam et üretiminde önde gelmektedir. Koyun-keçi sayısındaki artışlara rağmen süt üretiminin tamamına yakını (~ % 98) büyük baş hayvanlardan sağlanmaktadır. Süt üretiminde Nahçevan (%5.0), Sebirabad (%4.9), Celilabad (%3.3), Ağcabedi (%3.1) ve Şeki (%3.2) ülkesel üretimin % 20 ye yakın kısmını sağlamaktadır. Küçük baş hayvanlardan et ve yün üretiminde yararlanılmaktadır. 1995 te 9.0 ton olan yün üretimi sürekli artış göstererek 2010 yılında 15.6 tona ulaşmıştır. 1995 2000 2005 2008 Yem Bitkileri (bin hektar) 2009 2010 0 200 400 600 Şekil 7. Azerbeycan’da 1991-2010 yılları arasında yem bitkileri üretim alanındaki (bin hektar) değişim Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi 10000 1992 8000 1996 6000 2001 2006 4000 2009 2000 2010 2011 0 Sığır İnek (süt) Koyu-keçi Domuz Şekil 8. Azerbeycan’da 1992-2011 yılları arasında hayvan varlığının (bin baş) değişimi. 2000 1991 1500 1995 2000 1000 2005 2008 500 2009 2010 0 Et Süt Yumurta Şekil 9. Azerbeycan’da hayvansal ürün üretiminin yıllara göre değişimi (et: kesilmiş şekilde bin ton; süt: bin ton; yumurta milyon adet) Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Kanatlı 1992 1996 2001 2006 Kanatlı 2009 2010 2011 0 5 10 15 20 25 30 Şekil 10. Azerbeycan’da mevcut kanatlı (milyon baş) hayvanların 199değişimi Azerbeycan’da kanatlı üretimi 1992 de 27.7 milyon baş iken 1996 yılında 13.3 e düşmüştür. Daha sonrasında ise 2001-2006 yılları arasındaki artışla 22.0-22.4 milyon baş arasında değişim göstermiştir. 2010 yılı verilerine göre yumurta üretiminin % 47.6 sı Abşeron (% 5.4), Xızı (%13.9), Hacıqabul (%9.6), Nahçevan (%5.4) ve Masallı (% 4.4.) da üretilmektedir. Arıcılık Çizelge 2. Azerbeycan’da 1991 ile 2010 yılları arasında arıcılığın gelişimi Yıllar Arı ailesi (bin) Bal üretimi (ton) 67.6 593 1991 57.1 346 1995 57.0 550 2000 105.0 590 2005 142.5 1411 2008 164.0 1328 2009 193.2 1874 2010 Azerbeycan’da arıcılık ve bal üretimine ilişkin 1991 ile 2010 yılları arasındaki değişim Çizelge 2 de yer almaktadır. Arı ailesi başına bal üretimi 1991 de 8.77 ton/arı ailesi iken 2010 yılında 9.70 tona yükselmiştir. Balıkçılık Azerbeycan’da, gerek Hazar Denizi (balık türleri: nərə, uzunburun, kaya balığı, ak kızılbalık, kızıl balık, deniz sıfı, ziyad, gülme, çeki, heşem) gerekse içteki tatlı sularda balıkçılık Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi faaliyetleri yürütülebilmektedir. Şekil 11’den görüleceği gibi özellikle 2009 ve 2010 yıllarında balık üretiminde önemli artış yaşanmaktadır. Balıkçılık (ton) 1991 1995 2000 2005 Balıkçılık (ton) 2008 2009 2010 0 20000 40000 60000 Şekil 11. Azerbeycan’da 1991-2010 yılları arasında balıkçılık faaliyetlerinden elde edilen ürün miktarı (ton) Tarımsal sanayi ve ticaret Azerbeycan’da tarıma dayalı dış satım ve sanayi kısmen de olsa gelişmiş olup, son yıllarda çeşitlenme ve artış eğilimi hızlanmıştır. Azerbeycan’da, pamuk ve ipek üretimi ve dokuma sanayi 19. Yüzyıl sonlarında başlamıştır. 1990 lardaki kriz sonrasında 2002-2003 yıllarında pamuk ekiliş alanı % 10, üretim ise % 23 artmıştır. Azerbeycan’ın pamuk üretim kapasitesinin 280 000 ha alandan 800 000 ton olduğu geçmiş deneyime dayanılarak bildirilmektedir. 2009 yılı verilerine göre tekstil sanayinin hacmi 62.1 milyon AZN, istihdam edilen tüm personel sayısı ise 5.1 milyon kişidir. 2010 yılında ise 2801 ton pamuk lifi+iplik üretilerek 15 734 ABD doları değerinde pamuk dış ülkelere satılmıştır. Tekstil pazarında Rusya, Orta Asya ülkeleri ve İran ana Pazar konumundadır. Bu ülkelere yapılan ihracatta gümrük vergisi ödenmemektedir. Ayrıca AB ülkelerine yapılacak ihracatta kota uygulanmamakta sadece ithalat vergisi ödenmektedir. Azerbaycan aynı zamanda bazı bölgesel örgütlerin de üyesi bulunmakta ve ekonomik entegrasyon denemelerine girişmektedir. Bunların en önemlileri Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, Bağımsız Devletler Topluluðu, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO) ve GUÖAM (Gürcistan-Ukrayna-Özbekistan-Azerbaycan-Moldova) çerçevesinde yürütülmektedir. Azerbeycan’da dokuma endüstrisinde önemli diğer hammaddeler yün ve ipektir. 2010 yılında koyun varlığı 8 milyona ulaşmış yün miktarı ise 14.9 bin tona ulaşmıştır. İpek böcekçiliği Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi potansiyelinin dut yetiştirilen alanın 25 000 hektara çıkması ile 9 000 ipek böceği kozasına ulaşacağı hesaplanmaktadır. Deri üretimi ve sanayisinin gelişme potansiyeli de oldukça yüksektir. Son yıllarda büyükbaş hayvan yetiştiriciliği önemli artışlar göstermiştir. Gıda-içecek (tütün dahil) sanayinin toplam ihracattaki payı giderek artmaktadır. İhracatı içerisinde hayvansal ve bitkisel yağlar ile şeker ve şeker ürünlerinin payı yüksektir. 2007 yılı verilerine göre gıda ve içecek sektörü (tütün dahil) ihracatı içinde şeker ve şeker ürünlerinin payı %48, hayvansal ve bitkisel yağların payı ise %27’dir. 2007 yılında sektör ihracatının %91.8 gibi önemli bir kısmı Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkelerine %8.2’si de BDT dışı ülkelere yapılmıştır. İhracatta benzer pazar durumu halen devam etmektedir. Çay ise 8 126 ton üretilmiş 39 287 ABD doları karşılığında ihraç edilmiştir. Azerbeycan’da gıda işleme sanayi 3 ana sektörden oluşmaktadır: Et ve et ürünleri, süt ve süt ürünleri ile meyve-sebze işleme ve konserve sanayi. Süt işleme sanayinde çok sayıda küçük işletme üretimde, az sayıda orta ve büyük işletme ise paketleme ve dağıtım aşamalarında rol oynamaktadır. Çoğu özel sektöre ait 12 büyük ölçekli et işleme tesisi bulunmaktadır. Konserve sanayinde ise 43 işletme faaldir. Azerbeycan’da gıda-içki sektöründe 2000 yılında 698.9 milyon manat olan üretim değeri, 2005 yılında 1,197.6 milyon AZN seviyesine yükselmiş; 2007 yılında ise 1 457.1 milyon AZN (1 868.1 milyon US dolar) değerine ulaşmıştır. Üretimin mülkiyete göre dağılımı 2006 yılı verilerine göre incelendiğinde; gıda ve içecek üretiminin %99.5’inin özel sektör tarafından yapıldığı, tütün ürünleri üretiminde ise tamamının özel sektörce gerçekleştirildiği görülmektedir. Sektörde 2007 yılında gerçekleşen üretim değerinin %30.7’si orta ve büyük işletmeler, %69.3 ü ise küçük isletmeler tarafından sağlanmıştır. Gıda ve içecek ürünleri imalatı büyük ölçüde Bakü şehri ve Aran ekonomik bölgesinde yoğunlaşmıştır. 2006 yılı itibariyle sektörde sağlanan 396.8 milyon manatlık üretimin (hane halkı üretimi hariç) %47.6’lık bölümü Bakü şehrinde, %20.9’u Aran, %8.7’si Gence, %7.7’si Nahçivan, %6.9’u Abşeron ve %6.1’i de Guba-Kaçmaz ekonomik bölgelerinde elde edilmiştir. Emek yoğun üretim olarak devam etmektedir ve gıda-içecek sektöründe çalışanlara ödenen aylık ortalama ücret, imalat sanayi ve sanayi sektörü genelinin altındadır. Dış pazara dönük olarak nar, feijoa ve üzüm suyu, zeytin ve fındığın rekabet gücü olduğu belirtilmektedir. Şarap ve konyak geleneksel ihraç ürünlerindendir. Ana ihracat pazarları Rusya, Ukrayna ve bölgedeki diğer ülkeler olarak görülmekte olup 2008 yılı verilerine göre dış satım değeri 319.4 milyon US dolarıdır. Çizelge 3. 2009 yılında farklı gıda ürün grupları ithalat ve ihracatları (Anonim b, 2011). Ürün grubu İthalat % İhracat % (ABD doları) (ABD doları) 313 819 200 5.1 226 126 200 1.5 Sebze ve çoğaltma materyalleri 519 606 200 8.5 170 431 200 1.2 Gıda maddeleri, alkollü ve alkolsüz içecekler, sirke, tütün Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Azerbeycan’da gıda maddeleri üretimi ve tüketimi Azerbeycan’da bitkisel ve hayvansal kökenli gıda maddeleri % 85 ten fazlası ülke içinde üretilmekte ve tüketilmektedir. Çizelge 4 de yer alan ana gıda maddeleri incelendiğinde hayvansal üretim Çizelge 4. Gıda sektöründeki ana ürünlerin üretimi (Anonim b, 2011) Ürünler 2007 2008 144.0 155.2 Et (bin ton) 2 548.8 2 098.6 Sosis vb. (ton) 49.9 59.9 Süt (milyon dkl) 34.2 41.8 Peynir vb. (bin ton) 14.4 14.1 Tereyağ (bin ton) 305.6 271.9 Şeker (toz ve küp) (bin ton) 4 517.6 7 674.2 Makarna vb. (ton) 68.4 77.9 Bitkisel yağlar (bin ton) 16.0 15.2 Margarin (bin ton) 735.0 743.7 Ekmek ve unlu mamüller (bin ton) 52.6 35.8 Şampanya (bin dkl) 584.2 816.9 Şarap (bin dkl) 3 217.5 3 229.3 Malt birası (bin dkl) 7 898.3 7 134.2 Doğal çay yaprağı) (ton) 2009 159.5 1 900.7 61.7 37.0 14.2 314.9 5 694.4 70.3 15.5 728.8 22.1 443.6 3 534.7 7 727.0 Azerbeycan’da kişi başı yıllık gelir 2009 yılı verilerine göre 5 797 ABD dolarıdır. Kişi başı gıda tüketimi açısından hayvansal ve bitkisel ürün grupları dengeli bir dağılım göstermektedir (Çizelge 5). Hem açık pazarlarda hem de süpermarketlerde Türkiye başta olmak üzere İtalya, ABD, Arjantin, Özbekistan, Dubai gibi çok farklı ülkelerden ithal edilmiş yaş ve kuru meyveler, dondurulmuş balık ve et, işlenmiş et ve süt ürünleri, konserveler, zeytinyağı, makarna ve benzeri ürünlere rastlanmaktadır. Çizelge 5. Gıda Tüketimi (Kişi başına kg/Yıl) (Anonim b, 2011) Ürün/Ürün grubu Et ve et ürünleri Süt ve süt ürünleri (süt olarak) Yumurta (tane) Şeker Balık ve balık ürünleri Bitkisel yağ Patates Sebze Meyve Tahıllar ve ürünleri (un, dane baklagiller, ekmek, un, makarna: un olarak hesaplanmıştır) Aksoy ve Beşirli, 2012 2009 Yılı 31.2 291.3 128 31.4 6.8 8.6 52.2 83.5 63.0 155.7 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi AZERBEYCAN’DA ORGANİK TARIM Azerbeycan’da organik tarım açısından elde edilen bilgi ve veriler, mevcut durumun ortaya konması amacıyla farklı başlıklar altında derlenerek sunulmuştur: Organik Tarımla İlgili Kuruluşlar Resmi Kuruluşlar Azerbeycan’da geçerli olan yasal düzenlemelerde aşağıdaki kurumlar organik tarımla ilişkili olarak belirtilmektedir: Azerbeycan Tarım Bakanlığı Tarım Bakanlığı, Azerbaycan Cumhuriyetinde tarım ürünlerinin üretimi ve imalatı, üreticilere gereken hizmetin yapılması, veteriner, bitki muhafazası ve karantina, tarım sektöründe devlet siyasetini işleyip hazırlayan ve gerçekleştiren, normatif hukuki ve ekonomik düzenlemeleri yapan merkezi yürütme organıdır. Tarım Bakanlığı 1947 yılında kurulmuştur. 1986 yılında yeniden adı değiştirilerek Devlet Tarım-Sanayi Komitesi olarak faaliyet göstermiştir. 1992 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Tarım ve Erzak (Gıda) Bakanlığı oluşturulmuş ve bu ad altında faaliyeti 1993 tarihine dek devam etmiştir. 1993’de yeniden Tarım Bakanlığı adı ile faaliyete başlamıştır. Bakanlık tarım için yararlı toprakların verimli kullanımına ilişkin devlet siyasetini gerçekleştirir, kırsal kesimde altyapının ve sosyal alanların gelişimi alanında devlet politikasının hazırlanması ve uygulanmasında yer alır. Ayrıca Sulama ve Su İşletmeciği alanında devlet siyasetini şekillendirir ve uygular, tarım alanında bilimsel ve teknolojik siyaseti gerçekleştirir, tarımda verimliliğin yükseltilmesinde, tarım ürünlerinin imalatında, biyoloji çeşitliliğin verimli kullanımında, bitkicilikte ve hayvancılıkta öncelikli araştırma programlarının işlenip hazırlanmasını sağlar. Ülkenin gıda güvenliği alanında ilgili devlet organlarıyla birlikte devlet politikasının uygulanması, tarım ve köyün sosyal sorunlarıyla ilgili ülke ve bölgesel programların hazırlanması ve uygulanmasında yer alır. Veterinerlik hizmetine, veterinerlik açısından güvenli ve kaliteli erzak ürünlerinin ve hammaddenin üretimini denetler, insanlar ve hayvanlar için salgın hastalıklardan korunması için önlemler alır, veteriner preparatlarının tescilini organize eder. Damızlık, bitki tohumculuğu ve fidancılığını organize etmek, seleksiyon başarılarının testi ve korunması ve tohumculuk üzerinde denetimi kendi yetkileri çerçevesinde gerçekleştirmek de bakanlığın yetkilerine aittir. Ayrıca tarım üreticilerine ve imalatçılarına teknik servis, kimyevi ve diğer zaruri hizmetlerin yapılmasını, onların makine, teknolojik donanım, yedek parçalar ve diğer üretim amaçlı mallara olan gereksinimlerinin tahlili, tahminleri, ilgili yürütme organlarıyla birlikte söz konusu gereksinimlerin karşılanması için öneriler vermek, teknik hizmet alanlarının organize edilmesi için önlemler alır. 24 Mayıs 2010 tarihli (17:48) Azerbeycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı tarafından yayımlanan fermanla Organik Tarım Kanununun 14-2 ve 14-4 sayılı maddelerinde öngörülen ekolojik tarım ve gıda ürünleri üretiminin kayda alınması ve tastdiklenmesi görevi ile Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi standartların geliştirilmesi, tüketicilerin bilgilendirilmesi ve gerekli eğitim faaliyetlerini Ekonomik Kalkınma Bakanlığı, Ekoloji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ve Standardizasyon, Metroloji ve Patent Devlet Komitesi ile birlikte hayata geçirecekleri belirtilmektedir. Ekonomik Kalkınma Bakanlığı Ekonomik anlamda ülkesel, bölgesel ve sektörel kalkınma planlarının hazırlanmasına yönelik faaliyetler yanında petrol dışı sektörlerin gelişimini desteklemek üzere ‘Organik Tarım’, 2012-2020 yılları arasında “Üzümcülüğün Geliştirilmesi”, “Temiz Şehir” gibi çevre projeleri de desteklemektedir. “Temiz Şehir” projesi Bakü’de evsel atıkların ayrıştırılarak ekonomiye geri kazandırılması amacıyla başlatılmıştır. Bakü ve Hazar bölgelerinde bazı atıkların bulaşanların ayrılması sonrasında yakılarak enerji kaynağı olarak değerlendirileceği tesisler kurulmaktadır. Tüm faaliyetlerinde AB kriterleri geçerli olmaktadır. Sivil toplum kuruluşları ile işbirliği yapılarak halkın bilgilendirme çalışmaları yürütülmektedir. Avrupa Birliği (AB) ile olan ilişkilerde gerek yasal düzenlerin uyumu gerekse ihracatın arttırılması yönünde hedefler konmuştur. Bu amaçla Bakanlığın web sitesinde ‘Avrupa Birliğine İhraç’ bölümü açılmıştır. Ekoloji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Çevre ve doğal kaynaklar konusunda yetkili kurumdur. Su, toprak ve hava kalitesinin izlenmesinde ve toksik atıkların yönetimi konusunda görevlendirilmiştir. Bakanlığın her rayonda müdürlükleri bulunmaktadır. 2010 yılı ‘Ekoloji Yılı’ ilan edilmiş olup çok sayıdaki alanda yeşillendirme çalışmaları yürütülmüştür. Organik tarım alanında kontrol yetkisi bu Bakanlığa verilmiştir. Sağlık Bakanlığı Standardizasyon, Metroloji ve Patent Devlet Komitesi Azerbeycan’da standartların ve patentlerin hazırlanmasında, uygulanmasında, denetiminde ve akreditasyonunda yetkilidir. Organik tarımla ilgili bu çerçevedeki yetki de kuruma verilmiştir. İran, Slovakya ve Bulgaristan ile ikili anlaşmaları bulunmaktadır. Azerbeycan’da Standartlaştırma, Metroloji ve Patent Devlet Komitesi ile Arjantin Tarım, Hayvancılık ve Balıkçılık Bakanlığı ve SENASA (Tarım ve Gıda Ürünlerinin Sağlık ve Kalitesi Devlet Hizmeti) örgütü temsilcileri Azerbeycan ve Arjantin işbirliği hakkında görüşmeler yapmıştır. Arjantin Tarım, Hayvancılık ve Balıkçılık Bakanlığı kurumlarından biri olan Arjantin Tarım ve Gıda Ürünlerinin Sağlık ve Kalitesi Devlet Hizmeti (SENASA) Arjantin'de tarım ürünlerinin kalitesini kontrol, lisans ve sertifikaların verilmesi, standart ve patent işlemlerini gerçekleştirmektedir. Komite Başkanı Ramiz Hesenov Azerbaycan'da kalite altyapısının çağdaş dünya standartlarına uygun kurulması için devlet tarafından yapılan işler hakkında Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi bilgi vermiştir (www.news.com.tr). Arjantin’in dünyada organik tarım açısından lider ülkelerden biri olması nedeniyle bu gelişmeler Komitenin organik tarımdaki görevi açısından olumludur. AZPROMO (Azerbaijan Export and Investment Promotion Foundation) Azerbeycan’da ihracatı geliştirme ve yabancı yatırımları teşvik etmek amacıyla 2003 yılında Ekonomik Kalkınma Bakanlığı tarafından kurulmuş yarı devlet kurumudur. Kar amacı gütmyen ancak ticaret yetkisi olan bir yapıdadır. Doğrudan devlet bütçesinden kaynak sağlanmaktadır. Gürcüstan ve Avusturya’da Tüm faaliyetlerinde AB kriterleri geçerli temsilcilikleri bulunmaktadır. Azerbeycan’daki ekonomik gelişmeler ve dış yatırımın teşviki için yıllık hazırlama, business forum, Pazar araştırmaları, fuarlara ve sergilere katılım, teşvikler, ihracat kataloğu ve ürün listelerinin hazırlanması gibi birçok faaliyeti desteklemektedir. Azpromo desteği ile ihracat ve ithalat şirketi kurulmuştur. Tüm ürünlerin ‘Made in Azerbaijan’ markası ile ihracatı desteklenmektedir. Azpromo ayrıca kapasite geliştirme amacıyla eğitim faaliyetlerini de desteklemektedir. Sivil Toplum Örgütleri ve Diğer Faaliyetler Azerbeycan’da organik tarımla ilgili olarak 2012 yılı itibari ile 2 sivil toplum kuruluşu IFOAM üyesidir (www.ifoam.org). Bu kurumlar: Agro Informasiya Merkezi Tarımsal Informasyon Merkezi, 1999 yılında yayım ve haberleşme, organik tarım, sosyal ve çiftlik ağaçlandırması, koruyucu toprak işleme, toprağın karbon bağlama kapasitesinin izlenmesi, küçük üreticilerin pazara erişimlerinin arttırılması, aylık Pazar raporlarının hazırlanması, Servet Çiftçi Dergisi’nin yayınlanması, toprak, su ve yemlerin makro element tayinleri, kırsal kadın ve gençlerde katılımcılık, eğitim ve izleme faaliyetlerini yürütmek üzere kurulmuştur. İletişim: Apt. 5, 134 Sharifzade Caddesi AZ 1122, Baku Azerbeycan Tel: +994 12 432 50 25 Fax: +994 12 432 50 25 www.aim-az.com Sorumlu: Nazakat Bayverdiyeva, aim_office@aim-az.com Ganja Agribusiness Association (GABA) GABA, Azerbeycan’da organik tarımın yaygınlaştırılmasına çalışan en önemli kuruluştur. 1996 yılında başlayan faaliyetleri 2000 yılında resmen STK olarak kayıtlanmıştır. Kurulduğu 2000 yılından beri 2000 üretici organik tarım yöntemleri konusunda eğitilmiştir. 332 üretici ise organik sertifikası almak üzere başvuruda bulunmuştur. GABA farklı işlevler yürütmektedir: Azerbeycan Devlet Ziraat Üniversitesinde Organik Tarım Yönetimi, AZEKOSERT sertifikasyon kuruluşu ve toprak analiz laboratuarı. İletişim: Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi 19 Javadkhan Caddesi AZ 2000, Gence Azerbeycan Tel: +994 22 56 94 00 Fax: +994 22 52 12 61 www.gaba.az Sorumlu: Vugar Babayev, v.babayev@gaba.az Diğer Yapılan kaynak taramalarında ABD’den Texas A&M Üniversitesi Bitki Patolojisi ve Mikrobiyolojisi Bölümü yüksek lisans öğrencisi olan Donna Lundy isimli bir barış gönüllüsünün 2010 yılı Eylül ayından itibaren 27 ay süreyle Azerbeycan’da organik tarımla ilgili faaliyetler düzenlediği, solucan kompostu ünitesinin açıldığını (Şekil 12) ve halen de Kompost Merkezi ile entegre edilecek olan sera yapımının devam ettiğini ve tamamlandığında üreticilerin organik üretime geçileceği yönünde bilgilere erişilmiştir. Şekil 12. Üreticilerin solucan kompostu konusunda bilgilendirilmeleri ve yerinde incelemeleri Ticari Kuruluşlar Azerbeycan’da organik üretimle ilgili üretim veya ticaret aşamalarında herhangi bir veri toplanmamaktadır. Ancak yapılan görüşmeler ve incelemelerde organik üretim yaptığı belirlenen ticari kuruluşlar faaliyet alanları ile birlikte aşağıda sunulmuştur: Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi AGRIBIOEKOTEX Ltd.( www.agribioeko.com) (Bakü) Bakü’de Şüvelan’da 2005 yılında kurulmuştur. Efektif mikroorganizmalara ve Kaliforniya kırmızı solucanına dayalı sertifikalı biyolojik gübre üretmektedir. Ayrıca biyolojik pestisit satışı da yapmaktadır. AMIN Organik Tarım İşletmesi (Office@gaba.az) Gaba’ya bağlı olarak Gakh bölgesinde Sarıbaş köyünde organik tarım yapmaktadır. Doğadan Ağustos-Ekim ayları arasında toplanan ve pestil, reçel vb. şekilde değerlendirilen yabani kızılcık ve erik gibi meyveleri pazarlamaktadır. AZELSUN (Bakü) Moğan Bölgesinde 320 ha organik nar, Kürdemir’de ise 300 ha (200 ha da yonca) toplam organik alana sahip olan firma BİOİNSPEKTA kontrol-sertifikasyon şirketince denetlenmekte ve sertifikalandırılmaktadır. Organik tohumlarını Almanya ve İtalya’dan, bitki koruma preparatlarını ise Antalya’dan temin etmektedir. Organik süt üretimi de planları arasındadır. Ayrıca 12 000 ton sertifikalı organik hayvan gübresi bulunmaktadır (özel görüşme). AZGRANAT Gence’de organik nar üretimi ve meyve suyu gibi ürünlerini üretmektedir. Organik kontrol ve sertifikasyon hizmetini Almanya’dan almaktadır. GILAN HOLDING - Agro-Azerinvest LLC Sofralık, şaraplık ve kurutmalık amaçla üzüm yetiştiriciliği yapmaktadır. Sofralık, sek, demisek, tatlı beyaz ve kırmızı şarap üretilerek 3-5 lt lik kaplarda veya şişelenerek pazara sunulmaktadır. İletişim: AZ 3600, Azerbaijan, Gabala region, E. Karimov str. 34 Phone: (+994160) 5 29 99Web: www.vine.az - GABALA Konserve Fabrikası Çoğunlukla meyve ve sebze konserveleri, püre ve konsantreleri, meyve suları, reçel ve turşu başta olmak üzere 100 farklı ürün çeşidi bulunmaktadır. Ürünleri "JALA", "BAGhDAN", ve "AYJAN" markaları altında satılmaktadır. 2006 yılında ISO 9001 5 10 (2006: 2000). HAJJP, ISO 14001 ve 2007 yılında da Kosher ve UKAS 2004 belgeleri almıştır. Ürünleri Belarus, Yunanistan, Almanya, Rusya, Ukrayna ve diğer ülkelere pazarlanmaktadır. Üretici eğitimleri de yapmaktadır. JALA markalı farklı meyve türlerinin suları organik olarak üretilmekte ve pazarlanmaktadır. - GABALA Sert Kabuklu Ürünler İşleme Tesisi 2005 yılında sert kabuklu bölgesi olan Gabala’da faaliyete geçmiştir. HACCP uygulaması olan işletmede Azerbeycan’da üretilen fındıklar işlenerek Almanya, İtalya, İspanya ve diğer Avrupa ülkelerine ihraç edilmektedir. Organik fındık üretim ve ticareti yapmaktadır. Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi JALIAR Organik gül suyu, gül yağı gibi aromatik ürünler üretimi ve ticareti yapmaktadır. Gürcistan’dan kontrol-sertifikasyon hizmeti almaktadır. Organik Tarım Eğitimi ile İlgili Kuruluşlar GABA: Gence Kurulduğu 2000 yılından beri 2000 üreticiye organik tarım yöntemleri konusunda eğitim verilmiştir. Agro Informasiya Merkezi (AIM): Bakü Organik tarım konusunda eğitimler yapılmaktadır. Ayrıca üreticilere yönelik olarak ‘Servet’ isimli bir dergi çıkarılmakta, web sitesi üzerinden üreticilerin doğrudan ürünlerini pazarlama imkanı sunulmaktadır. AZEKOSERT Azerbeycan’da kurulan tek kontrol ve sertifikasyon organı AZEKOSERT (www.azekosert.com) organik tarımda kontrol, sertifikasyon, organik standartların yorumlanması ve ISO Guide 65 konusunda eğitim yapmaktadır. Tarım Bakanlığı Azerbeycan Dövlet Aqrar (Ziraat) Universitesi- Gence Tarım Bakanlığına bağlı olan Tarım Üniversitesinde Toprak Verimliliği Fakültesi altında 2007 yılından itibaren Organik Tarım Bölümü açılmıştır ve lisans eğitimi vermektedir. Ancak altyapı açısından yetersiz olduğu ve eğitimin genelde düzeyinin ileri olmadığı yönünde görüşler vardır. Hukuki Altyapı Azerbeycan’da organik tarım (ekoloji temiz kend tesarrüfatı) ve uygulamalarına ait 2008 yılında çıkarılan kanunla birlikte hukuki alanda önemli adımlar atılmıştır. Organik tarımla doğrudan veya dolaylı olarak ilişkili kanun, ferman ve serencamlar yayınlanmış olup taslak halindeki bazı projeler de mevcuttur. Yasal mevzuata www.e-qanun.az adresinden erişilebilir. Bunlardan bazıları aşağıda sunulmuştur: 1. Bakı şəhəri, 13 iyun 2008-ci il, № 650-IIIQ; Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU 2. Bakı şəhəri, 25 avqust 2008-ci il; № 818: "Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN FƏRMANI 3. 2009-cu il 8 yanvar , tarixli 5 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir : "Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə bağlı bəzi normativ hüquqi aktların təsdiq edilməsi barədə AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ NAZİRLƏR KABİNETİ QƏRARI Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi 4. Bakı şəhəri, 24 may 2010-cu il № 267: “Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiqi ilə bağlı əlavə tədbirlər barədə AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN FƏRMANI 5. Bakı şəhəri, 30 avqust 2010-cu il; № 159: "Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının elmi təminatının həyata keçirilməsi Qaydaları"nın təsdiq edilməsi barədə AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİN QƏRARI 6. Bakı şəhəri, 13 dekabr 2011-ci il 273-IVQ “Medeni bitkilerin genetik ehtiyatlarının mühafazı ve semereli istifadesi” haqqında QANUN 7. Bakı şəhəri, 2006-cı il 24 mart tarixli 1368 nömralli “Azerbeycan Respublikasında bioloji müxtelifliyinin qorunması ve davamlı istifadesine dair Milli Strategiya ve Faaliyet Planı” SERENCAM 8. Bakı şəhəri, 11 mart 1997-ci il 257-IQ “Tohumçuluk haqqında” Azerbeycan Respublikasının Qanunu 9. Azerbeycan Respublikasında “Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı ve erzaq mahsulleri istehsalinin teşkili ve inkişafına dair STRATEJİ PLAN 2010-2015” 2009 Dekabr tarihli Taslak Projesi 10. Genetik modifikasıya olunmuş orqanizmalar haqqında Kanun Taslağı Laboratuvar ve Diğer Fiziki Altyapı Yapılan değerlendirmelerde Azerbeycan’da laboratuar altyapısının toprak-yaprak analizleri ve organik tarım ürünlerinin bulaşanlar (pestisit, ağır metal, mikotoksinler vb.) yönüyle incelenmesi açısından yetersiz olduğu görülmüştür. TIKA projeleri çerçevesinde Azerbeycan Bitki Sağlığı ve Karantina Laboratuvarlarına santrifüj etüv, inkübatör, mikroskop; Kimya Santralleri Modernizasyonu çerçevesinde toprak fiziksel ve makro element içeriğinin analizlerine yönelik laboratuar altyapısı kurulduğu görülmüştür. Yapılan değerlendirmede ulaşılan bilgiler çerçevesinde birçok laboratuarda toprak bünye ve makro element tayinleri yapılırken organik üretime yönelik öneri yapma ve mikro element analizleri açısından eksiklikler bulunmaktadır. Azerbeycan Gümrük Teşkilatında mevcut laboratuarda (www.customs.gov.az) ise kimyasal kökenli sera gazları emisyonları, radyoaktivite testleri, narkotik ve psikotrop ilaçların analizi yapılmaktadır. Gıda maddelerine ilişkin standartlara uygunluk ve orijin analizi yapılırken pestisit tayini yapılmamaktadır. Ekonomik Kalkınma Bakanlığı’na bağlı Khyrdalan’daki Gıda Analizleri Merkez Laboratuarı, yapılan incelemelerde laboratuar personelinin söz konusu analizler konusunda bilgili olduğu, alt yapı olarak birçok analizleri yapabilecek alet ve ekipmana sahip olduğu görülmüştür. Laboratuarın DDT ile HCH α, β ve γ izomerleri analizleri için akreditasyonunun tamamlama aşamasında olduğu görülmüştür. Laboratuar alt yapı ve uzman kapasitesi yönleriyle yeterli olmakla birlikte az sayıdaki aktif madde analizi yapılmaktadır. Akredistasyon çalışmaları mevcut analizler için tamamlanma aşamasındadır. Organik üretimin gelişmesine bağlı olarak pestisit analizlerinin aktif madde yönünden genişletilmesi ve raporlama limitlerinin de olabildiğince 0.01 mg.kg-1 düzeyine çekilerek akredite olması önerilir. Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Lokbatan (Abşeron)’da Ekonomik Kalkınma Bakanlığı ve Standardizasyon, Metroloji ve Patent Devlet Komitesi’nin ortak girişimi olarak AB desteği ile yeni bir analiz laboratuarı da kurulmaktadır. Yaş meyve-sebze üretim ve ihracatının geliştirilmesine yönelik olarak devlet desteği ile GubaKaçmaz dolaylarında birçok soğuk depo yapılmıştır. Ancak soğuk zincirin etkin olarak işlenmesi için yeni destek ve çalışmalara ihtiyaç vardır. Gıda sanayinde ise depolama ve işleme altyapısının önemli düzeyde iyileştirilmesi ve geliştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Azerbeycan, organik tarımda da kullanım alanı bulan bakır ve dolomit madenleri açısından zengindir. Organik tarımda girdi olarak geliştirilip ihracat olanağı yaratılabilir. Organik tarımda sınırlı olmakla birlikte çinko da özellikle tarımda kullanılabilir. Üretim ve Pazar IFOAM’ın 2012 yılında yayınladığı 2010 yılı verilerine göre Azerbeycan’da 21 347 ha alanda 288 üretici tarafından organik üretim yapılmaktadır. Sertifikalı alan, Azerbeycan’ın tarım alanı içindeki payı % 0.45, Pazar değerinin ise 3 milyon Euro olduğu belirtilmektedir (Willer and Kircher, 2012). İç Pazar Azerbeycan’da iç pazarda henüz organik ürünlere yönelik bir gelişmeden söz etmek mümkün değildir. Ancak organik bebek mamalarının, konserve gıdaların (domates, makarna, zeytinyağı, baklagiller vb.) ithal edildiği ve marketlerde satıldığı görülmektedir (Şekil 13). Bu ürünler arasında İtalya’dan makarna çeşitleri, Yunanistan’dan zeytinyağı, HİPP marka bebek ve çocuk mamaları, ZARA’da organik pamuktan yapılmış T-shirtler, Bulgaristan ve Estonya’dan konserve ve kuru paketli gıdalar sayılabilir. Fiyat açısından benzerleri arasında organik ürünlerin değişmekle birlikte % 20-50 arasında daha yüksek fiyatla satıldığı görülmüştür. Azerbeycan’da ayrıca Jala tarafından üretilen organik sertifikalı meyve suları da süpermarketlerde satışta bulunmaktadır. Tüm bu ürünler organik sertifikalı olmalarına rağmen tüketicilerin söz konusu ürünleri organik olarak konvansiyonele göre farkını algılayıp satın aldığı düşünülmemektedir. Organik ürünlerin, farklı süpermarketlerin (VIP market, Rahat Market, Bam market ve diğerleri) raflarında aynı ürünün konvansiyoneli ile birlikte satıldığı ve tüketiciyi yönlendirici herhangi bir işaret veya bilgi olmadığı gözlenmiştir. Özellikle 2010 yılının ‘Organik Yıl’ ilan edilerek özellikle yeşillendirme çalışmalarının, ekoloji bilincinin geliştirilmesine yönelik faaliyetlerin toplumun sınırlı bir kesiminde de olsa çevre-geri dönüşüm gibi konularda farkındalık yaratıldığı belirtilebilir. Ayrıca paralel faaliyetlerle Bakü’de farklı nitelikteki atıkların ayrı toplandığı ve geri dönüşümünün sağlandığı ‘Temiz Şehir’ projesi kapsamındaki çalışmalar, organik ürün pazarı ile entegre edilebilir. Bakü’de belirli bir tüketici segmentinin organik ürün talebinin olabileceği ve konvansiyonel ürünlere göre daha yüksek fiyat ile pazara sunulan organik ürünleri satın alabileceği belirtilmektedir. Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Şekil 13. Bakü’de süpermarket ve mağazalarda belirlenen bazı organik ürünler (orijinal) Dış Pazar Azerbeycan, organik ürünler için en önemli ve geniş fuar olan Almanya Nürnberg’de her yıl şubat ayında düzenlenen ‘Biofach’ fuarına 2010 yılından başlayarak GIZ ve Swiss Promotion projelerince sağlanan desteklerle katılmaktadır. 2012 yılındaki ‘Güney Kafkasya’ standında Azerbeycan 4 firma ile Gürcistan ve Ermenistan ile birlikte katılmıştır. Bu firmalar, organik mikrobiyolojik gübre üreten Agribioekotex Ltd. (Bakü), kontrol-sertifikasyon hizmeti veren Azekosert LLC (Ganja), sivil toplum kuruluşu olan Ganja Business Association (GABA) ve gül yağı ve diğer gül ürünleri üreticisi Jaliar (Bakü) dir. Sunulan ürünler arasında bio gübre, gül yağı, tabiattan ‘Wild and Fair’ olarak toplanan tıbbi-aromatik bitkiler yer almıştır (Şekil 14 ve 15). ‘Jala’ markası altında meyve suyu üreticisi olan Azersun ise bağımsız olarak kendi standını açmıştır. AZPROMO ise yapılan görüşmelerde AZGRANAT tarafından organik nar suyu ve ürünleri, GABALA (GILAN Holding) tarafından organik fındık, JALIAR tarafından da organik gül suyu ve yağı, JALA (GILAN Holding) tarafından da organik meyve suyu ihracatı yapıldığı belirtilmiştir. Azerbeycan (Bakü) de görüşülen AZERSUN ise sınırlı olan ‘organik nar’ üretimini başarı ile tamamladıkları halde pazarlayamadıklarını bildirmektedir. Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Şekil 14. Biofach’ta (15-18 Şubat 2012, Nürnberg Almanya) Azerbeycan katılımı Şekil 15. Biofach’ta (15-18 Şubat 2012, Nürnberg Almanya) Azerbeycan katılımı ve FairWild ile ilgili banner Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi SWOT (GÜÇLÜ, ZAYIF YÖNLER, FIRSATLAR VE TEHDİTLER) ANALİZİ Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA) ile Azerbeycan Ekonomik Kalkınma Bakanlığı Ekonomik Reformlar ve Bilimsel Araştırmalar Enstitüsü tarafından yürütülen ‘Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlar arası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi’ kapsamında 13 Mart 2012 günü Ekonomik Reformlar ve Bilimsel Araştırmalar Enstitüsü toplantı salonunda SWOT analizini gerçekleştirmek üzere geniş katılımlı bir toplantı öngörülmüştür. Bu amaçla, Azerbeycan Tarım Bakanlığı, Çevre ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı, Ekonomik Kalkınma Bakanlığı, Standardizasyon, Metroloji ve Patent Devlet Komitesi, Bakü Business Center, İlmi Tatbitak Enstitüleri gibi kamu kuruluşlarının organik tarımla ilgili olabilecek tüm birimleri, Agribiotex, GILAN, Jaliar, Azelsun ve GABA gibi özel sektör, TIKA, Türkiye Büyükelçiliği, Anadolu Ajansı, FAO, GIZ gibi uluslar arası kuruluşlar, AZPROMO, yazılı ve görsel medya temsilcilerinin bulunduğu 90 kişilik bir davetli listesi oluşturulmuş ve resmi davet yapılmıştır. 13 Mart 2012 deki paydaş toplantısına Bakü, Gence ve diğer şehirlerden farklı kurumları temsil eden 55 kişi katılmıştır (Şekil 16). Katılım listesi Ekonomik Reformlar ve Bilimsel Araştırmalar Enstitüsü’nde bulunmaktadır. Toplantı, Ekonomik Reformlar ve Bilimsel Araştırmalar Enstitüsü müdürü sayın Vilayet Valiyev tarafından açıldıktan sonra Türkiye Büyükelçiliği Kalkınma Müşaviri sayın Ferruh Tığlı katılımcılara konunun önemini vurgulayan, TİKA uzmanı sayın Sibel Güneği Yetkin ise TİKA ve faaliyetleri hakkında birer konuşma yapmıştır. Katılımcıların birçoğunun organik tarım konusunda yeterli bilgi sahibi olmamaları nedeniyle Proje uzmanı Prof. Dr. Uygun Aksoy ‘Dünya’da ve Türkiye’de Organik Tarım’, Doç. Dr. Hezi Eynalov is ‘Organik Tarımın Azerbeycan’daki Mevcut Durumu ve Kırsal Kalkınma Açısından Önemi’, Dr. Gülay Beşirli ise ‘Türkiye’de Organik tarımın Gelişimi’ konularında açıklayıcı kısa sunumlar yapmıştır. SWOT analizi için tüm katılımcılar, uygulanacak format konusunda Azerice metin üzerinden bilgilendirildikten sonra Azerbeycan’da organik tarımın gelişmesi açısından ‘Güçlü Yönler’, ‘Zayıf Yönler’, ‘Fırsatlar’ ve ‘Tehditler’in neler olabileceği konusundaki görüşlerini ayrı ayrı kağıtlara yazmış, her turun ardından dağıtılan kağıtlar toplanarak ortak olan görüşler bir araya getirilmiş, çoğu katılımcı tarafından belirtilen konular öncelikli olarak kaydedilmiştir. Katılımcılardan güçlü ve zayıf yönleri irdelerken üretim, işleme, gıda dışı sektörlerle entegrasyon, yetişmiş insan gücü, iç ve dış pazar, kurumlar arası işbirliği ve yasal düzenlemeler ve diğer açılardan geniş biçimde ele almaları önerilmiştir. Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Güçlü Yönler Organik tarımla ilgili yasal düzenlemelerin ve kanunun çıkmış olması, Azerbeycan’da eski ve tarihi bir tarım kültürü bulunması, Azerbeycan’da mevcut iklimsel ve agroekolojik çeşitlilik ve ürün desenin geniş olması, Bölgesel agro-ekolojik özelliklere uyum sağlamış türlerin yetiştiriciliğinin yapılması, Bitkisel üretimde geleneksel üretimin varlığı, bu nedenle hayvansal üretime göre organik tarım potansiyeli daha güçlüdür. Bu açıdan bitkisel ürünlerin çeşitliliği ön plandadır. Azerbeycan’ın kuzeyinde sert ve yumuşak çekirdekli meyve türleri, güneyde turunçgil meyveleri, kuzey-batıda ise ceviz ve fındık yetiştiriciliği gerek iklim gerekse yetiştiricilik deneyimi açısından önde gelen ürünlerdir. Su kaynaklarının mevcudiyeti, Doğadan toplama açısından floradaki zengin çeşitlilik, Organik hayvancılık için otlakların mevcudiyeti, Eğitim düzeyinin ülke genelinde yüksek olması, Çiftçi ve teknik elemanların deneyimleri, Organik tarım konusunda çalışmalar yapan bilgili ve dünya ile işbirliği yapan gönüllü kuruluşların oluşu, Temel tarım bilimleri konusunda deneyimli ekiplerin ve bilginin olması, Gıda işleme sanayinin mevcut ve altyapısının güçlü olması, Pamuk üretimi ve dokuma deneyimi İşlemeye yönelik devlet desteklerinin bulunması, Yatırım desteklerinin verilmesi, Enerji maliyetlerinin düşük olması, Üreticilerin toprak vergisi dışında bütün vergilerden muaf olması, Pazar talebinin olması, özellikle Rusya ve AB’nin bu yönde taleplerinin yüksek olması, Turizm sektörünün giderek güçlenmesi, mutfak sanatlarının gelişmiş olması ve organik tarımla entegre edilebilmesi, Pamuk yanında ipek ve yüne yönelik tekstil sanayinin gelişmesi, İşgücü varlığı, Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Zayıf Yönler Tarımın bütününü kapsayan stratejinin ve eylem planının bulunmaması, Tarım sektörünün güçlü olmaması, Devletin öncelikleri arasında olmaması, Makro ekonomik risklerin yüksek olması, Azerbeycan parasının (AZN/Manat) yüksek olması, Enflasyon oranının yüksek olması, Mükemmel ve AB’ye yakın bir yasanın 2008 den beri bulunmasına rağmen uygulamasının olmayışı, Hukuksal altyapıda yetki ve uygulama açısından boşlukların olması, Devlet kurumları arasındaki işbirliğinin zayıf olması, Devlet kurumlarının sivil toplumla diyalogunun zayıf olması, Akreditasyon yapacak (TURKAK, DAP, UKAS benzeri) uluslar arası tanınırlığı olan ulusal bir kurumun bulunmaması, Organik tarımda müteşebbis ve çiftçilere yönelik devlet desteklerinin olmayışı, Tekelci eğilimlerin bulunması, Azerbeycan’lı müteşebbislerin az olması, Karşılaştırmalı önceliklerin bulunmaması, Tarım işletmelerinin genelde küçük olması, Tarım topraklarının büyük kısmının tahıl üretimine ayrılması, Toprak tuzluluğu ve çoraklaşmanın yaygın olması (> % 60), Toprak verimliliği ve bulaşanlar açısından laboratuvar altyapısının yetersiz oluşu, Tarıma dayalı sanayinin altyapısının eski olması, Gıda sanayi kapasitesinin yetersizliği, Pazar araştırmalarının bulunmaması, Gerek tarımsal üretim ve işleme gerekse organik tarıma yönelik veri toplama işlemlerinin yetersiz olması, Teknik elemanların organik tarım konusundaki bilgilerinin yetersizliği, Teknik elemanların konu bazındaki bilgi eksiklikleri örneğin üzüm, Teknik eleman eğitimi açısından kurumlar arasında işbirliğinin yetersizliği, Üreticilerin bilgi eksikliği, Üretici eğitimi yapacak kurumların eksikliği, Üretici örgütlenmesinin olmaması, Organik tarıma özel eğitim materyallerinin olmaması, hazırlanan eğitim materyallerinin genelde belirli bir proje kapsamında hazırlanması ve güncellenmemesi, Danışmanlık verecek kişi/kurumların olmaması, Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Üzüm ve elma başta olmak üzere özellikle meyve üreticilerinin yoğun tarım ilacı kullanma alışkanlıkları, Organik hayvansal üretimde izin verilen girdilerin bulunmaması, Organik üretimde kullanılabilecek bitkisel preparat ve toprak düzenleyiciler gibi girdilerin bulunmayışı, Pazara hazırlama aşamasında özellikle paketleme, depolama ve taşıma altyapısının yetersiz olması, mevcut olanların da pahalı hizmet vermesi, Pazar standartlarının bulunmaması, bu konuda bilgi eksikliği ve standart ürün bulunmaması, Tüm zincir boyunca denetimin yetersizliği, Yerel markaların olmaması, İşletmelerin küçük olması, Üretim-tüketim zincirinin zayıflığı, Organik ürünlere yönelik özel pazar olanaklarının bulunmaması, Kafe, restoran gibi topluma açık alanlarda organik ürün bulunmaması, Tüketicilerin sağlıklı beslenme ve organik tarım konularında yeterince bilgi sahibi olmaması ve talebin yetersizliği, Organik tarımın entegre edilebileceği turizm, kozmetik bitkisel ilaçlar gibi sektörlerin yetersiz oluşu, Medyanın ilgisinin yetersiz olması, Fırsatlar Azerbeycan’ın coğrafi konumunun batı ve doğudaki pazarlara erişim olanakları, Yatırım ortamının potansiyel yatırımcılar açısından cazip hale getirecek teknik ve hukuki birçok düzenlemenin yapılmıs olması, Dış yatırımcıların istekli olması, Devlet Başkanının konuşmalarında ‘Organik Tarım’ vurgusu yapması, Tarımın Devlet Programı ile tarafından teşvik edilmesi, Tarımsal üretim, organik tarım ve gıda güvenliği (kapasite geliştirme ve altyapı) konusunda uluslar arası destekli projelerin mevcudiyeti, Güçlü yerel şirketlerin varlığı, Dünya genelinde talebin arza göre daha fazla olması, Organik tarım, çevre koruma, kalite ve gıda güvenliği konusunda yasal mevzuatın olması veya geliştirilmekte olması, Organik tarım dışında GLOBALGAP, Helal, Koşer ve benzeri sertifikasyona sahip üretimin yapılıyor olması, Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Organik tarım açısından görevlerin tanımlanmış olması nedeni ile kurumlar arası işbirliğinin teşvik edilebilmesi, Kamu kurumlarının sivil toplum ve uluslar arası kuruluşlarla işbirliğinin başlamış olması, Bölgesel kalkınmada agro-ekolojik özelliklere uyum sağlamış türlerin organik tarıma geçişte kolaylık sağlaması örneğin Göyçay’da nar, Guba’da elma, Gedebey’de patates, Lenkeren’de turunçgiller… Bölgesel ürünlerin üretim bölgesinde işlenerek dayanıklı gıda maddesi haline dönüştürülmesi (örneğin meyve suları, konserve vb.) Hayvansal üretimin artış eğilimde olması, Tahıl üretilen alanlarda baklagil ile ekim nöbeti yapılarak monokültürden vazgeçilmesi ve toprak verimliliğinin doğal olarak sağlanabilmesi, Azerbeycan’da bitkisel üretim yanında hayvansal üretimde meraya dayalı ekstansif üretimin organik tarıma geçişte kolaylık sağlaması, Balıkçılık açısından tatlı ve tuzluda organik tarım açısından potansiyelin yüksek olması, Azerbeycan’da yaş, kuru ve işlenmiş gıda maddeleri tüketiminin artma eğiliminde olması, Ana ihraç pazarı olan Rusya’da organik ürün talebinin artması, Birçok ülke ile yapılan anlaşmaların gümrük işlemlerinde ve vergilerde kolaylık sağlaması, İç pazarda sertifikalı yerli ve ithal organik ürünlere rastlanması, Kozmetik ürünlere olan iç talebin yüksekliği, Turizmin özellikle orman ve tarım bölgelerinde teşvik edilmesi, Tehditler Gelişmiş ülkelerde tüketicilerin organik özellik yanında kalite beklentilerinin hızla çeşitlenmesi, Tarımın diğer sektörlere göre rekabet gücünü yitirmesi, Desteklemelerin yoğun olduğu buğday (tahıl) üretiminin monokültür olarak yapılması ve tarım alanlarının % 65 ini kaplaması, Teknoloji ve inovasyonun zayıf olması, Tarım-gıda sanayinin gelişememesi veya rekabet gücünün azalması, İlgili alanlara yapılacak yatırımların azalması, Birçok ülkede organik tarımın daha ileri ve desteklenmekte olması, Doğal afetler özellikle kuraklığın tarımsal üretimi olumsuz etkilemesi, Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Toprak ve su kirliliğinin organik üretimi sınırlaması, Tarım-gıda ürünlerinin pazara hazırlanmasında bilgi ve deneyim eksikliği, hasat sonrası süreçte yüksek kayıp oranları, İşgücü varlığı ve organik tarımın daha fazla işgücüne ihtiyaç duyması nedeniyle istihdam olanaklarını arttırması, Küçük işletmelerin birlikte çalışma eğilimlerinin zayıf olması, Büyük şehirlere göç nedeniyle kırsal nüfusun azalması, İşgücü maliyetlerinin artması, yabancı işçi akını, Yabancı sermayenin gelerek Azerbeycan’da sadece hammadde üretimi yapması, yaratılan katma değerin düşük kalması, Organik üretimin ithal girdilere dayalı olarak gelişmesi, Komşu ülkelerde benzer ürünlerde organik üretimin hızla artması, Organik ürün talebinin belirlenememesi, Talep edilen ürün, zaman, fiyat aralığı vb. Pazar bilgilerinin üreticiye aktarılamaması, Organik ürünlere yönelik iç pazarın ithal ürünlerle gelişmesi, İç ve dış pazara yönelik denetim sisteminin üretimle eş zamanlı olarak kurulup geliştirilememesi, Denetimlerdeki yetersizliklerin iç pazarda tüketici güvenini sarsması, Denetimlerdeki yetersizliklerin dış pazarda ülke imajını bozması, Toplumun bilinçlendirme çalışmalarına rağmen organik ürün talebinin iç pazarda yaratılamaması, Tarım eğitiminin güçlü olmaması, Bilim insanları arasında gençlerin sayısının az olması sonucu mevcut bilginin gelecek kuşaklara aktarılamaması, Rekabet yetersizliğinin tekelleşmeye yol açması, Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Şekil 16. SWOT analizinden bazı görüntüler Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi SONUÇLAR Azerbeycan’da Ekonomik Kalkınma Bakanlığı tarafından ‘Organik Tarım ve Gıda Ürünleri Üretiminin Gerçekleştirilmesi ve Geliştirilmesine dair proje, Strateji Plan 2010-2015’ çerçevesinde 2009 Aralık ayında ve TIKA tarafından yürütülen ‘Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlar arası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi’nin 3. aşamasında uzmanlar Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı uzmanları sayın Fatma Mamak ve Suat Parıldar tarafından 2011 yılında yapılmış genel bazı konulara vurgu yapan iki SWOT analizi bulunmaktadır. ‘Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlar arası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi’nin 4. Aşaması olarak öngörülen SWOT analizine yönelik Yuvarlak Masa toplantısı13 Mart 2012 tarihinde yapılmıştır. Toplantı sadece SWOT yönüyle değil, geniş katılımlı olmasıyla Projenin hedeflerinden biri olan organik tarım paydaşları olan kurumlararası işbirliğinin geliştirilmesi ve kurumların organik tarıma yönelik ilgilerinin arttırılması açısından da önemli bir adım olmuştur (Ek 1). Proje kapsamında düzenlenecek olan ‘Kapanış Toplantısı’ başlayan bu işbirliğinin pekiştirilmesi ve ileri götürülmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Azerbeycan doğal kaynaklar açısından zengin, coğrafi açıdan uygun konumda, ekolojik farklılıklar nedeniyle tarım potansiyeli yüksek bir ülkedir. Ancak tarımın genelinde mevcut olan strateji eksikliği, desteklemelerin izlenmemesi, altyapı ve kapasite yetersizliği gibi sorunların organik tarımın gelişmesini de etkilemesi kaçınılmazdır. Azerbeycan’da tarım, özellikle gıda güvencesi açısından öncelikli olarak ele alınmakla birlikte iş olanaklarının artırılması ve ticaret açılarından da önemli görülmektedir. 2008-2015 arasındaki tarıma ilişkin devlet programı, sulama altyapısının iyileştirilmesi, gıda işleme tesislerinin yenilenmesi, yayım teşkilatının gözden geçirilmesi gibi birçok konuyu kapsamaktadır. Bölgesel kalkınmada da bölgelerdeki tarım ve turizm gibi petrol dışı alandaki potansiyelin değerlendirilerek yaşam düzeylerinin arttırılması ve böylece Bakü’ye göçün azaltılması öngörülmektedir (Anonim, 2010). Azerbeycan’da organik tarımda kapasitenin gelişmesi ve organik üretimin hız kazanması, halen tarımda yaşanan bazı sorunlar için de çözüm oluşturabilecek ve gerek ülkesel gerekse bölgesel kalkınmaya katkı sağlayacaktır. Bunlar arasında en önemlilerini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür: Organik tarım, agroekosistemde bozulan ekolojik dengenin bilinçli üretimle (örneğin sentetik gübreler yerine ekim nöbeti, yeşil gübreleme, tarım ilaçları yerine biyolojik mücadele uygulamaları) yeniden tesisini sağlar. İşletme içi girdi kullanımı ile girdiler açısından dışa (işletme dışı) bağımlılığı azaltır. Özellikle çoraklaşmanın ve tuzlanmanın olduğu alanlarda uygun ekim nöbeti, organik maddenin arttırılması, bilinçli sulama ile toprak verimliliğinin arttırılması sağlanabilir. Organik üretim, toprak ve su kirliliğinin kontrol edildiği çevre sorunlarının kontrolünde etkin rol oynar. Azerbeycan’ın sahip olduğu genetik çeşitlilik organik üretimde katma değerle pazara sunulabilir. Azerbeycan’da bitkisel ve hayvansal üretimde büyük potansiyel bulunmakta ve son yıllarda ise her 2 alanda da gelişmeler izlenmektedir. Organik tarım, hayvansalAksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi bitkisel üretimin birlikte gelişimine olanak tanır. Tarımda buna yönelik bir strateji mevcut değildir ancak bu yönde yapılacak planlama ile dengeli bir gelişme sağlanabilir, maliyetler düşürülebilir ve dışa bağımlılık azaltılabilir. Organik ürünler, özel bir pazara ve tüketici grubuna sahip olup ürünlerin pazarda katma değerle satılması mümkün olmaktadır. Yaratılan katma değer ve yaşanabilir ortamlar, kırsal nüfusun kendi bölgesinde kalmasında önemli etki yaratacaktır. Azerbeycan’ın, dünya pazarında büyük miktarlarda üretim yapma potansiyeli olan ülkelerle rekabet şansının düşük olması nedeni ile az miktarda ancak yüksek değere sahip organik ürünlerle rekabet şansı yakalayabilir. Bu açıdan pamuk, ipek ve yüne dayalı tekstil sanayi de benzer planlama ile pazarda belirli bir boşluğu doldurabilir. Xaçmaz’da yapılması planlanan organik demonstrasyon parselinin hayata geçirilerek üreticilerin uygulamalı eğitiminde kullanılması hızlı gelişimde etkili olacaktır. Bu konuda öneriler Ek 2 de sunulmuştur. Devlet Programı, tarımın ve tarıma dayalı gıda isleme sektörünün gelişimine, gıda güvenliğine özel önem vermekte ve yatırımcıları tarım-gıda alanında yatırıma teşvik etmektedir. Organik ürünlere öncelik verilmesi bir yandan güvenli, izlenebilir gıda üretimini öte yandan da temiz çevreyi sağlayacaktır. ÖNERİLER Azerbeycan önemli potansiyele sahiptir ancak bu potansiyelin harekete geçirilerek organik tarımın hızla ve doğru gelişebilmesi için SWOT analizine dayalı olarak kısa ve orta vadede yapılması gereken faaliyetler oldukça ayrıntılı biçimde öneri olarak aşağıda belirtilmiştir: Acil Kısa Dönem Faaliyetleri (2012-2015) 1. Organik Tarımda Görevlendirilen Kurumlararası (Ekonomik Kalkınma, tarım, Sağlık, Çevre ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı, Standartlar, Metroloji ve Patent Devlet Komitesi) İşbirliğinin Geliştirilmesi a. Toplantıların yapılarak görev tanımlarının gözden geçirilmesi, boşlukların analiz edilmesi, b. Görev tanımlarının yapılarak sorumlu bakanlık, alt birim vb. tanımlanması c. İhtiyaç analizinin yapılması, d. İhtiyaçlara göre yıllık çalışma planının hazırlanması 2. Kurumsal Altyapının Güçlendirilmesi a. Kapasite Geliştirme/Eğitim/Bilinçlendirme i. Organik tarımda görev tanımlanmış tüm Bakanlık ve SMP Devlet Komitesinde çalışanlara dönük eğitimler yapılmalıdır, ii. Kanun, ferman, serencam hazırlığında görev alan uzmanların mutlaka organik tarımda geçerli yasal düzenlemeler konusunda bilgilerinin güncellenmesi, iii. Tarımsal yayım konusunda aktif görev alan uzmanlar Guba-Xaçmaz, Ganja, Gabala, Lenkeren gibi bölgeler öncelikli olmak üzere organik tarım teknikleri konusunda uygulamalı olarak eğitilmelidir. iv. Tüketiciler pazarda mevcut organik ürünler ve faydaları konusunda bilinçlendirilmelidir, TV nin bu açıdan en etkin yol olduğu belirtilmektedir. Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi 3. 4. 5. 6. 7. b. Altyapı geliştirme i. Ekonomik Kalkınma Bakanlığı’na bağlı laboratuarın pestisit analizlerini geniş bir spektrumda yapabilecek şekilde güçlendirilmesi. AB destekli yeni yapılmakta olan laboratuar da bu açıdan öncelikle ele alınabilir. ii. Toprak-yaprak ve su analizlerine yönelik olarak özellikle mikroelement ve ağır metal analizlerinin hızla ve olabildiğince düşük analiz maliyeti ile yapılabileceği hale getirilmesi. Bu açıdan Devlet Aqrar Üniversitesinde analiz sonuçlarına göre organik tarım açısından öneri yapabilecek uzmanlar olması nedeni ile öncelik verilmelidir. öneriler yapabilecek Strateji ve Eylem Planı Taslak Hazırlığı a. Organik tarıma ilişkin strateji sadece ihracata dönük olmamalı, mutlaka iç pazarın yerli üretimle bağlantılı gelişimi de hedeflenmelidir, b. Organik tarımda destekler konusu ayrıntılı olarak kime, nerede, nasıl, süreç vb. biçimde incelenerek gelişmelerin doğru olması temin edilmelidir, c. Azerbeycan’da Tarım Stratejisi, Bölgesel Kalkınma ve Üzüm Yetiştiriciliğinin teşviki gibi yürütülen programlarla uyumlu olmalıdır, bu programlarda mutlaka organik üretimin katma değer yaratacak biçimde yer alması sağlanmalıdır, d. Hazırlıkların yerel uzmanlarca ve gerek devlet gerekse özel sektör ve sivil toplum örgütlerince birlikte hazırlanması önerilir, Yasal Düzenlemeler a. Devlet kurumlarının görev tanımları yasal olarak belirginleştirilmelidir, b. Veri toplama konusunda AB ile uyumlu bir kod sistemi, tarım-gıda ürünleri dışında işlenmiş gıda-dışı ürünler ve iç ve dış pazar (ithalat-ihracat) verisi de toplayabilen bir sistem geliştirilmelidir, c. Üretim ve parlamadaki gelişmelere paralel biçimde yasal düzenlemeler hazırlanmalıdır, d. Organik tarım destekleri için planlama yapılmalıdır, e. Organik tarım araştırmaları yerel çözümler ürettiğinden çok disiplinli araştırma yapabilecek kurumlar belirlenip görevlendirilmelidir, Akreditasyon için bağımsız ve dünya ölçeğinde tanınırlığı olan Azerbeycan Akreditasyon Kurumu konusunda çalışmaların başlatılması, Organik Tarım Dünyasında Azerbeycan’ın tanıtımı ve Pazar geliştirme a. Azpromo Pazar araştırması gerçekleştirebilir, b. Biofach ve diğer fuarlara ülke katılımı sağlanmalı, c. Belirli Bölge ürünleri örneğin Gence veya Göğcay kendi yöre ismi altında piyasaya sunulmaya başlanabilir, d. Uluslar arası katılımlı bir organik tarım toplantısı yapılırp önde gelen bazı uzmanlar/figürler çağrılı konuşmacı olarak davet edilebilir, Diğer Sektörlerle Entegrasyon a. Azerbeycan’da turizm teşviki içine acilen Agro-turizm ve agroekoturizm konseptlerinin yerleştirilerek yerel halkın turizme katkısı sağlanmalı, zaten kırılgan olan doğal kaynakların (toprak, su ve gen kaynakları) korunarak sürdürülebilir kullanımı desteklenmelidir. (Bu açıdan öncelikli bölgeler konusunda SWOT analizinde öneriler yapılmıştır), Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi b. Halen Şeki Bölgesinde yoğunlaşan ipek dokuma, organik ipeğe dönüştürülerek halen sadece Çin’den gelen organik ipeğe alternatif olarak dünya piyasalarına yansıtılması sağlanmalıdır, c. Pamuk açısından da özellikle niş pazarlara dönük örneğin bebek iç çamaşırı, bebek ev tekstili vb. yüksek kaliteli ürünlerle ihracat olanağı yakalanabilir, Orta Dönem (2015-2022) 1. Yukarıdaki öngörülen faaliyetler in izlenmesi ve gelişmelerin ışığı altında strateji ve eylem planının revize edilmesi, 2. Çok sayıdaki kıuruma verilmiş olan görevlerin oldukça toplanması ve mevcut kurumlar arasında sürekli işbirliği sağlayacak yapıların kurulması, 3. Azerbeycan Akreditasyon Kurumunun organik tarım kontrol ve sertifikasyon belgelendirme şirketlerinin EN 45011 e göre akreditasyonu konusunda çalışmaların başlatılması, 4. Organik tarım araştırmalarının öncelikli bölge ve konularda yürütülerek yerel çözümlerin geliştirilerek üreticilere aktarılması, 5. Organik tarımda eğitim-yayım sisteminin gözden geçirilerek güncellenerek etkinleştirilmesi 6. Organik tarıma ilişkin yeni projelerin geliştirilmesi, 7. Organik tarımda girdi olarak kullanılabilecek doğal kaynakların (bakır, dolomit, bitkisel preparatlar, faydalılar vb.) ticari üretimlerinin yapılarak ürüne dönüştürülmesi, 8. Üretici desteklerinin çeşitlendirilerek ürün yelpazesinin genişletilmesi, 9. Fuar vb. etkinliklerle Pazar olanaklarının genişletilmesi, 10. Pazarda organik ürün denetim mekanizmalarının başlatılması ve genişletilmesi, 11. Agro-ekoturizm konusunda stratejilerin geliştirilmesi ve desteklenmesi, 12. Organik kozmetik konusunda geniş çaplı projelerin yürütülmesi, 13. Organik ürünlerinde yer alacağı kümeleme çalışmalarının Gence, GubaXaçmaz gibi yörelerde hızla genişletilerek yaygınlaştırılması, 14. IFOAM, FAO veya ISOFAR gibi kuruluşların Azerbeycan’da uluslar arası faaliyet düzenlemeleri konusunda çalışmaların yapılması 15. Uzun dönemli strateji ve eylem planı taslaklarının hazırlanması, Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi YARARLANILAN KAYNAKLAR Anonim, 2008. Azerbeycan Sektör Raporları (Tarım Sektörü), Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş., Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü, Ankara. Anonim, 2010. Country Development Agenda and Priorities, Azebaijan, Dünya Bankası, 2010 Anonim, 2011a. Azerbaijan in Figures, 2010, AZPROMO, Bakü. Anonim, 2011b. Doing Business in Azerbaijan, 2010, AZPROMO, Bakü. İbanov, Kemal, 2012. Ekoloji Problemler Uğurla Hayata Keçirilir, (Gazete makalesi), Respublika Gazetesi (8 Mart, sa: 6), Bakü, Azerbeycan. Willer, H. and Kilcher, L. (Eds.) (2012) The World of Organic Agriculture - Statistics and Emerging Trends 2012, Research Institute of Organic Agriculture (FiBL), Frick, and International Federation of Organic Agriculture Movements (IFOAM), Bonn http://www.agribioeko.com (Erişim: 14 Mart 2012) http://www.azstat.org/statinfo/agriculture/az (Erişim: 9 Mart 2012) http://www.azstat.org/statinfo/agriculture/az (Erişim: 7 Mart 2012) http://www.azstat.org/statinfo/consumermarket/az (Erişim 8 Mart 2012) http://www.azstat.org/region/az (Erişim: 8 Mart 2012) http://www.azstat.org/In_20/IN_20_.shtml (Erişim: 7 Mart 2012) http:// www.econturk.org http://www.customs.gov.az (Erişim: 14 Mart 2012) http://www.e-qanun.gov.az (Erişim: 22-24 Şubat 2012) http://www.ifoam.org (Erişim: 9 Mart 2012) http://www.news.com.tr (Erişim: 11 Mart 2012) http://www.vine.az (Erişim: 9 Mart 2012) http://www. web.worldbank.org/.../COUNTRIES/.../AZERBAIJAN http://www.bankmonitoring.org/index.php Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Ekler Ek 1 13 Mart 2012 de SWOT Analizi İçin Yapılan Yuvarlak Masa Toplantısı Davetli Kurum Listesi - Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi, -Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Nazirliyi, -Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, -Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, - Azərbaycan Respublikasının Standartlastirma, Metrologiya ve Patent Kurumu, - Nəkliyyat Nazirliyi, - Təhsil Nazirliyi, - Azərbaycan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı ASC, - Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, -Azerbaycan Milli Elimler Akademiyasi -Kirsal ( Bolgesel) Kalkinma Bolumu, -Kafkas Universitesi -Baku Universitesi-Ekologiya ve Torpaqsunasliq Fakultesi -Agrar Universitesi -Azekosert, -Azersun Yetkilileri, -GABA, -Azpromo, -Jaliar, -FAO -Turk Isadamlari Birligi, Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi -Sahipkarlar Konfederasyonu, Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi EK 2 XACMAZ’DAKİ DEMONSTRAYON PİLOT PARSELİ HAKKINDA ÖNERİLER Ekim Nöbeti Organik tarımda ekim nöbeti, hastalık zararlı yönetimi, yabancı ot yönetimi ve toprağın sürdürülebilir kullanımı için önemlidir. Oluşturulacak ekim nöbeti programlarında ele alınan bitki seçimine dikkat edilmelidir. Söz konusu bitkilerin üreticinin yetiştiregeldiği bitki türlerinden olması programın başarılı yürütülebilmesine katkı sağlamaktadır. Bu programlar 10 Mart 2012 tarihinde Xacmaz tohum üretim istasyonuna yapılan ziyaret sürecinde, üreticiler ile yapılan görüşmeler doğrultusunda belirlenmiştir. Ekim nöbeti, her bir yılda farklı ürün üretilmek istenirse aşağıdaki gibi düzenlenebilir: Çizelge 1. Bölgede yetiştirilen sebze türlerine göre oluşturulan 4 yıllık ekim nöbeti YILLAR ÖZELLİKLER 1. YIL ÜRÜNLER Domates 2. YIL 3. YIL Bezelye (Yeşil Nohut) Hıyar Lahana (Kelem) Ispanak 4.YIL Mısır Bezelye kısa yetiştirme dönemine sahiptir. Arkasından, yazdan dikim yapılan ve sonbahar ve erken kış donlarına dayanabilen bir bitki türünün getirilmesi avantajlı olacaktır. Aynı şekilde 3. yıl önerilen hıyar bitkisinin hasadından sonra serin iklim sebze türlerinden olan ıspanak ya da marul getirilebilir. Aksoy ve Beşirli, 2012 Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Üretim yerinin geniş olması halinde ise her bir parselde ayrı bitki türü olmak üzere ekim nöbeti aşağıda şekillerde gösterildiği düzen içerisinde düzenlenebilir. Sonuç ve Öneriler Tek yıllık ürünlerde yıllık bakım işleri, ekim-dikim zamanı, toprak verimliliği, hastalık, zararlı ve yabancı otların yönetiminin zamanında yapılması büyük önem taşır. Bu nedenle seçilecek üreticinin sebze yetiştiriciliğinde deneyimli olması ve organik teknikler açısından da yönlendirilmesi gerekir. Sebze üretiminde deneyimli üretici bulunmadığı takdirde Xaçmaz Bölgesinde yeni başlamakta olan bodur kiraz veya diğer sert çekirdekli meyve türleri sulama olanağı olduğu belirtildiği için tercih edilebilir. Mümkün olabildiğince Bölgeye uyum sağlamış hastalıklara dayanıklı tür, çeşit ve anaçların seçilmesi düşünülmelidir. Elma bölgesi olmasına rağmen zararlı ve hastalık etmenleri popülasyonunun yoğunluğu nedeniyle başlangıç aşamasında pilot parsel için önerilmemiştir. Bunları dışında geniş alanlarda yapılması düşünüldüğünde defne, biberiye, adaçayı gibi tıbbi ve aromatik bitkiler de pilot organik parseli için düşünülebilir. Ancak seçim yapılıp üretimin başlangıç aşamasında tüm tekniklerin doğru uygulanabilmesi için eğitim/danışmanlık hizmetlerinin alınması yerinde olacaktır. Birinci Yıl Aksoy ve Beşirli, 2012 İkinci Yıl Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi Üçüncü Yıl Aksoy ve Beşirli, 2012 Dördüncü Yıl