Vate - Zazaki.NET
Transkript
Vate - Zazaki.NET
Vate Vate Kovara Kulturî Hûmar: 8 Hamnan, 1999 Serredaktor: Malmîsanij Temsîlkarê Hollanda Ferhad Amedî Delfzyl Str. 81 6835 CM Arnhem/HOLLANDA Tel: +26-323 26 95 Redaksîyon: Haydar Diljen, J. Îhsan Espar, Malmîsanij, Mehmet Uzun Şertê aboneyîye: Welat serrêk 6 aşmî Tirkiya:.........................40 DM. ......... 20 DM. Almanya: ......................40 DM. ......... 20 DM. Swed: ........................ 250 SEK. ...... 125 SEK. Welatê bînî: .................70 DM. ......... 35 DM. Însîyatîfê destpêkerdişî: Osman Aytar, Yildiray Beyazgul, Çeko, Mûnzûr Çem, Memo Darrêz, Nîhat Elî, Cemîl Gundogan, Lerzan Jandîl, Huseyîn Kulu, Seyîdxan Kurij, Robîn Rewşen, Kamer Soylemez, Kazim Temurlenk, Şukrî Urgun Vayî: 10 DM./50 SEK. Îlan: Riperrêk: 200 DM./1000 SEK. Nêm riperr: 100 DM./500 SEK. Çarêgriperr: 50 DM./250 SEK. Temsîlkarê Almanya: Mûnzûr Çem Faks: +49 - 30 - 611 33 19 Çap: Apec Tryck & Förlag, Stockholm Seveta aboneyîye û têkîlîye (Almanya de): ISSN:1401-2995 L. Ballikaya C/O Vereinstadtteil VHS e.v. Postfach 62 07 46 10 797 Berlin/Almanya Postgiro: Kurdiska Kultur och Språkföreningen 475 16 98-4 SWEDEN Temsîlkarê Norveçî: M. Darrêz Box: 2545 7001 Trondheim/NORVEÇ Adres: Î. Espar Odd Fellowvägen 29 S-127 32 Skärholmen/SWEDEN Berpirsiyarîya her nuştî yê nuştoxî/nuştoxe bi xo ya. 1 Vate TEDE Wendoxan rê ............................................................................................................................3 Seyîdxan Kurij, Mahmut Celayîr: ”Ez Wazena Ê Cenetê Vînbîyayî Hêna Vînî”............................................... 4 Firat Çelker Lajê Mi Berd ...........................................................................................................................16 Lerzan Jandîl Ziwanê Kurdkî (Dîyalekta Kirmanckî) de Zemîrî ................................................................ 18 Malmîsanij Lehçeya Hewramkî (Gorankî) ra - II ....................................................................................33 Roşan Lezgîn Boya Welatî ............................................................................................................................58 Kitabêdo Newe: Wextek Dîyarbekir .....................................................................................65 J. Îhsan Espar Derheqê ”Boya Welatî” de ......... ..........................................................................................73 Ripelê Fiqrayan ......................................................................................................................85 Wendoxan ra ..........................................................................................................................86 Celadet Alî Bedirxan Ferhenga Kurdî (Kurmancî)-Frensî-VIII ...............................................................................88 Alfabe ......................................................................................................................................96 2 Vate Wendoxê delalî, Hamnan (amnan) ame, hûmara hefltina Vateyî zî amey. Na hûmara ma tikê (tenê) rew vejiyay; ma wazenê ke hûmaranê nînan zî qe nêbo bê bereykewtifl (hereykewtifl) wextê wo de vejê. Ma hêvî kenê ke wendox, abone û nufltoxê ma zî her yew (jû) hetê xo ra ma rê ardim bikerê ke kovara (dergiya) ma ewro ra pey (tepya) hîna kalîteyine û hîna baflan vejîyo. Ma verî vatbi û newe ra vanê ke bi mektuban û rexneyanê (krîtîkanê) flima ma keyfwefl benê. Mesela na hûmara ma de nuflteyêk wendoxê ma Roflan Lezgînî esto: Boya Welatî. Roflan Dîyarbekir ra rexneyanê xo nuseno. Hem çiyanê rafltan hem zî flaflan vano. Bêguman qiseyan (qalan) û nuflteyanê ma zafînî de rafltî zî estê- flaflî zî. Çîyo muhîm o yo ke ma bê ku yewbînî bidejnê (bitewne) fikrê xo yewbînan rê vajê û gofldarîya yewbînan bikerê. Eke ma wina (nîya) bikerê, ma do (ko) pîya û hîna asan rafltîye bivînê. Sey ê Roflan Lezgînî, mektubê ke welat ra yenê raflta zî boya welatî danê. Wazeno welat de bimanê wazeno teberê welatî de, ma rê binusê. Helbet eke flima wazenê ke na kovare bimano û raver (aver) flêro! Vate 3 Vate MAHMUT CELAYÎR: ”EZ WAZENA Ê CENETÊ VÎNBÎYAYÎ HÊNA VÎNΔ H ewt-heflt serrî yo ez semedî radyo, rojname û kovaran a roporta jan kena. Qet edetî mi nîyo ke ez roportajî ser o fikrê xo vacî. La ez Mehmudî zaf nizdî ra sinasnena, no sebeb ra ez wazena tîya di çend çîyan binusî. Mehmud dewê Çewlîg Kur ra yo. Kur yew dewê koy a, ha binî yew koy di ya û behr ra xêlêk berz a. 1950 ra pê mekteb ame na dewê ma. Reya verîni 1960 ra pê Kur ra panc-flefl qijî (gedeyî, domanî) semedî wendiflî ra flî Xarpêt. Înan ra tena Mehmud û biray mi yê pîlî wend. Qijanî bînan nieflka (nêflîya) biwanî, înan mekteb nîme di ca verda tepîya amê dew. Mehmudî mektebo mîyanîn Xarpêt di, lîse Dêrsim di wendi. Mehmud û biray mi semedî qijanî dew a semedî dewijan a, bî di nimûneyê holî (hewlî). Çend serrî cuwa pê, semedî wendiflî ra dew ra çendna qijî flî bajar. Ma nesilê ke înan ra pê amê, ma ê xo rê sey îdol girotî (girewtî). Ê bî sebeb ke ewro a dew ra çend tenî yê ke unîversîte qedînaya estî. Mehmudî semedî dew a û semedî der û domarî ya, yew rolo averflîyaye û newekerde kay kerd. Reya verîni Mehmudî makînay fotografan ardi dewi û fotografî dewijan antî. Reya verîni mi Mehmudî mil di gîtar dî. Ma cuwa ver çîyê inayinî nisinasnaynî. Reya verîni Mehmud bi umbazanî (embazani) xo -ke cinî bî- ame dew. Reya verîni Mehmud bi gijiko derg a, bi blûcînan û bi solanî sporî ya ame a mintiqa. Reya ewilîni nesilê înan fikirî çepîtî û fikirî kurdayetî ardî dewi. Sinî ke her wext û her ca di însanê ke çîyo newe anî werte cefa vînenî, na nesili zî zaf cefa dî. Dewijanî peydimendan û endamanî partîyanî flovenîstan ke bajar di nifltîyenî rue la elaqa înan dewijan di bî, wafltîyenî ke dewijan verba înan pîj bikirî. La înan bi bawerîyê xo, bi werifltifl û ruenifltiflî xo xo da dewijan qebulkerdifl. Heta o wext çimanî dewijan di merdimo wende, taximî kincan pira bi, solî sîyay pay di bî, qirawat mil a bî û cixaro fîltreyin flimitîyenî. Wendeyî zaf kêm amênî dewê xo, 4 Vate dewijan di tirkî qisey kerdîyenî û cuar ra ûnîyanî dewijan ra. Mehmud her serr hamnanan (amnanan) hîrê-çar aflmî dewi di mendîyenî, reyrey zimistanan zî amênî dew. Bênatê (mabenê) ey û dewijan di zaf hol elaqa bî. Pîl a qij dewijan di qisey kerdîyenî, cuar ra niûnîyanî kesî ra. Belka dewijan reya verîni yew wendeyî di ina asan (rahet) elaqa nayinî rue. No sebeb ra dewijan o xo ra yew zanayinî. O her cay dew gêrayinî; ge ware di ge serî gilî koy a, ge yew awa serdin ser o rafltî dewijan amênî. Mehmud her perrî (hetî) a mintiqa vincîye (vînce) bi vincîye gêrawû. fiane û gawanê a mintiqa hendê ey koyan, waran, defltan û awanî a mintiqa nizanî. Ey zaf rey kifltê yew awi di yan zî binî yew dari di dezgê xo nayinî rue û resimî xo virafltîyenî. Sinî ke roportaj ra zî fehm beno, Mehmud bi yew qêdeyo fanatîk girêdayeyê ê erdî yo. Seyîdxan KURIJ 5 Vate ”Hunermend, parçeyanê kolajanê (franskî de ”collage”) ke mîyan di herfî û çekuyê (kelîmeyê) bêmahneyî estî keno inî kompozîsyonan ser û rêçanê zemanî verînî ina (wina) ma resneno. Yew ziwanê binî erdî yê nimiteyî ke hema flîfrê ê anîbîyû (nêabîyo) û herikîyayîflî rêçanê firçeyan di ciwîyêno xelq kenû. Û resim ra resim, semedî yew tebîetî mîstîkî (sirrinî) ya melodîyan vejeno. Nê pîyeri (pêro, heme), melodîyê ke semedî yew cenetî vînbîyayî ya vajîyayî nîyî? Dr. Barbara Lipps-Kant tarîxnasa hunerî Seyîdxan Kurij: Wexta ke ti telebe bî, ma het herkesî wafltênî ke lajî ey doktor bo, muhendîs bo, yan zî mehlîm bo. Hewesî resimvirafltiflî ça (kura, kotî) ra ame? To sinî (senî) no qerar da, to sinî no rîye (raye, rayîr) vîcna? Mahmut Celayîr: Der û domareyo ke ez te de ciwîyayinî mi ser o zaf tesîr xwi bi. Ini tesîr ra mi waflt ez çîyo ke ho (ha, hê) mi zerre di yo ê îfade bikirî. Hama ê serran di mi sihîr hunerî hîs kerdîyenî. Ez dinya ra durî, yew kuefle (kofle) di, yew dewê kuey (koy) di bîya pîl. Na dewi girêdayê Çewlîg (Bingöl) a. Tebîet îtay mi ser o zaf xweri (xurîn) tesîr kerd. Mi waflt ez inî tebîetî îfade bikirî, bîyarî werte. Îfadekerdiflî inî tebîetî mi ri (rê) bi yew hedefo pîl. Mi dî ke ez hêna (hîna, hona) hol pê resimvirafltifl a eflkena (flîna, flîkîna) hîs û fikranî xwi ifade bikirî. Vîzuelîye (görsellik), mi di hîsiko hêna giran bî. Mi waflt ez ê kueyanî girdan, deranî derxwelan, awkê wisarî ya ke pê kêf û eflq xuflena, vilikanî kueyan ke her wextî serri di yewna reng gênî û daranî guezêranê (gozêranê) girdan virazî. Seyîdxan Kurij: To hê (hîna) verî portrê dewijan û gravurî virafltîyenî. Yew muddet zî to kurnê daranî valîyeran virafltî, la cuwa pê to dest kerd ci resimî koyan, menzera û resimî herri (erdî) virafltî. Ti xebatê xo ya resimî ser o eflkenî se vacî? Mahmut Celayîr: Huner (senet) yew gurê (karê) xelqkerdiflî yo, la bi 6 Vate sanci û bi sihîr o. Wexto ke verba nîzamî (duzenî) flubhê ma benî zaf, o wext îhyîyacîyê ma bi hunêr bena. Ma qicê (gedeyîya, domanîya) xwi di bi umûmî zerwefl (mutlu) î. Cuwa pê ke ma verra-verra benî pîl, ters kuwenû zerrê ma, îtîmadî ma kêm benû. Ma dec û kontradîksîyonan (çeliflkiler) sinasnênî. Persê ma benî zaf. Resimî mi û heyatî mi xweri ra pîyagirêdaye yê. Tema resiman mi tim û tim tebiet û erd bî. Hê verî mi tena wafltîyenî ke ez rindê tebîetî welatî bîyarî ziwan. Verra-verra ke fluurî mi yê hunermendê (hunermendîye) bi zîyêd, fluurî mi yê sosyal û polîtîk bi zîyêd hinî ini mi ri tayn ame. Tabî hunerî ser o wendiflî mi zî mi ser o tesîr kerd. Bi no qêde (qaîde, qayde) zemînî fikrî yê resmanî mi ame werte. Bi girêdayê herri, endîflê însanan, mîyanî mefhûmanî (kavramlar) tarîx û wexti di bi herr a seruvenê gird ê însanan vecîya aver (vejîya vernî). Ez xebatê xwi ya wextî unîversîte (1972-1976) ra hetanî 1984 sey ”dewreyo verîn” name kena. Resimê mi yê inî wextî hêna zaf resimî realîstî hesibîyênî. 1984 ra heta 1992 mi hêna zaf resimî menzera virafltî. Ini wexti di ez hêna zaf rîtm û rîy herr a meflxul bîya. Ez xebitîyaya ke ez dramê gelê ma ya ke waranî kueyanî ma di, çayîran û defltanî hîrayanî ma di nimitî ya îfade bikirî. Cuwa pê, heta 1995 mi hêna zaf rengan û fleklan di kay kerd. Ini dewre di mi hancî (hûnc) tecrubey xwi yê îfadekerdiflî (anlat›m) herri ra îstîfade kerd û resimî abstraktî (soyutî) virafltî. Ez dewreyê xwi yê 1995 a pê sey ”menzeraya dramatîk” name kena. Ez raflta-raflt resimî însanan nivirazena. La ez resimanê rêçê însanan ê serî herri virazena. Resimanê mi yê dewrey verînî di mîyanî menzera di fîgurî merdimanî tenayan bî. Îta di mi waflt ez a tenatîyê henzar serran a însananî ma û bêwaharmendiflî (bêwayîrmendiflî) însananî ma ser o vindirî. Seyîdxan Kurij: Ti eflkenî xebatê xo ya newîye ser o ma agahdar bikirî? Ti inkê sinî resiman virazenî? Mahmut Celayîr: Ez inkê hêna zaf mefhûman (kavramlar) di meflxul a. Ez wazena raflta-raflt resimî bi xwi ser o vindirî, persan pers bikîrî. Bi no qêde zafperrê (zafhetîya) xebati, zafperrê eseran vecîyêna werte. Wexti ke yew eserê hunerî (sanat yapıtı) zafperr bû û zerrê xwi di ca 7 Vate 90 x 120 cm - 1997 8 Vate medû tena yew mesajî, zerrê xwi di ca bidû persanî zafan, qîmetî ini eserî hêna benû zaf. Sinî ke ma nieflkenî tena pê yew pers a cewabî heyatî bidî, eynî çî semêd eseranî huner a zî ho ca d’ o. Helbet resimê mi yew perr ra tarîxê mi yê flexsî îfade kenî. La ini tarîx mi yo flexsî û tarîx flarê mi zî ho têzerre di yê. Yew perrî ma zaf arkaîk o, herri ra zaf girêdaye yo la perrî ma yo bîn ho bi dinya ya hemdem (ça¤dafl) a girêdaye. Ez tim û tim bi inî ”gerîlîm” a meflxul bîya. Seyîdxan Kurij: Resimî ke to 1990 ra pê virafltî, nê resiman di zergûnîye (hewzîye) ra zafêr herra sîyay esta. Ti eflkenî naye sinî îzeh bikirî? Mahmut Celayîr: Mi hê verî resimî kueyan û daran virafltîyenî la cuwa pê mi herri bi xwi sey malzemeyî esasî dî û mi resimî herri bi xwi virafltî. Behsî herra vêflayî (veflata) ya sîyay muhîm o. Inî resiman di fluuro polîtîk mîyanî resimî menzera di estetîze benû. Seyîdxan Kurij: Dêmek ti bi nê resiman wazenî texribat û zerarî nê herbî ke Kurdîstan di rameno îfade bikirî. Mahmut Celayîr: Ê (e), ini texrîbato ke erdî ma di bû (bîyo), mîyanî ziwanî resimî di ina (wina) ca genû. Ez wazena yew welatî ke tacîz bû û amû nerahetkerdifl îfade bikirî. Ez niwazena raflta-raflt pê ziwanî polîtîkî halî welatî xwi îfade bikirî, la ez xîret kena ke pê ziwanî resim a halî welatî xwi îfade bikirî. Herra vêflayî heti, fleklî tebîetî yê parçebîyayî dewamî inî îfadekerdiflî yê. Ini xeripîyayîflo (herimîyayîflo) ke esl di bîyo, ez pê xeripîyayîflî resiman û fleklan muecnena ra (musnena, nawnena). Seyîdxan Kurij: Sey pîyerê hetanî hunerî, resim di zî ekolî estî. Ti eflkenî xo mîyanî yew ekolî di bihesibinî? Heta bîn ra, kam ressaman to ser o zaf tesîr kerdo? Mahmut Celayîr: Êr (ewro) hinî zor o ke kî (kes) mîyanî ekolan di tam ca bidû hunermendan. Çiko (çike) îfadekerdiflî flexsî bî zaf û ini semed ra ma eflkenî vacî ke her hunermendî ekolî xwi xelq kerd (viraflt). Tabî tayn (tayê) meylê newê vecîyênî la inî zaf niramenî. Muhîm a ya ke hunermend ziwanî xwi yê flexsî û orîjînal vînû. Ez nieflkena xwi 9 Vate mîyanî ço (yew) ekolî di bihesibinî. La hunermendê ke mi ser o tesîr kerdû estî. Ez zî pê tradîsyonî girdî yê seserran ê resimî wîye (weye) bîya. Hê verî mi ser o tesîrî Brueghel û Dürerî bi, la êr ez bi taybetî (xususî) Van Goghî ra muteessîr bena. Inî westê (westayê) gird ê resimî menzera yê. Bi taybetî bênatê (beyntarê) Van Goghî û herri di yew elaqaya xemini esta. Ini him pîyanikerdiflo (pênêkerdiflo) flexsî, yanî xwi bi xwi di pîyanikerdifl o him zî verba nîzamî yew serewedartifl (serehewanayîfl) o. Ez tesbît kena ke ini xusus di ez manena Van Goghî. Yew tradîsyonî girdî resimî menzera yê almanan estû. Albrecht Dürerî ra bigîr heta Caspar David Friedricheî, owca (uca) ra heta êr, heta resenû Anselm Kieferî sahayêka hîray. Anselm Kiefer ê ressamanê hemdeman ra yo ke mi ser o zaf tesîrî xwi estû. Kiefer temsîlkaranê muhîman ê resimî almanan ê êr (ewro) ra wû. Wi (o) tarîxê xemin a flarî xwi û melonkolîya flarî xwi pê resimanê herri îfade kenû. Îfadeyî Anselm Kieferî ke pê fluurî tarîxî û malzemeyê mîtolojîkê ke kulturî unîverselî (cîhanflumûlî) ri verar (verade, verike) akerda xemilnayî yê, ma ri mîsalê holî (baflî) yê. Seyîdxan Kurij: Ti zî nê serranî peyinan mîtolojî ya zaf elaqedar benî. Na elaqeya to resimanî to ser o sinî tesîr kena? Mahmut Celayîr: Raflt a, mîtolojî ya zaf elaqay mi esta. Meraqî mi yê derheqî kuekî (kokê) kultur û tarîxî flarî ma di, ez bi taybetî berda hetî ê mîtolojî ra ke çimey xwi Îran û Mezopotamya wû. Mîtolojî yew çimo (çimeyo) zaf gird û wîyekerdox (weyekerdox) o. Ez mîtolojî ra zaf çî musaya. Mîtolojî, pê sembolan îfadekerdiflî pîyenikerdiflî (pênêkerdiflî) însanan û tebîetî yo. Ez xebitîyena ke ina dinyaya sihîrina mîtolojî, mîyanî resimanî xwi di pê yew qêdo endîrekt bimuecnî (bimusnî). Guerê (goreyê) fikrê mi ma se flar (xelq) tena mendî. La wexti ke ez kuekî ma yê mîtolojîk pers kena, ez vînena ke ma ehend (honde) tena nî. Mîyan tarîxi di pîyeri kulturanî girdan a dayîfl û girotiflî ma bû (bîyû). Ini fluurî tarîx û kulturî bawerê ma bi ma kenû pêt. Gereka (ganî) hunermendê kurdan ini xusus di zaf dîqqet bikirî. Gereka ma çerçewê teng a herêmî (mintiqayî) û folklorîki ra vecimi teber, elaqay kulturî xwi û kulturanî bînan ser o vindirim (vindirî) û ina (abiasan) biresim 10 Vate 90 x 120 cm - 1997 11 Vate îfadekerdiflanê unîverselan. Seyîdxan Kurij: Elaqeyî huner û polîtîka ser o ti eflkenî se vacî? Mahmut Celayîr: Sînorî bênatê polîtîka û hunerî zaf hessas o. Ma nieflkenî çîki (çîyekî) polîtîka ra cîyeser (cêser) bikirî. Hela hunerî ma qetîyen nieflkenî polîtîka ra abirnî. La rûmet (de¤er) û sahay hunerî bi xwi estî. Huner mîyanî heyatî ra yenû û benû yew aktîvîtey xelqkerdiflî. Inay ra yew sihîrî yi estû. Hunero ke orîjînaleyê xwi û xoserîyê xwi nêpawû (queri mekirû) quwetî xwi kenû vîn. Ina mehna di polîtîka semêd hunerî ya bena taluke. Semêd ma kurdan a ina pers hêna zî muhîm a. Çiko ma mîyanî aktîvîteyanî zaf polîtîkan di ciwîyênî. Tayn hunermendî ma xwi teslîmî malzemê hedrî (hazirî) yê ke polîtîka pêflkêfl kena kenî. Halbukî gereka hunermend bi xwi malzemê xwi bialawû. Ferqî hunerî o yo ke zafhetin o û însanî ri perspektîfanê cîya-cîyayan anû. Huner nieflkenû sey polîtîka her çî tena sîya û sipye (sipî) bivînû. Seyîdxan Kurij: Kurdan di tradîsyonî resimî esto? Tarîxê kurdan di cay resimî çi yo? Mahmut Celayîr: Ma se milet erê (herey, berey) vecîyayî sehnê tarîxî û mehna Rojawanî di ma dewrey rueflnbîyayîflî (roflnbîyayîflî) zî niciwîyayî. Inay ra ma heti yew tradîsyonî resimî nivirazîyo. La yew pêserbîyayîflî (birikim) mayo kulturî û hunerî yo ke dewreyanî arkaîkan ra heta êr yenû estû. Ehend rahet nîyû ke inî rûmetî pîyeri hunerî hemdemî di xwi bidî teber. Ini semed ra zaf muhîm o ke hunermendî waharî (wayîrî) fluurî tarîxî bî. Kurdî rîyê netewabîyayîfli di çend ke aver (raver) flî huner di zî ehend ziwanî xwi yê orîjînalî xelq kenî. La çi heyf ke êr ina saha di xebat zaf kêm a, nivecena. Seyîdxan Kurij: Bênatê to û hunermendanî kurdan sinîn o? Mahmut Celayîr: Ez zafîn sinasnena, elaqay ma esta. Ez bi xwi mîyanî ço muessesî di ca nigena. Çiko hunermendê yew karî tenatî (tenayîye) ya. Helbet însan eflkenû hetî polîtîka ra aktîf bû, o çîyo bîn o. La hedîsê xelqkerdiflî, xwiserbîyayîfl û dîsîplîn wazenû. Bi taybetî Ewropa di sey hunermendî ciwîyayîfl rahet nîyû. Inî semedan ra bênatê 12 Vate hunermendan di pîyabîyayîfl zaf temîn nibenû. La ez bi taybetî hunermendanî kurdan taqîb kena û umbazê ma, dostatîyê (dostîya) ma esta. Seyîdxan Kurij: Ez inkê wazena yew persa taybetî bipersî. Ma merdimî pê (cê) yê, ma eynî ca ra yenî, ma eynî çî dîyî. Ma qowxê cematî dî, ma dî cematî ma sinî bi vila, sinî cêser kot (kewt). Nê serûbinbîyayîflî cematî ma, ma hetanî tîya ardî, ma efltî nê welatanî xerîban. Ti sey yew însanî hunermendî sinî binî tesîrî nê bedilîyayîflî cematî di mendî? Mahmut Celayîr: Raflt a Seyîdxan, ma qijî yew kîyî (keyî) yê. Raflta zî heyatî ma di bedilîyayîfl û serûbinbîyayîflî zaf ca gênî. Ma tim û tim mîyanî qowxî û koçkerdiflî di ciwîyayî. Ma yew dewê kuey ra vecîyayî amê îtayan. Mi tim xwi ra pers kerd: Ez aîdî kamcay a? Mi waflt ez hêna waharî tayn rûmetan ke mi dest ra amêbî girotifl bî û o erdo ke ez aîd bîya mi xwi ri kerd muqeddes. Inî xeripîyayîflan (herimîyayîflan) û xemanê girdan hunerî ri bawerîyê mi kerdi pêt. Ini rîyo (rayiro) derg berpirsîyarê (mesulîyetê) ma kenû zîyêd. Barî ma barî herkesî ra hêna giranêr o. A dewê kueya astaranî altunînan a qijkekê (domanîya) ma ma dest ra giroti. Ez xem û hêrsî inay mîyan di ya. Ini semed ra ez resimî herri virazena, ez wazena ê cenetê vînbîyayî hêna vînî. Heyatê Mehmut Celayîrî ✦ 1951 de, dewa Kur -a ke yew dewa koy û pabesteyê (girêdayeyê) Çewlîg ade mara (maya) xo ra bi. Mektebo mîyanîn Xarpêt di, lîse Dêrsim de wendi. ✦ 1972-1976 de qismê grafîk ê Mektebê Berzê Huneranê Rindan ê Îstanbulî yê Dewlete (‹stanbul Devlet Tatbiki Güzel Sanatlar Yüksek Okulu) wend. ✦ 1976-1978 de Enstîtuyê TV yê Eskîflehîrî de karê grafîk û dekorê studyoyî kerd. ✦ 1982-1984 de Tîyatroyê Dewlete yê Îstanbulî (‹stanbul Devlet Tiyatrosu) de se realîzatorê dekorê sehneyî xebitîya. ✦ Mahmut nika Stuttgart de rofleno. 13 Vate Pêşangehî (Sergî) 1977 Galerîya Hunerî ya Taksîmî (Taksim Sanat Galerisi), Îstanbul 1978 Galerîya Hunerî ya Deryayê Sipî (Akdeniz Sanat Galerisi), Anqara 1981 Galerîya Hunerî ya Taksîmî (Taksim Sanat Galerisi), Îstanbul 1985 Galerîya Hunerî ya Vakkoyî (Vakko Sanat Galerisi), Îstanbul 1986 Galerîya Hunerî ya Vakkoyî (Vakko Sanat Galerisi), Anqara 1987 Galerîya Oberlichtî (Galeri Oberlicht), Berlîn 1987 Galerîya Art-Intercultura (Galerie Art-Intercultura), Hamburg 1988 Galerîya Hunerî ya Vakkoyî (Vakko Sanat Galerisi), Îstanbul 1989 Galerîya Oberlichtî (Galeri Oberlicht), Berlîn 1989 Galerîya Hunerî ya Vakkoyî (Vakko Sanat Galerisi), Anqara 1990 Galerîya Hunerî ya Vakkoyî (Vakko Sanat Galerisi), Îstanbul 1992 Galerîya Arkeonî (Arkeon Galerisi), Îstanbul 1992 Galerîya Halkbanke (Halkbank Galerisi), Anqara 1993 Galerîya Urielî (Uriel Galerisi), Stuttgart 1994 Galerîya Zapatayî (Galerie Zapata), Stuttgart 1995 Tîyatroyê Wangenî, Stuttgart 1996 Galerîya W. Hennigî, Leîpzîg Resimê Celayîrî nê pêflangehan ra teber Almanya û Tirkîya de gelekî peflangehanê grûbkîyan de zî nawîyayî (ameyê musnayîfl). Xelatê ke Mahmut Celayîrî Girewtî 1974 Musabeqeya Hunerî ya Otela Intercontinental (‹ntercontinental Oteli Sanat Yarıflması) 1978 Xelatê Komeleya Hunermendanê Vîzuelan (Görsel Sanatçılar Derne¤i Ödülleri) 1983 Xelatê Girdê Pêflangeha 17. a DYOî (DYO 17. Resim Sergisi Büyük Ödülleri) 1984 Musabeqeya Îlm û Hunerî ya ENKA (ENKA Bilim ve Sanat Yarıflması), mansîyon 1985 Musabeqeya Resimî ya TALENSî (TALENS Resim Yarıflması), mansîyon 1986 Xelatê Musabeqaya Çapa Orîjînale ya VIKINGî (V‹K‹NG Özgün Baskı Yarıflması Ödülleri) 14 Vate 90 x 120 cm - 1997 15 Vate LAJÊ MI BERD Zaliman lajê mi guret berd Na cemê flandî Nêverda xo rê lewê panî Xêlê zeman o xebere çîn a Tepe-tepa çêverî de Çimê mi çar benê ra Çimê mi perrenê Belka êno cîgera mi, qijkekê mi Hona qij bî Zimêlanê ey newe areq daybî fiermok bî Kes nêdejna serê hardî ra Her roj her roj xeyalanê mi der o Vindena gofl nana ser Ha ewro êno ha meflte fiîyo nêflîyo fanolîya eya sure pê çêverî de dardekerdî ya Sifre ke nana ro, ey rê kî yew koçike nana ro Vana ”Beno ke çêver de vejîyo, bêro” Çimê mi perrenê Çîn o, çîn o, çîn o 16 Vate Eke merdo kî merdeyê ey wazena Teselîya mi kuna Çîçegan bena mezele ser Çîn o, çîn o, qijkekê mi Vejîna tever, êna zerre Tim-tim zerrê mi der o Mi vîr ra nêflono Ey gelê însanan, flima ra vana! Zaliman lajê mi berd Hona qij bî O pîyayê heskerdiflî bî Hona destê yew çêneke nêguretî bî fiermok bî Tifilê doman bî Zaliman guret berd Yew cemê flandî Huyayîflê ey mi de mend Firat ÇELKER çêneke: kêneke, keyneke çêver: ber, kêber ey: dê huyayîfl: huwayîfl, wuyayîfl pîya: mordem, merdim tever: teber yew: jû 17 Vate ZIWANÊ KURDKÎ (DÎYALEKTA KIRMANCKÎ) DE ZEMÎRÎ Lerzan JANDÎL Ziwanê kurdkî (dîyalekta kirmankcî (zazakî)1 de hîrê zemîrê yewhûmarî (yewmarî) û hîrê zemîrê zafhûmarî (zafmarî) yê kesî (flexsî) estê û nê zemîrî sey (zê) nameyan ênê antene (ontene). Labelê kirmankcî de kesê hîrêyîne, yê kurmanckî (kirdaskî) ra cîya yo (wo). Kesê hîrêyînê yê yewhûmarî di hebî yê. Yew nêrî yew zî (jî) makî (makekî) yo. 1. Her çiqa ke tayê cayan de êno vatene zî, ez bingeqeseya (kavram) ”zazakî”, ”dimilkî”, ”dimilî”, ”dumbelî” ûêb. raflt nêvînena. Ma bi xo, xo ra nêvato ”ma zaza yîme, ziwanê ma zazakî yo”. No name flaranê xerîban, kesanê xerîban no ma ra. Û hûmarê nê nameyan nêzdîyê des nameyanê taybetîyan û qasê nameyê aflîran ê. Zemano ke mordem na rafltîye pers kero, kesê ke bi ”zaza”yêne êne namekerdene yan zî naskerdene xo ra vanê ”kirmanc” yan zî ”kird” û tayê cayan de zî ”dimilî”, ziwanê xo ra zî vanê ”kirmankcî”, ”kirdkî” yan zî ”dimilkî”. Hemberê nayê de zî kesanê ke kurmanckî qesey kenê ra vanê ”kirdas” û dîyalekta înan ra zî ”kirdaskî”, nêvanê ”kurmanc” yan zî ”kurmanckî”. Bingeqeseya ”zaza” û ”zazakî” -her çiqa ke verde zî lîteratur de derbaz bena zî- bi taybetî 1820 ra nat hetê akademîkan ra ama nivisnayene. Ewro zî saya sarê ”rewflenbîranê” nezanan tayîna bîya aktuel û her kes zî vano: ”Ez zaza ya”. Rind, bafl, wa ti ”zaza” bê. Labelê mi ra zî naye mevace. Sebeta ke manayêde xirabe ama dayene, mordeman û mordematîye qij vînena, kena nizm. Qe yew kurd nêwazeno ke kes ey ra ”kiro” vaco. Hama kirmancê ma xo hênî qij, xirab û nizm vînenê ke, bi xo xo ra vanê ”Ez zaza ya”. Manaya çekuyê ”zaza” zî sey -angorê zanayen û bawerîya min- çekuyê ”kiro”yî xirab a. ”Zaza” manaya ”lal, pelt, kekefl, bêhefl û bêfam” de amo û êno vatene. Rind! Ma kam nê ”zazakî” ser ro xebetîyo yan zî ser ro xebetîno? Teyna da-vîst mordem. Zafêrîyê xo yan tirkî nivisnenê yan zî kurmanckî. Seke nivana „na dîyalekte xo ra ziwan nîya“! 18 Vate 1- Zemîrê halê xoserî2 yan zî zemîrê grûpa yewîne3 Formê yewhûmarîye 1. ez 2. ti4 3. o5 (n 6) 3. a7 (m 8) Formê zafhûmarîye 1. ma 2. flima9 3. ê10 2- Zemîrê halê antî11 yan zî zemîrê grûpa dîyîne12 Formê yewhûmarîye 1. mi13 2. to14 3. ey15 3. aye16 2. ”Halo xoser” bi kirmanckî ”halê rast”, bi latînkî ”casus reqtus” û bi tirkî zî ”yalın hal” o. 3. Ez naca demo ke mesela gramerî derbaz bo hurêndîya ”jû” de ”yew” gêna (cêna). Labelê wendox flîkîno hurêndîya ”yew”î de, ”jû”, ”zû”, ”yo” zî bigîro (bicêro) ke biflîkîyo fam bikero. 4. Tayê cayan de hurêndîya ”ti”yî de ”to” zî êno vatene labelê no raflt nîyo. Ganî ”to” halo ante de bêro vatene. Xêca ”to”, ”tu” û ”tiye” zî êno vatene. 5. Hurêndîya ”o”yî de Dêrsim de ”wo”, Pali de ”wi”, Hêni de ”hî”, Licê de ”ew”, Motkî de ”aw”, Pîran de ”yo”, ”o” û tayê cayan de zî ”yû” yan zî ”ay” vacîno. 6. n nêrî 7. Hurêndîya ”a”ye de Pali, Çewlîg û Pîran de ”a”, „ya“, tayê cayan de zî ”aya” vacîno. 8. m makî (makekî) 9. Hetê Dêrsim û Erzinganî de hurêndîya ”flima!” de ”sima” êno vatene. 10. Hurêndîya ”ê”ye de Dêrsim de ”yê”, Pali û Çewlîg de ”yi”, Pîran de ”yê” û ”jey”, Hêni de ”hîn” û tayê cayan de zî ”ay”, ”ayî”, ”ey”, ”yey”, ”îy”, ”yî” vacîno. 11. ”Halo ante” bi kurmanckî ”halê tewange/çivane”, bi latînkî ”casus obliqus” û bi tirkî zî ”-i, -e, -de, -den hali“ yo. 12. Dideyîne/didîne zî vacîno. 19 Vate Formê zafhûmarîye 1. ma 2. flima 3. înan17 Xebetnayena zemîran Zemîrê grûpa yewîne (ez, ti, o/a, ma, flima, ê), demê nikayinî de, hem bi karanê (fîîlanê) transîtîfan18 hem zî întransîtîfan19 ênê antene. 1.1- Zemîrê grûpa yewîne bi karanê transîtîfan Demo nikayin kesê yewhûmarî Ez vînena20 (vînayene) Ti21 wena (werdene) O nivisneno (nivisnayene) A wazena (wafltene/wayfltene) kesê zafhûmarî Ma vîne(nî)me fiima wenê Ê nivisnenê 13. Tayê cayan de ”min” zî vanê. Ez bi xo ”min” raflt vînena. Labelê sebeta ke meylê kombîyenanê ma ”mi” ser ro bî, ez zî ”mi” xebetnena. Hama na nêna a manaya ke ez zî ”mi” raflt vînena. 14. Hurendîya "to" de Dêrsim de "tu", Pali û Çêwlîg de "tû" zî vacîno. 15. Ez bi xo "ey" raflt nêvînena. Labelê sebeta ke meylê kombîyenanê ma "ey" ser ro bî ez zî "ey" nivisnena. Hurendîya "ey" de, Gimgim de "ê", Dêrsim de "êy", Pali û Çewlîg de "yi", "yî" , Pîran de "yê", "jey" Sêwregi de "ey", Hêni de "ayo" vacîno. 16. Hurendîya "aye" de Dêrsim û Sêwregi de "ay", Pali de "yê", Çewlîg û Pîran de "a", "ja", "ya", "yay"; Hêni de "ayê" zî vacîno 17. Hurêndîya "înan" de Dêrsim de "yîne", îna" û "înan"; Pali û Çewlîg de "yîn"; Pîran de "înî", "yîne", "yînî", "jînî"; Hêni de "ayno" (nêrî) "ayni" (makî); Sêwregi de "eyna" û tayê cayan de "yêy", "yînî" û "yîyî" zî vacîno. Meylê kombîyenanê ma "înan" ser ro bî. Labelê ganî mordem biperso, qeyî "înan"? Gimgim de "îna", tayê cayan de "îne, eyna, yînî, yîyi, yîne" yo. Eke "înan" raflt o, ganî "ma" zî "man", "flima" zî "fliman" bo. 18. "Karo transîtîf" tirkî de "geçiflli fiil" o. 19. "Karo transîtîf", bi latînkî ci ra "transîtîf" vacîno; yanê objeyêde xo ya halê antî esta. "Karo întransîtîf" zî bi latînkî ci ra "întransîtîf" vacîno; yanê objeyêde xo ya halê antî çin a. 20. Sebeta ke naca mesela antena karan nîya, ez antiflê cayanê bînan nênivisnena, ez na mesela ser ro nivisêde bîn de vindena. 21. Tayê cayan de kesê dîyînê karî sebeta nêrî û makî cîya ancîno: ti wenî (nêrî), ti wena (makî). 20 Vate 1.2- Zemîrê grûpa yewîne bi karanê întransîtîfan Demo nikayin22 kesê yewhûmarî Ez mirena (merdene). Ti flonî/flona (flîyene). O êno/yeno (amayene). A kuna ra/rakewena (rakewtene). kesê zafhûmarî Ma mire(nî)me. fiima flonê. Ê kunê ra/rakewenê. 1.3 - Zemîrê grûpa yewîne (ez, ti, o/a, ma, şima, ê), bi karanê întransîtîfan, demanê vîyarteyan de û raweyan (kipan) de ênê antene. Demo vîyarteyo dîyar23 Ez merda. Ma merdîme. Ti flî./Ti flîya. fiima flî(yî). O ame. Ê amê(yî). A kewte ra./A rakewte. Demo vîyarteyo nikayin24 Ez merdêne. Ma merdêne. Ti flîyêne. fiima flîyêne. O amêne. Ê amêne. A kewtêne ra. Demo vîyarteyo nedîyar o verîn25 Ez merd(î)26bî27. Ma merd(î)bî. Ti flîbî. fiima flîbî. O amêbî. Ê amê(yî)bî. A kewt(î)bî ra. 22. Latinkî "tempus", almankî "praesens" 23. Latinkî "perfectum", almankî "perfekt"; manaya xo: demê verîyo ke qedîyo. 24. Latinkî "împerfectum", almankî "împerfekt"; manaya xo: demê verîyo ke qedîyene ra zaf ver (rew) o. 25. Latinkî "plus quam perfectum", almankî "plusquam perfekt". 26. Kirmanckî de xêlê cayan de herfa "î" zî êna mîyanê koka karî û suffîksanê deman. Sey werdîbî, kerdîbî, nivisnayîbî, kifltîbî, efltîbî (eyfltîbî), vatîbî ûêb. 27. Sebeta ke bî karê bîyen o, anegorê bawerîya mi ganî cîya bêro nivisnayene, yanê "merdene"+"bîyene". Û naca de zî "merd" + "bî". 21 Vate Demê verîn ê raweya flertî28 Ez bimerdêne. Ma bimerdêne. Ti biflîyêne. fiima biflîyêne. O bikewtêne ra/rabikewtêne. Ê bikewtêne ra/rabikewtêne. A bikewtêne ra/rabikewtêne/birakewtêne/rakewtêne29. Nimûneyî: Xwezila ti biflîyêne. Kane ke to biwerdêne. Eke o bikewtêne ra, ez flîyêne. O bimerdêne ke to rehet bikerdêne. Raweya wafltene30 Ez bikerê. Ma bikerîme. Ti bikerê. fiima bikerê. O bikero. Ê bikerê. A bikero. Demo vîyarteyo nedîyar31 Ez merdane. Ma merdîme. Ti merda. fiima flîyê. O flîyo. Ê flîyê. A kewta ra. Nimûneyî: Delîl vano ke o flîyo dewe. Vane cîrana ma ere domanan kewta ra. Ez pê hesîya ke dewijê ma flîyê waran. 28. Almankî de ci ra Konjuktiv II vacîno. Manaya xo de xwezila, kanê ke, wa bibîyene, eke, ...ke estê. Yanê hem manaya wafltene û hem zî manaya flertî esta. 29. Karê bi veredatan bi nê çar qeydeyan zî flîkînê bêrê vatene: bikewtêne ra / rakewtêne/rabikewtêne/birakewtêne. Labelê ganî ziwanê nivisî de yew bêro tercîhkerdene. 30. Almankî de ci ra Konjuktiv ll vacîno. Manaya xo de xwezila, kanê ke, wa bibîyene, eke, ... ke estê. Yanê hem manaya wafltene û hem zî manaya flertî esta. 31. Almankî de ci ra Konjuktiv I vacîno. Manaya xo de îddîa esta, êno vatene labelê nîyamo dîyene yan zî nîyamo kerdene. Amo heflnayene, hênî vanê. 22 Vate 2- Zemîrê grûpa dîyîne (mi, to, ey/aye, ma, şima, înan), bi karanê transîtîfan demanê verî de ênê antene: Demo vîyarteyo dîyar Mi pirtûk (kitab) dî. Ma pirtûk dî. Mi qeleme dîye. Ma qeleme dîye. 32 Mi pirtûkî dîyî . Ma pirtûkî dîyî. To nan (non) werd. fiima pîyaz werd. 33 To nane (none) werde . fiima zerfetî werde. To nanî (nonî) werdî. fiima pîyazî werdî. 34 Ey roman nivisna . Înan pale xebetna. Ey nameye nivisnê. Înan holike rijnê. Ey romanî nivisnayî. Înan paleyî xebetnayî. Ey roman nuflt. Ey nameye nuflte. Ey nameyî nufltî. Aye çay waflt. Aye awe waflte. Aye kincî wafltî. Demo vîyarteyo nikayin Mi domanî dîyêne. Ma domanî dîyêne. To mast (most) werdêne. fiima mast werdêne. 32. Zaf karan de eke kar bi "-î" biqedîyo, zafhûmarîye de "-î"yêde bîn nêno vatene. Nimûne: Mi yew pirtûk dî. Angorê grameri zafhûmarîye de ganî "-î" yêde bîn bêro vatene. Û ganî "Mi pirtûkî dîyî" bêro vatene. Labelê pratîk de no nêno vatene. Mesela: Yewhûmar "Pî nan (non) weno." Zafhûmar wunca "Pî nan wenê." Angorê gramerî ganî zafhûmarîye de "Pîyî nan wenê." bo. 33. Kirmanckî de xêlê cayan de karî demê vîyarteyî de gor kesan û cinsan ênê antene. Çend nimûneyî: "To werd." "To çi werd?" "Mi nan werd." Naca "nan" nerî yo, herfe nêna pêynîya karî. " fiima çi werd?" "Ma yew nane werde." Naca "nane" makî ya û "-e"ye êna pêynîya karî. "Înan çi werd?" "Înan di nanî werdî." Naca "nanî" zafhûmar ê û "-î" êno pêynîya karî ge-ganê zî herfa nêmvenge, herfa "y"ye êna mîyanê karî û nê suffîksî, sey dîye, dîyê. Wendox ganî nê halî bigêro çimanê xo ver. 34. Eke kar bi "-nayene" (nivisnayene, xebetnayene) biqedîyo, nêrî "-a", makî "-ê", zafhûmar zî "-î" gênê (cênê). 23 Vate Ey pirtûk nivisnêne. Aye awe wafltêne. Înan pirtûk nivisnêne. Demo vîyarteyo nedîyar o verîn Mi domanî dîbî. Ma domanî dîbî. To mast werd(î)bî. fiima mast werd(î)bî. Ey pirtûk nivisnay(î)bî. Înan pirtûk nivsnay(î)bî. Aye awe waflt(î)bî. Demê verîn ê raweya flertî Mi bidîyêne. Ma bidîyêne. To biwerdêne. fiima biwerdêne. Ey binivisnêne/binufltêne. Înan binufltêne. Aye biwafltêne. Raweya wafltene Ez bikerê Ti bikerê O biwano A binivisno Ma biroflîme fiima bikerê Ê binivisnê Demo vîyarteyo nedîyar Mi mêrik dîyo. Mi cênike dîya Mi domanî dîyê35 To mast werdo (a/ê). Ey roman nivisn/nuflto (a/ê). Aye kar waflto (a/ê). Ma mêrik dîyo Ma cênike dîya Ma domanî dîyê. fiima mast werdo. Înan roman nivisn/nuflto (a/ê). 35. Mi dîyo; naca çîyo ke amo dîyene çîyêde nêrî yo. Mi dîya; naca çîyo ke amo dîyene çîyêde makî yo. Mi dîyê; naca zî çîyo ke amo dîyene çîyê zaf ê. Kirmanckî de no qeydeyê gramêrî zaf muhîm o. Bê nê qeydî xêlê cayan de ziwan nêno famkerdene. 24 Vate A- Tawo ke demê nikayinî de zemîrê grûpa yewîne kerdoxî36 bê, zemîrê grûpa dîyîne benê temamker (tümleç) û rolê zemîranê halê xoserî zî vînenê. Bi karanê transîtîfan Ez to vînena. Ma flima vînen(îm)e/vînenê. Ti ey ana. fiima înan anê. O aye beno. Ê ma benê. A mi wazena. B- Demanê vîyarteyan de, zemîrê grûpa dîyîne kerdoxê karanê întransîtîfan ê û zemîrê grûpa yewîne hurêndîya halê xoserî gênê. Mi ti dîya. To o qeherna/qarna. Ey a tirte. Aye ez tersna. Ma flima dî(yî). fiima ma qehernayî/qarnayî. Înan ê tersnayî. C- Zemîrê grûpa dîyîne hûrêndîya zemîranê wayîrîye (milkî) de zî ênê vatene. Astorê mi Banê ma Maya to Karê flima 37 Pirtûkê ey Dara înan Çîmîyê aye D- No hal seba nameyanê nedîyaran zî derbaz beno. Astorêde38 mi Banêde ma 36. Angorê bawerîya mi ganî suffîksê dawîye "-ox"î ser ro tayîna bêro xebetîyene. Çimke nê demanê pêynîyan de gumra çekuyê newîyî bi "-ox"î ênê virafltene. Se "kerdox", "wendox", "aredox" ûêb. Hetanî nika hetê ma [Gimgim] de ez teyna rafltê "werdox"î bîyane. Nameyê zafêrî bi "-van" "-wan", "-ij" , "-ik", "ek" ênê virafltene; sey "gawan", "golikvan", "berxvan","bilurvan", "avdelij", "hesenij", "leylik", "lacek". "-ox" kotî ra amo ez nêzanena. 37. Tayê cayan de zemîranê nîflankerdene (îflaretî) de, kesê hîrêyînê n û m´yê yewhûmarîye û kesê hîrêyînê zafhûmarîye de herfa "d"ye êna verê zemîrî. 38. Antena nameyanê nedîyaran de zî ferqî estê. Labelê ez naye ser ro nêvindena. Ez naca teyna yew nimûne dana. Eke name nêrî bo "astorode" mi, eke name makî bo "astorade mi" zî vacîno. 25 Vate Birayêde to Karêde flima Pirtûkêde ey Darêde înan Çîyêde aye E- Zemîrê grûpa dîyîne rolê halê anteyî (casus obliqus) zî vînenê. Ez to ra vana. Ti mi ra wazena. O aye ra gêno (cêno). A ey ra remena. Ma flima ra vat. fiima ma ra waflt. Ê înan ra gênê. Ez ey re39 vana. To de flekir esto? Ey de nêweflîye esta. Xape aye der a. Merga ma de vafl zaf o. Leweyê flima de kar çin o? Înan re bere. Ez dana to ro. Ti merge ro flona. O qule ro derbaz bena. A ko ro flona. Ma danîme (dame) to ro. fiima merge ro flonê. Ê qule ro derbaz benê. 3- Zemîro muşterek: "Xo"40 "Xo" seba kesan û cinsan pêrîne, seba deman pêrîne derbaz beno; xo nêvurneno û hurêndîya zemîrê ke temamkerê karî yê zî, gêno. 3.1- "Xo" sey temamkerê karî Zemîrê kesî Ez to vînena. Ti mi vînena. O aye vîneno. A ey vînena. xo Ez xo vînena. Ti xo vînena. O xo vîneno. A xo vînena. 39. Hurêndîya "ey re" de xêlê cayan de "dê re", "dê rê", "î re" û "î rê" zî êno vatene. 40. Dêrsim de tayê cayan de hurêndîya "xo"yî de "ho", tayê cayanê bînan de zî "xwi" êno vatene. 26 Vate Ma flima vînenîme. fiima ma vînenê. Ê înan vînenê. Ma xo vînenîme. fiima xo vînenê. Ê xo vînenê. Mi ti dîya. To ez dîya. Ey a dîye. Aye o dî. Mi xo dî. To xo dî. Ê xo dî. Aye xo dî. 3.2- "Xo" bi karanê transîtîfan û întrasîtîfan Demê nikayinî û demanê vîyarteyan de Ez to vînena. Ez xo vînena. Mi xo dî/dîyêne/dîbî41. Ti mi vînena. Ti xo vînena. To xo dî. O aye vîneno. O xo vîneno. Ey xo dî. A ey vînena. A xo vînena. Aye xo dî. Ma flima vînenîme. Ma xo vînenîme. Ma xo dî. fiima ma vînenê. fiima xo vînenê. fiima xo dî. Ê înan vînenê. Ê xo vînenê. Înan xo dî. 3.3- "Xo" bi karanê refleksîfan (dönüşlü fiiller) Demê nikayinî û demanê vîyarteyan de Ez xo kena derg./Ez xo derg kena. Mi xo kerd derg./Mi xo derg kerd. Ez xo erzena. Ez xo pêgêna. Mi xo eflt/eyflt. Mi xo pêguret. Ez awe kena xo ro./Ez awe xo ro kena. Ez çi wele xo ro kerî? Ti rûyê xo terena. A porê xo flane kena. Mi awe kerde xo ro (xo ro kerde). Mi çi wele kerde xo ro? To rûyê xo terd. Aye porê xo flane kerd. Ma destanê xo flunîme/fluwenîme. fiima xo vilêznenê ra. Ê xo xecelnenê. Ma destê xo flutî. fiima xo vilêzna ra. Înan xo xecelna. 41. "Mi xo dî" demo vîyarteyo dîyar o. "Mi xo dîyêne" demo vîyarteyo nikayin o. "Mi xo dîbî" demo vîyarteyo nedîyar o verîn o. 27 Vate 3.4- "Xo" sey zemîrê wayîrîye, sey kerdoxî, sey temamkerî; "xo" bê îstîsna halê anteyî de hurêndîya zemîranê wayîrîye pêrîne gêno. Dara mi derg a. (Dare kerdox a.) Ez dara xo ya derge birnena. (Ez kerdox o.) Beranê (wosnê) to xurt o. Gayêdê paygiran o. Leçega aye sur a. Banê ma berz o. Loxa flima giran a. Ti beranê (wosnê) xo yê xurtî perjnena. O gayê xo yê paygiranî rameno. A leçega xo ya sure girê dana. Ma banê xo yê berzî dawasnenîme. fiima loxa xo ya girane benê. Mifloneyê înan newe yo. Ê nîflenê (wenîflenî) mifloneyê xo yê neweyî. 3.5- Demo ke cumle de zaf kerdoxî bibê, "xo" hurêndîya kerdoxê pêynîye (pêrîne) gêno. Ez û birayê mi (ma) flonîme keyê (çê) apê xo42. Ez û ti (ma) dawarê xo çiraynenîme. No layik û na kêneke (çêneke) teba pîyê xo ra flonê dewe. Mi û to merga xo çînite. 3.6- Demo ke zemîrê wayîrîye hurêndîya kerdoxan pêrîne megêro, teyna înan ra hurêndîya yew zemîrî bigêro, mordem nêşîkîno "xo" bixebetno. Ez û ti, ma nanê to rênîme ra. fiima û ê flonê malê înan ver. Alan û fiekire flonê malê (bizan û mîyanê) fiekire ver. Dîlane, Zozane û pîyê aye (pîyê Zozane) ma de nîyadanê. 3.7- Demo ke cumleye de kesî pêro yew bê, cumle de xêlê kerdoxî bibê, teyna înan ra yew sey zemîrê wayîrîye êno xebetnayene. Ez û pîyê xo ênîme. A û maya xo flonê. Ma û flima banê xo virazenîme. Layik û kênekê (çênekê) dewe malê xo benê bêrîye. 42. Keremê xo balê xo bide ci: "Ez û birayê xo ma flonîme kê (çê) apê ma/mi." 28 Vate 3.8- Sebeta ke zemîrî ne cayê yew kerdoxî, ne zi cayê pêrîne gênê, naca de "xo" nêno xebetnayene: Ez, ti û maya to flonîme. Lajêk, cênike û mêrdê aye ênê. Ma flima û pîyê ma flonîme. Dîlane, Zozane, Gulbahare û maya înan mal (bizan, mîyan) doflenê. 3.9- Çend nimûneyî seba rind famkerdena "xo"yî. Ez ere biza xo gêrena. Ti ere kardîya xo gêrena. O karê xo der o. Dîlane, Zozane, Gulbahare teba maya xo ra malê (bizanê, mîyanê) xo doflenê. Mêrik nêweflîya xo, xo de vejeno. Dela nê de nîyadê, xo se kerdo derg (xo senê derg kerdo)! Kutik sîya xo de gineno waro. fiima xo teyna dîyo! Ez to û birayê xo vînena. fiima qe xo ra nêflermayînê ke çîyêde nîyanên kenê! Mordem ganî virêndî û pêynîya xo bizano! 4- Zemîro hurdmînhet/dihet (karşılıklı): "yewbînî"43 "Yewbînî" zî sey "xo"yî nêvurîno. Teyna hurêndîya kerdoxanê formê zafhûmarîye ke cumle der ê û eleqa xo yewbînî de esta, gêno. Ma xatirê yewbînî (jûbînî, jûvînî) zanenîme. fiima yewbînî de qesey nêkenê? Ê yewbînî ra hes kenê. Înan û nînan daybî yewbînî ro. Ma malê xo yewbînî ra pare kenîme. Ma dereza (datîza, dedza) û birazayanê yewbînî nas kenîme. Ma mordemê yewbînî me. Ê yewbînî ser ro mendî. 43. "Yewbînî" tayê cayanê bînan de sey "jûbînî", "jûvîn(î)", "yewbînan", "zûbîn(î)", "zûvîn(î)" zî êno vatene. Ez sebeta yewîya (jûtîya) ziwanê ma "yewbînî" tayîna (hîna) rind vînena. 29 Vate 4.1- Xebetnayena "yewbînî", sey temamkerê karî yê dîrektî yan zî îndîrektî. Sebeta ke mordem biflîkîyo ferqa "xo" û "yewbînî" rind fam bikero, çend nimûneyî: Naca mordem rind vîneno ke "yewbînî" teyna hurêndîya kerdoxanê zafhûmaranê ke girêdayê yewbînî yê û eleqa xo yewbînî de esta, gêno. xo Ez awe kena xo ro. /Ez awe xo ro kena. Ti pîyê xo ra vana. O hêgayê xo çîneno. A kincanê xo derzena. Ma awe kenîme xo ro. Ma xo ra hes kenîme. Ma xo rê ban hêrna (erîna). Domanan xo flut. yewbînî Ma awe kenîme yewbînî ro. /Ma awe yewbînî ro kenî. fiima pîyanê yewbînî ra vanê. Ê hêgayanê yewbînî çînenê. Ê kincanê yewbînî derzenê. Ma awe kenîme yewbînî ro. Ma yewbînî ra hes kenîme. Ma yewbînî rê banî hêrnayî (erînayî). Domanan yewbînî flut. 4.2- Bi "yewbînî" mordem kirmanckî de karanê pêrabesteyan (bileşik fiiller) zî virazeno. Mezela yewbînî kinitene Xatirê yewbînî zanitene Yewbînî (nê)wafltene Yewbînî (nê)antene Yewbînî kîfltene fiima qeyî mezela yewbînî kinenê? Ma xatirê yewbînî zanenîme. Ê yewbînî nêwazenê. Lac û pî yewbînî nêancenê. Ceng de mordem yewbînî kîfleno. 4.3- "Yewbînî" sey zemîrê wayîrîye xo yewbînî Ez û ti ma malê xo çiraynenîme. Ez û ti ma malê yewbînî çiraynenîme. Ma keyê (çê) xo der îme (xo d’ îme). Ma keyanê (çêyanê) yewbînî der îme. fiima daranê xo birnenê. Ê flonê dewanê xo.. fiima daranê yewbînî birnenê. Ê flonê dewanê yewbînî. 30 Vate 4.4- "Yewbînî" sey temamkerê veredatan Yewbînî de qesey (nê)kerdene Yewbînî rê kilamî vatene Yewbînî ra hes kerdene Yewbînî ra vatene Yewbînî ro dayene Ma yewbînî de qesey nêkenîme. Dewijî yewbînî rê kilaman vanê. Domanî yewbînî ra hes kenê. Ma xo rê yewbînî ra vanîme. Diflmenî danê yewbînî ro. 31 32 ey êy ay ma sima îne yîne înan ho xo aye ma flima îna îne xo xwi xwe ma flima yê Pali mi tû Dêr. mi tu Gim mi to tiye ê yî ê yê ma flima yîn yay yî Çew. mi tû wi wi ma flima ê Çew. ez ti Pali ez ti ya Dêr. ez ti to tiye o wo a Gim. ez ti to tiye o xwi yê jey a, ja ya, yay ma flima yîne yînî Piran mi to o yo a ya ma flima ê yê Piran ez ti hîn hî Hêni ez ti xwi ma flima eyna ay ey ma flima ayno ayni ayê ayo Grûpa 2. Sêw. Hêni mi mi to ma flima ê a o Sêw. ez ti ma flima Licê mi ew Lice ez ma flima Motkî mi aw Motkî ez Têverflanayena zemîranê kirmanckî Grûpa 1. xwe em we wan wê wî Kird. min te em hûn ew ew Kird. ez tu xo ême êwe ewan - ew Sor. min to ême êwe ewan - ew Sor. min to xod ma floma îflan anha - û Far. men to ma floma îflan anha - û Far. men to Sor. Far. Gim. Dêr. Çew. Sêw. Kird. Gimgim Dêrsim Çewlîg Sêwregi kurmanckî/ kirdaskî sorankî fariskî Vate Vate LEHÇEYA HEWRAMKÎ (GORANKÎ) RA - II EDEBÎYATÊ HEWRAMKÎ RA DI ŞÎÎRÎ Malmîsanij Di flîîrê Seydî Hewramî (1784-1848) yê ke mi herfanê erebkî ra taday herfanê latînkî û tercumeyê tirkî kerdî, ez tîya de neflr kena. Seydî Hewramî yew qismê emrê xo fiarî Hewraman de, yanî Hewramanî Text de vîyarnayo. Mihemmed Emîn Kardoxî nuseno ke Seydî wextê xo de zerrî devista hîrê kênekan. Nameyê nê kênekan Nîflat, fiîrîn û Reyon (Rêhan) biyo û flîîranê ey de zî nameyê nînan vêreno 13. SENGÊ HEWARAN 1 Sengê hewaran, sengê hewaran Sengê sîyareng, konehewaran 2 Cay bezmê rendan, nîflangey yaran Textê xalxalan, nazik nazdaran 3 Ce zell mezanû sufîd seng enî Êste sebeb çêfl, sîyareng enî? 13. Dîwanî Seydî, Kokirdinewe w flî kirdinewe: Mihemmed Emîn Kardoxî, Silêmanî, 1971, r. 5 33 Vate 4 Ko n ´eyfl û nîflat[ê] newweharan-it? Ko n ahûy rendan, pol nazaran-it? 5 Serxar, çûn to koy ’enberpûflan bê Dayim ame-flo, we lay to-flan bê 6 Êste cay ewan, çol en, wêranî Ehwalê ewan to çêfl mezanî? 7 Sa ke êd-flineft sengî sîyareng Be ah û nale, lê-m ama be deng 8 Ehwalê derd-im, dêwaney bêhofl! Mer nimezanî, çî bî-m sîyapofl? 9 Ew sa min hamraz[ê] xal-qetaran bîm Tekyegay rendan, pol nazaran bîm 10 Reng-im sufîd bê, çûn rengê kafûr fiewqê cemîn-im, diyar bê ce dûr 11 Nagah, pey teqdîr, çerxî purrsitem Ême w nazaran cîya kerd ce hem 12 Êste ne pa-m hen, bilû-flan we flon Ne wêm mezanû, mawa-flan çi ko n! 13 Felek er zanê-fl çêfl aman pê-man Dûrî nazdara[n], nermane pê-man 14 Kerda-fl dûçarê dûrî w cîyayî Nîya-fl be dill da daxê sîyayî 34 ahû: ceylan armanay: göstermek nermane: göstermezdi be: 1)-e 2)ile berg: giysi, libas bezm: içkili, eğlenceli meclis bê: idi, oldu bilû-şan: b. luway biyey: olmak bîm: idim ce: -den cemîn: yüz çerx: çark çêş: ne çi: b. ce çiko: nerede çî: neden çî [ce î]: bundan çol: boş çol: boştur çûn: gibi da: -de dill: gönül er: eğer er zanê-ş: eğer bilseydi ’eyş: yaşama, sevinç êd: bu ême: biz êste: şimdi hamraz: sırdaş hen: var hewar: yayla hîcran: ayrılık, hicran î: bu kerdey: yapmak, etmek kerda-ş dûçarê dûrî: o beni uzaklığa duçar etti ko: büyük taş ko n: nerededir kone: eski Vate kûre: ateş ocağı, ateş yeri lê-m: benim için luway: gitmek bilû-şan we şon: arkalarından gideyim mawa: mesken, yer, me’vâ nazar: b. nazdar nazdar: nazlı ne: -de newwehar: baharın başlangıcı nîşange: nişan alınan yer, nişangâh nîşat: sevinç, neşe nîyay: koymak nîya-ş: koydu pa: ayak pey: için pey min: benim için pê: -e pê-man: bize pol: grup poşenan: giyiyorum purr: dolu rend: güzel rêz: hürmet, saygı roy restaxêz: kıyamet günü, ayağa kalkma günü, mahşer günü sa: zaman ew sa: o zaman sa ke: -ince, vakta ki seng: taş sitem: zulüm sîyareng: siyah renkli sîyaw-iş kerden: o karartmış sufîd: beyaz -ş: o -şan: onlar, onların tekyage: sırt dayama yeri wêm: kendim xal: ben zel: ezel 15 Î dax her pey min, ta roy restaxêz Çûn hîcranî yar, girten-im be rêz 16 Ayirê hîcran kewten ne cerg-im Sîyaw-ifl kerden ser ta pay berg-im 17 Çî kûrey ayir min ne coflanan Ce sîney Seydî sîyaw poflenan. Tercume 1 [Ey] yaylalar›n tafl›, yaylalar›n tafl› Eski yaylalar›n siyah renkli tafl› 2 Güzellerin e¤lence meclisinin yeri, sevgililerin hedefi Benlilerin, nazik nazl›lar›n taht› 3 Biliyorum ezelden [asl›nda] beyaz [renkli] tafls›n Sebep ne [ki] flimdi siyah renklisin? 4 Nerede ilkbaharlar›n›n sevinç ve neflesi? Nerede güzellerin ceylanlar›, nazl› gruplar›n? 5 Anber kokulular›n kayas› idin (?) Daima senin yan›na gelip giderlerdi 6 fiimdi onlar›n yeri bofltur, virane[dir] Onlar›n ahvali hakk›nda sen ne biliyorsun? 7 Bunu duyunca siyah renkli tafl Ah ve inilti ile bana seslendi (dile geldi): 35 Vate 8 Ey fluursuz divane! Derdimin ahvalini Yoksa bilmiyor musun, neden böyle karalara büründü¤ümü? 9 O zaman ben s›rdafl›yd›m benlilerin (?) Güzellerin, nazl›lar grubunun s›rtlar›n› dayad›¤› yerdim 10 Rengim beyazd›, kâfur rengi gibi Yüzümün flavk› uzaktan görünürdü 11 Ans›z›n, kader için [gere¤i], zulüm dolu felek Bizi ve nazl›lar› birbirinden ay›rd› 12 fiimdi ne aya¤›m var [ki] arkalar›ndan gideyim Ne [de] kendim biliyorum meskenlerinin nerede oldu¤unu! 13 Eger felek bafl›m›za ne geldi¤ini bilseydi Nazl›lardan uzakl›¤› (ayr›l›¤›) bize göstermezdi 14 O beni uzakl›k ve ayr›l›¤a duçar etti Gönlüme siyah da¤› koydu (gönlümü da¤lad›) 15 Bu da¤ hep benim içindir, k›yamet gününe dek Yârin ayr›l›¤› gibi sayg›yla ald›m 16 Ayr›l›k atefli ci¤erime düflmüfl Karartm›fl bafltan aya¤a giysi[leri]mi 17 Bu atefl oca¤›ndan ben cofluyorum (kayn›yorum) 14 Seydî’nin sinesinden karalara bürünüyorum. 14. Mihemed Emîn Kardoxî na beyte yewna tewir tadaya kurdkîya baflûr. Eke ma tirkî vajî, wina tadaya: ”Ocakta bu bafl›ma gelmedi, çoflmad›m (kaynamad›m) Belki Seydî’nin sinesinin içinin oca¤›ndan karalara büründüm” (Dîwanî Seydî, r. 125) 36 Vate ane: o aro: bugün astî: bırakmış awat: arzu awat-waste: arzulandığı gibi ba min binalû: inliyeyim ban: 1)çatı 2)üst baş: iyi [to] bay: olasın be: 1)-e 2)ile beqa: eskisi gibi kalma, vefa beyn: dostluk beynet: vefa bêbeynet: vefasız bêdewa: ilaçsız, çaresiz biryan: kesildi bî: 1)oldu 2)olsun bolend: yüksek ce: -den ce la-m: yanımdan cehd: çaba ceste: beden cext: acele cime-cim: hareket çenî: ile çerxê çepgerd: soldan dönen çark çê-t [ce to]: senden çi: ne (ne kadar da, ne de, nasıl da) çiman: sanki, adeta çî: neden çûn: gibi dane: tahıl dastan: destan, hikaye, masal dax: dağ, yanık yarası de: ver des: el desas: ehli HARE SEXT ENÎ 1 Hare sext enî, hare sext enî To xo kemqîmet, sengê sext enî 2 Çi bolendîqbal, sahêbbext enî Yar aman we la-t, cehd û cext enî 3 Teraflîdey dest[ê] serostadê bafl Ceste-t purr zexm[ê] qulingey sengtafl 4 Yadgar[ê] osay qedîmzemanan Desasê deskêfl, xeyatey xawan 15 5 Çiman taflyay têfley Ferhad bî Deste-t ce nemam[ê] darê flimflad bî 6 Aro qîblew min, be lence w lare Teflrîf-ifl we lay to aman hare 7 fiîrîn en nîflten, dane medo pê-fl Hare-fl har kerden, dewr medo ne wêfl 8 Megêlo be dew, çûn çerxê çepgerd Heya-hû-fl germ en, menalo ce derd 9 Dû lîmoy weflbo-fl terhê flemame Cime-cim-flan e ne yexey came 15. Nusxeya Dîwanî Seydî ya ke Mihemmed Emîn Kardoxî çap kerda de, herunda çekuyê ”xawan” de ”xanan” nuflte yo, la vatiflê Siyamend Hewramî gore yewna nusxa de ”xawan” nuflte yo û no çeku rast o. Semedo ke hetê mena ra hîna munasib o, mi zî wina nuflt (Dîwanî Seydî, r. 199). 37 Vate 10 Kes çûn to azîz ce lay yar nebî Hare, çi 16 weflî, sa çî har mebî? 11 Tay turrey zulfan[ê] sîyay ’enberbo Serawêz kerden, ta we banê to 12 Dexîl en, dest-it be destî yar en Pence-fl rêfl nebo, hare, hawar en! 13 fiîrîn be sed naz mekêflo deste Dane medo pê-t, çûn awat-waste 14 Dane-fl mesanî çûn sitemkaran Mekerî-fl we gerd, tûtiyay flaran 15 Taqet flî ce la-m, wat-im: ”Ey hare, Be mewday elmas bay pare-pare!” 16 To destê fiîrîn destekêfl-it en Awat-it biryan, nalley çêfl-it en? 17 To pencey fiîrîn keften-it we ser Çî sarêfl nebî zamanê xeter? 18 Ba min binalû rwan ta flewan Zedey hîcran im, derd-im bêdewa n 19 Harey herasan, herdey herdegêl Kem dewr de ne wê-t, çûn dîwaney wêll deskêş: 1)körün elinden tutup yol gösteren 2)eldiven destekêş: desteyi çeken dew: koşma dewr medo wê-ş: dönüyor dexîl en: rica ederim, aman! (medet!) dill: b. dille dille: gönül, yürek dulber (dilber): gönül götüren (gönül alan) dulsitan (dilsitan): gönül kapan e: -dir en: -dir ’enberbo: anber kokulu ew sa: o zaman gerd: toz [to] ginay: düştün har kerdey: kudurtmak har kerden: kudurtmuş herasan: hayal kırıklığına uğramış, cesareti kırılmış, me’yus herde: yabani, avare herdegêl: çöl avaresi, dağ yabanisi hergîz: asla heya-hû: inilti sesi, vaveyla horêza: kalktı keften: düştü kesas: kesat kota bî: bitti (sona erdi) la: yan, nezd la-m: yanım la-t: yanın lence w lare: nazlı ve edalı yürüyüş lîmo: limon mawa: mesken, yer, me’vâ mebî: olursun/oluyorsun medo: veriyor megêlo: dönüyor mekêşo: çekiyor mekerî-ş: onu yapıyorsun 16. Merdim flîno nê çekuyanê ”çi weflî”, se ”çî weflî” zî biwano. Mihemed Emîn Kardoxî yo ke dîwanê Seydî Hewramî neflr kerdo, nê çekuyî se ”çî weflî” nufltî û se ”weflî ra” tercume kerdî (Dîwanî Seydî, r. 201). 38 Vate mekr: hile menalo: inliyor mesanî: alıyorsun mesanû: alır mewda: kesici aletin keskin tarafı, ucu meynetbar: mihnetbar, kederli, zahmetli mezanê: biliyorsun ne: 1)-de 2)-den nebî: olmadı nemam: taze fidan, nihal ne’rete: nara niyen: değil osa: usta pare-pare: parça parça pê: -e pê-ş: ona pê-t: sana pêçiyay: sarılmak, bağlanmak purr: dolu purrsoz: yakıcı acılar dolu qes: kasıt, niyet quling: taş yontma işinde vs. kulanılan bir çeşit çekiç rêş: yara rwan: günler sa: zaman ew sa: o zaman sarêş nebî: iyileşmedi seng: taş seng-it: taşın sext: muhkem, katı -ş: de -ş: onun -şan: onların 20 Ane fiîrîn en, dulber, dulsitan Dill çê-t mesanû, be mekr û dastan 21 Be beyn û beqa-fl hîç mebe xerre Cefa-fl sed bar en, wefa-fl yek zerre 22 Çenî kes ta ser hergîz yar niyen Yarê sahibflert wefadar niyen 23 Katê mezanê horêza be qes Çûn bêbeynetan ce to-fl kêfla des 24 fiî be maway wê-fl, teflrîf berdewe To-fl astî we lay dax û derd-ewe 25 Kota bî seda w ne’rete w deng-it Bêqîmet ginay, kesas bî seng-it 26 Be dilley purrsoz, meynetbar-ewe Pêçiyay be derd, dûrî yar-ewe 27 Ew sa çenî zam[ê] bêdeway xeter Mat mebî, bêdeng, ce Seydî beter 17 17. Mihemed Emîn Kardoxî gore, tayê nusxeyan de na beyte wina ya: ”Ew sa ce des zam[ê] bêdeway xeter Mat mebî, xamofl, ce Seydî beter” (Dîwanî Seydî, r. 204). 39 Vate şar: şehir Tercume şemame: güzel kokulu ve renkli bir kavun 1 çeşidi [Ey] el de¤irmeni kat›s›n (sertsin), el şew: gece şimşad: şimşir de¤irmeni kat›s›n şîyey: gitmek Sen zaten k›ymeti az, kat› tafls›n şî: gitti 2 ta: dek, -e kadar ta ser: sonuna dek Ne kadar da yüce talihli, flans ta: saç teli sahibisin taşyay: yontulmuş olan Yâr yan›na gelmifl, sen çabal›yor ve terh: gibi, şekil têşe: büyükçe keser acele ediyorsun turre: saç lülesi 3 tûtiya: göz için kullanılan bir çeşit toz, tutya ‹yi baflustan›n eliyle yontulmufl[sun] (sürme) Bedenin tafl yontan çekicin [darbe] waste: istenen we: -e yaralar›yla dolu we la-t: yanına 4 we lay: beraber we ser: üstüne Eski zamanlar ustas›n›n yadigar› wê: kendi Çekenin elinde ehli, ham iplik [gibi wê-ş: kendisi, kendi yumuflak] wê-t: kendin wêll: başıboş, terkedilmiş 5 xaw: ham Sanki Ferhad’›n keseri ile xerre: kibirli yontulmuflsun xeyate: iplik (ipekten yapılmış iplik) Desten flimflir a¤ac›n›n fidan›ndanm›fl xo: zaten yar: yâr gibi [kibirlisin] yexe: yaka 6 zam: yara Bugün k›blem [sevgilim], nazl› ve zexm: yara edal› yürüyüflüyle Senin yan›na teflrif buyurmufl ey el de¤irmeni 7 fiirin’dir oturmufl, ona (el de¤irmenine) tah›l veriyor El de¤irmenini kudurtmufl, (el de¤irmeni) kendi etraf›nda dönüyor 40 Vate 8 Koflarak dönüyor, soldan dönen çark gibi Vaveylas› s›cak (içten), dertten inliyor 9 Onun ”flemame” gibi hofl kokulu iki limonu [gö¤üsleri] Hareket halindeler giysinin yakas›ndan 10 Yâr nezdinde kimse senin gibi [kadar] aziz olmad› Ey el de¤irmeni, [bu] ne güzellik, neden kudurmuyorsun? 11 Anber kokulu siyah saç demetinin telleri Senin üstüne (çat›na) dek sarkm›fl (as›lm›fl) 12 Rica ederim, elin yârin eliyledir Eli yaralanmas›n, ey el de¤irmeni, aman ha! 13 fiirin yüz [bin bir] nazla desteyi çekiyor Tah›l (tane) veriyor sana, arzuland›¤› gibi 14 Tah›l›n› al›yorsun zorbalar gibi [Ö¤ütüp] flehirlerin tutyas› [gibi] toz haline getiriyorsun 15 Takat›m kalmad›, dedim: Ey el de¤irmeni, Elmas›n keskin taraf›yla parça parça olas›n [inflallah]! 16 fiirin’in elidir desteni çeken (Desteyi çekenin fiirin’in elidir) Arzun yerine geldi, [art›k bu] inlemen nedir [böyle]? 17 fiirin’in eli sana dokundu (üstüne düfltü) [Buna ra¤men] neden iyileflmedi tehlikeli yaralar[›n] 18 Ben inliyeyim gece gündüz [Çünkü] hicranzedeyim, derdim devas›zd›r 41 Vate 19 Ey flaflk›n el de¤irmeni, çöl avaresi Az (yeter) dönüver, bafl›bofl divane[ler] gibi 20 fiirin’dir o, gönül al›p götüren, gönül kapan Gönlünü al›r senden hile ve [kand›r›c›] hikayelerle 21 Onun dostlu¤u ve vefas›yla hiç kibirlenme Cefas› yüz yüktür, vefas› bir zerre 22 Kimse ile sonuna dek asla yâr de¤ildir fiart sahibi olan yâr vefadar de¤ildir 23 Bir zaman [gelir] bakars›n (anlars›n) kalkt› niyetle (kas›tla) Vefas›zlar gibi senden de el çekti 24 Teflrif buyurdu, kendi meskenine gitti Seni de yara ve dertle beraber b›rakt› 25 [Art›k] seda, nara ve sesin tükendi De¤ersiz düfltün (kald›n), tafl›n›n pazar› kesat oldu 26 Yak›c› ac›lar dolu, çok kederli yüre¤inle Dertlere büründün, yârdan uzak 27 O zaman tehlikeli çaresiz yara ile Susars›n (flafl›r›rs›n), sessiz, Seydi’den beter 42 Vate FERHENGEKÊ HEWRAMKÎ (GORANKÎ)-TIRKÎ Kilmnuflteyî b (biewnîre/biewnî, nîyade) m (makî) n (nêrî) a (m. û n.): o A a: evet ad (al) (n): o ade (ale) (m): o adê (alê): onlar ageh: ora, orası amay: gelmek am o şîyay: geliş-gidiş, gelip gitmek ane: b. hane ane (n): o anê (m): o anî: onlar Anî weş ênê. (Onlar hoştur.) Anî kurrê min enî. (Onlar benim oğullarımdırlar.) ardî (m): un armanay: göstermek aro: bugün asaw: değirmen asin: demir aştî day: barıştırmak aşto biyay: barışmak awa kerdey: açmak awat: arzu awat-waste: arzulandığı gibi awî (m): su awî: mavi awr: gebe (hayvan için) awra: aç awra biyey: acıkmak ayir: ateş baba (n): dede babe (n): baba bal: kol bantilêr: loğ, yuvak baş: iyi bawo: dede bay: bükmek, eğirmek bazday: koşmak be: 1)-e 2)ile be rê we: yolda beheşt: cennet belam: ama, fakat belê: evet belkû: belki bencan: patlıcan beq (n): erkek keklik ber: dışarı ber luway/ber livay: dışarı çıkmak, dışarıya gitmek ber şîyey: kaçmak beran: koç beran bîyey: koyunun döllenme ihtiyacı duyması, kösnümek berdey: götürmek bere: kapı berg: giyecek, elbise berz: yüksek berz biyay: yükselmek betêwet: özellikle, bilhassa bexêl: cimri bey: b. beye B ba bo: olsun 43 Vate beye: ayva bezm: bezm; içkili, eğlenceli meclis bêwerjenî: dul kadın biçî: neden, niçin bijmey: hapşırmak bilcî: alıç bine: ağaç gövdesi bira: erkek kardeş birajen: kardeş karısı birmey: sesli ağlamak, hıçkırarak ağlamak birriyay: kesilmek birriyey: kesmek biryay: b. birriyay biryan: kesildi bisek: şalvarın uçkur geçirilen kısmı biyey: olmak bize: keçi bizile: oğlak bizûsk: kıvılcım bîber: biber bînay: b. vînay boll: üzüm tanesi bor: koyu gri bule: b. wule cil: giysi, elbise cil: semer, palan cilo herî: merkep (eşek) semeri cilo hesere: katır semeri cilî: çamaşır cime-cim: hareket cîya: ayrı cîya asey: yerde bırakmak (geride bırakmak) cîya mendey: geri kalmak, yerde kalmak cîyayî: ayrılık com’e: cuma cuwano: tay (at yavrusu) cûcele: civciv cwarcame: bağdaş (bağdaş kurmak) Ç çak: iyi çaştî (m): yemek, sabah yemeği, kahvaltı çem: göz çemçe: kaşık çenî: nasıl Çenî yenî? (Nasılsın?) çenî: iğne çenî: ile Çenî kê ame? (Kim ile geldi?) çeqçeqe: değirmende ses çıkaran tahta çeqo: bıçak çeqo seney: bıçak vurmak, bıçaklamak çerm: deri (hayvan derisi) çerme: beyaz, ak çerx: çark çeşte (m): b. çaştî çew [ce ew]: -den, ondan çew dima: ondan sonra çêl (m): dişi keklik çêmine: böyle çêr: aşağı, alt çêrgicî: gömleğin altında giyilen uzun entari çêrpawerê: (uzun) don çêrpantol: erkek donu çêş: ne Îne çêş a? (Bu nedir?) Înê çêş ênê? (Bunlar nedir?) Çêş en? (Nedir?) C ca: yer car: kez caş: yavru katır ce: -den ce la-m: yanımdan ce to: senden Min ce Mehabado amanî./Min Mehabado amana. (Mehabad’dan geldim.) cencere: döven (harmanda kullanılan döven) ceste: beden cext: acele ci: 1)-de (içinde) ”Zerrey boy zilf-it kewten ne berzan Ci berzan kerden boy gulan herzan” 2)-den (b. ce) Min ci Mehabad amena. (Mehabad’dan geldim.) 44 Vate çê-t [ce to]: senden çêw: b. çêwe çêwe: şey çi: ne (ne kadar da, ne de, nasıl da) çi: b. ce çiçe: meme çiko: nerede çil: kırk çiman: sanki, adeta çitîr: bir yaşını doldurmuş keçî çiwar: dört çiwarde: on dört çixe: kovmak için köpeğe seslenirken kullanılan bir sözcük çî: neden çî [ce î]: bundan çol: boş çom: nehir çop: oyunda (halayda) başı çeken, baş oyuncu çuçike: çömelme, çömelik durumda çunke: çünkü çuwale: deriden yapılmış kova çûn: gibi derze: insanın sırtlayark taşıdığı ekin, ot veya çalı yükü des: b. dest desas: ehli desgirtey: nişanlı deskêş: b. destkêş desmal: mendil dest: el destekêş: desteyi çeken destkêş: 1)eldiven 2)körün elinden tutup yol gösteren destliwa: zengin dew: koşma dezmal: b. desmal dêlêşêwiyay: b. zêloşewiyay dêr: geç didan (dizan): diş dijman day: küfür etmek, sövmek dijmanî: küfür, sövgü dilber: dilber (gönül götüren) dile: içinde dill: b. zill dille: b. zill dille wene şîyey: gönlü düşmek, günül kaptırmak dilsitan: gönül kapan dima: arka, geri dima meney: geri kalmak dimahî: son dimaw: sonra dimawter: daha sonra dimaw îne/dimaw îneye: bundan sonra dimayîn: sonuncu ditey: sağmak divê: iki diwê: b. divê diyey: görmek doşaw: pekmez doşeke: döşek dowlemen: zengin dowrî: tabak doxwa: ayran çorbası doyne: keşkek duba kerdey: iki kez yapmak, tekrarlamak D dada (daza): nine, büyükanne dadê: abla dam: tuzak danay (dzanay): bilmek dane: tahıl dar: 1)ağaç 2)damın üzerini örtmekte kullanılan kalın direk dara: zengin darey: orak dastan: destan, hikaye dax: dağ, yanık yarası day: vermek de: b. deh dega: köy deh: on delaqe: pencere dere: dere dere dere: tay tay (çocuk dilinde) derya: deniz 45 Vate dudilq: böğürtlen dudirre: böğürtlen çalısı dulber: b. dilber dulsitan: b. dilsitan duwanze: on iki duwardî (duwarzî): makas duzerî: pencere dû: b. divê dûr: uzak dûrî: uzaklık eşnewîyey: b. eşneway ew: o ew-îç: o da ew sa: o zaman ex: ah! eyr: b. ayir eyr ene gîsnay: ateş yakmak, tutuşturmak gîsne-ş ene: yak, tutuştur ez: ben Ê êd: bu ême: biz êr: b. ayir êr ene gîsnay: ateş yakmak êr ewekerdey: ateş yakmak êrga: ocak (ateş yakılan ocak) êste: şimdi êş: acı, ağrı êşay: acımak, ağrımak êşnay: acıtmak, ağrıtmak êşow: bu gece êwrîng: koyun ve keçi kırkmakta kullanılan büyük makas E e: evet ebroy: kaş eç kerdey: vurmak (çocuk dilinde), dövmek (çocuk dilinde) eç kere: vur (çocuk dilinde) eda (eza): anne eda giyan: aneneciğim egeh: bura, burası ejnewîyey: b. eşneway em: b. min emin: b. min ’enber: anber ’enberbo: anber kokulu encene: uçkur enguse: parmak er: eğer, şayet er zanê-ş: eğer bilseydi er gerekten: istersen ere kewtey: aşağı düşmek, yere düşmek ere niştey: oturmak ere nîyay: yere koymak binîye re: yere koy ere visey: sermek bîyav ere: ser ere wisey: b. ere visey biwiz-eş ere: yere at erê: evet ero: b. aro esp: at eşkofe: yeni açan ağaç yaprağı eşkuçî (m): kuru üzüm eşneway: duymak, işitmek F fa’l: atın döllenme ihtiyacı duyması, kösnümek felek: felek fênik: serin fêr kerdey: öğretmek fire: çok fireter: daha çok, daha ziyade firo: ağız (sütten yapılan ağız) firray: uçmak fîş: fazla fîşter: daha fazla G gawe: öküz gawesin: saban kulağı (saban demiri) gaz girtey: ısırmak gela: yaprak gelenî: küşne, karaburçak geme: oyun 46 Vate geme kerdey: oynamak geme bikere: oyna gerd: toz gere: b. hole gere gere kerdey: harman dövmek germ: sıcak gesay: ısırmak, sokmak (arı vb.) gewre: büyük gewreter: daha büyük gewreterîn: en büyük gês: saç örgüsü gêsk: bir yaşını doldurmuş keçi gicî: giysi, elbise; gömlek, kadın entarisi, mintan gide: gelmesi için keçiye seslenirken kullanılan bir sözcük (Birkaç kez tekrarlanır.) gijere luway: saldırmak (dövüşmek üzere davranmak) gileniye: gözbebeği gilerey: düşmek gim biyey: kaybolmak gim kerdey: kaybetmek gip: yanak gireway: ağlamak girênay: yemek yapmak girolîye: yuvarlak girtey: almak giwar (gwar): yavru keklik giyan: can gizî: süpürge gizî day: süpürmek goçan: baston, ucu eğri sopa gore: b. gewre goreter: b. gewreter goreke: buzağı gorewê: çorap goş: kulak goşt: et goşware: küpe guftûgo: sohbet gul: cüzzam gulale: küçük gulaleter: daha küçük gun (n): erkeklik bezi, taşak gunî: çuval gup: b. gip guwale: büyük saman çuvalı, harar guwan: meme (hayvan memesi) H halê: koruk hamin: yaz hamraz: sırdaş hane: çeşme, kaynak har kerdey: kudurtmak har kerden: kudurtmuş hardî (m): b. ardî hare: el değirmeni harey: öğütmek hawrîşe: b. horêşe heçkuçî (m): b. eşkuçî heft: b. hewt hejge: b. heşe helçî: mantar bitkisi hele: yumurta helîze: ayran tuluğu hellsî (m): b. hersî heloç: erik hemro: b. mirve hemroy koyî: ahlat, yabanarmudu hemrû: b. mirve hemter: yine henar: nar hengî (m): arı Hengî da po. (Arı soktu.) Hengî dan-îç-iş min o. (Arı beni de soktu) Hengî min-îç-iş gesa./Heng emin-îş gesan. (Arı beni de soktu.) hengam: adım hengivîn: bal hengûrî (m): üzüm henî: karpuz her: eşek her: her her divê: her ikisi her nebo: hiç olmazsa her newo: b. her nebo herasan: hayal kırıklığına uğramış, cesareti kırılmış, me’yus 47 Vate herçile: dam loğunu çekmek için kullanılan ağaçtan yapılma çatallı araç herd: yer herde: yabani, avare herdegêl: çöl avaresi, dağ yabanisi herdî: tarla hergîz: asla, hiç herijne: dirsek herman: iş Herman-em hene. (İşim var.) hermanker: işçi herre: çamur hersî (m): gözyaşı herzan: ucuz hes: katı (sıvı olmayan yemek vb.) hesare: yıldız hesere: katır hesirwe: kaynana hesure: kayınbaba, kayınpeder heşde: on sekiz heşe (m): ayı heşpişe (m): b. heşpişî heşpişî (m): bit heşt: sekiz hetta: hatta, üstelik hevde: on yedi hewar: yayla hewo: kuma hewr: bulut hewsar: yular hewt: yedi heya-hû: inilti sesi, vaveyla hêleke: elek hênase: nefes hêş: karasaban hêşta: daha, henüz hêştar: b. hêşta hêzim: odun hiçe: kovmak veya sürmek için eşek, katır veya ata seslenirken kullanılan bir sözcük himal: damın üzerini örten direklerin üzerine sıralandığı ana direk, kiriş hîcran: ayrılık, hicran hîn: şey hînî: b. hîn hît: çift (çift sürme) hîtyar: çiftçi hîzî: dün hîzî şewe: dün gece hole gere: döven dövmeye başlamadan önce hayvanları harman yığını üzerinde dolaştırarak bu ekin yığınını düzeltme işi holî: yavru (hayvan yavrusu) holyer: sıpa, esek yavrusu horêşe: tavşan hor geray: kaldırmak hor gêlay: geri dönmek, dönmek hor kêşay: yukarı çekmek hor kêşe: yukarı çek horr: heybe horrpirya: halay, dans horzay: kalkmak horze: kalk hoşe: salkım (üzüm salkımı) hot: b. hewt how: birine seslenirken ”hey!” anlamında kullanılan bir ünlem hul: gri, külrengi hur geray: b. hor geray hur gêlay: b. hor gêlay hur kêşay: b. hor kêşay I inde: bunca, bu kadar inno: kadar Inno min mewo. (Benim kadar oluyor./Benim kadardır.) Î î (m. û n.): bu î pîya: bu adam Î kurre kurrû min a. (Bu oğlan benim oğlumdur.) Î kurrê kurrê min enî. (Bu oğlanlar benim oğullarımdırlar.) -î: -lik şîrînî: tatlılık weşî: iyilik 48 Vate -îç: b. -îş ew-îç: o da îme: b. ême îne: bu Dimaw îne çayêw biwerîmi. (Bundan sonra çay içelim.) Dimaw îne çayêw biwerîmê. (Bundan sonra tekrar çay içelim.) înê: bunlar Înê weş ênê. (Bunlar hoştur.) înî: b. înê -îş: de, dahi îtir: artık kemer: kaya keney: kazmak kerdey: yapmak, etmek kerge: tavuk kerret: kez, kere kerrê: küf kesas: kesat keş: dağ kewanû: b. keywanû kewçî: kepçe kewe: mavi kewo: b. kewe kewtey: düşmek keywanû: ev hanımı kê: kim kiçe: kovmak için koyuna seslenirken kullanılan bir sözcük kil: b. kill kilaş: elle yapılan bir ayakkabı çeşidi kilke: parmak kilkwane: yüzük kill: sürme killû çemî: göz sürmesi kina: b. kinaçê kinaçê (m): kız kinaçê çemî: gözbebeği kinîwal: bir bitki kirr biyay: kuluçka[da] olmak kiş: tavuğu kovmak için kullanılan bir sözcük kite: kedi kix: pis (çocuk dilinde) kiyasey: göndermek adê kiyana: onlar gönderiyorlar kîr: penis, erkeklik organı kîselî: kaplumbağa ko: dağ ko: nere ko n: nerededir koge: nere kolle: yavru (köpek yavrusu) kone: eski kose: köse kuçe: gelmesi için köpeğe seslenirken kullanılan bir sözcük (Birkaç kez tekrarlanır.) J jakiyay: buruşmak jan: mide ağrısı jek: yeni doğurmuş olan hayvanın sütü jenî (m): kadın, karı jerejî (m): keklik K kaka: ağabey kalek: kavun kam: 1)kim 2)hangi, hangisi kardî (m): bıçak kaşkay: keşke kawetir: güvercin kawir: iki yaşındaki koyun kaye: oyun kaye kerdey: oynamak kaye mekere: oynama ke: ki keçel: kel keçelî: kellik kekî (m): pire keklemuşen: örümcek ağı kel biyey: keçinin döllenme ihtiyacı duyması, kösnümek keleke: böğür, yan taraf kem: az kemey menebê: az kalsın, nerdeyse kem û fire: az çok keme: gözer, kalbur 49 Vate kul: keskinliği olmayan (kör) kule: çekirge kull: kısa kulm: yanak kulok: kalça kune: su koymak için kullanılan ve daha çok teke derisinden -bütünlüğü bozulmadan- yapılan bir çeşit tuluk kurr: oğlan, oğul kusî (m): ferç, rahim kuştay: öldürmek kute: b. kuçe kuway: dövmek kûre: ateş yeri, ateş ocağı kwisî (m): b. kusî ling: ayak livay: b. luway liwase: el ayası liway: b. luway lîmo: limon lorriyay: otlamak lorrnay: otlatmak luway: gitmek bilû-şan we şon: arkalarından gideyim lûlî (m): kaval lûte: burun M maç kerdey: öpmek maçî mekere: öpme mahere (m): dişi eşek mama: nine, büyükanne mamo: amca mamojen: amca karısı mange: ay (30 gün, kamer) marray: kırmak mas: yoğurt mazî: sırt mecim’e: büyük tepsi meçek: bilek megez: sinek mejg: beyin mele kerdey: yüzmek meme: meme meney: b. mendey mendey: kalmak merdum: adam meye: koyun meyne: kısrak meynet: mihnet, keder, zahmet meynetbar: mihnetbar, kederli, zahmetli mezuk: kertenkele mêjû: mercimek mêriyay: kaldırılmak mêwî: tevek, asma çubuğu mêwew milko ême: bizim bağın teveği midiray: b. mindirey midirey: b. mindirey mil: boyun L la: yan, nezd la-m: yanım la-t: yanın la kerdey: geriye dönmek lacang: yanağın iki yanındaki saç, favori lafaw: sel lalo: dayı lalojen : dayı karısı laloza: dayızade (dayı oğlu, dayı kızı) lalozaza: dayızade çocuğu (dayı çocuğunun çocuğu) lamişt: avuç lanî kem: en azından laperreke: böğür, yan taraf lawna: ninni leluwe: salıncak leme: karın lence w lare: nazlı ve edalı yürüyüş leq: dal letere: kirmen, iğ lewere: bir tırtıl çeşidi leye: kilim lê: -de (içinde) lêf: yorgan lêla kerdey: uyumak (çocuk dilinde), yatmak (çocuk dilinde) liçi: dudak 50 Vate mile: fare milk: bağ (üzüm bağı) min: ben mindirey: 1)durmak 2) (yağmur) dinmek mirîçle: serçe mirve: armut misay: alışmak (b. musay) misnay: alıştırmak mişt: iki elin birleştirilmesi suretiyle oluşturulan iki avuç mitey: (su) serpmek, dökmek bimic-eş: dök miyancî: aracı, arabulucu miyancî kerdey: aracılık yapmak, arabuluculuk yapmak mure: boncuk mure pore kerdey: (ipe) boncuk dizmek musay: 1)öğrenmek 2)alışmak 3)huy edinmek mûye: kıl, saç nêlle: b. nîlle nêllemil: damın üzerini örten direklerin üzerine sıralandığı ana direk, kiriş nimed (nimel): keçe niwey (nwey): nohut nizgere: hık (hık tutma) nîlle: boyunduruk nîmero: öğle nîşan day: göstermek nîşange: nişan alınan yer, nişangâh nîşat: sevinç, neşe nîyay: 1) koymak 2)dikmek (ağaç dikmek) no: dokuz nozde: on dokuz nuejni: b. newejne nusay: yazmak nusiyay: yazılmak nuwe: yeni nuweştey: dinmek (yağmur vb.) nuwêl: kaldıraç N na: hayır name: mektup Î nameye bere kiyane. (Bu mektubu götür gönder.) namê: ad, isim namiyay: eğilmek nan: ekmek naway: binanın topraktan olan tabanını yassı bir taşla bastırıp düzgünleştirme işi naxûn: tırnak nazar: b. nazdar nazdar: nazlı ne: hayır ne: 1)-de ne rûy: üzerinde 2)-den nebene (n): boğa nedîbidî (nezîbizî): sonradan görme, görgüsüz nemam: taze fidan, nihal nerm: yumuşak newejne (m): düve newwehar: baharın başlangıcı nextê: az nextê menebê: az kalsın, nerdeyse O o: b. û osa: b. ostad ostad: usta P pa: ayak pada (pala): ayakkabı palî: ona palî waçe: ona söyle pantol: pantolon panze: on beş pase: öyle pawerê: kadınların giydiği uzun don paywe: ayakta paywe mindirey: ayakta durmak pelewer: kuş pelpîne: bir bitki (semizotu?) penc: beş penca: elli pene: -e, ona, onlara pene xuway: -e gülmek, ona gülmek pene xunay: -e güldürmek, ona güldürmek pene-ş: onunla 51 Vate pepke: yılanın çöreği (yılanın daire biçiminde kıvrılıp durması) pepûle: kelebek peraverê: bugünden önceki üçüncü gün pitir peraverê: bugünden önceki dördüncü gün perê: dünden önceki gün perê şewe: dünden önceki gece perî: b. perê peroş: düşüncesizce, abuk sabuk persay: sormak peşt: b. peştî peştî: sırt pey: 1)-e 2)için Pey min amen. (Benim için gelmiş.) pey to: senin için peyîz: sonbahar pê: -e pê-man: bize pê-ş: ona pê-t: sana pêray: yarından sonraki gün pêse: böyle pêsew: gibi pêşe: iş, meslek pêşe: kemik pêwere: birlikte, beraber piçî: b. biçî pird: b. pirdî pirdî: köprü Pirdew Duawî: Duaw Köprüsü pirr: dolu pirray: koşmak, atlamak pirukiyay: kopmak piruknay: koparmak pirûstiyay: bozulmak (süt vb.) pîçek: küçük taş, çakıl pîk: balyoz pîmay: ölçmek pîne: yama pînekê: uyuklama pîs: çürümüş (yumurta vb.) pîya: erkek, adam pol: grup pop: küçük dal pore: -e (ona) pore aloçnay: -e asmak pore kerdey: -e sokmak, -e asmak, -e geçirmek (iğneye iplik geçirmek vb.) pore kere: as (ceket vb.) pore luwey: birbirine girmek post: deri purr: b. pirr Q qanqile: yuvarlak qeleme: kalem qengerî: kenger qes: kasıt qewmî: akrabalık qije: saç qile-qil: kahkaha (sesi) qilîçke: kuyruk qilîncke: b. qilîçke qise kerdey: konuşmak qisr: kısır qol: kol qolinc: sırt (omuzların arası) qore: koruk qowmî: b. qewmî qulebal: bir çeşit kolsuz yün giyecek quling: taş yontma işinde vs. kulanılan bir çeşit çekiç qulîncek: çimdik qumqume: bir semender cinsi qurp: geğirme qurwaqî: kurbağa R ra: yol razî: masal red kerdey (rel kerdey): geçirmek remay: kaçmak, tüymek remnay: kaçırmak rend: b. rind reng: renk rengîn: renkli req: sert 52 Vate reş: siyah, kara rewîye: gidişat rez: bağ rêqne: kuş veya tavuk pisliği rêş: yara rêz: hürmet, saygı rijnay: yıkmak rind: güzel ristgarî: kurtuluş rîş: sakal rîşe: kök ro: gün çiwar rvê: dört gün rvan/rwan: günler roy restaxêz: kıyamet günü, ayağa kalkma günü, mahşer günü rocyar: güneş rocyarpirs: ayçiçeği roçin: baca roçî: oruç roşn: aydın, aydınlık roxane: nehir rustgarî: b. ristgarî ruwen: yağ ruwasî: tilki serpope: ağaçın en yüksek yeri, zirve seway: b. sebay sewz: yeşil sext: muhkem, katı sêfezemînî: patates sêm: gümüş sênze: on üç sêx: şiş sifîd: beyaz, ak silezû: arpacık, itdirseği simelê: bıyık simer: b. simerî simerî: saman sist: birine hitaben ”sus!” anlamında kullanılan bir sözcük sitem: zulüm sî: otuz sînî: sini, büyük tepsi sîpale: çamaşır sîreku: binanın topraktan olan tabanını düzleştirip pekleştirmek için kullanılan düz ve yassı taş sîya: b. sîyaw sîyareng: siyah renkli sîyaw: siyah, kara sîyaw-iş kerden: o karartmış soçay: yanmak soçinay: yakmak, yandırmak soh: sabah sotey: yanmak sufîd: b. sifîd sun: kımıl sûr: kırmızı sûrpîyaz: kızıl renkli ve iri olan bir cins yabani arı sûrpîyaz dêwnay: yaban arısının yuvasıyla oynamak (yuvasını bozmak) S sa: zaman, vakit ew sa: o zaman sa ke: -ince, -diği zaman, vakta ki sall: yıl sarêş biyey: iyileşmek (yara vb.) sawî (m): elma say: b. sawî sebay: yarın sed: yüz ser başqe: üstelik ser şîyey: taşmak (kaynayan su vb. için) serd: soğuk serebirriyay: kesmek (baş kesmek) ser-eş borre: başını kes seringa: yastık seroçêr: aşağıya doğru, yokuş aşağı serostad: başusta Ş -ş: o, onun, ona -ş: b. -îş şam: akşam yemeği -şan: onlar, onların şane: tarak şane: omuz şanze: on altı 53 Vate şar: şehir, kent şax: boynuz şek: üç yaşındaki koyun şelemîne: şalgam yemeği şemame: güzel kokulu ve renkli bir kavun çeşidi şeme: cumartesi şeney: atmak şeplax: tokat şera: biçilip yerde dizilmiş olan ekin yığını şew: b. şewe şewe: gece şêlanî: kaysı şift: b. şot şil: sulu (katı olmayan yemek vb.), cıvık şimardey: saymak şime: siz şimşad: şimşir ağacı şimşêr: kılıç şiş: altı şitey: yıkamak şîrîn: tatlı şîrînî: tatlılık şîyey: 1)gitmek 2)benzemek A zaro babe-ş meşo. (O çocuk babasına benziyor.) şoknay: silkmek, sallamak şoriyay: yıkanmak şot: süt şot ditey: süt sağmak şotî: ılık şoxî: şaka şuwane: çoban taze: yeni tejne: susuz, susamış tejne biyey: susamak tekanay: silkmek, sallamak tekke: tekke tekyage: sırt dayama yeri temate: domates temen: ömür, yaş tenya: yalnız, sadece ter: yaş (kuru olmayan) -ter: daha weşter: daha iyi, daha hoş terh: gibi, şekil -terîn: en gewreterîn: en büyük tewer: ağaç kesmekte vs. kullanılan büyük balta tewerdas: tahra tewerzîn: küçük balta teylî: dardağan têj: 1)acı 2)sivri têjo kerdey: (değirmen taşını vb.) çentiklemek, diş açmak, dişemek têşe: büyükçe keser têwetî: özellikle, bilhassa tibrr: gelmesi için koyuna seslenirken kullanılan bir sözcük tifî (m): dut tika: rica tikakar: ricacı tilişiyay: sökülmek (giysi için) tiwonî: taş to: sen tom: çekirdek toreke: torba toriyay: arası bozulmak, küsmek torzîn: b. tewerzîn tu: b. to tubrî: sağma sırasında ineğe seslenirken kullanılan bir sözcük tubrr: gelmesi için tavuğa seslenirken kullanılan bir sözcük tulehesp: tay (at yavrusu) tun: acı turre: saç lülesi T ta: dek, -e kadar ta ser: sonuna dek ta: saç teli tal: acı talî: acılık tancî: tazı tare: bir tane taşey: traş olmak tate (n): baba taway: muktedir olmak, yapabilmek 54 Vate tuwerdas: b. tewerdas tuwerg: dolu tûnike: külot tûte: köpek tûtekolle: köpek yavrusu tûtikole: b. tûtekolle tûtiya: göz için kullanılan bir çeşit toz, tutya (sürme) visey: b. wistey vînay: görmek vîr şîyey: unutmak vîs: yirmi W wa: b. va wa amey: (rüzgar) esmek wallê: kız kardeş, bacı war: aşağı waran: b. varan waray: b. varay Waran miwaro. (Yağmur yağıyor.) Werwe werêne. (Kar yağdı.) wardey: yemek wareza: yeğen (kız kardeş çocuğu) warroke: b. varroke wasey: b. wastey waste: istenen wastey: istemek wate: b. vate watey: b. vatey to biwaçe/to waçe: sen söyle watey wellîn: b. vatey vellîn waz biyey: açılmak waz kerdey: açmak waz-iş kere: aç we: -e we ca awirdey: yerine getirmek we la-t: senin yanına we lay: beraber we ser: üstüne weçine: b. veçinî wehar: bahar wehe: kovmak için ineğe seslenirken kullanılan bir sözcük well: b. ver wellê: b. werê wellîn: b. werîn wene day: vurmak be-ş-wene: vur wene-ş de: vur weney: okumak weniyay: okunmak wenoz: uyuklama, kestirme Û û: ve V va: rüzgar vaham (m): b. vamî vamî (m): badem varan: yağmur varay: yağmak Varan varo. (Yağmur yağıyor.) varroke: piliç vate: söz vatey: söylemek, demek to vaçe: sen söyle vatey vellîn: atasözleri (eski sözler) vehamî (m): b. vamî veçinî: kalbur vela kerdey: dağıtmak vell: b. ver kot vellî: öne geçti vellê: b. werê vellîn: b. werîn ver: ön verday: boşamak vere: kuzu verg: kurt verû: b. ver Kitêbeke-ş nîya verû min. (Kitabı önüme koydu.) verwe: kar vêçnay: seçmek vêrega: b. wêrege vêtey: elemek vilî (m): çiçek vilk: böbrek virastey: dikmek (dikiş dikmek) min virazû: ben dikeyim 55 Vate wer: güneş wer kewtey: (güneş) doğmak wer pirray: (güneş) doğmak wer: b. ver wer ce: -den önce werbero: kar küremek için kullanılan kürek werçemteng: cimri werday: b. verday wer-iş de: (onu) boşa were: b. vere weretaw: güneş weretaw kewtey: (güneş) doğmak weretaw pirray: (güneş) doğmak werê: önce werg: b. verg werîn: önceki, eski, birinci, ilk werîse: kıldan yapılan ve yük bağlamak vb. işlerde kullanılan ip, urgan werm: uyku, rüya werm dîyey: rüya görmek werwe: b. verwe werz: mevsim werzû haminî: yaz mevsimi weş: hoş, sağ, iyi weş amay: hoşuna gitmek weş kerdey: yapmak (ev vb.) weş şîyay: sevmek weşter: daha hoş, daha iyi weşî: hoşluk, sağlık, iyilik weştey: yağmak Werwe weştêne. (Kar yağdı.) weywe: gelin weywik: gelin wezî (m): ceviz desêw wezî: on ceviz wê: kendi wê-m: kendim wê-ş: kendisi, kendi wê-t: kendin wêje: esneme wêjen: sakız wêll: başıboş, terkedilmiş wêrege: akşam wêreî: b. wêrege wêş: 1)kendisi, kendi 2)zaten wêtey: b. vêtey wilat: ülke, vatan wilaw kerdey: b. vela kerdey wilî (m): b. vilî wiloşîn: bulgur pilavı wirastey: b. virastey wirde: ufak, küçük wirde-wirde: ufak ufak, azar azar Varan wirde-wirdey/wirdêw varo. (Yağmur çiseliyor./Yağmur hafiften yağıyor.) wisey: b. wistey wistey: atmak biwiz-eş/buz-eş: at wişk: kuru wiyarde: geçen, geçmiş wiyardey: geçmek wiyerdey: b. wiyardey wînay: b. vînay wîr kerdey: düşünmek wîr şîyey: b. vîr şîyey wîs: b. vîs wulat: b. wilat wule: kül wulî (m): b. vilî wulk: b. vilk wulle: delik wunî (m): kan wuriznay: kaldırmak wur pêzine: kaldır wuşk: b. wişk wutey: uyumak X xak: toprak xal: ben xalî: boş xaneqa: hânkah, dergâh, zaviye xaw: ham xeber: haber xele: tahıl xem: gam xemgîn: üzgün, gamlı, kederli xerbize: kavun 56 Vate xerçeng: yengeç xerre: kibirli xewer: b. xeber xeyate: iplik (ipekten yapılmış iplik) xeylê: çok, hayli xêr: hayır To be xêr amê./Xêr amay. (Hoş geldin.) xêre: çizgi, hat xêzeran: evin çatısını çatmakta kullanılan ince çubuk veya tahta parçası xişte: geniş ve düz taş xiyar: hıyar, salatalık xîge: yağ tuluğu xo: zaten xug: domuz xule: toprak xunay: güldürmek xuway: gülmek yektirînîşa: birbirinin Destê yektirînîşa girt. (Birbirinin elini tuttu[lar].) yexxe: kovmak için keçiye seslenirken kullanılan bir sözcük yo: b. yue yotirîn: birbirine yo-şan: birbirine yue: bir yû: b. yue Z zale: öt kesesi zam: yara zama: damat zaro: çocuk zema: b. zama zemîn: tarla zengen: kazma zerd: sarı zerdewale: sarı renkli bir cins yabani arı zerdexene: tebessüm zexm: yara zêloşewiyay: kusmak zill: gönül, yürek zimsan: kış zinc: çene ucu ziwan: dil zuxal: ateşin yanmasından sonra artakalan kömür parçası Y ya ... ya ... : ya ... ya ... yad day (yal day): öğretmek yane: ev yanze: on bir yar: yâr yawer: yardım yawergicî: kadın donu ye: b. yue yerê: üç yew: arpa 57 Vate BOYA WELATÎ1 Aflma reflemî ya sera 1998’de ez çendêk flîbiya Stenbol. Mabendê rojnama A. Welat de raya verine kovara Vate min ew ca de vîna. Embazanê mabendê rojnamî derbarê kovara Vate de tayin agahî dayî min û min ra wafltî, ke ez zî tîyara pêy na kovar rê binusî. Bi rastî zî, ez bi vetiflê na kovare ra zaf û zaf kêfwefl biya. Labelê, teklîfê nûsînayiflî ra zî tayîn flermaya Roflan LEZGÎN biya. (Sedemê nê flermê min o bi, ke min xo sey nufltoxan nêvînayne. Xora, di derûniya flaranê bindestan de xo qic vînayîn est o. Ez zî ferdêkê flarêko bindest a) Stenbol de qet firsendê min nêviraziya, ke ez biflkî Vate bafle bafl biwanî. Gama, ez ageyrawa welat zî keysê min nêvirazîya, ke ez xo dir na humara Vateyî biyarî welat. O roj û no roj, kovara Vateyî her tim di vîra min de bî. Min her tim zî wafltêne, ke ez na kovara ma ya erjîyayerê binûsî. Labelê, ta nika nûstifl nê bi qismet. Nêzana ez çi vajî? Nênûstifl belkî kemanî min bî, belkî zî, rewfla awerte ya welatî ke ma hayê te de jîyenê. Bes, ez na yewe bafl zana ke merdimo ke eflkeno pênûse bigêro destê xo û bi ziwanê Kurdî binûso, hela di serde zî, ke hayê yewî tayin çiyan ra bibo, a game, nustifl mecburîyeta. Ez rind zana ke nûstiflê seba Vateyî ra ez zaf herey menda. Emser, yanê aflma reflemî ya 1999’de, Amed de yew kovara Vate (humarên 3-4 ke pêwayê) kewt destê min. Sere ra heta peynî -bêyî ke 1. Nê nuflteyî (yazı) de flafleyê rastnufltiflî (îmla) zaf ê. Semedo ke nufltox wayîrê îddîayanê girdan (xiflnan) o, ma sey nufltoxî nuflt, nêvurîna (nêbedilna). Vate 58 Vate mabeyn bidî ci -min na kovar wend. Bi rastî zî, di warê wendiflî de min zaf zehmetî dî û ez gelêk cayan de bêhemdî arqiliya wa. Her çendî, ke ziwanê na kovara ma ya erjiyaye mendê seyê ziwanêko koyin û kûvî ke tîmar nêvînawo zî û her çiqas gelêk çewtî, xeletî û alûzî te de bibê zî, ez hewêna bi pêro zeregerminiya xo silam dana no hewldanê nê embazanê erjiyayê û delalan, na ked, renc û xewatê yînan pîroz kena. Tiya ra pey, ger ez beflkî tekîlîyêka bi rêk û pêk kovara Vate dir saz bikerî, ez go her humarên tiya ra pey rê binusî. Ger destûrê nê embazan bibo, di na nuwîsa xo ya verine de, ez wazena tayn vînayînên xo yên derbarê ziwanê Kurdî û bi taybetî zî rewfla Kirmanckî ser biyarî ziwan. Tayn zî wazena vînayinê xo yo derbarê ziwanê kovara vateyî ser, kombiyayîflê nê embazanê delalan ke Ewropa de seba rastkirdinê gramera zarava Kirmanckî virazenê, bidî nîflan. Labelê, na nuwîs ra pey heta ke ez mecbûr nêmanî, ez go persa ziwanî hêviya ziwanzanan verdî. Bafl o. Ez go çi binûsî? Ger min ra biyo (ke ez xo o mêrde nêvînena) ez go flima rê çîrokanê generalanê qicekî ke senî bi destan û engîfltanê xo yên narînan keran flanê panzeranê Almanî ke di kolananê Ameda rengîne de nika seyê lawiranê berateweran borenê. Nê generalên qicekî, ke herûnda bi xaran û kapan kay bikerê, nika seyin bi narincokan kay kanê, ke zafê rayan linganê xo yan zî milanê xo sergoyan ser ro war de verdenê. Û seyin ke nê generalê hewt-heflt serey, des serey nika ra îflkencexanan, qereqol û zîndanan flinasnenê û veciyenê vernî Dadgehanê Ewlekarî! ke sûcê yînan flikitiflê sereyê polisan o. Yan zî, adir wekerdiflo, slogan efltifl an zî bi her di engifltanê xo yên qicekan yew tîpa ”V” virafltiflo… Ez eflkena flima rê boya veyflanî, xizanî, û viranî û boya vilikanê koyanê berzan, zozananê rengînan ke seyin nika qeraxê bajaranê nas û xerîwan de vilisyenê, beflrawî. A zî nêbo, ez eflkena boya donê veyflayî ke di serê Balixçîleran de kebabê cegere ra bena vila, yan zî helmo germ ê çayêka qaçaxa ke vereflanêk di Berêkoy de, verasniya çinêyeran de werêyena, yan zî boya çixara titûnê qaçaxî beflrawî… Û keleha rengesmere ra, Çemê Dîjle ke nika melûl melûl û barîk, bêveng herekêna, Bexçanê Hewselî ra, Seyrantepe, Baxleran, Xançepek, Mêrgehmed û heta ke Ofîse ra zî, ez eflkena boya welatê flêrînî, yan zî 59 Vate qehremanî û xayinî ke seyin no serê sedserano ke hayê di qirikê yew bînan de û yew yewî ra nênano ro, bieflrawî… Qet çîyêk çinêbo, ez eflkena na zerê xo ya ke manena seyê dewa min a veyflinayî, beflrawî… Bes, ke flima eflkenê min ra çî biwazêne. Tewre fekrawo, yan zî dikan dekerdewo. Xora, hendî pênûs li manana ke kaxizo çîl sipî bi hubrê xo bilewetno… Hêy homa!… Qey xerîwî her parê ma wa, looow?. *** Ziwanê Kovara Vateyî Belê… Ma hewêna ageyrin kovara Vateyî ser. Min sere ra heta peynî na kovare wende. Labelê, wa tu embaz li xo nêgêro û nêherediyo, bi rastî zî min di tu nuwîs û heta vacêne to hevoka ke ez te de li çewtî û xeletîyan narqilî, çinê bî. Qey Homayî, seba çi hendêk zaf çewtî? Nê embazên delal û erjiyayey ke hayê kom benê û keranê hîmê rêziwanê kirmanckî nanê ro, nêzana, seba çi hendêk zaf çewtî kenê? Erê, rast a. Yewî ta nika dest nêflto na zarava tepiya mendî (mewlûdê seydayê Xasî û tayn xewatên ke nê seranê peyînan de viraziyay, zêde derd derman nêkenê). Labelê, rayê merdimî çiqas derg bo zî, merdim bi gaman flino sere. Wa ma vîrî de bo ke, gamên rast û fledênayey merdimî benî sere, ke merdim averê bi, bena ke zehmetî di aw de zî flo. Kemaniya yewine ke xo dana tewer û ver bi çim bena na yewa ke, di warê metodolojiya rastkirdinê zarava Kirmanckî de benê. Di cîhan de gelêk flaran û netewanê bînan zî, na gelemfle û teflqeleyên ke ziwanî ke ma hayê te de, yînan zî viyarnawo. Ger yew ziwan de çend hewî zaravay û fekî bibê, pêwîsto zarava ke en zaf aver fliya û di warê rêziman û standarttkirdnî de gelemfleyên xo çareser kirdê, zarava tepya mendî zî, ganî paflta xo biflano zarava ya averfliyayî û giramerê ya xo rê bingeh bigêro. Ez bawer kena ke no awir hetê pêro ziwanzanan wa qebûl beno. Nanîyê, di hewî zaravê ziwanê Kurdî (Soranî û Kurmancî) estê ke hetê reziwanî wa zafê persgire û gelemfleyî xo dima verdeyê û di warê standartbiyine de gelêk raye giroto. A game, ganî ma zî di warê giramerî de xo rê zarava ke herî zaf nizdî ma wa, ma xo rê esas bigêrin û bi no flêwaz kirmanckî aver berin. 60 Vate Ger merdim bafl balê xo bido welatê Kurdan û ziwanê yînan ser, go bayso ke zarava herî zaf nizdî Kirmanckîya, zarava Kurmancîya. Him hetê erdnîgarî ra, him hetê bazarî ra (têkîliya aborî-dayîfl û girotifl) him hetê orf, edet tore û folklorî ra, him hetê merdimatî û gunî ra, him hetê etîmolojî û vengsazîya peyv û ziwanî ra. Kurmancî û Kirmanckî tênizdiyê yewbînanê. Belê, bi vinayinê min pêwîsto ma xo rê giramerê Kurmancî bingeh bigêrin û di demêko kurt de ma na zarava waro mendî birasnin her di zaravanê (Soranî ve Kurmancî) aver fliyayan û hendî seba ziwanêko hewpar o netewî serêyê xo bi dejnin. Erê, ez wina vana, gelemçe û kemanî hawa ça de? Kemanî ya pîle na yewa; nê embazên ke wazenê giramerê zarava Kirmanckî saz bikerê û na zarava ver bi standartbiyine wa berê, ez bawera ke zafê yînan bi zaravanê Soranî û Kurmancî nêzanê û nêflkenê pê yînan qisey bikerê. Belkî yê bi Swêdî,Almanî, Ingîlîzî ûsn. zanenê, labelê. na yew seba standartkirdinê zarava Kirmanckî qîm nêkenê. Nê embazên ke sitandartkirdinê zarava Kirmanckî ser xewetiyenê, ganî bi Soranî û Kurmancî zaf zaf rind bizanê. Ganî her hîrê me ziwanê flaranê cirananê kurdan ke bi sedserano tesîrê yînan kurdan û ziwanê yinan ser viraziyawo, yanê bi tirkî, erebî û farisî zî bizanê. Tirkî ne te de, hadê ma vacin, ma fek erebî û farisî ra zî vera bidin. Nê, ma Soranî ra zî fek vera bidin. Nê embazî bi Kurmancî zî nêzanê. Naniya, makê çewtî, xeletî û flafliyanê ke kovara Vate de, yan zî ”Mêlê Kombiyayiflanê Ewropa” de benê, nê yê. Kemaniya diyine zî; Miyanê ziwanzananê kurdan de ramanêko wina qebul vîna wo: Ger yew zarava de peyvêka ke lazima û di ya zarava de çiniya. Ganî a zarava wa a peyva pewiste xo rê miyanê zaravanê kurdî yê bînan ra peyda bikero û biyaro bixewetno. Nê, ger înan de nêvîna wa farisî ra deyn bigêro. Belkî, nê embazê delal û zanayey teqez hay li na raman estê zî, labelê , hewêna sedemê kemaniya nêzanebiyina bi zaravanê Kurdî yên bînan, di no war de zî, zêde raye nêgênê. Di encam de, ne Kirmanckî xo kena hîra û ne zî peyvên xerîwî ke dekewtê miyanê Kirmanckî, ya rehet verdenê. Di ser de zî, bi saye nê embazanê Ewropa de yê, nê seranê peyînan de peyvî ta Swêd ra yenê risenê kiyê ma. 61 Vate (prepozîsyon û postpozîsyon û konjoksiyon û suffiks û… û… nêzana çi.?) Kemaniyêka bîne zî na wa; Nûfltoxê kovara Vate seba ke zaf wefl bi tirkî zanê û her tim bi tirkî qisey kenê, di nuwîsanê yînan ra seranser boya tirkî yena. Yanê, mantiq û raman bi tirkiya, nuwîs bi kurdiya. Gama ke merdim nê nuwîsan bi veng waneno, fonetîka vengê Kurdî yo melodîk, qet nayseno. Belkî nuwîs bi kirmanckiya, labelê,perinê tirkî peradayewo û tamê ziwanê kirmanckî nê nuwîsan ra qet nêna. Kemaniyêka bîne; Min nuwîsa kak J. Ihsan ESPAR’î ya sernuwîsa xo ”Beyi Se Bena?” (Vate-humar 3.û 4, çar-panc ray zî wende, labelê, min tu çiyêk te ra fam nêkird. (belkî, kemîzîrekî min ra bo zî!). Labelê, min te de nêvet ke, ka na nuwîse estanika, çîroka, raman an zî pexflana, çi ya? Her çî têmiyan flaye wo. Xora, hema ziwan alûznaye û heta fek bi gelemfle û teflqelewo. Ger kompozîsyon zî alûz bi, a game, kiyê wendoxî zî fliya ra. Û hendî karê to çiniyo biqîre, vacê: ”Yew kovar nêwaneno.” Di ziwanê qisekirdiflî de bena ke merdim herûnda ke vaco: ”min” an zî ”vat” de, her di tîpanê peynînan ê peyvanê winayinan biqurtino, labelê, ganî di ziwanê nûfltiflî de peyva xo rast bikero. (mi=min, va=vat). Brz.ESPAR, vengê tîpa ”eyn” a erebî ke kewta miyanê ziwanê Kurdî, yo hewêna na tîpe beno miqate û ya paweno. Sey mînak: Peyva ”saet” (katjimêr-demjimêr) ke di kurmancî de wina nûsiyêna, yo bi no tewir nûseno; ”se’et” anzî peyva ”mane” (wate) zî ”ma’eney”. Hewêna, herûnda ”ya” de ”aye” (seba cînî) nûsneno. Kak Ihsan hetê etomlijiya peyvan ra zî, zaf çewtiyan rêz keno. Sey mînak: ”…û Serdar asnawer nêbi,…” (Vate 3. R. 51) min fam nêkird ke senî ”asnaber” beno ”asnawer.?”. Nuwîsa kak Mehmet UZUN’î ya bi sernuwîsa xo ”A. Nobel û Xelata Nobelî ya Edebiyatî” de, (Vate- 4.r. 40) ‘…Heto bîn a, nameyê Nobelî herb (ceng)…’ Peyva ”herb” an zî ”ceng” seba çi nêbena ”fler” an zî ”lej”? Peyva ‘lej’ peyvêka orjînal bi kurdîya. ‘Lej’ an zî ‘Lefl’, yenê wateyê ‘herbî’ û yo ku ”lej” keno zî, ci ra ”lejkir” an zî ”leflker” yeno vatifl. ‘Zûn (ziwan), Kultur û Edebiyat de Rola Muesseseyan (vate 4. R. 47). Bena ke kak Mehmet UZUN di ziwanê qisekirdinî de herûnda 62 Vate peyva ”ziwanî” de vaco ”zûn”. Labelê, di warê nûfltiflî de her di zaravayên avarfliyayan (Kurmancî û Soranî) de ”ziman” xewetnenê. Ma hetê vengsaziya peyvan ra, ”zûn”, ”ziwan” û ”ziman” bidin tê ver. Gelo, kamcî peyvî nizdî yewbînanê? Ganî, ma zaravanên Kurdî tênizdî biyarîn. Rastî, na yewa. No çi înato? Ez nêzana kam çi rê xizmet keno? Ez rind zana ke, tênizdîbiyina zaravan û yewina ziwanê netewî, teqez go tesîr li yewbiyina netewa kurd zî bikiro. Hewêna, peyva ”kultur” eflkayne bibayne ”çand”, ”edebiyat” bibayne ”wêje’ û ”muessese” zî bibayane ”sazî”. Sey mînak: ”Ziwan, Çand û Wêje de Rola Saziyan”. Di nuwîsa Brz. Cemîl GÜNDOGAN’î de (vate-4. 51) ”…Gruba yewine, gruba negatîf (olumsuz) a…” Peyva ”negatîf”, kurmancî de bena ”neyînî” (olumsuz) û ya pozîtîf zî, bena ”erênî” (olumlu). Kak Cemîl, eflkayne wina binûso: ”…Koma yewine, koma neyîniya…” Hewêna, kak Cemîl’î herûnda peyva ”wina” ke herûnda peyva ”wiha” yan zî ”wisa” ya kurmancî gêrena, yê ”nîya” yan zî ”nîyanên” nûsnawa. Gor gramerê Kurmancî, ger tîpa ”î” bikû varnî tîpa ”y” a game, tîpa ”î” cay xo dana tîpa ”i”. Yanê, ger merdim peyva ‘Osmaniyan’ pê wa no ganî, na peyve wuna binusiyo: OSMANÎ+YAN= OSMANIYAN’. Nuwîsa kak Lerzan JANDÎL’î (Vate 4. r. 22) de serniwîsa ci wina wa: ”Sedsera 19ine de halê Împaratorîya Osmanîyan û Vurîyenê Nê Demî”. Peyva ”Vurîyenê” çewt nusiyawa û wateyê serniwîs vurênawo. Ganî, ”Vurîyenê” ”Vuriyayenê” binusiyayêne. Çiyêke bîn zî, serê min dejneno ke flima yenê tê het meylê xo eflkera kenê û biryaran gênê. Nêwero, ayseno ke flima ya xo ra nênê war. Meylê kombiyayîflê flima de ayseno ke daçekên ”Ebi” û ”Edi” go tîya ra pey ”bi” û ”di” binusiyê. Labelê, ayseno nika ra kera ke flima bi destanê xo nanê ro, cayê xo nêgêrena. Nuwîsa kak Haydar DLJEN’î (Vate 4 r. 19) de ”Ziwandê Kurdkî û Lehçeyandê Ci…” Rayêk, ”Kurdkî” niya, ”Kurdiya” Xora tayên jêrê nuwîse de kak Heyderî na peyve, kerda rast. Labelê, ”Zuwandê” 63 Vate û ‘Lehçeyandê’ de bikarardiflê tîpa ”d” nehewce wa. Ganî, hevoke wuna bêne: ”Zuwanê Kurdî û Lehçeyên Ci” Xora, kemaniyên ke hetê redaksiyonî ra biyê, qet hed û hesawê yînan nêbeno. Û zaf çewtiyê bînî estê ke merdim, binûso a game, kovara Vate qîmê yewî nêkena Serok vano: Rexne, rastkerdiflo. Ez hêvîdara ke zerê tu embazî mara nêmano. Labelê ganî merdim çewtiyan û xeletiyan rê çimanê xo nêgêro. Rastî zî, sey fekê esterî tuj a. Ger wayirê rastî bibo, teqez rastî bi ser kuna. 64 Vate Kitabêdo newe: WEXTÊK DÎYARBEKIR MALMÎSANIJ ”Bir zamanlar Diyarbekir: Zamanlar, Mekanlar, ‹nsanlar” yanî ”Wextêk Dîyarbekir: Zemanî, Mekanî, Merdimî” nameyê kitabê yo ke emserr Îstanbul de metbea ro ginayo (çap bîyo) û 199 ripelî yo. Amadekerdox (hazirkerdox) û edîtorê kitabî M. fiefîk Korkusuz o. Korkusuz nuseno ke ey panc serran mîyan de no kitab amade kerdo û no cildê yewin o, cildê dîyine zî do dim a vejîyo. ”Bir zamanlar Diyarbekir: Zamanlar, Mekanlar, ‹nsanlar” albumêk fotografan o û seke nameyê ey ra zî fam beno, qismê nuflteyê xo bi tirkî yo. Tede (tey) fotografê flaristanê (bajarê) Dîyarebekirî -ke kurdî paytextê Kurdistanî hesibnenê- û fotografê dîyarbekirijan ca gênê. Kitab bi pêflkêflî (sunu) dest pêkeno, bi vateyê vernî (önsöz) û destpêkî (girifl) dewam keno. Dim a qismê fotografan ke esasê nê kitabî yo yeno. Fotografê kitabî di qismî yê: 1) Qismê yewine (r. 1-120): Zemanî û Mekanî Nê qismî de fotografê bedenê (kelaya) Dîyarbekir, fotografê beran (keyberan, çêberan), kuçeyan, keyan (çêyan), xanan, boranxaneyan (banê ke boranî tede weye benî), hênîyan (eynîyan), camîyan, minareyan û pirdanê Dîyarbekir estê. 2) Qismê dîyine (r. 121-198): Merdimî û Heyato Cematkî (sosyal hayat) Tîya de fotografê merdiman û rewflê înan estê. Kincê (cile) dîyarbekirijan, gedeyê (domane) înan, telebeyî, îdarekerdoxê flaristanî, xebata virafltiflê elbisimî elbisimî (îbriflimî) û muzîkî (muzîkê tirkî yê bajarîyan) fotografan de asenê. Numreyê her fotografî esto û peynîya albumî de yew lîste esta ke tede nusîyayo ke kam fotograf kamî ra yan zî kura (kotî, ça) ra gîrîyayo. Ebadê kitabî gird o (A 4), her ripelî de yew yan zî di fotografî estê; heme pêsero 218 fotografê sîya-sipî yê. Zafaneyê (vêflaneyê) nê fotografan net ê, wefl ancîyayê. Mîyan de fotografê zaf erjîyayeyî û keyenî 65 Vate estê. Mesela fotografê Muftî Subhî Efendîyê ke 1909 de serekê flubeyê Dîyarbekir ê ”Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti” bi esto. Fotografê nê albumî beyntarê (mabênê) serranê 1873-1977î de ancîyayî. Nînan ra tay serra 1900 ra ver ancîyayî. Ma vajî çend fotografî yê kurdanê Palîyî, Cizîre, Mêrdînî û yê xiristîyananê Dîyarbekir ê ke serranê 1873 û 1881 ra mendê. Kehanbîyayîflê fotografanê enasarênan înan hîna erjaye keno. Bi kilmîye, M. fiefik Korkusuzî bi nê albumî heskerdoxanê tarîxî rê, heskerdoxanê Dîyarebekir rê û yê fotografan rê xizmetêdo erjaye kerdo. Bi nê fotografan tayê çîyê tarixî yê kurdan û yê Dîyarbekir vînbîyayîfl ra xelisîyayî. Kemaneyê nê kitabî çin o? Esto. Kemaneyo tewr muhîm o yo ke herçiqas ke tede behsê kurdan biko û kurdan înkar nêko zî M. fiefik Korkusuz kurdbîyayîflî rê eflkera wayîr nêvejîyayo. Bêguman Dîyarbekir rê wayîr vejîyayîfl bes nîyo, ganî merdim kurdbîyayîflê Dîyarbekir û flarê Dîyarbekir rê wayîr vejîyo! Ma tîya de nê albumî ra çend fotografan neql kenî. M. fiefîk Korkusuz (edîtor), Bir zamanlar Diyarbekir: Zamanlar, Mekanlar, ‹nsanlar, ‹stanbul, 1999, 199 ripelî 66 Vate 67 Vate 68 Vate 69 Vate 70 Vate 71 Vate 72 Vate DERHEQÊ ”BOYA WELATΔ DE Demeyo ke hûmara hewtine ya kovara Vateyî çapxane de bîy, redaksîyonê ma rê Dîyarbekir ra bi nameyê ”Boya Welatî” nuflteyêk ame. No nuflte yê wendoxê kovara ma Roflan Lezgînî bi. Wendoxî nê nuflteyî de hem derheqê kovara Vateyî de û hem zî derheqê kombîyayîflanê ma de fikrê xo nufltbi, tayê nuflteyî rexne (krîtîk) kerdbî. Redaksîyonî no nuflte, na hûmare de sey nufltiflê nufltoxî neflr kerd. Herçiqas ke vêflaneyê J. Îhsan ESPAR çîyanê ke Roflan Lezgînî îddîa kerdbî rast nêbî zî ez bi xo gelekî fla bîya ke ey fikrê xo nuflto û wazeno nê meseleyî munaqefle bibî. Cuwe ra nê nuflteyî de ez verê wazena tayê îddîayanê Roflan Lezgînî ser o vindera dim a zî tayê flaflîyê rastnufltiflî û gramerî ke nuflteyî ey de estî munaqefle bikera. Verê verkan ganî ez vaja ke metodê rexnekerdiflê (krîtîkkerdiflê) Roflan Lezgînî mi rê tikê (tay, biney) xam bi. Mi wina fam kerd ke o bê ke zaf bifikîrîyo çi nuseno, zerra ey çi waflto o nuflto û goreyê zerrwafltiflê xo tayê çîyî îddîa kerdî. Wina aseno ke nêameyo ey vîrî ke nê îddîayanê xo rê binkeyêko (bingehêko) maqul peyda bikero. Semedo ke ez zî sey Roflan Lezgînî nêkera, ez nuflteyî ey ra çend nimûneyan dana: 1) ”…bi rastî zî min tu nuwîs û heta vacêne to hevoka ke ez te de li çewtî û xeletîyan narqilî, çinê bî. Qey Homayî, seba çi hendêk zaf çewtî?” Gama ke mi nê di cumleyê wendî, ez yew hewayo matmende rêzanê bînênanê nuflteyê ey ra ewnîyaya (mi nîyada). Mi bawer kerd ke nika 73 Vate nufltox nimûneyanê cumleyanê ”çewtan” pê dim a yew bi yew rêz keno. Çi heyf ke tena yew nimûne zî çinê bi. Xora nimûneyî bibîynî zî mesela nêqedîyaynî. Çimkî o nuseno ke heme cumleyî ”çewt” î, o wext ganî vajo çirê û senê (çitur, seyin) ”çewt” î; goreyê kam flîweye yan zî lehçeye ”çewt” î û merdim nê cumleyan çitur rast nuseno. Ey raya (rayîro) asane vijînaya (weçînaya). Kam nêflîno (nêeflkeno) wina vajo! 2) ” Tirkî ne te de, hadê ma vacin, ma fek erebî û farisî ra zî vera bidin. Nê ma Soranî ra zî fek vera bidin. Nê embazî bi Kurmancî zî nêzanê.” Bafl o, Roflan Lezgîn kotî (ça, kura) ra zano ke nê embazî kurmanckî nêzanî? O nê kesan nas keno? Înan pîya mazî û gezî çînay? O senê ende rehet vano ”nê embazî kurmancî zî nêzanê”. Bêguman eke nufltox tikê wayîrê tecrubeyî bibîynî bi îddîayanê enasarênan (winasînan, nîyanênan) xo neheq nêkerdinî. Zaf eflkera yo ke çîyê ke Roflan Lezgînî nufltî bincaran flafl î. Hetanî nika semedo ke îcab nêkerdo, ma derheqê zanayîflê embazanê xo de çîyê nênuflt. Helbet zanayîflê embazan sey pê nîyo, tayê embazî ziwanî ser o zaf gurîyay tayê tay labelê heme embazê ke yenî nê kombîyayîflan goreyê xo tayê ziwanan zanî û înan ra tayê her roj bi yew hewa xebata ziwanî mîyan de yî. Embazê ma yê ke fariskî, erebkî, tirkî, swêdkî, almankî, franskî û îngilîzkî zanî estî. Mesalaya kurdkî de zî zanayîflê embazan xirab nîyo. Eke ez lehçeyanê kurdkî yew bi yew ser o vindera ez flîna (eflkena, bese kena) tesnîfêko enasarên bikera: hema hema heme flîweyê gird ê kirmanckî (flîweya Motkî û Hewêlî ra teber) nê kombîyayîflan de yenî temsîlkerdifl. Embazêk sorankî û qismen hewramkî zano, çend embazê bînî zî sorankî fam kenî. Meselaya kurmanckî de rewflê (wezîyetê) embazan hîna bafl o. Heme embazî kurmanckî zanî. Ez zana ke çend embazan bi kurmanckî kitabî nufltî yan zî tadayî. Înan ra tayênan kitabê dersî zî nufltî. Hîrê embazî mamosteyê (melimê) kurmanckî yî, înan ra yew Unîversîteya Uppsala de dersê edebîyatê kurmanckî day. Bi kilmîye ”makê çewtî, xeletî û flafliyan” kurmanckî nêzanayîfl nîya. Eke Roflan Lezgîn hema zî bawer keno ke ma flaflîyan kenî ganî nê flaflîyanê ma rê yewna sebebo maqul peyda bikero. 74 Vate 3)”Kemaniyêka bine zî na wa; Nûfltoxê kovara Vate seba ke zaf wefl bi tirkî zanê û her tim bi tirkî qisey kenê, di nuwîsanê yînan ra seranser boya tirkî yena. Yanê mantiq û raman bi tirkiya, nuwis bi kurdiya.” Nika ez vaja ke nuflteyî Roflan Lezgînî ra boya îspanyolkî virsikiyêna çend rast o, na îddîaya ey zî ende rast a. Madem ke ”seranser boya tirkî yena” ti ka xeyrê xo çend nimûneyan binusî ke ma zî ewro pey bi ”mantiq”ê tirkî nênusî. Demeyo ke îddîa bê îspat biba, ma rê zaf havila aye çin a. Heta bîne ra no wendoxê ma çi zano ke ma ”her tim bi tirkî qisey” kenî? Fam beno ke ey qerar dayo, vato ”nê embazî kurdkî nêzanî” la reyna zî tikê bi ihtîyat bibîynî ka hîna bafl bibo. Beno ke ma xo rê almankî, swêdkî yan zî bi yewna ziwanî qisey kenî. Çirê îllehîm tirkî? Zanî, Ewropa de qiseykerdiflê tirkî mecburî nîyo! No embazê mayo delal ganî bizano ke semedo ke ma kurdkî qisey kerd û waflt kurdkî qisey bikerî no da-vîst serrî yo ma welatanê xerîban de yî. Û nika ra pey zî qet nîyetê ma çin o ke ma newe ra dest pê bikerî ”her tim tirkî qisey bikî”. 4) ”Belê, bi vinayinê min pêwîsto ma xo rê giramerê Kurmancî bingeh bigêrin û demêko kurt de ma na zarava waro mendî biresnin her di zaravanê (Soranî ve Kurmancî) aver fliyayan…” Sey her kurdî ez wazena nika, na game, çi ferq beyntarê lehçeyanê kurdkî de nêmano. Labelê ne ez ne Roflano delal ne zî çi keso bîn nêflîno gramerê kurmanckî biko binkeyê (bingehê) gramerê kirmanckî. Eke merdim nê her di lehçeyan wefl bizano û haya merdimî tikê xebata ziwanî ra biba, bêîmkanîya na mesela hîna wefl fam keno. Belê, her di lehçeyî zî yê ziwanê kurdkî yî labelê ma ganî rastîya ziwanê xo fam bikerî; ferqê nê her di lehçeyan heta strukturê ziwanî ra vêflî yo û kes nêflîno gramerê yew lehçeye ya bîne rê bikero binke. Eke wina bibîynî na mesela zaf asan bîynî. Ma ka gramerê yew lehçeye bigîrî û xêze ê bînan ser ra biancî, sereyê xo asan bikerî. Ez sey nameyê xo zana ke eke ma hewayo ke Roflan teklîf keno bikerî, ma tena qandê (semedê) çend kesan rê ”ziwanêk” virazenî. Heta bîne ra ez nêwazena bawer bikera ke Roflan Lezgîn nêzano gramer çi yo la beno ke wina bo zî. Çimkî yewna cayê nuflteyê xo de vano ”Nê embazên delal û erjiyayey ke hayê kom benê û keranê hîmê rêziwanê 75 Vate kirmanckî nanê ro”, ”embazên ke wazenê giramerê zarava Kirmanckî saz bikerê”. Eke manaya gramerî wefl bizano, ganî bizano ke ”ma keranê hîmê rêziwanê kirmanckî” nênanê ro, ma gramerî nêvirazenî. Sey heme ziwanan gramerê ziwanê ma esto û bi mîlyonan kurdî goreyê nê gramerî qisey kenî. Hetanî nika ma gramerî ser o zaf nêxebitîyay la eke ma bixebitî zî ma qaîdeyanê gramerî tesbît kenî û eke ma ra bêro ma gramerî îzeh kenî. Bêguman semedê nezdîpêkerdiflê lehçeyanê kurdkî ra, semedo ke ma yewbînan ra wefl fam bikerî çi ma ra bêro ganî ma texsîr nêkerî. Xora amacanê xebata ma ra yew zî na ya. Ma ganî meselaya rastnufltiflî (îmla) de qaîdeyanê muflterekan peyda bikerî, formanê gramatîkanê muflterekan tesbît bikerî û bigurênî. Ma ganî termînolojîyê muflterekî tesbît bikerî û s n. Helbet na xebate rê wext, zanayîfl, sebir û îmkanî lazim î. Na xebate tena wezîfeyê kurdanê kirmanckî qisekerdoxan zî nîya. Kurdê ke lehçeyanê bînan qisey kenî zî ganî heme lehçeyanê kurdkî ser o vinderî û qe nêbo kesê ke ziwanî ser o gurîyênî ganî lehçeyanê bînan bimusî (bander bibî). 5) ”Kemaniyêka bîne; Min nuwîsa kak J. Ihsan ESPAR’î ya sernuwîsa xo ‘Beyi Se Bena?’ (Vate-humar 3.û 4, çar-panc ray zî wende, labelê, min tu çiyêk te ra fam nêkird. (belkî, kemîzîrekî min ra bo zî!).” Ez herunda Roflanî de bibîynî ez hinî tîya de vindertnî. Nuflteyo ke ez çar-panc reyî biwana û tira (cira) çîyêk fam nêkera, ez ganî derheqê ey nuflteyî de çîyêna nêvaja. Çi heyf ke Roflan nêvinderto, vato: ”Labelê, min te de nêvet ke, ka na nuwîse estanika, çîroka, raman an zî pexflana, çi ya?” Na rey keso ke fam nêkeno ez a. Nê ke ez manaya nê çekuyan (kelîmeyan) nêzana la ez nêzana o wazeno se vajo. ”Estanike” û ”çîrok” her di eynî çî yî ferqê înan yew kirmanckî, a bine kurmanckî ya û bi tirkî manaya înan ”masal” a. ”Raman”, kurmanckî yo, bi tirkî ”fikir/ düflünce” yo. ”Nesir” an zî ”düz yazy” ya tirkî ra sorankî vanî ”pexflan”. Ma ”estanike” û ”çîroke” ca verdî la ”raman” yanî fikir flîno heme tewir nuflteyan de bibo. Yew babetê nuflteyan nîyo. Meselaya ”pexflan”î zî yewna mesela ya. No çeku têkilîyê ey bi fleklê nuflteyî esto. Seke yeno zanayîfl nuflteyêk ya bi fleklê menzumî de yan zî se nuflteyêko duz (nesr) 76 Vate nusîyêno. Semedo ke kes bizano nuflteyêk ”pexflan” o yan nê, flert nîyo ke kes ziwano ke o nuflte pey nusîyayo bizano. Eke çimê merdimî biveynî û merdim bizano manaya ”pexflan”î çi ya, merdim ca de fam keno ke no nuflte ”pexflan” o yan nê. Nika ez ”Beyi Se Bena?” yew ugandayijî zî binawna (bimusna) zano ke no nuflte ”pexflan” o. Ez vana qey heqê mi esto ez Roflan Lezgînî ra bipersa û vaja çekuyo ke ti mana ey nêzanî ti çirê flixulnenî? 6) Roflan Lezgîn nuseno ke mi herunda flexsê zemîrî yê yewinî de çirê ”mi” nuflto û ”min” nênuflto. Rojo ke mi dest bi nufltiflî kerdo mi no zemîr se ”mi” nuflto. Labelê ma Kombîyayîflê Diyine de no çeku munaqefle kerd. Vêflaneya flîweyanê kirmanckî de no çeku se ”min” nê la se ”mi” vajîyêno. Coka meylê kombîyayîflî o bi ke ma ewro ra pey nê çekuyî se ”mi” binusî. Labelê kirmancê Licê1 û Hewêlî (Baykanî)2 nê çekuyî se ”min” vanî. Mi tayê çekuyanê sey ”se’et”î, sey ”me’na” û s n. de yew apostrof nuflto. Roflan vano no vengê erebkî yo ti çirê ey pawenî? Ez veng-mengî nêpawena! Veng xora esto, ez apostrofî nênusa zî o veng vînî nêbeno. Dim a ma kombîyayîflêk de qerar da ke ma nê apostrofî nênusî. Labelê goreyê fikrê mi bibîynî wendoxî rê faydeyê ey bi. Çekuyanê ”ya” û ”aye” ser o ez wazena ney vaja: gama ke ma Kombîyayîflê Diyine de zemîranê flexsî ser o vindertî ma dî ke zemîrê flexsê hîrine yê yewhûmare de hem qandê makî hem qandî nêrî problemêko gird esto. Goreyê tesbîtkerdiflê ma, tena semedê flexsê hîrine yê yewhûmare -qandê makî- nê heflt telafuzê cîyay estî: ”aye”,”yê”, ”ya”, ”yay”, ”aya”, ”ay”, ”a”, ”jay”. Ma ganî înan ra yew bivîjnaynî (biweçînaynî). Qerarê kombîyayîflî ”aye” ser o bi. Aw semed ra ez ”aye” nusena. Meselaya ”asnawer”î zî meselaya etîmolojî nîya. Hewayo ke mi flîyaya 1. ”Wele bay min, min bido nêdo, zerra min to rê esta.” (Biewnîre Arêkerdox: Serdar Roflan, ”To Ma Serferaz Kerdî”, Vate: kovara kulturî, nr. 6, 1998, Stokholm, r. 59) 2. ”Min vazda”, ”Min vereflna”. (Biewnîre Malmîsanij, ”Kirmanckîya (Zazakîya) Motkî û Hewêlî ra”, Vate: kovara kulturî, nr. 6, 1998, Stokholm, r. 26) 77 Vate tesbît bikera no çeku bi çend hewayî yeno vatifl: Dêrsim de ”aznekerdox”3 û ”aznaber”4, Pîran de ”esnawber”, ”esnawer” û ”asnawer”, Pali de ”asnawer”, Sêwregi de ”asnawber”. Kurmanckî de herunda nê çekuyî de nê çend çekuyê cîyay estî: ajneber, ajneker, avjen, melevan5. Beno ke sewbî formê bînî zî bibî. Tîya de aseno ke çekuyo ke bi suffiksê ”ber”î qedîyêno zaf cayan de esto. Labelê ganî Roflan ma rê qalê xebata xo ya etîmolojîke bikero ke ma zî bizanî veynî no çekuyê ”asnaber”î çirê rast o. Ma ganî bizanî ke ziwanê kurdkî de xebata etîmolojî asan nîya. Materyalo nufltekîyo kan (keyen) hema vaje çin o. Nêzana Roflan Lezgîn zano, 1850 ra ver tena yew rêza kirmanckî zî ma dest de çin a. Kadroyê nê karî çin î yan zî zaf kemî yî. Çi kirmanckî çi kurmanckî, wa ferheng uca (weyra) mano yew ferhengekê (luxatçeyê) etîmolojî zî çin o. Beyntarê Pîranî û Licê 50 kîlometre yo û Roflan kirmanckîya mi ra ”çîyêk” fam nêkeno! Ez nêzana flîweyanê kirmanckîyan ê bînan çend fam keno la gelekî bi cesaret qalê etîmolojî keno. fiîretê mi Roflan Lezgînî rê no yo ke nê meselan de tikêna (bineyna) bi ihtîyat qisey bikero. Roflan Lezgîn çekuyanê ”herb (ceng)”î rê îtîraz keno, vano çirê herunda nê çekuyan de Mehmet Uzunî ”lej” nênuflto çimkî ”lej peyvêka orîjînal bi kurdî ya”. ”Lej” çekuyêko kurdkî nîyo. Kokê çekuyê ”lej”î ”lec” o. ”Lec” bi xo çekuyêko erebkî yo. No çeku, kirmanckîya tayê cayan de bi ”C” tayê cayan de bi ”Z” tayê cayan de bi ”J” vajîyêno. Yanî se ”lec”, ”lej”, ”lez”. Sewbî çekuyê enasarênî zî zaf î: lacek, lajek, lazek; ercan, erjan, erzan û s n. Xora ”lec” kurdkî bibo zî manaya ”herb”î nêdano. Ez di ferhengan ra manayê nê çekuyî nusena: ”lez: çeliflki, sürtüflme6”. ”Lec: kavga, münakafla, tartıflma7” Tayê kurdî zî nê çekuyî herunda musabeqa (yarıflma) de flixulnenî8. Kurdkî de bi nameyê 3. Munzur Çem, Ferheng Kurdi-Tirki (Zazaki), 1994, Stokholm, r.20 4. Mesut Özcan, Zazaca-Türkçe Sözlük, Kaynak Yayınları, 1997, Istanbul, r. 26 5. D. Izoli, Ferheng Kurdi-Tirki Tirki-Kurdi, Deng Yayınları, 1992, Istanbul, r. 850 6. Munzur Çem, Ferheng Kurdi-Tirki (Zazaki), 1994, Stokholm, r. 257 7. D. Izoli, Ferheng Kurdi-Tirki Tirki-Kurdi, Deng Yayınları, 1992, Istanbul, r. 253 8. Roja Nû: kovara huneri çandi û edebi, ”Leca Helbest û Kurteçirokan”, nr. 97, 1998, Stokholm 78 Vate ”lejkir”î çekuyêk çin o. ”Leflker” zî fariskî yo. Beno ke kokê çekuyê ”fler” (flerr) zî erebkî bo9. Çekuyê ”ceng”î hem fariskî de hem zî kurdkî de esto. Cuwe ra eke Roflan Lezgîn wazeno ma îllehîm kurdkî binusî çekuyê cengî hemînî ra munasibêr o. Vera çekuyanê xerîban zî ganî ma zaf wiflk nêbî. Heme ziwanan de çekuyê xerîbî estî. Mesela goreyê Michael Chyetî, se ra flefltî yê çekuyanê îngilîzkîya ewroyine franskî û latînkî ra yenî. Naye re teber gelekî çekuyê yunankî zî îngilîzkî de estî10. Qey ziwanê ma de zî tayê çekuyê xerîbî bibî se beno? Çîyo ke ma ganî ziwanê xo tira bipawî, xo hete virafltiflê çekuyan o. Ziwanê ma flîno çekuyanê virafltan ra zirar biveyno. Zaf reyî kesê ke çekuyan virazenî zî haya înan ne îlmê ziwanî ra û ne zî kirmanckî bi xo ra esta. Roflan Lezgîn vano çirê Cemîl Gundogan herunda ”pozîtîf û negatîf”î de ”erênî û ”neyînî” nênuseno. Verê verkan ”erênî” nîyo ”erînî” yo. Wa xatirê Roflanî nêmano labelê ez zî biba ez sey Cemîl Gundoganî nusena. Çimkî Roflan çîyêdo flafl teklîf keno. Ez ferhengê Celadet Bedîrxanî yo ke ma kovara Vateyî de neflr kenî ra ewnîyaya (mi nîyada) çekuyê ”neyînî” tede (tey) çin o11. Ferhengoka Kovara Kurmancî12 de zî nê çekuyî tena se termê gramerî estî. Ferhengê D. Îzolî de zî abiasan. Bi kilmîye ti nêflînî vajî ”no merdimêko neyînî yan zî erînî yo”. Roflan dewam keno, vano çirê Cemîl Gundogan herunda ”wina”y de ”nîya” yan zî ”nîyanên” nuseno. Verê ez wazena vaja beyntarê ”nîya” û nîyanên” de yew ferq esto. Çekuyê ”nîyanên”, ”inasarên”, ”enasarên” û ”winasînî” çekuyî hemmana (eflanlamlı) yî û bi tirkî manaya ”böylesine” danê. Çekuyê ”inasar”, ”enasar” û ”anasar” zî bi tirkî manaya ” böylesi” danî. Çekuyê ”wina”, ”nîya”, ”ona”, ”ana”, ”ena”, ”ina” zî çekuyê hem9. fierr: A. [Arapça ] 1. Kötülük. 2. Kavga, gürültü. (Biewnîre, Mustafa Nihat Özön, Osamnlıca Türkçe Sözlük, Inkılap Kitabevi, 1987, Istanbul, r. 785) 10. Haci Kardoxi, ”Hevpeyvin, Michael Chyet”, Roja Nû: kovara huneri çandi û edebi, nr. 101, 1999, Stokholm, r. 37 11. Celadet Alî Bedirxan, ”Dictionnaire Kurde (Kurmandji)-Français-III/ Ferhenga Kurdî (Kurmancî)-Frensî-III”, Vate: kovara kulturî, nr. 3, 1998, Stokholm 12. Kurmancî: rojnama taybetî ya Enstîtuya kurdî ya Parîsê li ser pirsên zaravê kurmancî, Apec Tryck & Förlag, nr. 1-20, 1999, Stokholm, r. 311 79 Vate mana yî û bi tirkî manaya ”böyle” danî. Dim a zî mi wefl fam nêkerd Roflan Lezgîn, Cemîl Gundoganî ra çi wazeno. Eke vajo ti çirê çekuyê ”nîya” nusenî, neheq o. Çimkî kurmanckî de zî herunda ”wina”yê ma de zaf çekuyê hemmanayî estî: ”weha”, ”welê”, ”wisan”, ”wilo”, ”holê”, ”wa”, ”wer”, ”wergî”, ”werkîno”, ”weng”, ”watov”, ”ahanî”, ”hanî”, ”ahakî”, ”hakî13”. Nînan ra teber ganî ma ”wisa”, ”wusa”, ”usa”, ”husa” zî xo vîr a nêkerî. Û embazê ma yê kurmancî nê hemînî zî flixulnenî. Zafbîyayîflê çekuyanê hemmanayan yew ziwanî rê kemane nîyo, pêtîya (dewlemendîya) ziwanî nawneno (musneno). Rast a goreyê rastnufltiflê (îmlaya) kurmanckî eke herfa ”y” ra ver herfa ”î” bêra ”i” nusîyêna. Ma zî ganî wina bikerdinî. Na mesela Kombîyayîflê Kirmanckî de munaqefle bîy, vêflaneyê embazan nufltiflê ”î” ser o qerar da. Ma zî ge-ge qeraranê flaflan danî. Fikrê mi gore no zî înan ra yew o. Labelê semedo ke kombîyayîflê ma wina tesbît kerdo, embazê wayîrê prensîban nê tetbîq kenî. Labelê gama ke Roflan Lezgîn vano ”Rayêk ‘Kurdkî’ niya ‘Kurdiya’, o bi xo flafl vano. Beno ke çend dewê Licê vajî ”kurdî” la sewbî heme flîweyanê kirmanckî de -hewayo ke Haydar Diljenî nuflto-, vanî ”kurdkî”. Bi suffîksê ”-kî” tena nameyê ziwanan û lehçeyan nê sewbî gelekî çekuyê bînî zî virazîyênî14. Çend şaşîyê rastnuştişî û gramerî Sey heme ziwanan ziwanê ma de zî tayê qaîdeyê nufltiflî estî. Merdim ganî tayê çîyan pîya tayê çîyan cîya binuso. Se nimûne, nufltiflê ziwanê kurdkî de kes nêflîno karî (fîîlî) û nameyî, karî û sifetî yan zî karî û zemîrî pîya (tê reyra) binuso. Prepozîsyon yan zî postpozîsyanan zî abiasan. Sewbî gelekî qaîdeyê bînî zî estî. Roflan Lezgînî wareyê pîya yan zî cîyanufltiflî de nê flaflîyê cêrênî kerdî. flafl rast erjîyayerê............................................ erjîyaye rê tîyara .................................................. tîya ra 13. Svensk kurdiskt lexikon/ferhenga swêdî kurdî, SIL, 1989, Stokholm, r. 245 14. Malmîsanij, ”Kirmanckî (Kirdkî) di Suffîksî”, Vate: kovara kulturî, nr. 1, 1997, Stokholm, r. 86 80 Vate nûstifl nê bi qismet............................. nûstifl nêbi qismet di serde ............................................... di ser de nustifl mecburîyeta ............................ nustifl mecburîyet a Yan zî, adir wekerdiflo, ...................... Yan zî adir wekerdifl o, yew tîpa “V“ virafltiflo ........................ yew tîpa “V“ virafltifl o1 5 no serê sedserano ............................... no serê sedserran o yew bînan ........................................... yewbînan çinêbo .................................................. çinê bo Tewre fekrawo ................................... Tewre fekra wo dikan dekerdewo ................................ dikan dekerde wo pênûs li manane................................. pênûs li manan e ver bi çiman bena na yewa ke ........... ver bi çiman bena na yew a ke pêwîsto................................................ pêwîst o paflta xo biflano zarava ya ................. paflta xo biflano zaravaya nizdî Kirmanckîya zarava Kurmancîya ...... nizdî Kirmanckîya zarava Kurmancî ya tênizdî yewbînanê. ............................. tênizdî yewbînan ê. serêyê xo bi dejnin. ............................ sereyê xo bidejnin. Kemanî ya pile na yewa; ................... Kemanîya pîle na yew a; ez bawera ........................................... ez bawer a kurdan ke bi sedserano ..................... kurdan ke bi sedserran o wina qebul vina wo ............................ wina qebul vînawo di ya zarava de çiniya. ....................... di ya zarava de çinî ya. Ganî a zarava wa ............................... Ganî a zaravawa raman bi tirkiya, nuwis bi kurdiya. ............ raman bi tirkî ya, nuwis bi kurdî ya. estanika, çîroka, raman an zî pexflana ........ estanik a, çîrok a, raman an zî pexflan a gelemfle û teflqelewo ........................gelemfle û teflqele wo. se’et anzî ............................................. se’et an zî orîjînal bi kurdîya .............................. orîjînal bi kurdî ya nizdî yewbînanê? ............................... nizdî yewbînan ê? rastî na yewa. ..................................... rastî na yew a. No çi înato?......................................... No çi înat o? Koma yewine, koma neyîniya ........... Koma yewine, koma neyînî ya Rayêk, “Kurdkî“ niya “Kurdiya“. ............ Rayêk, “Kurdkî“ nîya “Kurdî“ ya Rexne rastkerdiflo. ............................. Rexne rastkerdifl o. Ez hêvîdara ke zerê tu embazî mara .............. Ez hêvîdar a ke zerrê tu embazî ma ra Çekuyê ke bi çend babetan nusîyayî Roflan Lezgînî eynî çeku ge-ge di ge-ge zî hîrê hewayî (tewirî) nuflto. 15. Na cumleya Roflanî goreyê tirkî awan bîya. Na cumle ganî wina binusîya: ”virafltiflê yew tîpa ”V” yo.” 81 Vate Ge-ge eynî çeku bi herfa hurdîye (werdîye) ge-ge zî bi herfa girde nuflta. Ez çend nimûneyan dana a) Çekuyê ke di hewayî nusîyayî mabend ...........................mabeyn ez biflkî ............................ez beflkî kovare .............................kovar beflrawî............................bieflrawî rengin ..............................rengîn tiya ..................................tîya miyan ..............................mîyan Kirmanckî .......................kirmanckî Kurmancî ........................kurmancî ziwan ...............................zuwan etîmolojî ..........................etomliji meyl ................................mêl gelemfle ...........................gelemçe homa!… ...........................Homa nuwis...............................nuwîs sernuwîs .........................serniwîs bibayne ...........................bibayane Kurd ................................kurd Kurdî ...............................kurdî gramer ............................giramer kerd .................................kird mecbur ............................mecbûr Heyder ............................Haydar b) Çekuyê ke hîrê hewayî nusîyayî nûstifl ................... nustifl ..................... nûfltifl standarttkirdn ..... standartkirdin ...... sitandartkirdin rêziman ................ reziwan .................. rêziwan 82 Vate Çekuyê viraşteyî ”Mabendê rojnama A. Welat de raya verine kovara Vate min ew ca de vîna.” ”Embazanê mabendê…” Mi gama ke nê cumleyî wendî ez fikirîyaya mi va gelo no çekuyê ”mabend”î Roflan Lezgînî kotî (ça, kura) ra veto. Hewayo ke ez zana kirmanckî de yew çekuyo enasarên çin o. Labelê çekuyêk nezdîyê ney esto: mabeyn/mabên/mabîn/mawên (nê heme telafuzê cîya yî). Manaya nê çekuyî bi tirkî: ”orta”, ”ara” ya. Kokê nê çekuyî erebkî yo. Di çekuyanê erebkîyan ra ”ma”+”beyn” virazîyayo16. Cumleya verêne ra merdim naye fam keno: Roflan Lezgînî reya verêne kovara Vateyî mabênê ripelanê rojnameya A. Welatî de dîya. Labelê cumleya diyine ra merdim fam keno ke ey yan zî yewnay nê çekuyî ra çekuyêk bîn viraflto û yew manaya newa daya nê çekuyî. Na manaya newa zî ”merkez” a. Bafl o, no çekuyo newe senê viraflto? Kotî ra îlham girewto? Sorankî de manaya ”merkez”î de çekuyê ”nawend”î esto. Embazanê ma yê kurmancan na tikê vurînaya kerda ”navend”. Roflan Lezgînî yan zî yewnay çekuyê ”mabên”î verê kerdo ”maben”, dim a zî ”nawend”î ra ”d” ardo ”maben” ra dusnayo (zeleqnayo) û bi no hewa (flekl) ”mabend” viraflto. Yanî bi no ”ûsulo îlmî” ”mabeyn”ê erebkî (grûba Samî) bîyo ”mabend”ê kirmanckî (grûba Hîndo-Ewropî). Hûmay mela (boka) ziwanê ma xezeba nê çekuvirafltoxanê aliman ra bipawo! ”…rewfla awerte ya welatî ke ma hayê te de jîyenê.” Na cumle de îtîrazê mi çekuyê peyenî rê yo. Ne kurmanckî de ne zî kirmanckî de no formo ke Roflanî nuflto, ”jîyenê”, çin o. Yanî no çeku zî yew camêrdî xo ver de viraflto. Nê babegîtî no çeku bi çi mentiqî viraflto ez fam nêkena. Qe nêbo ka rasterast ”dijîn” binuso. Derdê serê derdan muqabilê ”yaflamak”ê tirkî kirmanckî de zî çekuyêko mayo delal bi nameyê ”ciwîyayene”17 esto. fiîretê mi Roflanê delalî ro no yo: nê çekuyî xo vîr a 16. Mabeyn, A. [Arapça ] [Ma-beyn] 1. Ara. Aradaki fley. (Biewnîre, Mustafa Nihat Özön, Osamnlıca Türkçe Sözlük, Inkılap Kitabevi, 1987, Istanbul, r. 469) 17. ”Derheqê kirmanckî de kombîyayîflê pancine”, Vate: kovara kulturî, nr. 5, 1998 Stokholm, r. 5 83 Vate bike, reyna flafl menuse! Çekuyo bîno ke merdim ganî xo vîr a bikero çekuyê ”nuwîs” o. Kurdkî de bi nê formî yew çeku çin o. Mesderê karê (fîîlê) ”yazmak”ê tirkî kirmanckî de ”nufltifl” o. Ehmedê Xasî se serre ra ver wina nuflto: ”Be’dê kullê nufltiflê eflyan kû kerd/Xaliqê cebbarî fermanîke kerd”18 Kokê nê karî ”nuflt” o û ”-ifl” zî suffîksê mesderî yo. Bi suffîksê ”-e” û kokê karî ra yew name virazîyayo (nuflt+e=nuflte). No çeku nerî yo. Kirmanckî de sewbîna gelekî çekuyê nêrî ke bi no hewa virazîyayî estî. Ez çend nimûneyan dana: kewte, kiflte, mende, merde, nimite, pîflte, rakerde, rakewte, ronîflte, vate, vîjnaye, weçînaye, wende, zanaye, zirraye.19 Bafl o no ”nuwis” kotî ra ameyo? Yew camêrdî çekuyê ”nivîs”ê ke ewro tayê kurmancî flixulnenî goreyê keyfê xo vurînayo kerdo ”nuwîs”. Çekuyê ”nivîs”î ferhengê Kurmancî-Fransîyê Celadet Alî Bedirxanî de çin o, ”nivîsar” esto. Sorankî de zî herunde ney de ”nûsraw/nûsrawe” esto. Peynî de ez wazena vaja ke mi tîya tayê îddîayan ser o fikrê xo nuflt. Seke embazê ma Roflan zî vano ”ganî merdim çewtiyan û xeletiyan rê çimanê xo nêgêro”. Ma kurdî zî ganî sey flarî fikrê xo yewbînan rê vajî û dim a zî bê ke hêrs bibî pîya biflîyê bixebitî. Ez bawer kena ke eke ma sewîyeyêka bafl de meseleyanê xo munaqefle bikerî ma hemînî rê bafl beno. Ziwan yê ma hemînî yo, ganî her kes goreyê zanayîfl û îmkananê xo bikewo na xebate mîyan. Ez zerra safî ra vana ke ez bi xo gelekî fla bîya ke embazê ma Roflan Lezgîn kurdkî ra hes keno û flertanê gelekî dijwaran mîyan de kurdkî nuseno. Keyfê mi zaf ame ke o wazeno Dîyarbekir ra Vateyî rê binuso. Ma wazenî ke ”boya welatê” mayê flêrînî rîpelanê Vateyî ra bêra. Embazo delal, ma pawibê (pabeyê) nuflteyanê to yî! 18. Ehmedê Xasî, ”Mewlidê Nebî”, Hêvî: kovara çandîya gifltî, nr. 4, 1985, Parîs, r. 83. 19. Malmîsanij, ”Kirmanckî (Kirdkî) di Suffîksî”, Çira: kovara kulturî, nr. 6, 1996, Stokholm, r. 53. 84 Vate RIPELÊ FIQRAYAN: XORTO ŞOREŞGER Arêkerdox: Firat ÇELKER D emê Cunta (12. 10. 1980) ra raverî yew (jû) dewa Gimgimî de xortê beno. Xort floreflgerêde (dewrîmcîyêde) zaf adirin beno. Timûtim flono dewan, dewijan rê propaganda keno. Qe çîyê ra çiman nêkuno. Dewijî tersenê, vanê: -Xorto delal, çîyo ke ti vana, rind vana hama dewlete esta, esker esto; ma tersenîme. Xort vano: -Esker çik o? Ma naye ra dime eskerî ra nêtersenîme! Xêlê dem derbaz beno, cunta êna, esker operasyonan keno. Esker hertim erzeno dewan ser. Rojê êno esker erzeno dewa xortê ma kî ser. Camêrdan kenê top. Werte ra xortan kenê cîya, bi rêze danê xortan ro. Xortê mayê floreflgerî rê kî yewê (jûyê) sey (zê) dêvî kuno. Eskero dêv pîne (paflkil) dano bi pifltîya xortê ma ra, xort hama rû ser flono re hard. Hard de kî xêlê kuyene (kutifl) weno. Beno mixurbê flandî, esker flono. Dewijî ênê lewê xortê ma, vanê xorto, to naye ra ravêrî nîya nîya vatêne. Yew (jû) eskerî pînê dê to ro, ti flîya vilêflorîyê hardî bîya! Xortê mayo floreflger vano: -Gelê apan (datan), ez nêzana çutman berzêrî! 85 Vate WENDOXAN RA Stuttgart (Almanya), 27. 3. 1999 Xebatkar û nufltoxê Vateyî, birayê hêcayî! Kovara kulturê mawa ke flima arda werte zaf balê mi oncena. Dewrê daimê dinya de tim teyrî, heywanî û însanî bi (ebi) zonê (ziwanê) xo xo temsîl kenê. Çiqa heyf o ke ewro hona zonê mawo ke dayîkanê ma ra ma rê mendo, wertê însan û medenîyetê dinya de ma rê bi zor û zulum qedexe bîyo. Tabî no çîyêde rind niyo. Ewro flima tam na nuqta de wezifêde rind anê ca. Ez xebatê flima ebe germîye selam kena û wazena ke no karê flimano delal dewamin (dewamlî) bone. Ez bi xo na fikr der a ke bi zorîye ne însan hardê xo ra, zonê xo ra û kulturê xo ra ne dare koka xo ra, ne kî teyr refê xo ra bibo. Çimke peynîya nîna têdîne de vînbîyene esta, merdene esta, tamaflîyene esta. O ke ma wazeme, însan bi zonê xo zelal, bi fikrê xo delal, bi îcreetê xo berxudar bo. Ewro flima dest kerdo re icreetêde rinde. No îcreetê flima flarê ma rê xêrlî bo. Înflalah binge cêno (gêno), flarê ma kî bi na xeta ke flima eflta ci, beno taqîbcîyê flima. Bimanê xêr û silametîye de. Ez zaf zaf silaman kena û jû flîîra xo (Hey Welat, Welat!) ruflnena. Mazlum Can 86 Vate HEY WELAT, WELAT! Hey welat, welat Ti çiqa rind a, çiqa delal a, çika kî flîrîn a O ke ez to de nêmenda Ma na hesreta to qey zerrîya mi de menda? Roje esta mi veflnena Dolim-dolim helênena fiodir, flan de girênena. Ma qey ez nêzana? Bê to qurbetîye mi rê kul û bîrîn a, derd û zîbîn a Ma qey ez nêzana? Ti mi rê zaf zaf flîrîn a. To de mendo ruhê mi Bi roj kuna fikrê mi Bi flewe kuna hewnê mi Hewn nêkuno çimê mi Welatê pî û kalikê mi. Hey welat, welat! Îndî bes o, ez bêkes o Jan mede na canê mi Mazlum Can o, namê mi Pêrîflan o halê mi. 87 Vate DICTIONNAIRE KURDE (KURMANDJI)-FRANÇAIS* -VIII Ferhenga Kurdî (Kurmancî)-Frensî-VIII Celadet Alî BEDIRXAN *Abréviations Suffixes cf. (confér.): comparez etc. : et caetera (et cetera) f. : féminin intr. : intransitif m. : masculin pl. : pluriel tr. : transitif -ce : suffixe féminin (ex. doux, douce) -che : suffixe féminin (ex. frais, fraîche) -e : suffixe féminin (ex. court, courte) -eille : suffixe féminin (ex. vieux, vieille) -ère : suffixe féminin (ex. prisonnier, prison-nière) -euse : suffixe féminin (ex. joueur, joueuse) -ève : suffixe féminin (ex. bref, brève) -le : suffixe féminin (ex. corporel, corporelle) -ne : suffixe féminin (ex. bon, bonne) -se : suffixe féminin (ex. délicieux, délicieuse) -sse : suffixe féminin (ex. roux, rousse) -te : suffixe féminin (ex. muet, muette) -trice : suffixe féminin (ex. interrogateur, interrogatrice) -ve : suffixe féminin (ex. hâtif, hâtive) 88 Vate simkot 4 : simore, m. : cf. siforî simsiyark, m. : oiseau simt, m. : sommet, m. simt, m. : blé cassé bouilli simtikor, f. : tunnel, m. simtin (bisime) : cf. simitîn simtî : percé, -e; troué, -e çiyayê simtî : volcan, m. simtiraş, m. : instrument servant à couper la corne du sabot du cheval sin, m. : pointe d‘un rocher sin : séparé, -e; détaché, -e sin bûn : se séparer sin kirin : séparer sinbêl, f. : cf. simbêl sinbil, f. : jacinthe, f. sincêrî, m. : variété de raisin sincirandin (bisincirîne) : chauffer à blanc sincirîn (bisincire) : être chauffé à blanc sincî, f. : arbre sincoq 5 : sinçî, f. : naturel, m.; caractère, m. sind, m. : blé frais cassé sindan, f. : cf. sidan sindif, m. : entrave, f. sindik, m. : cf. sind sindiyan, f. : cf. sidan sindûq, f. : cf. sandûq sinet, f. : 1) sunna, f. 2) circoncision, f. sinet kirin : circonscrire sinêrek, m. : végétal sing, m. : 1) piquet, m. 2) aiguille à tricoter S sileh, f. : arme, f. silehçêker : armurier, m. silfato, f. : quinine, f. silikîn (bisilike) : cf. sil bûn silisat, f. : réunion, f. silk, m. : betterave, f. silkesor, m. : betterave rouge silkespî, f. : betterave blanche silopî, f. : pâtisserie kurde silpezik 1 : silq, m. : cf. silk silsile, f. : chaîne, f. silsilik, f. : grêle légère siltan, m. : sultan, m. silûk, m. : conduite, f.; façon d‘agir, comportement, m. sim, m. : 1) sabot, m. 2) simê çiyê : le sommet de la montagne simaq, f. : sumac, m. simaqpalan, f. : tamis de cuivre simawer, f. : samovar, m. simbêl, f. : moustache, f. simbil, m. : épi, m. simbîlek, m. : poisson similmil, m. : étourneau, m. simitandin (bisimitîne) : percer simitîn (bisimite) : se percer simitmit, m. : cf. similmil simîn (bisime) : cf. simitîn simîne, f. 2 : simkak 3: simker, m. : percerette, f. 1. Celadet Bedirxanî menaya na kelîme nênuflta. 2. Biewnîre (nîyade) notê 1. 3. Biewnîre (nîyade) notê 1. 4. Biewnîre (nîyade) notê 1. 5. Biewnîre (nîyade) notê 1. 89 Vate singê çiyê : ligne de faîte; crête, f. sing, f. : poitrine, f. singa odê : plafond, m. singik, f. : chaville, f. singjar : poitrinaire, tuberculeux, -se singjarî, f. : tuberculose, f. singnivîsî, m. : amulette, f. singrêz, m. : ligne de piquets singrêz kirin : piqueter singule, m. : taureau de deux ans sinhet, f. : art, m.; métier, m.; profession, f. sinhetkar, m. : artiste, m. sinhetkarî, f. : art, m. sinî : sunnite sinîter 6 : sinober, m. : pignon, m. sinoberî, f. : pin, m. sinor, f. : cf. sinûr sinsil, f. : colonne vertébrale sintir : abandonné, -e; solitaire sinûr, m. : frontière, f.; limite, f.; confin, m. sipartin (bispêre) : livrer, confier sipêr, f. : abri, m. sipih, m. : cf. sipî sipil, f. : rate, f. sipî, m. : pou, m. siqilk, f. : cheville, f. sir, f. : secret, m.; mystère, m. sir, m. : zéphyr, m. sirbênok, f. : rebord, m. sirbênok, f. : cf. sirbênek sirme, f. : fil doré sirmekirî : brodé d‘or sironde, f. : cf. sirbênek sirperî : belle sirt : dur, -e; raide sirûm, m. : partie supérieure du versant d‘une montagne, crête, f. sirûm : qui a les oreille rapprochées (chèvre) sisê, m. : trois sist : mou, molle; faible; paresseux, -se sist bûn : s‘affaiblir, s‘amolir sist kirin : amolir, détendre, négliger sistî, f. : molesse, f.; faiblesse, f.; paresse, f. sisyang, m. : oiseau sisyarik, m. : oiseau sitar, m. : voile, m.; protecteur, m. sitirandin (bisitirîne) : couvrir, protéger sitirîn (bisitire) : se couvrir sitî : madame siûd, f. : chance, f. sivde, f. : auvent sivik : léger, -ère; facile; rapide sivik dîtin : mépriser sivik kirin : alléger, faciliter sivik, f. : baguette, f. sivikahî, f. : légèreté, f.; rapidité, f. bi sivikahî : facilement sivikbar : légèrement chargé; sans souci sivikî, f. : cf. sivikahî sivî, f. : tégument, m.; membrane, f. sivî, m. : hotte, f. sivîk, f. : plafond sivînek, f. : auvent, m. sivnik, m. : balai, m. sivnik kirin : balayer sivok, f. : sumac, m. sivûrî, m. : écureuil, m. sivsivilk, m. : oiseau sivyank, f. : moineau, m. sivyanik, f. : cf. sivyank siwar, m. : cavalier, m. siwar bûn : se mettre en selle, monter lê siwar bûn : monter, tr.; monter sur ou 6. Biewnîre (nîyade) notê 1. 90 Vate dans li hev siwar bûn : convenir, concorder siwar kirin : faire monter li hev siwar kirin : monter (une machine) li ser ... siwar kirin : régler sur ... siwarî. f. : équitation, f.; le fait d’être à cheval bi siwarî : à cheval siwarxe 7: siwûk, f. : nord, m. siwûrî, m. : cf. sivûrî sixêf, f. : insulte, f.; injure, f. sixim, m. : 1) tendoir, m. 2) rejet, m. sixme, f. : piquet, m.; échalas, m. sixre, f. : corvée, f. siyane, f. : charnière, f. siyare, f. 8 : siyaset, f. : politique, f. siyasî : politique sî, m. : trente, m. sîk : froid, -e (temps) sîlahî, f. : étui, m. sîle 9 : sîle kirin : remplir à ras bord sîlebend, f. : poitrinière, f. sîlewan, f. : sable, m. sîlsalik : faucon blanc sîm, m. : cf. sirme sîmamitik, m. : oiseau sîman, m. : physionomie, f. sîmax, m. : porc-épic, m. sîmermer, m. : oiseau sîmerx, m. : cf. sîmir sîmir, m. : simorg, m. sînc, f. : grille, f.; cloture, f. sînc kirin : clore sînebend, f. : cf. sîlebend sînewl, f. : cf. sînor sîng, m. : cf. sing sîngebend, f. : cf. sîlebend sîngzirh, f. : cuirasse, f. sînî, f. : plateau, m. sînor, f. : cf. sinor sînordaş : voisin, -e; limitrophe sîpan : endroit où le vent accumule la neige sîpe, m. : adolescent, m. sîpel, m. : grosse vague sîpik, f. : porche, m. sîqal 10 : sîqosir, f. : bascule, f. sîr, m. : ail, m. sîran, f. : cf. seyran sîrangeh, f. : cf. seyrangeh sîrdim, f. : végétal sîrebend, f. : cf. sîlebend sîremok, f. : végétal sîrik, m. : végétal sîrim, f. : végétal sîrke, f. : cf. sihik sîrkut, m. : pilon, m. sîrmok, f. : végétal sîrxwîn : impatient, -e; vif, -ve sîs 11 : sîsalik, m. : cf. sisyarik sîsalkê gurî : oiseau sîsarik, f. : cf. sîsalik sîsarika keçel 12 : sîsik, f. : pépin, m. sîsirik, m. : vert-luisant, m. sîsirnok, f. : grêle légère sîtil, f. : seau, m. 7. Biewnîre (nîyade) notê 1. 8. Biewnîre (nîyade) notê 1. 9. Biewnîre (nîyade) notê 1. 10. Biewnîre (nîyade) notê 1. 11. Biewnîre (nîyade) notê 1. 12. Biewnîre (nîyade) notê 1. 91 Vate sorê difsê : ocre sorê mîranî : variété de raisin sorê qehweyê : brun rouge Sora berda Mema : jeu kurde sorahî, f. : rougeur, f. sorane, m. : variété de poire soravek, f. : sarcelle, f. soravik, f. : rouge, m. (fard) soraw, m. : raisin sorboz : rouan, -ne sore : rougeâtre sorebî, f. : saule rouge soredar, f. : arbre sorevêlk, f. : oiseau sorevîçik, m. : oiseau sorevîlk, m. : cf. sorevîçik sorge, f. : poêle, f. sorgul, m. : variété de blé sorgul, f. : rose, f. sorheşîn : mauve sorik, f. : rougeole, f. sorik, m. : millet, m. soring, m. : végétal soring, m. : minium, m. sorok, f. : gril, m. sorsorik, f. : oesophage, m. sorspîk, f. : végétal sorve : rougeâtre soryaz, m. : végétal soryazik, m. : cf. soryaz sorzer : roux, -sse sorzendel : orange (couleur) sosin, f. : narcisse, m. sosret : extraordinaire, étonnant, -e sote : libertin, -e soten, m. : combustible, m. sotik, m. : cf. sersot sîtilok, f. : petit seau sîv, m. : aliment, m. sîvanok, f. : cf. sîvok sîvik, f. : cf. sîvok sîvil : civil, -e sîvle 13 : sîvok, f. : épiphyse, f. sîwan, f. : rebord, m. sîwax : retroussé, -e sîwax kirin : retrousser sîx, m. : broche, f. sîxur, m. : porc-épic, m. skenderî, m. : variété de blé so, f. : végétal soba, m. : nageur sobayî, f. : nage, f. sobayî kirin : nager sobe, f. : poêle, m. sober, f. : cf. soba soberî, f. : cf. sobayî sohrik, f. : trachée-artère, f. soîr : cf. sohrik sokirandin (bisokirîne) : assurer sol, f. : semelle, f.; soulier, m. sola hespî : fer à cheval sol li pê kirin : se chausser solbend, m. : maréchal ferrant soldirû, m. : savetier, m. soleh, f. : chaume, m. solik, f. : cf. sol solîn, f. : pré fleuri solker, m. : cordonnier, m. solkerî, f. : cordonnerie, f. somik, m. : cf. sewmik sope, f. : cf. sobe soqî, m. : 1) poulain, m. 2) mortier, m. sor : rouge, roux, -sse 13. Biewnîre (nîyade) notê 1. 92 Vate sotin (bisoje) : cuire, brûler sov, f. : famine, f. soxîn : enfin soz, f. : mot, m.; parole, f. soz dan : promettre soz û qerar dan : promettre soza xwe şkênandin : manquer à sa parole sozda : cf. sozkar soziret : extraordinaire sozkar : celui à qui l‘on a donné parole spartin (bispêre) : cf. sipartin spas : remerciement, m.; merci, m. spas kirin : remercier spehî : beau, belle; joli, -e spehî bûn : embellir spehî kirin : embellir, tr. spehîtî, f. : beauté, f. spelêk, m. : punaise des bois spenax, m. : épinard, m. spenge, f. : tabouret, m. spêde, f. : aube, f. spêne, f. : cf. spêde spêr, f. : embuscade, f. spih, f. : pou, m. spihik, f. : cf. spih spindik, m. : végétal sping, m : cf. spindik spir, m. : faucon, m. spiyav, f. : lait de chaux spiyoke, m. : variété de blé spî : blanc, -che; brillant, -e spî bûn : blanchir, pâlir spî kirin : blanchir, tr. spî, m. : blanc, m. spîçelok : cf. spîçerok spîçerok : pâle spîçik, f. : le blanc de l‘oeuf spîçolik : blanc sale spîk, f. : blancheur, f. spîka çav : cornée, f. spîker, m. : étameur, m. spîle, f. : vague écumeuse spîndar, f. : peuplier, m. spîroj : nuageux, -se spîtî, f. : blancheur, f.; éclat, m.; pureté, f. spîtahî, f. : cf. spîtî stan 14: standin (bistîne) : prendre, saisir ste, m. : briquet, m. ste û bereste : le briquet et son silex stegan, f. : verre à thé stehf 15 : stekan, f. : cf. stegan stesyon, f. : gare, f.; station, f. stevil, f. 16 : stewiyan (bistewe) : mûrir stewr : stérile; en friches stêlih : digne; adroit, -e stêm 17 : stêr, f. : étoile, f. stêrik, f. : caisse servant à conserver le grain stêrîn : étoilé, -e stêvlok, f. : taupe, f. stikir, f. : col, m. sting, f. : guêpe, f. stiran (bistire) : chanter stiran, f. : chanson, f. stirandin (bistirîne) : chanter stirih, m. : 1) cf. stiro 2) cf. stirî stirik, f. : gommier, m. stirî, m. : épine, f. 14. Biewnîre (nîyade) notê 1. 15. Biewnîre (nîyade) notê 1. 16. Biewnîre (nîyade) notê 1. 17. Biewnîre (nîyade) notê 1. 93 Vate stiriyê masî : arrête, f. stirîbelok, m. : végétal stirîbirik, f. : vouge, m. stirîn (bistire) : cf. stiran stirîmişk, f. : végétal stiro, m. : corne, f. stirotêzik, f. : corne servant de poudrière stirû, m. : cf. stiro sto, m. : cou, m. ser stoyê min : volontiers stoben, m. : collier, m. stokur, f. : cou, m. stoparêz, f. : cache-nez stran, f. : chanson, f.; les differents genres de chansons kurdes sont les suivants: belîte, beste, dîlan, dîlok : chansons de danse berdolabî : fileuse lavij, lavijok : chansons religieuses lawik : chansons d‘amour lorî : berceuse pehîzok : chant d‘automne serêle : chant de printemps şer : chansons de guerre stranbêj, m. : chanteur, m. strandin (bisitrîne) : cf. stirandin stranvan, m. : cf. stranbêj strî, m. : cf. stirî strîbirk : cf. stirîbirik strîngeh, f. : port, m. stro, m. : cf. stiro strotêzk 18 : stukur, m. : nuque, f. stuxwar, m. : variété de blé stûn, f. : colonne, f.; mât, m.; poteau, m. stûr : fort, -e; violent, -e stûrî, f. : force, f.; violence, f. stûrî lê kirin : violenter stûvden, f. : serment, m. sukre, f. : casserole, f. sulh, f. : paix, f. sund, f. : serment, m. sunda vir : faux serment sund xwarin : jurer sundxwarî, m. : allié juré sunger, f. : éponge, f. sur, f. : brise, f. suw, f. : bruit, m.; son, m. suwa bê : le bruit du vent suxme, m. : cf. sixme suxre, f. : corvée, f. suxte, m. : élève, m.; étudiant de la théologie sû, f. : colère, f. bi sû hatin : se fâcher lê bi sû bûn : être fâché avec sû, m. : cf. sextiyan sûç, m. : faute, f.; péché, m.; culpabilité, f. sûf, m. : laine, f. sûf : mauve sûk, f. : souk, m. sûke, f. : flambeau, m. sûlav, f. : 1) cascade, f. 2) robinet sûle, m. : tige de tabac sûme, f. : fortin, m. sûp 19 : sûr : cf. şor sûrav, f. : cf. sûlav sûre, m. : sourate du Coran sûret, m. : visage, m. sûrim, f. : végétal Sûriye, f. : Syrie, f. sûrî : fâché, -e sûrî bûn : se fâcher sûrî : syrien, -ne 18. Biewnîre (nîyade) notê 1. 19. Biewnîre (nîyade) notê 1. 94 Vate şa : joyeux, -se; content, -e şa bûn : se réjouir, s’amuser şa kirin : réjouir şabaş, f. : don, m.; pourboire, m. şabik, f. : boucle de cheveux tombant sur la front şabilxan, f. : végétal şabî, f. : joie, réjouissance, f. şabûnî, f. : joie, f.; réjouissance, f. şafir, f. : fourré, m.; gîte, m. şagirt, m. : élève, m.; apprenti, m. şah, m. : roi, m. şahê kewa : perdrix qui a les yeux, les pattes et le boc jaune şahid, m. : témoin, m. şahir, m. : poète, m. şahiyanet, f. : réjouissance, f. şahiyanetek danîn : organiser des réjouissances şahî, f. : joie, f.; réjouissance, f. şahîk : glissant, -e; lisse şahîk kirin : polir şahîn, m. : faucon, m. şahîne, f. : cf. şahiyanet şahînet, f. : cf. şahiyanet şahînî, f. : indépendance, f. şak : habile şak, f. : châle, m. şakol, m. : crosse, f. şal, m. : pantalon kurde şal û şapik : costume kurde şalixî, f. : cf. şahiyanet şalî, m. : tourteau de betteraves şalol, m. : cf. şalûr şalşapik, m. : costume kurde. Les différentes étoffes servant à la confection du ”şalşapik” sont cites suivant leurs couleurs et leurs motifs 22: bazanî : bekirbegî : binefşî : violet bîrkehî : çarmekûk : digur : êzdînşêrî : gula şaxê : madanî : mirişkî : osmanbegî : pêncmekûk : 20. Biewnîre (nîyade) notê 1. 21. Biewnîre (nîyade) notê 1. 22. Celadet Bedirxanî kelîmeyanê cêrînan ra tena ”binefflî”, ”rêncberî” û ”saya” îzeh kerdê ê bînî nêkerdê. sûs, m. : réglisse, f. kewê sûs : sorte de perdrix betê sûs : sorte d‘outarde sûsik, m. : oiseau sûsin, f. : jacinthe, f. sûsûk, f. : sifflet, m. sût, m. : piège, m. sûtal : cf. sakûl sûtar : cf. sûtal sûtarî, f. : pitrerie, f. sûtin (bisû) : aiguiser sûxar 20 : sûyar, m. : bouffon, m. sûyî 21 : sûzen : méfiant, -e; soupçonneux, -se tê ... de sûzen bûn : se méfier de sûzenî, f. : méfiance, f.; soupçon, m. swind, f. : cf. sund Ş 95 Vate ALFABE A a ............... B b ............... C c ............... Ç ç ............... D d ............... E e ............... Ê ê ............... F f ................ G g ............... H h ............... I i ................. Î î ................. J j ................. K k ............... L l ................ M m ............. N n ............... O o ............... P p ............... Q q ............... R r ............... S s ................ fi fl ................ T t ................ Uu ................ Ûû ................ V v ............... W w ............. X x ............... Y y ............... Z z ................ Kirmanckî (Zazakî) Tirkî adir, asin, Almanya ................ adam, at bira, ban, Bidlîs ...................... büyük, bir ca, cêr, cor ............................... can, cadde çim, Çewlîg, Çemiflgezek ........ çocuk, çöp dest, Diyarbekir, Dêrsim ........ dal, day› ez, Erzingan, Erzirom ............ el, eldiven êrxat, êlçî, êqbal ...................... fek, fariskî, Fransa ................. fare, f›st›k ga, giran, Gimgim ................... göl, güven her, hefl, Hollanda .................. hemen, hava bin, kirmanc, solin ................. ›s›rmak, ›fl›k îsot, Îran, Îtalya ...................... ifl, it jêhat, jan, Japonya ................. jandarma, jimnastik kitab, kar, Kurdîstan.............. kalkan, küçük lal, lazut, Licê ......................... limon, leke ma, mase, Mûfl ........................ mavi, maya nan, newe ................................ ne, neden of, oda, ordu ............................ olmak, odun payîz, Pîran, Pali .................... parmak, p›nar qeleme, qumafl, Qibris ............ rind, radyo, Riha ..................... resim, rüzgar sipî, simer, Sêwregi ................ serin, sar›, süs flima, flefl, flafl........................... fliflirmek, fliflman ti, tarîx, Tirkiya ...................... tatl›, tavflan utî, uca, ucret .......................... ütü, ücret ûsul, Ûrris, Ûrrim .................. uzak, unutmak verg, velg, vate ........................ var, ver wisar, wefl, welat .................... xirab, Xarpêt, xurbet .............. yaban, yar, yadîgar ................. yayla, yol zaf, zerd, zaza ......................... zeybek, zavall› 96
Benzer belgeler
Vate - Zazaki.NET
Temsîlkarê Hollanda Ferhad Amedî Delfzyl Str. 81 6835 CM Arnhem/HOLLANDA Tel: +26-323 26 95
Detaylı