dosyayı indir - Öğr.Gör. Serkan AKTAŞ
Transkript
dosyayı indir - Öğr.Gör. Serkan AKTAŞ
1 İMALAT İŞLEMLERİ II DERS NOTLARI 4. KESİCİ TAKIM BİLGİSİ VE KESİCİ TAKIM SEÇİMİ Talaşlı imalatta, iş parçalarının istenilen boyutta ve şekilde üretilebilmesi için iş parçası üzerinden uygun bir şekilde talaş kaldırmak gerekir. Talaş kaldırma işlemi çeşitli takım tezgahları (torna, freze, matkap, vargel, v.b.) kullanarak kesici takımın veya iş parçasının belli parametreler dahilinde dönmesi ile olur. Uygun bir kesme işleminin yapılabilmesi için kesme işlemine uygun bir takım ve bu takıma uygulanacak parametrelerin de belli kurallar çerçevesinde uygun olarak seçilmesi gerekmektedir. Talaşlı imalatta doğru seçilemeyen işleme parametreleri kesicilerin kırılmasına, hızlı aşınmasına, yanması gibi ekonomik kayıpların yanı sıra, tezgah boş zamanının artması, iş parçasının bozulması veya işin yüzey kalitesinin yeni bir işlem gerektirecek düzeyde yetersizliği gibi yine bir dizi ekonomik kayıplara sebep olacaktır. 4.1. Talaş oluşumu Kesici takımın iş parçası üzerinden talaş kaldırması için gerekli olan üç şart şu şekilde özetlenebilir: Kesici olarak kullanılan bir takımın iş parçasından daha sert ve aşınmaya karşı daha dirençli olması Kesici takımın, iş parçasına dalmasını kolaylaştırmak için belirli bir geometriye sahip olması İş parçası malzemesinin direncini yeterli kuvvetle yenmesi için iş parçası ve takım arasında bir kesme hızı ve ilerleme hareketi olması gerekmektedir. 4.2. Talaş çeşitleri ve oluşma nedenleri 4.2.1. Sürekli (akma) talaş Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 2 4.2.2. Kesintili talaş 4.2.3. Yığma kenarlı (BUE) sürekli akma talaş 4.2.4. Yarı kesintili talaş Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 3 4.2.5. Talaşların imalata uygunluk durumu 4.3. Talaş kaldırmaya etki eden faktörler 4.3.1. Kesici takım ömrü Takım ömrü pratik olarak takımın iki bileme arasındaki geçen zaman olarak tanımlanabilir. Takım ömrü esas itibari ile aşınma olayına bağlı olduğundan aşınmaya etki eden takım malzemesi ve iş malzemesi, takım ve talaş geometrisi, kesme hızı, soğutma sıvısı gibi faktörler takım ömrünü de etkilemektedir. Ancak bunlardan en önemlisi kesme hızıdır. 4.3.2. Kesme hızı, talaş derinliği ve ilerleme miktarı Kesme hızı, kesme esnasında kesici takımın dönen iş parçası üzerinden dakikada metre cinsinden aldığı yol olarak ifade edilir. Kesme hızı kesici takımın kabiliyeti olarak ifade edilir. Kesme hızı, değişen işleme koşullarına bağlı olarak kesici takım üreticilerinin kataloglarından tespit edilir. Değişen işleme koşulları aşağıda belirtilmiştir; İşlenecek malzeme Kesici takım malzemesi Talaş derinliği İlerleme miktarı Soğutma sıvısı Tezgahın rijit olması ve tezgah tipi Kesme hızına bağlı olarak talaş derinliği ve ilerleme miktarı da kataloglarda verilir. Ancak verilen değerler bir aralık olarak gösterilir. Bu aralıktaki en uygun değeri tezgah operatörü tecrübeleri doğrultusunda tespit etmesi gerekir. Tezgah operatörü bu değerleri belirlerken uygun kesme şartlarını gözeterek en yüksek kesme hızı, en yüksek ilerleme ve en fazla talaş derinliğini belirlemesi gerekir. Böylelikle ekonomikliği en yüksek seviyede tutmuş olur. Yukarıda verilen ifadeleri özetlersek; iş parçası imalatında ekonomikliğin sağlanması için ayarlanması gereken işleme parametrelerinden, Kesme hızını en büyük değerde alınması gerekir: gereğinden fazla alınan kesme hızı kesici ucun yanmasına neden olur. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 4 İlerleme değerinin en büyük alınması gerekir: gereğinden fazla alınan ilerleme miktarı kesici ucun aşınmadan kırılmasına neden olur. Talaş derinliğin en büyük alınması gerekir: gereğinden fazla verilen talaş derinliği kesici ucun aşınmadan kırılmasına neden olur. Bu sebeplerden dolayı kesme parametrelerinin birbirleriyle uyum içerinde olması gerekir. 4.3.3. Malzeme çifti İşlenecek olan iş parçasının malzemesi ve iş parçasını işleyecek olan kesici takım malzemesi birbiri ile uyumlu olmalıdır. Uygun bir kesme işlemi için malzeme çiftinin çok iyi seçilmesi gerekir. Bu durum için ISO bir standart getirmiştir. Bilindiği gibi iş parçası malzemeleri kullanım yerlerine göre değişik kimyasal kompozisyona sahip malzemelerden üretilmektedir. Bu malzeme gruplarını şu şekilde sıralayabiliriz: Genel amaçlı çelikler, paslanmaz çelikler, dökme demirler, alüminyum alaşımları, süper alaşımlar ve sertleştirilmiş çelikler. Her malzeme grubunun kullanım yeri farklıdır. Bu malzemeleri işlemek içinde farklı kimyasal kompozisyonlara sahip kesici takım malzemeleri üretilmiştir. Malzeme çiftinin uygun olarak seçilebilmesi için ISO malzeme gruplarını renklendirerek ve harflendirerek standart haline getirmiştir. P Serisi: Çelikler M Serisi: Paslanmaz çelikler K Serisi: Dökme demirler N Serisi: Alüminyum alaşımları S Serisi: Süper alaşımlar H Serisi: Sertleştirilmiş çelikler Bir kesici ucun kalitesi belirtilirken P10, M30, K50 gibi ifadeler kullanılır. Burada ifadenin başındaki harf kesici ucun hangi malzemelerde kullanılabildiğini gösterir. Yanında ki sayıda kesici ucun sertlik veya tokluk değerini bildirir. Bu sayılar 05, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50 olarak sıralanır. Sayı küçüldükçe kesici ucun sertliğinin arttığı tokluğunun azaldığı anlamına gelir. Sayı büyüdükçe kesici ucun tokluğunun arttığı sertliğinin azaldığı durumu anlaşılır. 4.3.4. Uç radyüsü Kesme işleminde takım uç radyüsünün etkisi büyüktür. Kesme işleminin uygun olması için takım uç radyüsünü çok iyi seçmek gerekir. Gereğinden fazla büyük seçilen radyüs, kesme kuvvetini artıracağından kalemde tırlama meydana gelebilir. Tırlayan kalemle de kötü bir yüzey kalitesi çıkar. Ayrıca küçük bir radyüs seçilirse, bu seferde fazla talaş derinliği verilemez ucun kırılmasına ve çok çabuk aşınmasına neden olur. 4.3.5. Soğutma sıvısı Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 5 Kesme sırasında yapılan işin %95’i ısıya dönüşür. Isınmanın %75’i plastik deformasyon ve %25’i sürtünme dolayısı ile meydana gelir. Oluşan bu ısı iş parçası, kesici takım ve talaşın üzerinde birikir. En fazla ısı ince kesitli olduğundan talaşın üzerinde birikir. Soğutma sıvısının kesmede ana olarak üç türlü görevi vardır. Birincisi talaşı mümkün mertebe en kısa sürede kesici takım ve iş parçasından uzaklaştırmak İkincisi kesici takım ve iş parçasının soğutulmasını sağlamak Üçüncüsü ise yağlamayı sağlayarak kesme işlemini kolaylaştırmak. Ancak bütün kesme işlemlerinde soğutma sıvısı kullanılmaz. Özellikle çok sert ve gevrek malzemelerin işlenmesinde kullanılan kesici takım malzemeleri ısıl şoklara dayanamadığından bu kesicilerle kesme yaparken soğutma sıvısı kullanılmaz. Talaşın uzaklaştırılması için basınçlı hava kullanılır. 4.4. Kesici takım malzemeleri 4.4.1. Kesici takım malzemelerinde aranan özellikler Kesici takım çalışma sıcaklıklarında iş parçasının en sert bileşeninden daha sert olmalıdır. Darbeli kesmelerde tokluğunun iyi olması gerekir. Aralı kesmelerde hızlı ısınma ve soğuma meydana geldiğinden termal şok direncinin yüksek olması gerekir. İş parçasına karşı düşük yapışkanlığının olması gerekir. İş parçası ile reaksiyona girmemesi gerekir. 4.4.2. Takım çelikleri Piyasada en çok bilineni Yüksek Hız Çelikleridir (HSS). Yüksek hız çelikleri, orta sertlikteki çelik, döküm ve metal olmayan malzemelerin işlenmesinde verimli bir şekilde kullanılmaktadır. Yüksek hız çelikleri, 650 °C ' ye kadar olan işlem sıcaklıklarında kullanılabilmekte ve takımlar tekrar tekrar bilenebilmektedir. Talaşlı işlemde eğilimin yüksek hızlara kayması nedeniyle yüksek hız çeliklerinin önemi giderek azalmaktadır. Bu takımlar metal kesme endüstrisinde matkap, kılavuz, pafta, azdırma, tığ (broş) vb. gibi önemli kesme alanlarına sahiptirler. 4.4.3. Sert metaller Piyasada en çok kullanılan kesici takım malzemesidir. Piyasada elmas uç olarak bilinirler. Takımlara sökülüp takılabilir bir şekilde imal edilmişlerdir. Bu özellikleri sayesinde kesici takım maliyetlerini çok aşağıya çekmişlerdir. 4.3.3 nolu malzeme çifti konusunda da belirtildiği gibi farklı malzemelerin işlenmesi için farklı kalitelerde imal edilmiştir. Bu kaliteler de harf ve renklerle standardize edilmiştir. Sert metallerin yüksek dayanım özelliklerinin yanında, kesileni aşındırma ve Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 6 onlarla kimyasal reaksiyona girme özellikleri de hayli yüksektir Bu malzemelerin işlenmesinde karşılaşılacak güçlüklerin yenilebilmesi için, kaplanmış kesiciler geliştirilmiştir. Kaplama malzemesi olarak genellikle, titanyum nitrür, titanyum karbür ve seramikler kullanılır. Kesicinin uç noktasındaki dayanımın artırılması ve kırılmasının önlenmesi için uca parlatma işlemi tatbik edilir. Kaplama ile kesici aletlerin kazanmış oldukları özellikler şöyle sıralanabilir: Yüksek sıcaklıklarda sertliğini koruma Kimyasal kararlılık Düşük ısı iletkenliği Gözeneksiz veya çok az gözenekli yapı Kaplama elemanı olarak kullanılan titanyum nitrür (TiN),düşük sürtünme kat sayısı, yüksek sertlik, yüksek sıcaklıklara dayanımı ve alt tabakaya iyi nüfuz etme özelliklerine sahiptir. Bunun yanında, matkaplara, karbür kesicilere ve yüksek hız çeliklerine kaplandığında ömürlerinin artmasında rol oynamaktadır. Altın renkli olan titanyum nitrür kaplı kesiciler daha büyük kesme hızı ve ilerlemelerde kullanılabilirler. Bu kesicilerdeki aşınma, kaplanmamış olan kesicilere göre daha azdır. Burada dikkat edilmesi gereken, TiN kaplanmış kesicilerin düşük kesme hızlarında kullanılmamasıdır. Düşük hızlarda kesici uçtaki talaş birikimi kaplamanın yanmasına neden olduğundan mutlaka uygun kesme sıvısının kullanılması gerekir. 4.4.4. Seramikler Seramik kesiciler yüksek aşınma dayanımına ve yüksek sıcaklıklara dayanım özelliklerine sahiptir. Seramik uçlar, yüksek kesme hızlarında, kesintisiz talaş kaldırma işlemlerinde kullanılırken ısıl şoktan etkilenmemesi için ya kuru olarak ya da kesme hızının işleme bölgesine fazla verildiği şartlarda kullanılmalıdır. Sıcak presleme ile üretilen bu kesici takımlar, üstün özellikleri nedeniyle sertleştirilmiş çelik, nikel esaslı alaşımlar ve dökme demirin kesikli talaş kaldırma işlemlerinde kullanılabilmektedir. 4.4.5. Kübik Boron Nitrür (CBN) Şu anda, sertlik olarak elmasa en yakın yapay malzeme kübik boron nitrürdür. (CBN).1962 yılında geliştirilen CBN, karbür gövdeye 0,5–1 mm kalınlığında polikristal kübik boron nitrürün basınç altında sinterlenerek yapılmasıyla elde edilir. Kübik boron nitrür (CBN), elmastan sonra ikinci en Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 7 yüksek sertlik değerine sahiptir. Küçük miktarlardaki seramik veya metal bağlayıcı ile bor nitrür karıştırılır. Özellikle, elmasın kullanımını engelleyen hızlı aşınma olmaksızın yüksek hızlarda sert dökme demir ve sertleştirilmiş çeliğin kesimi için kullanılmaktadır. Ayrıca, süper alaşımlar (nikel ve kobalt esaslı), kübik bor nitrür kompozit kesici takımlarla, sementit karbürlerden çok daha yüksek hızlarda işlenebilmektedir. 4.4.6. Çok kristalli elmas (PCD) Doğada bulunan aşınmaya karşı en dayanıklı malzemedir. PCD ‘nin çok kırılgan yapısından dolayı PCD ile yapılan işlemler çok kararlı koşullar,rijit tezgah ve takımların yanısıra çok yüksek kesme hızları gerektirir. Genellikle demir dışı metallerin kesiminde uygundur. Demir dışı metaller yapışma olasılığı yüksek olduklarından dolayı PCD elmasların yüzeyleri ekstra parlatma işlemine tabi tutulur. Yukarıda verilen kesici takım malzemeleri piyasada en çok kullanılan ve bilinen kesici takım malzemeleridir. Bunların dışında kesici takım malzemeleri de bulunmaktadır. Verilen bilgiler ışığında bütün malzemeleri kesebilen bütün talaşlı imalat şartlarında ekonomik olarak kullanılabilen kesici takım malzemesi yoktur. Kesici takım malzemelerinde aşınmaya karşı direnç (sertlik) ile darbeye karşı direnç (tokluk) arasında ters bir ilişki vardır. Özetle; kesici takımlarda aşınmaya karşı direnç arttıkça tokluk azalır, tokluk arttıkça aşınmaya karşı direnç azalır. Kesici takım malzemelerinde bu durumu gösterir grafik aşağıdadır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 8 4.5. Kesici takımların ISO ya göre kodlanması 4.5.1. Torna kesici uçlarının kodlanması Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 9 Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 10 Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 11 4.5.2. Torna dış çap işleme katerlerinin kodlanması Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 12 Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 13 4.5.3. Torna iç çap işleme katerlerinin kodlanması Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 14 Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 15 4.5.4. Freze kesici uçlarının kodlanması Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 16 Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 17 4.6. Kesici takım seçimi Kesici takımlar seçilirken malzeme tipi, bağlama tipi, işlenecek parça tipi, tezgah tipi, işleme tipi vb. bir çok işlem göz önüne alınmalıdır. Günümüzde artık HSS kesici takımlar yerlerini kaplamalı değiştirilebilir uçlara terk etmektedir. Yüksek hız çeliği (HSS) kesiciler daha çok klasik, mekanik tezgahlarda ve yumuşak malzemelerin işlenmesinde kullanılmaktadır. Özellikle fabrikasyon ve büyük parti iş işlemede kaplamalı sert maden uçlar yaygın şekilde kullanılmaktadır. Bu kesici uçlar ve takım tutucuları bir çok firma tarafından farklı biçim, özellik ve tipte üretilmektedir. Kesici uçlar işleme biçimine, tezgaha, işlenecek malzeme, kesme hızı, ilerleme, talaş kırıcı tipi, bağlama tipine, kenar uzunluklarına, kater durumuna, kesme yönüne, talaş ve boşluk açılarına, uç şekline göre farklılık göstermektedir. Her firma ürettiği kesici uç ve takımlarına farklı kotlama sistemi verebilmektedir. Fakat aynı zamanda ISO uluslar arası kodlama sistemine göre de sınıflandırma yapmaktadırlar. Değiştirilebilir kesici uç üreten firmalar ürettikleri her kesici uç ve takım tutucuları için kullanılma özellikleri yani her tür malzeme işleme durumuna, kesme hızı ve ilerleme soğutma sıvısı, talaş derinliği, takım tutucuları vb. bilgilerin yer aldığı kataloglar ve broşürler hazırlamaktadırlar. Hazırlanan bu kataloglardan işlem durumlarına göre kesici uç takımlar seçilmelidir. Kesici takım seçimini şu şekilde aşamalandırabiliriz. 1.aşama: İş parçası malzemesi belirlenir ve bu malzemenin ISO malzeme kalitelerinden hangi gruba girdiği bulunur 2.aşama: İş parçası malzemesine uygun kesici takım kalitesi (grade) seçimi yapılır. 3.aşama: İş parçasına uygun kesici takım geometrisi seçilir. 4.aşama: İş parçası malzemesine ve işleme şartlarına göre talaş kırıcı formu seçilir. 5.aşama: Kesme hızı, ilerleme ve talaş derinliği göz önünde bulundurularak uygun kesme parametreleri seçilir. 4.7. Kesme hızı ve devir sayısı hesabı V= Kesme hızı (m/dak) (katalogdan alınır) N= Devir sayısı (dev/dak) D= İş parçası çapı (mm) (frezelerde takım çapı alınır) Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 18 Örnek1: Çapı 75 mm olan paslanmaz çelik malzeme sert maden uçla 100 m/dak kesme hızında işlenecektir. Tezgaha verilecek olan devir sayısını hesaplayınız? 4.8. İlerleme hızı hesabı F=Programa verilen ilerleme(mm/dak) s= katalog ilerleme miktarı (mm/dev) N= Devir sayısı (dev/dak) Örnek: Çapı 50 mm olan bir iş parçası kesme hızı 200 m/dak. olan sert maden uçla 0.15 mm/dev ilerleme ile işlenecektir. CNC tezgaha verilecek ilerleme hızını mm/dak. cinsinden hesaplayınız. Önemli Not: Frezelerde diş başına ilerleme miktarları (Fz) verilir. Diş sayısının (z) da bilinmesi gerekir. Frezelerde ilerleme miktarları; F= Fz . z . N olarak bulunur. Örnek: Çapı 100mm olan tarama kafası ile kesme işlemi yapılacaktır. Kesme hızı 100m/dak olarak alınacaktır. Tarama kafasında 5 tane kesici uç vardır. Uç başına düşen ilerleme miktarı 0,15mm/diş dir. Bu işlemde tezgaha verilecek devir sayısını ve tablaya verilecek ilerleme miktarını bulunuz. N=? V= 100m/dak D= 100mm Z= 5 Fz= 0,15mm/diş N= (100.1000)/(3,14.100)= 320 dev/dak F= 0,15 . 5 . 320 = 240mm/dak. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 19 5. TEMEL TORNACILIK İŞLEMLERİ 5.1. Tanımı Kendi ekseni etrafında dönmekte olan sağlam bağlanmış iş parçası üzerinden, gereğine göre biçimlendirilmiş bir kesici alet aracılığı ile talaş kaldıran tezgahlara Torna Tezgahı denir. Kesici aletin talaş kaldırma işlemi elle veya otomatik surette olur. Torna tezgahlarında genellikle, silindirik tornalama, delme, konik tornalama, alın tornalama, vida çekme, rayba çekme, klavuz ve pafta çekme gibi işlemler yapılır. Özel aparatlardan faydalanılarak taşlama, frezeleme, profil tornalama, konik tornalama, yay sarma gibi işlemlerinde torna tezgahlarında yapılmaları mümkündür. 5.2. Torna tezgahı çeşitleri 5.2.1. Üniversal torna tezgahı Aşağıda şekilde görülen bu tür torna tezgahlarında pek çok tornalama işlemi (Alın tornalama, dış çap tornalama, delik delme, kesme, kanal açma, metrik ve withvorth diş açma, taşlama, rayba ve klavuz çekme, dişli açma vb.) yapılır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 20 5.2.2. Dik torna tezgahı Yandaki şekilde görünen bu tür torna tezgahları özellikle büyük çaplı ve ağır iş parçalarının tornalanmasında kullanılır. Tezgah mili düşey konumdadır. Böyle dönme sonucu meydana gelecek olumsuzlukların tezgah milini etkilemesi ortadan kaldırılmıştır. 5.2.3. Revolver torna tezgahı Aşağıda şekilde görülen bu tür torna tezgahlarında özellikle çubuk şeklinde ve çok sayıda seri olarak üretilmesi gereken parçalar imal edilir. Genellikle iş parçaları ayna yerine penslerle bağlanırlar. Bunun için pens aynası adı verilen özel aynalar kullanılır. İş parçasının sökülüp bağlanması tezgah mili durdurulmadan yapılır. Kesici takımlar revolver adı verilen altıgen döner aparata bağlanırlar. Bu döner aparata kenar sayısı kadar kesici takım bağlanır. Revolver aparat yatay konumda olabildiği gibi dikey konumda da olabilir. Bu aparatın döndürülmesi elle yapıldığı için bu tür torna tezgahlarına yarı otomatik (Semi Automatic) torna tezgahları da denilir. Ayrıca tezgahın arabası üzerine de gang tipi kesiciler de bağlanarak kanal açma, kesme, profil tornalama ve pah kırma işlemleri yapılabilir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 21 5.2.4. Otomat torna tezgahı Aşağıdaki şekilde görülen bu tür torna tezgahlarına otomat yada kam torna tezgahları adı verilir. Günümüz CNC torna tezgahlarının kam versiyonları da denilebilir. Bu tür tezgahlar çalışma sistemi olarak revolver torna tezgahlarına benzerler. Aralarındaki en önemli farklılıklar bu tür tezgahlarda her türlü hareketin (iş parçası sürme, iş parçasının çözülmesi/bağlanması, kesici takımların değiştirilmesi ve talaş kaldırma işlemleri) özel olarak tasarlanmış ve imal edilmiş olan kamlar yardımıyla yapılmasıdır. Tezgahta kullanılacak kamlar ilgili operasyona göre kam tasarımcıları tarafında çizilir ve çizilen bu şekle göre kamlar imal edilir. İmal edilen bu kamlar tezgahın ana mili üzerindeki yerlerine takılırlar. 5.2.5. Hava (Çap) tornası Büyük çaplı ancak fazla ağır olmayan iş parçalarının tornalanması için kullanılırlar. Tornalama çapı çok büyük olduğu için tezgah fener mili kısmı ve gövde kısmı olarak 2 ayrı bölümdedir. Büyük çapların tornalanabilmesi için ayna hizasında atölye zemini kazılır ve büyük çaplı iş parçasının çevirme çapını kurtarabilmesi sağlanır. Böylece iş parçasının yarı kısmı atölye zeminine açılmış olan çukurda döner. Bu tür tezgahların tornalama çapları büyük olmasına rağmen tornalama boyları fazla uzun olmaz . Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 22 5.2.6. Ağır iş torna tezgahları Yandaki şekilde görülen bu tür torna tezgahları boyları uzun ve normale göre büyük çaplı iş parçalarının tornalanmasında kullanılırlar. 5.2.7. Sıvama torna tezgahı Alüminyum malzemelerden mutfak aletlerinin sıvama yöntemiyle imal edilmesinde kullanılan torna tezgahlarıdır. Geçmişte yaygın olarak kullanılmalarına karşın günümüzde yavaş yavaş popülerliklerini yitirmektedirler. 5.2.8. Masa tipi torna tezgahı Küçük iş parçalarının tornalanmasında kullanılan tezgâhtır. Tezgâh boyutları küçük olduğu için masa üzerine monte edilerek kullanılır. Bu nedenle de masa tipi torna tezgâhı olarak isimlendirilir. Genellikle küçük çaplı, küçük boyutlu ve vuruntusuz iş parçalarının imalatında kullanılır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 23 5.2.9. Kam tornası Kam milleri, motorların giriş ve çıkış sübaplarına kumanda ederler. İşte bu kam millerini imal etmek için kam torna tezgahları kullanılır. Kam torna tezgahında talaş, torna kalemleri ile kaldırılır. Çeşitli kam profilleri ve değişik işlemleri sonraya bırakılmadan bu tür tezgahlarda işlemek mümkündür. Üzerine çok sayıda kesici takım bağlanabilir. Siper ve kopya mastarının eğrileri tarafından kumanda edilir. Her torna kalemi otomatik olarak tornalama işine göre parçaya uzaklaşıp yaklaşmak suretiyle hareket eder. Birkaç ara yatak kullanılırsa kam millerinin eğilmesi önlenmiş olur. Bu tornalarda sadece kam milleri işlendiğinden fener milinin yapısı basit yapılmış ve hızları sabittir. 5.3. Üniversal torna tezgahının kısımları Üniversal bir torna tezgahının başlıca kısımları aşağıdaki şekilde görülmektedir. Bunlardan en önemlileri ve görevleri şunlardır; Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 24 5.3.1. Gövde ve kayıtlar Genellikle dökme demirden yapılır ve tezgahın diğer kısımlarını üzerinde taşır. Bazı tür torna tezgahlarında uygun yerleri tezgaha ait takım dolabı olarak kullanılır (Bakınız yandaki şekil). Kayıtlar takımların üzerinde taşıyan kalemliği üzerinde taşıyan araba ve gezer puntayı üzerinde taşır. Bu elemanların tezgah mili ekseni doğrultusunda sağlıklı olarak hareket etmelerini sağlar. Bu kısımlar sertleştirilmiş ve taşlanmışlardır. Kayıtlar üzerinde hareket eden kısımlara kızak adı verilir. 5.3.2. Fener mili ve hız kutusu İş parçasının bağlandığı torna aynasını üzerinde taşıyan ve ana motordan aldığı dönme hareketiyle iş parçasını döndüren kısımdır. Bu bölümde tezgahın devir sayısının ayarlanmasına yarayan dişli çarklar gurubunun oluşturduğu Hız Kutusu da bulunur. 5.3.3. Araba Kesici takımların bağlı bulunduğu sport ve kalemliği üzerinde taşır. Bunların kayıtlar üzerinde tezgah mili ekseni doğrultusunda hareket etmesini sağlar. Hareketi manuel olarak verilebildiği gibi otomatik olarak da yaptırılabilir. Yandaki şekilde de görüldüğü gibi ayrıca üzerinde manuel çevirme kolu, otomatik ilerleme kolları, vida açmak için kullanılan kavrama makası ile soğutma sistemi musluğu bulunur. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 25 5.3.4. İlerleme hız kutusu Şekilde de görüldüğü gibi torna tezgahı ana miline ve talaş miline çeşitli dönme hızları vermeye yarar. Hız kutusu içinde hız ayarını sağlayan dişliler bulunur. Kutu üzerindeki kollar abaklar üzerinde gösterilen konumlara getirilerek kesici takıma uygun ilerleme hızları verilir. Bazı tezgahlarda devir sayısı ayarları da bu bölümde bulunan kollar yardımıyla ayarlanır. Devir ve ilerleme değiştirme işlemleri kesinlikle tezgah mili durdurulduktan sonra yapılmalıdır. 5.3.5. Talaş mili ve ana mili Talaş Mili, üzerinde kama kanalları olan ve otomatik ilerlemeler için kullanılan mildir. Ana Mili, üzerinde kare ya da trapez vida olan kalem vida açma işlemlerinde arabaya otomatik hareketi veren mildir. 4.3.6. Tabla (enine hareket mekanizması) Kesici takımın iş parçası eksenine dik olarak hareket etmesini sağlayan sistemdir. Hareket manuel olarak yapılabildiği gibi otomatik olarak da yapılabilir. 5.3.7. Suport (siper) Torna tezgahında üzerinde kalemliği taşıyan sistemdir. Tabla üzerine yerleştirilmiş olup istenilen açılarda (sağa ya da sola) döndürülerek konik tornalama işlemleri için (Suportu çevirerek konik tornalama) kullanılır. 5.3.8. Kalemlik Torna kalemlerinin doğrudan doğruya ya da kater aracılığı ile bağlanılarak kullanılmasına yarayan kısımdır. Genellikle kare şeklinde olup aynı anda 4 kalem bağlanabilir. Bazı tezgahlarda seri takım değiştirici (Quick Tool Changer) türünde olanları da vardır (Sol yandaki şekil). Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 26 Bu tür kalemliklerde bir kesici takım bağlanır. Birden fazla takım kullanılması gerektiğinde takım sayısı kadar kalemliğe ihtiyaç olur. Ayrıca bu tür kalemliklerde kesicilerin punta yüksekliklerinin ayarlanması herhangi bir altlık malzemesine ihtiyaç olmadan seri ve hassas olarak yapılır. 5.3.9. Gezer punta Uzun iş parçalarının alından desteklenmeleri için kullanılan döner puntayı üzerinde taşır. Kayıtlar üzerinde istenilen konuma manuel olarak hareket ettirilir ve daha sonra tespit vidası ile sabitlenir. Ayrıca konik tornalama (Puntayı kaydırarak konik tornalama) rayba çekme, kılavuz çekme ve pafta çekme işlemlerinde de kullanılır. 5.3.10. Sabit yatak Torna tezgahının kayıtlarına bağlanarak kullanılır ve hareketsizdir. Uzun parçaların işlenmesinde kullanılır. Genel olarak uzun parçaların alında yapılan işçiliklerinde kullanılır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 27 5.3.11. Gezer yatak Torna tezgahının arabasına bağlanır ve kalemle birlikte hareket eder.Uzun ve ince parçalar işlenirken sabit yatak veya puntaya alınsa bile ince olduğundan dolayı tırlar. Tırlama olduğundan dolayı istenilen yüzey kalitesi çıkarılamaz. Bu olumsuzluklardan dolayı gezer yatak kullanılır. 5.3.12. Talaş tablası Tornalama esnasında çıkan talaşların ve kesme sıvısının döküldüğü kısımdır. Talaşların ve sıvının etrafı kirletmemesi için kullanılır. Üzerinde bulunan süzgeç sayesinde dökülen kesme sıvısı alt kısmında bulunan kesme sıvısı deposunda toplanır ve filtre edildikten sonra devir daim pompası yardımıyla tekrar kesme bölgesine gönderilir. 5.3.13. Soğutma deposu Tornalama esnasında kullanılan kesme sıvılarının toplandığı, depolandığı ve filtre edildikten sisteme tekrar pompalandığı bölümdür. İç kısmı kademeli olarak bölmelerden oluşur. Böylece depoya geri dönen sıvı dinlendirilerek pompa bölümüne gönderilir. Amaç sıvının pompaya gönderilmeden önce taşıdığı maddelerin çökeltilerek temizlenmesini sağlamaktır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 28 5.4. Kesici takımın kalemliğe bağlanması ve ayarlanması Kalemin kesme yaparken esnememesi için, kalemliğe kısa ve boşluksuz olarak bağlanmasına dikkat edilmelidir. Kesici takımın kalemliğe bağlanmasında ise sıkı ve emniyetli bir şekilde olmasına dikkat edilmelidir. Ayrıca kesici ucu gezer punta yüksekliğine ayarlanması gerekir. Kesici takım kalemliğe bağlandığında punta yüksekliğinde olması önemlidir. Bu yükseklikte iken kalemin üzerindeki açılar normaldir. Ayna ve fener mili ekseninde uygun kesme işlemi yapar. Punta ekseni (fener mili ekseni) altında veya üstünde olursa kalem açıları değişir, kesme zorlaşır sürtünme ve kaleme gelen kuvvetler artar. 5.5. İş parçasının bağlanması Torna tezgahında iş parçalarının işlenebilmesi için en çok kullanılan yöntemlerden birisi aynalar yardımıyla bağlamaktır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 29 5.5.1. Ayna ve bağlama aparatı çeşitleri 5.5.1.1. Üç ayaklı üniversal ayna Üçayaklı üniversal aynalarda silindirik üçgen altıgen ve benzeri parçaların üç noktadan bağlanması için kullanılır. 5.5.1.2. Dört ayaklı üniversal ayna Dört ayaklı üniversal aynalarda dört noktadan merkezlenmesi ve üçayaklı aynalara bağlanan parçalara ek olarak kare kesitli iş parçaları da bağlanabilir. Üniversal aynalarda bütün ayaklar aynı anda hareket eder. 5.5.1.3. Mengeneli (kepekli) ayna Yuvarlak kare ve düzgün olmayan dökülmüş yada dövülmüş parçaları bağlamaya yarar. Her bir ayak birbirinden bağımsız olarak hareket eder. Bu bağlama işlemi istenilen hassasiyette yapılabilir. 5.5.1.4. Delikli düz ayna Biçimleri bakımından ayaklı aynalara bağlanamayan iş parçaları delikli düz aynalara çeşitli pabuçlar ve cıvatalar ile gövdeye bağlanır. 5.5.1.5. Fırdöndü ayna İki punta arasında tornalama yapabilmek için iş parçası üzerine takılan fırdöndüden esinlenerek bu isim verilmiştir. Aynanın Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 30 üzerine, fırdöndü kuyruğunun takılması ile iş parçası işlenir. Fırdöndü aynaya pim ile sabitlenir. 5.5.1.6. Mıknatıslı ayna Bu aynalar mıknatıslanma özelliği ile alın yüzeyine iş parçalarının bağlanmasında kullanılır. Özelliği, diğer aynalara bağlanamayacak küçük veya ince parçaların bağlanmasını sağlar. Örneğin segman ve bileziklerin bağlanması. 5.5.1.7. Pensler Tam yuvarlak ve düzgün işlenmiş küçük iş parçalarını tornaya bağlamaya yarayan esneyebilen kovanlara pens denir. Silindirik parçaları çevreden tutmaları, puntaya alınamayan ince parçaları, aynaya bağlanamayan işleri penslerle bağlayarak tornalama daha kolaydır. 5.5.1.8. İş kalıpları Seri üretimde işin özelliğine göre oluşturulan aparatlara ve bağlama düzeneklerine iş kalıpları denir. Özdeş parçaların ayrı ayrı bağlanması ve işlenmesi zaman alacağı gibi ekonomik de olmaz bu nedenle iş bağlama kalıpları; özellikle seri üretimde zaman kazandırarak maliyeti düşürmek yönünden önem taşır. 5.5.2. Bağlamada salgı kontrolü Aynaları bağlama sırasında cıvata ve vidaların iyi sıkılması, oturma yüzeylerinin bozulmuş olmaması durumunda salgı meydana gelmez. Eğer salgı var ise cıvata ve vidalar kontrol edilmelidir. Ayna ayaklarından aşınma olup olmadığına bakılmalı, ayna ayaklarının düzgün Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 31 takıldığından emin olunmalı; fener mili incelenmeli, varsa sorunlar giderildikten sonra işleme başlanmalıdır. 5.5.3. Aynaları teknolojik kurallara uyarak fener mili üzerindeki yerlerine takma Torna tezgahında yapılan işlem türüne uygun olan aynalar kullanılmalıdır. Bunun için tek tip ayna kullanılamaz. İşin özelliliğine ve ölçülerine göre aynalar fener miline flanşlı, vidalı ve geçme olarak bağlanırlar. Farklı tip aynaları bağlayabilmek için fener miline aynalar teknolojik kurallara göre takılmalıdır. 5.5.4. Aynaları fener mili üzerindeki yerlerinden çıkarma Aynaları fener mili üzerinden çıkarmak veya değiştirmek için kayıt ve kızakların üzerine tahta tabla konularak aynanın kızaklar üzerine düşmesi engellenir. Flanşlı ise bağlantı somunları gevşetilir. Flanş geniş yuvasına somunlar gelene kadar çevrilir ve ayna çekilerek somunların bulunduğu Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 32 saplamalar fener milindeki flanşından çıkarılır. Vidalı ise ters yönde ayna çevrilerek, ayna fener milinin vidalı kısmından döndürülerek çıkarılır. 5.5.5. Aynaların ters ve düz ayaklarının sökülüp takılması Üç ve dört ayaklı aynalarda ayaklar birlikte hareket ettiği için ayakların diş sayıları birbirinden farklıdır. Ayaklar 1, 2, 3, 4 diye numaralandırılır. Ayaklar takılırken diş sayısı en çok olan ayak ilk önce (1 numaralı ayak), daha sonra diş sayısı biraz az olan ayak (2 numaralı ayak), diş sayısı daha az olan ayak (3 numaralı ayak), diş sayısı en az olan ayak (4 numaralı ayak) takılır. Ters ayaklar takılırken aynı işlem sırası tekrarlanır. Sökülürken ise ayna anahtarı ters yönde çevrildiğinde ilk önce en son takılan ayak ( 4 numaralı ayak) sonra sırasıyla 3,2,1 numaralı ayaklar sökülür. Not: Dört ayaklı mengeneli (kepekli) aynalarda ise ayaklar birbirinden bağımsız hareket ettiğinden sıralamaya gerek yoktur. İstenilen ayak istenildiği zaman sökülüp takılabilir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 33 5.5.6. İş parçalarını aynaya emniyetli ve salgısız bağlama Aynaların temizliği, ayakların temizliği, yapılan işlerin hassasiyeti ve çalışma güvenliği bakımından önemlidir. Sağlam ve güvenli bir aynaya bağlanan iş parçaları işlenirken ve iş parçası üzerinde her hangi bir işlem yapılırken emniyetli olacaktır. Bağlama esnasında ayna ayaklarına iş kısa bağlanmamalıdır. Hatalı kullanım sonucu ayna ayakları bozulabilir. Salgı var ise iş parçası yavaşça döndürülerek işin salgılı tarafına yavaşça vurulmalı ve merkezlenmesi sağlanmalıdır. Salgının ortadan kalktığını görebilmek için ayarlı bir komparatör saati iş parçası üzerinde gezdirilmeli ve kontrol edilmelidir. Salgılı bağlanan iş parçaları yanlış işlenebilir ve ölçü farklılığı meydana gelir. 5.6. Temel tornacılık işlemleri 5.6.1. Alın tornalama Kaba tornalama işlemi genellikle fazla talaş verilerek dışardan merkeze doğru işlenerek yapılır. Kaba tornalama işlemi için kaba talaş kalemleri kullanılır. Tornalamaya başlamadan önce kalem katere, kater tornanın kalemliğine punta yüksekliğinde sıkıca bağlanır. Tezgah devri yukarıda hesaplanan devire göre bulunarak ayarlanır. İş parçasının dış alın kısmından başlanarak kalem merkeze doğru hareket ettirilir. İlerleme elle veya otomatik olarak verilerek işlem tamamlanır. İnce tornalama işlemi kaba tornalama işleminden sonra olduğu için az talaş verilerek yapılmalıdır. İnce tornalama için ince yan kalemi seçilerek kalem katere, kater tornanın kalemliğine punta yüksekliğinde bağlanmalıdır. Kaleme işe başlamadan önce, parçanın alın kısmına göre 7-8 º açı verilmelidir. Kaleme az talaş verilerek kalem dışardan içeri doğru ilerletilir, kalem merkeze gelince kelemle iş parçasına az dalma yapılarak son işlem için merkezden dışarıya doğru talaş kaldırılarak ince tornalama işlemi bitirilir. İnce tornalama işlemi merkezden dışa doğru yapılmalıdır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 34 5.6.2. Punta deliği açma Dipte kısa silindirik bir delik ile yanal yüzeyler arasında 60° – 120° ’lik havşa bulunan konik bir deliktir. Uzun iş parçalarının ayna – punta arasında bağlanması gerektiği durumlarda punta tarafından merkezlenmesi, yataklanması ve desteklenmesi için punta deliği açılır. Böylece tornalama esnasında iş parçası merkezlenerek salgısız dönmesi sağlanır. Bu deliklerin açılmasında özel ölçülerde imal edilmiş punta matkapları kullanılır. Punta delikleri genellikle torna tezgahında, matkap tezgahında, otomat torna tezgahında, freze tezgahında vb. tezgahlarda delinebilir. Punta deliği açılacak iş parçalarına punta matkaplarını seçerken iş parçasının çapı dikkate alınmalıdır. İş parçasının çapına göre punta matkapları tablolardan seçilmelidir. Bu değerleri doğru seçmek ve doğru delmek tornalama işlemlerinin doğru yapılabilmesi yönünden önemlidir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 35 Doğru seçilen punta matkapları kullanım yerlerinde iyi sonuçlar verecektir. Örneğin, millerin uç kısımlarındaki punta yuvaları zamanla darbelerden dolayı aşınabilir, dolayısıyla silinebilir. Yuvaların çabuk kaybolmamaları için ölçüsünde ve koruyucu havşalı açılmalıdır. Torna edilecek parçanın ucuna açılan punta deliği tablo değerlerine göre açılmazsa gezer puntanın konik ucuna iş parçası tam oturmayacak, yataklanma ve desteklenme tam sağlanmayacaktır. Bu durumda olumsuz sonuçlar meydana gelecek, işlem esnasında ölçüler hatalı olacak, işlem zorlaşacak ve güvenlik açısından tehlikeler meydana gelebilecektir. 5.6.2.1. Mandren ile bağlama Punta matkaplarını merkezi olarak sıkan iki veya daha fazla çeneli bir bağlama aracıdır. Silindirik saplı punta matkapları ve diğer bazı kesici aletleri bağlamak için özel yapılmışlardır. Mandrenler değişik büyüklüklerde yapılır. Farklı yapılmalarını nedeni farklı çaplardaki matkapların bağlanmasıdır. Bu mandrenlerin sıkma işlemi el ile veya sıkma anahtarı (mandren anahtarı) ile yapılır. Seri üretim işlerinde ise zamandan kazanmak için otomatik sıkmalı mandrenler kullanılır. 5.6.2.2. Pens ile bağlama Pensler punta matkaplarını çok sıkı ve tam merkezleyerek, torna tezgâhının gezer puntasının kovanına pens adaptörü yardımıyla konik olarak bağlanır. Genellikle küçük punta deliklerinin hassas olarak açılmasında ve tam merkezlenmesinde pensler kullanılır. Pens, punta matkabını üç noktadan pens adaptörü yardımıyla sıkar. 5.6.2.3. Torna Tezgâhını ve İşin Alın Yüzeyini Punta Yuvası Açmaya Hazırlama Torna tezgâhına punta deliği açılacak parça kısa bağlanır. Alın tornalama yapılır. Uygun tezgâh devri seçilir. Gezer puntaya pens veya mandrenle çapa uygun punta matkabı bağlanır. Gezer punta torna kızakları üzerinde parçaya yakın bir yerde sabitlenir. Punta deliği açmak için iş parçası hazırdır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 36 5.6.2.4. Punta yuvasını açmak Punta delikleri iş parçalarının kullanım yerlerine göre punta yuvalarının bozulmaması için koruyucu havşalı veya koruyucu havşasız olarak açılır. 5.6.3. Silindirik tornalama 5.6.3.1. İş parçasını ayna punta arasında bağlama İş parçasının bir tarafı aynaya bağlanıp, diğer tarafı gezer puntanın konik ucuna dayatılarak yapılan tornalama işlemlerine ayna punta arasında tornalama denir. Boyu çapına göre büyük olan uzun iş parçalarının silindirik tornalanmasında kullanılır. İş parçasının boyu uzun olduğundan kalem kesme yaparken iş parçası esneme yapar. Bu durum işin istenilen çapta tornalanamamasına ve ideal bir kesmenin yapılamamasına neden olur. Bu durumu ortadan kaldırmak için parçanın diğer alın yüzeyine bir punta deliği açılarak gezer puntaya bağlı hareketli puntaya dayatılır ve desteklenir. Böylece esneme durumu ortadan kalkar ve tornalama esnasında ideal bir kesme elde edilir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 37 5.6.3.2. İş parçasını iki punta arasında bağlama Fener mili yuvasına takılan sabit konik puntayla gezer puntanın hareketli ucu arasında iş parçasının tornalanmasına iki punta arasında tornalama denir. İki punta arasında bağlama hassas ve eksen kaçıklığı olmadan silindirik tornalamayı sağlar. İki punta arasında silindirik tornalama yapabilmek için torna tezgahı üzerindeki ayna sökülür, yerine fırdöndü aynası takılır ve fener mili kovanına da sabit punta yerleştirilir. İş parçası üzerine takılan fırdöndü ile iki punta arasında tezgâha bağlanır. Böylece iki punta arasında iş parçası istenilen ölçüde tornalanır. Fırdöndüyü iş parçasının üzerine bağlayabilmek için; fırdöndünün iş parçası üzerinde bağlanacağı yere ve çapa göre fırdöndü seçilmelidir. Fırdöndü cıvatasının sıkması ile iş parçasının yüzeyinde çizilmeler ve bozulmalar meydana gelmemesi için parçanın çevresine (fırdöndünün bağlandığı yere) koruyucu saç bilezik takılmalıdır. Fırdöndü bu bileziğin üzerine bağlanarak bağlama cıvatası sıkılmalıdır. Fırdöndü aynası bağlandıktan sonra fener milinin konik yuvasına iş mili puntası oturtularak sıkıca sabitlenir. Fırdöndü bağlı olan iş parçası, fırdöndü tarafı fener miline bağlı iş mili puntası tarafından yataklandırılır. Diğer ucu ise gezer puntanın konik kısmına punta deliğinden yataklandırılarak bağlanır. 5.6.3.3. İki punta arasında iş parçasının salgısını kontrol etme İş parçası iki punta arasında bağlanıp tezgah çalıştırıldığında iş parçası merkezden dışarı ya da dışarıdan merkeze doğru dönüyorsa salgı vardır. İki punta arasında silindirik tornalamada genellikle iş parçası üzerinde salgı olmaz. Salgı varsa punta delikleri merkezinde delinmemiş ya da iş Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 38 parçasının bağlandığı puntaların ekseni aynı merkezde değildir (merkezden kaçıktır). Eğer parça salgılı dönerken tornalama işlemi yapılırsa ölçü farklılıkları meydana gelir. Tornalama işlemine başlamadan önce salgılı parça kontrol edilerek, alın tornalama yapılarak tekrar punta deliği açılmalı veya gezer punta kaydırılarak iş mili puntasıyla gezer punta ekseni aynı merkezde ayarlanmalıdır. 5.6.3.4. Silindirik tornalamada işlem basamakları Kalem ucu torna tezgahında ayarlanıp kalemliğe tespit edilir. Kesme hızı devir sayısı ve ilerleme hesaplanarak tezgah ayarlanır. Kalem iş parçasının başlangıç noktasına getirilir. Kalem ucu iş parçasına temas ettirilir. Bu konumda mikrometrik bilezik sıfırlanır. Kaleme istenilen talaş derinliği verilerek ilerletilir. Parçanın ucundan belirli bir boy tornalanır. Tezgah durdurularak işin çapı ölçülür. Ölçü tam değerindeyse tornalama işlemi punta eksenine paralel boyuna hareket ettirilerek silindirik tornalama işlemi tamamlanır. 5.6.4. Kademeli tornalama 5.6.4.1. İş parçasını ayna punta arasında bağlama İş parçalarına kademeli tornalama yapabilmek için silindirik tornalamada olduğu gibi kısa parçalar doğrudan aynaya bağlanır, uzun parçalar ise ayna punta arasına bağlanır. Ayna punta arasında bağlama işleminden önce parçanın alın yüzeyi tornalanıp punta deliği açılması gerekir. Parçanın bir ucu ayna ayaklarına, diğer ucu açılan punta deliği yardımıyla gezer puntaya bağlanır. İş parçasının salgısı her tornalama işlemine başlamadan kontrol edilmeli, salgılı iş parçaları işlenmemeli tornalama işlemi salgısı giderildikten sonra yapılmalıdır. Salgı kontrolü ve nedenleri ve çözümleri silindirik tornalama konusunda anlatılmıştır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 39 5.6.4.2. Uygun sağ ve sol kalemi seçmek ve hazırlamak İş parçalarının kademelerinin oluşabilmesi için merkezden başlayan sağ alın yüzeylerine sağ yan kalemi,sol taraftaki kademeler arasını işleyebilmek için ise sol yan kalem kullanılır. Sağ veya sol yan kalem seçmenin amacı dik köşelerin rahat oluşturulmasını ve tornalama işleminin kolay yapılmasını sağlamaktır.Kademeli tornalama işlemine başlamadan önce bu kalemler seçilmeli, daha önce anlatılan kesicileri bağlama konusuna göre tezgâha bağlanmalıdır. 5.6.4.3. Kademeli yüzey tornalamada işlem sırası Tezgâh devri işlem çeşidine göre ayarlanır. Parçanın alnı tornalanarak punta deliği açılır. Parça işleme metodu dikkate alınarak bağlanır. Tornalanacak kademe çeşidine uygun kesici takım seçilir ve katere bağlanır. Kater de kalemliğe bağlanır. İşin alnı referans alınarak, alından kademe boyu kadar açıklık ölçülerek işlenir. Araba kademe boyu kadar ilerletilerek kalemle, parça dönerken çok az bir talaş verilerek parçanın üzeri kademe boyu kadar çizilir. Tezgâh durdurulur ölçü kontrolü yapılır. Kaba olarak parça kademe çizgisine kadar talaş verilerek işlenir. Yan kalemle kademe köşesi işlenerek 1. kademe oluşturulur. Sonraki kademe için uygun kalem bağlanarak kademeler işlenir. Ölçü kontrolü yapılarak işlem tamamlanır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 40 5.6.4.4. Kademelere pah kırmak Torna edilerek elde edilen silindirik yüzeyle alın yüzeyin birleştiği yerde keskin kenarlar veya köşeler oluşur. Keskin kenar ve köşeler herhangi bir yere çarpma esnasında ezilir veya kişi tutarken yaralanabilir. Bu keskin köşeleri gidermek, ezilmeyi ve yaralanmayı önlemek için 30º–45º-60º gibi pahlar kırılır. Genellikle bu pahlar iş parçasının çapına göre 1-2-3...mm genişliğinde ve 45º olarak kırılır. Pah kırma işlemi kesiciyi iş parçasına göre 30º-45º-60º çevirip talaş kaldırarak veya eğe zımpara ve benzeri takımlarla yapılır. 5.6.5. Delik delme Delik delme işleminden önce torna tezgahı ve iş parçasının alın yüzeyinin hazırlanması gerekmektedir. Bununla ilgili işlem basamakları aşağıda verildiği gibidir. İş parçasının biçim ve ölçüsüne uygun bir torna aynası seçilir. Ayna, önce fener miline takılır. İş parçası bağlanır ve merkezlenir. Parça, aynadan dışarı lüzumundan fazla çıkmamalıdır. Parçanın dışarı çıkması tornanın titreşim yapmasına ve matkabın kırılmasına sebep olur. Parça alnı torna edilir. Uygun ölçüde bir punta matkabı seçilir. Mandren, gezer puntaya takılır ve punta matkabı mandrene bağlanır. Punta matkabının ucu iş parçasına mümkün olduğu kadar yaklaşacak Şekilde gezer punta kaydırılır ve tespit edilir. Punta matkabının çapına uygun olan devir sayısı seçilir ve tezgâh bu devre ayarlanır. Torna çalıştırılır. Gezer punta el tekeri döndürülerek punta matkabı işe doğru ilerletilir. Punta matkabı, dönmekte olan parçanın alnına yaklaştırılır ve matkap ucunun merkezde olup olmadığına dikkat edilir. Punta matkabı merkezde değilse matkabı doğru olarak merkezlemek ve matkabın kırılmasını önlemek için gezer punta ayarlanır. Punta matkabının ucuna birkaç damla yağ damlatılır ve matkap yavaş yavaş ilerletilerek merkezleme deliği açılır. Bu delik, helisel matkapla deliği delerken çok gereklidir. 5.6.5.1. Matkabı puntaya bağlama yöntemleri Mandrenle bağlama Gezer puntaya bağlanmış mandren, matkabı sıkıca tutarak aynaya bağlanmış parçanın delinmesini sağlar. Mandren, küçük ve orta çaplı matkapların bağlanmasında kullanılan bir araçtır. Mandrene bağlanabilecek en küçük ve en büyük matkap çapları, yani mandrenin kapasitesi genellikle üzerinde yazılıdır. Matkap mandrenin gezer punta kovanındaki konik deliğe uyan konik bir sapı vardır. Mandren, gezer puntanın konik deliğine doğru itilince bu konik sap mandreni tutar ve dönmesini önler. Ancak mandrenin konik sapı, gezer puntanınkinden küçükse bu takdirde mors kovanlarından yararlanılır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 41 Kovan1arla bağlama Konik saplı matkaplar ya doğrudan ya da kovanlar yardımı ile gezer punta kovanındaki konik kısma takılır. Matkabın desteklenmesi Delmeye başlarken matkap ucunun punta deliği veya noktalanmış merkezle aynı eksende olmasına dikkat edilir. Eğer matkap ucu delik ekseninden kaçıksa şekilde gösterildiği gibi bir katerin arkasıyla desteklenerek delmeye başlatılır. Matkap ucuna dayanan kater arkası veya uygun bir parça gezinmeyi önler. Matkabın kesici ağızları işe dalıncaya kadar matkap yavaş yavaş ilerletilir ve sonra kater sökülür. Delme işlemine,matkabın salgısız olarak devamı sağlanır. Tornada delme işlemi, aşağıdaki işlem basamakları doğrultusunda gerçekleştirilir: İş parçası aynaya bağlanmalıdır. Mandren gezer puntaya takılmalıdır. Uygun bir punta matkabı mandrene bağlanmalıdır. Devir sayısı, punta matkabı çapına göre ayarlanmalıdır. Gezer punta, iş parçasına göre yeter uzaklıkta sabitlenmelidir. Torna çalıştırılmalı ve gezer punta el tekeri döndürülerek punta matkabı iş parçasına yaklaştırılmalıdır. Punta matkabı yavaş yavaş ilerletilerek bir kılavuz deliği açılmalıdır. İş parçasının merkezi punta matkabı, merkezleme kalemi veya özel olarak bilenmiş bir kalem ile işaretlenebilir. Deliğe uygun matkap seçilmeli ve punta matkabı çıkartılarak matkap bağlanmalıdır. İş parçasının malzemesine göre matkap çapına uygun devir sayısına tezgâh ayarlanmalıdır. Gezer punta el tekeri döndürülerek matkabın delmesi sağlanmalıdır. Delme sırasında matkap sık sık delikten çıkartılarak talaşlardan temizlenmelidir. Matkap, istenilen derinlik elde edilinceye kadar ilerletilmelidir. 5.6.6. Delik tornalama Kalem öncelikle katere punta seviyesinde bağlanmalıdır. Deliğin özelliğine göre kalem ve kater seçilmelidir. Kör delikler için kördelik kalemi, boydan boya delikler için ise uygun bir kalem seçilmelidir. Kalem ayarlanırken esnememesine özen gösterilmelidir. Esneme, ölçü tamlığını bozar ve titreşime neden olur. Kalem kısa bağlanmalı, delik katerlerinden faydalanılmalıdır. Delik işlerken talaş miktarı az verilmelidir. Deliklerin, yani iç yüzeylerin tornalanması her yönüyle dış yüzeylerin tornalanmasından daha çok dikkat gerektiren bir iştir. Çünkü deliklerin tornalanmasında kalemin kesmesi görülemez, kater uzun olduğu için esneme yapar ve bu yüzden fazla talaş verilemez. İşleme sırasında, işlenen yüzey görünmediği için yüzey kalitesi hakkında bir fikir edinmek zor olur. Kesme esnasında kalem kırılırsa bunu anlamak da zordur. Ancak usta tornacılar çıkan sesten, kalemin kırılmış olduğunu anlayabilir. İşte bu sebeplerden, iç yüzeylerin tornalanması dış yüzeylerin tornalanmasından daha çok dikkat ister. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 42 Delik tornalama işlemlerinde dikkat edilmesi gereken kurallar aşağıda sıralanmıştır: Kalem uygun şekilde ve tam punta yüksekliğinde bağlanmalıdır. Aksi hâlde, alın yüzeyde hiç arzu edilmeyen çıkıntı (meme) meydana gelir. Kalem boyu, delik boyundan biraz uzun olmalıdır. İş parçası aynaya düzgün şekilde bağlanmalıdır. İş parçasının alnı tornalanmalıdır. Delik, istenilen ölçüden 1-1,5 mm küçük çap ve boyda delinmelidir. Uygun bir delik kalemi seçilerek kalemliğe punta yüksekliğinde bağlanmalıdır. Kalem, delik boyunca ilerletilerek delik tornalanmalıdır. Eğer delik kör ise kalem, kör delik boyu sonuna geldiğinde merkeze doğru ilerletilerek alın tornalanmalıdır. Kalem geri çekilerek deliğin çap ve boy ölçüleri kontrol edilmelidir. Her talaştan önce delik çap ve boy ölçülerine bakılmalı ve ona göre talaş verilmelidir. Kalem esniyorsa aynı talaş tekrar verilmelidir. Kalemin uzun bağlanması titreşimleri meydana getirir. Delik yüzeyi bozulur. Bu duruma çok dikkat edilmesi gerekir. Delik işlendikten sonra keskin kenarlara uygun ölçülerde pah kırılması unutulmamalıdır. 5.7. Kanal açma 5.7.1. İş parçasını ayna punta arasında bağlama Uzun parçalara emniyetli bir kanal açma işlemi için, önce iş parçasının alın yüzeyi torna edilerek işin çapına uygun punta matkabıyla punta yuvası açılır. İş ayna ile punta arasına alınarak emniyetli bir bağlama işlemi gerçekleştirilir. 5.7.2. Kanal kalemini bağlama Kanal kalemi punta ekseninde bağlanmalıdır. Yüksek bağlanırsa erken körlenir ve kesmez, alçak bağlanırsa da kalemi işin altına çekmeye çalışır ve kalem kırılır. Kanalın konum ve açısına göre kalemlik üzerinde işin eksenine dik veya açılı bağlanabilir. Kanal kalemleri genellikle kanal genişliği ile aynı kalınlıkta veya daha küçük ölçüye sahiptir. Kanalın genişliğinden daha dar olması ölçü tamlığını elde etmede rahatlık sağlar. Dış çapa ve iç çapa kanal açmak için kanal kalemleri aşağıda gösterilmiştir. Dış çap kanal kalemleri Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 43 İç çap (delik) kanal kalemleri 5.7.3. Başlıca kanal açılan yerler; Tornada vida açarken vidanın bitim yerine kanal açılır. Kademeli millerin kademe diplerine taşlama kanalı açılır. Trapez ve yuvarlak kayışlar için kasnaklara kanal açılır. Rulmanların konumlarını sabitleştirmek için deliklerin içine ve silindirik parçaların dış yüzeylerine segman kanalı açılır. Birbiri üzerinde dönerek çalışan makine parçalarına yuvarlak uç profilli kanal kalemi ile helisel oluk halinde yağ kanalları da açılmaktadır. Kanal derinliği mümkün olduğu kadar az verilmelidir; çünkü kanalın gereksiz yere derin açılması parça dayanımını azaltır. 5.7.4. Kanal açma işlem basmakları Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 44 Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 45 Çapak alma; İşlenen kanalların köşe kısımlarında meydana gelen çapak yığılmaları kalemle köşelere pah kırarak, torna eğesiyle eğeleyerek, zımpara kullanarak, temizlenir. 5.8. Konik tornalama Aynı eksen üzerinde oluşan eksene dik yüzeylerin çap ölçü farklarının meydana getirdiği açısal dış yüzeye konik diyoruz. Başka bir deyişle koninin eksene dik bir düzlemle kesilmesiyle meydana gelen şekil veya parçalar konik olarak tanımlanır. Bu parçanın ekseni ile dış yüzeyi arasında bir açı vardır. Buna konik açısı adı verilir. İş parçamızı tezgaha vereceğimiz bu açı değeriyle tornalayarak elde ederiz. Yaptığımız bu işleme de konik tornalama işlemi denir. Aşağıdaki şekilde bir koninin eksene dik konumda düzlemlerle kesilmesi halinde oluşan konik parçaların aynı konik açısına sahip fakat farklı çap ölçülerini içerdiğini görmekteyiz. 5.8.1. Konik makine parçasının başlıca elemanları Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 46 Yukarıda Şekil de bir konik parçanın tornalamada ve eleman hesaplaması işlemlerinde kullanılan değerlerini göstermektedir. Bunlar: l…… .konik esas boyu L……parça boyu α/2 …konik ayar açısı D……konik büyük çapı d……konik küçük çapı 1/X…koniklik oranı Bu değerlerin harf ve sembolleri de hesaplamalarda kullanılmak amacıyla bilinmelidir. Koniklik oranı: Bir konikte iki çap farkının iki konik boyuna oranına bölümüyle elde edilen değerdir. Koniklik oranı ile eğim ölçüsü aynı tanımlamayı gerektirir. Birbirine girmiş kavramlardır. 1:5 1:10 1:20 1:50 1:400 şeklinde ifade edilir. Açıklama: Koniklik oranı verilen bir parçada örnek:1:50 koniklik oranı bilinen bir konik parçanın 50mm boyda koniğinin çapı 1 mm büyüyecek veya küçülecek anlamını taşır. Örnek: Küçük çapı 8mm olan konik parçanın koniklik oranı1:10 boyu ise 60 mm dir. Büyük çapı ne olmalıdır. l:60mm Koniklik oranı=1/10 D=? D=Koniklik oranı x boy +konik küçük çapı D=(1/10)x60+8=(60/10)+8=6+8=14mm büyük çap ölçüsü elde edilir. Bu formül ile küçük çap ölçüsünü de hesaplayabilirsiniz. Makinecilikte çok kullanılan koniklerin kullanılma yerleri ve koniklik oranları aşağıda verilmiştir. 1:5-Amerikan koniği – {JARNO-BROWN} freze malafa koniklerinde,fener mili koniklerinde. 1:8-Amerikan koniği; {SHARP} torna fener mili konikleri 1:10 Musluk koniği ; tek konumlu muslukların içinde ve üstündeki başlıkta. 1:15 Muylu koniği ; şaft-kasnak-krank –uskur v.b konik muylularda 1:20 Mors koniği; mors kovanlarında, matkap ve makine raybalarında, makine kılavuzlarında, mandren saplarında kullanılır. 1:50-Pim koniği ;konik pimlerin koniklik oranıdır. 1:400 Malafa koniği ; alet bilemede kullanılan çakıları bağlama malafaları bu oranda konik yapılır. Tornada tezgahında konik tornalama birkaç yöntemle yapılabilir. 5.8.2. Sipere (Sporta) Açı Vererek Konik Tornalama Siperi uygun açıya ayarlama: Üniversal torna tezgahlarında kalemlik ve alt tablası ile siper adını verdiğimiz açısal bölüntüsü, ölçü tamburu olan kısmı kullanırız. Sport, açı verilmediği zaman, parça eksenine paralel hareket edebilecek özellikte vida ve somun sistemi ile çalışır. Tornalamayı bu sistemle yaparız. Konik açısını da tabla vidalarını çözerek istenen açı ölçüsü kadar siperi çevirerek ayarlarız. Böylece sport üzerindeki kalem ile iş ekseni arasında bir açı oluştururuz. Bizim ayarladığımız konik tornalama açısını, sport vidalarını sıkarak tamamlamış oluruz. Parça ve sport konumlarının konik tornalamadaki konumu: Parçanın işlenme ve bağlama durumu göz önüne alınarak siperin hangi yönde çevrileceğine önceden karar verilir. Böylece siper konik açısı ayarı yapılır. Siper saat ibresi yönünde çevrilirse ölçü küçülür, zıt yönde çevrilirse ölçü büyür. Konik tornalama açısı hesaplama yoluyla bulunur. Bu hesaplama usulleri koniğin bilinen elemanlarına göre farklı formüller kullanılarak yapılır. Önce bu hesaplama usullerini bilmelisiniz. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 47 Sporta açı vererek konik tornalama işlemindeki açı değerlerini, uygun formülleri kullanarak örnek çözümlerle hesaplayalım. Örnek: D=50mm d=35mm l=40mm olan konik parçanın konik ayar açısının hesaplanması için, Tg α = (D-d)/2xl formülü kullanılır. Değerleri formülde yerine koyarak açının tanjant değerini elde ederiz. Tg α = (50-35)/2x40 = 15/80 = 0,1875 açının tanjant değeridir. Bu değer trigonometrik cetvelinden bakarak veya hesap makinesi ile belirlenir tg α =10,61 = 10º 36’ açı verilmelidir. Sporta bu açı verilir, el ile talaş kaldırma işlemi sport mili mesafesi miktarınca yapılır. Talaş derinliği, alın sportundan verilerek ölçü tamlığına erişilene kadar bu şekilde konik tornalama işlemine devam edilir. Koniklik oranı bilinen bir koniği sporta açı vererek konik tornalama işleminde aşağıdaki formül uygulanır. Formül : Konik ayar açısı =Tg α =Koniklik Oranı/2 , bu formül ile aşağıdaki işlemi gerçekleştirelim. Örnek : Koniklik oranı 1/20mm olan bir milin konik ayar açısını hesaplayınız. Çözüm :Tg α = 1/20:2 = 1/40 = 0,025 tanjant cetveline bakarak bu değerin karşılığı olan açıyı buluruz. 1º 26’ olduğunu ve sporta verilecek bu açıyı ayarlayarak işi torna ederiz. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 48 Pratik Olarak Açı Değerinin Bulunması: Genellikle bozuk bir parçanın konik tornalanacak kısmı varsa ve bu kısım bozulmamışsa yüzey ve ölçü sağlamlığı mevcut ise bu parça tornaya bağlanır. Sportun vidaları sökülür. Parçanın konik yüzeyine kalem, sport boyunca temas ettirilerek tam ölçüye çok yakın değerde koniklik açısı elde edilir. Sport vidaları sıkılarak açı ayarlanmış olur. Esas tornalanacak parça bu ayara göre tornalanarak işlenir. Bu usulü genellikle hesaplama yöntemlerini bilmeyenler kullanır. Aynı zamanda koniğin çok hassasiyet taşımadığı, zamanın önemli olduğu durumlarda veya işe ait resim, ölçü ve projenin bulunmadığı durumlarda kullanılan bir yöntemdir. Farklı kalemlerle elde edilmiş iş parçası örnekleri Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 49 5.8.3. El İle Talaş Verilerek Konik Tornalama Bu işlem için tornanın alın ve boyuna sport kısımlarına aynı anda belirli oranlarda ilerleme vererek yüzeyin konik tornalamasını sağlayabiliriz. Bunun için gelişmiş bir el becerisine ve tecrübeye gerek duyulur. Bazı durumlarda araba otomatik ilerlerken enine sport geri veya ileri çekilerek yüzeyin konikleştirilmesi de sağlanabilir. Bu metotlar çok elverişli ve elde edilen yüzeyler çok temiz olmayabilir. Talaş derinliği alın sportundan ölçülü olarak verilir ve çap ölçüleri tamamlanır. 5.8.4. Punta kaydırarak konik tornalama Genellikle uzun parçaların otomatik olarak seri bir şekilde tornalanmasında bu metot çok kullanılışlıdır. Punta kaydırma işlemi normal punta uçlarında 4-5 mm’ye kadar emniyetli bir şekilde yapılabilir. Daha fazla ölçülerde yapılacak kaydırmalarda küresel uçlu puntalar tercih edilir. Punta kaydırma işlemi aşağıdaki gibi yapılır: Gezer puntanın alt tablası ile gövde kısmı ilk yapıldığında fener mili eksenine ayarlanmış ve hassas ölçü aletleriyle sıfırlanmıştır. Puntanın arka kısmında küçük bir bölüntülü cetvel ile bu sıfırlama işlemi sabitlenmiştir. Bizler punta kaydıracağımız zaman punta gövdesi ile kızaklarını birbirine bağlayan cıvataları bir taraftan gevşetip diğer taraftan sıkarak punta kaydırma yönünü ve ölçüsünü parçanın tornalama durumunu göz önüne alarak, saat ibresi yönünde veya ters yönde ayarlarız. Sonra cıvatalar sıkılarak punta kaçırma ölçüsünü sabitleriz. Koniklik oranına uygun olarak gezer puntayı kaydırma: Bu sistemde koniklik oranı bilinen bir iş parçasının punta kaydırma miktarı aşağıdaki formül ile hesaplanır. a= punta kaydırma miktarı = Koniklik oranı x parça boyu /2 elemanlarının bilinmesi gerekir. Formül : a= 1/X.l:2 Çıkan sonuç puntanın kaydırılacağı ölçü miktarıdır. Bu ölçünün kaydırılmasını aşağıdaki usullerle yaparız. 1-Punta kaydırma işleminde vidaları gevşetip sıkarken puntanın arkasında bulunan ayar cetvelinden yararlanırız. 2- Punta gövdesi ile kızakları arasındaki kaydırma miktarını kumpasla ölçerek ayarlarız. 3-Punta gövdesinin kızaklar üzerinde kaydırılmasını derinlik mikrometresi ile ölçerek hassas bir şekilde ayarlarız. 4-Fener mili puntası ve gezer punta arasına silindirik olarak taşlanmış hassas bir malafa koyarız. Araba üzerine bağlanmış bir komparatör saatini malafanın punta ucuna dayarız.Puntayı kaydırıp komparatör saati ile kaydırma miktarını herhangi bir yönde hassas olarak ayarlarız. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 50 Örnek: Büyük çapı 60 mm, küçük çapı ise 52 mm olan bir konik parçanın punta kaydırma miktarını hesaplayınız. Çözüm: a = (D-d)/2 ( 60-52)/2 =8/2= 4mm punta kaydırma miktarı olarak bulunur. Koniklik oranı belli olan bir parçanın konik kısmını işlemek için punta kaydırma mesafesi hesabı Bilinen elemanlar a=punta kaydırma miktarı 1/ x=Koniklik oranı l=Parça boyu Yukarıda elemanları verilen konik parçayı punta kaydırarak konik tornalamak için punta kaydırma ölçüsünü hesaplayınız. a= Parça boyu x koniklik oranı a=80x1/50=80/50=1,6mm ölçüsü elde edilir. Bu hesaplama yöntemi ile koniklik oranına göre bütün konik tornalama işlemlerinin punta kaydırma miktarı ölçüsü bulunur. Punta kaçıklığını kontrol etmek: Hesaplanan punta kaçırma miktarının doğruluğunu kontrol etmek için aşağıdaki işlemleri uygularız. 1-Punta kaydırma işleminde vidaları gevşetip sıkarken puntanın arkasında bulunan ayar cetvelinden yararlanırız. 2-Punta gövdesi ile kızakları arasındaki kaydırma miktarını kumpasla ölçerek ayarlarız. 3-Punta gövdesinin kızaklar üzerinde kaydırılmasını derinlik mikrometresi ile ölçerek hassas bir şekilde ayarlarız. 4-Fener mili puntası ve gezer punta arasına silindirik olarak taşlanmış hassas bir malafa koyarız. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 51 5- Araba üzerine bağlanmış bir kompratör saatini malafanın punta ucuna dayarız.İstenilen punta kaydırma miktarı kadar ayarlanarak ayar işlemini yaparız. Yukarıda punta kaydırma ayar usullerine göre yapılan ayar işlemlerinden sonra yapılan ilk ince talaş verme işlemi sonunda iş üzerinde ölçüm yapılarak da kaydırma işleminin doğruluğu onaylanır. Tezgâhı ayarlayıp konik tornalama: Yapılan punta kaydırma işleminin doğruluğu onaylandıktan sonra işin tornalanması için işin ve puntanın emniyetli bağlanması sağlanır. İşin tornalanması işlemine uygun pasolarla talaş derinliği verilerek tornalamaya devam edilir. İşin puntadan çıkmamasına dikkat edilir. Konikliği kumpas ve mikrometre ile kontrol etmek: Punta kaydırma yöntemi ile yapılan konik tornalamanın kontrol edilmesini aşağıdaki usullerle yaparız. İş parçamızın yapılan konik tornalaması standart konik ölçülerinde ise uygun konik mastarlardan yararlanarak kontrolünü yaparız. İş parçasının konikliği standartların dışında olması halinde ise parçamıza uygun ölçme aralığına sahip kumpas veya mikrometre ile ölçme ve kontrol işlemleri yapılır. Küçük ve büyük çaplar ayrı ayrı ölçülür. 5.8.5. Sevk kızağı ile konik tornalama Bazı üniversal torna tezgâhlarının seri ve otomatik tornalama işlemlerini gerçekleştirmek için sevk kızağı denilen açısal bölüntülü ek aparatı vardır. Açısal tornalamaları hassas ve emniyetli tornalamaya yarayan özel aparatlara sevk kızağı adını veriyoruz. Sevk kızaklarının açısal tornalama yapmada ayarlanabileceği açı ölçüsü tezgahı yapan firma tarafından ayarlanır. Genellikle 0-30 derece açılar arasında açılara uygun yapılacak konikleri tornalayabiliriz. Sevk kızağı tezgahın alın sportunu, kalemliği ve ona bağlı kalemi kendi açısına uygun olarak parça üzerinde hareket ettirir. Konik tornalama işlemini gerçekleştiren bir özelliğe sahiptir. Bu özellikten yaralanarak konik tornalamayı otomatik olarak gerçekleştiririz. Bu çeşit tornalamada sadece konik açısının değerini bilmek yeterlidir, herhangi bir hesaplamaya gerek yoktur. Parçanızın iki punta arasında ve emniyetli bir şekilde bağlanması gerekir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 52 5.8.5.1. Sevk kızağını koniklik ölçüsüne göre ayarlama Bunun için sevk kızağının ayar vidaları sökülerek açılır. T kanal içersinde istenilen açı değerine ayar yapılır. Daha sonra alın sportunun kızağa bağlantısı yapılarak boşa alınır. Kalemlik serbest olarak otomatik tornalama işlemini yapacak konuma gelmiştir. Açısal tornalamanın bu çeşit tornalarda boy mesafesi 500-600mm ölçülere kadar olan parçalar için elverişlidir. 5.8.5.2. Sevk kızağı ile tornalama Yukarıda açıklanan ayar işlemi yapıldıktan sonra tezgaha uygun otomatik ilerleme ve işe devir sayısı verilerek talaş kaldırma işlemine geçilir. Bu işlemde talaş derinliğinin ayarı ve ölçüsü kalemlik üzerinden yapılır. 5.8.5.3. Konikliğin mastar ile kontrol edilmesi Yapılan konik tornalamanın uygunluğu işe uygun mastar ile kontrol edilerek doğrulanır. Konik mastarları, sinüs konileri, hassas mors kovanları, hassas açıölçerler, optik açıölçerler ve su terazilerinden yararlanılır. 5.9. Tırtıl çekme Makine parçalarının genellikle el ile sıkılması ve çözülmesi istenen yerlerinde veya elimizin tutma anında kaymaması için parçalara görünüm güzelliği oluşturmak amacıyle dış yüzeylerini ezerek yapılan izlere tırtıl adını veriyoruz.Tırtıllar, tırtıl makarası diye isimlendirilen (HSS) alaşımlı yüksek hız çeliğinden yapılmıştır. Üzerlerinde açacağı izlere göre dişleri bulunan avadanlıklardır.Tırtıl adımına uygun olan bu dişler iş parçalarına da aynı adım ölçüsünde iz yapmaya elverişlidir. 5.9.1. Tırtıl çeşitleri Makine parçaları üzerine ezmek suretiyle açılan tırtılların meydana getirdikleri izlerin şekline göre isim alırlar. Buna göre tırtıl çeşitlerini şöyle sıralayabiliriz. 1-Düz tırtıl 2-Çapraz baklava dilimli tırtıl 3-Kare dilimli tırtıl 4-Tek yönlü çapraz tırtıl (sağ-sol). Aşağıda tırtıl makara çeşitleri ve yaptığı izleri görebilirsiniz. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 53 Tırtılı kurallara uygun çekmek için belli işlem basamaklarının doğru uygulanması gerekmektedir. 5.9.2. Tırtıl makaralarının düzenlenmesi Tırtıl makaraları, tırtıl çekmeden önce temizlenir. Sonra makaraların tırtıl kateri üzerindeki bağlantılarının sağlamlığı kontrol edilir. Bundan sonra ise, makaraların bağlandığı katerler tezgahın kalemliğine punta ekseni yüksekliğinde bağlanarak tırtıl çekme işlemine hazırlanır. Makaralar çekilecek tırtıl çeşitler göz önüne alınarak katerler üzerine tek veya çiftli olarak bağlanırlar. 5.9.3. Tırtıl çekmek için devrin ayarlanması Tırtıl makaralarının iş parçası yüzeyinde ezerek iz yapması için düşük devirle iş dönmesine ve ezme işleminin gerçekleşmesine çalışılmalıdır. Bundan dolayı tırtıl çekme anında tezgaha normal tornalama devrinin 1/3 veya 1/4 ü oranında verilecek devir sayısının olumlu sonuç almada etkili olduğu görülmüştür. Tezgah devri için V= π.D.N/1000 N=1000.V /D.3.π formülünü kullanabiliriz. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 54 5.9.4. Tırtıl çekmek için uygun ilerlemenin ayarlanması Tırtıl çekme işleminde ilerleme ölçüleri miktarları torna tezgahı otomatik ilerleme ölçüsünün de az olmasına sebep olur. Bu nedenle uzun boylu tırtıl çekilmesi istenen parçalarda otomatik ilerleme verilerek yapılacak bir tırtıl çekme işleminin temiz ve kaliteli olması için devir/ilerleme miktarı seçilirken 0,02mm-0,1 mm arasındaki ilerleme oranlarının kullanılması olumlu netice vermektedir. Tırtıl çektiğimiz parçaların malzeme çeşidi bu ilerleme miktarının değerlerini yükseltmeye ve düşürmeye sebep olur. Genellikle yumuşak veya hafif metallerde ezme işlemi kolay olacağı için otomatik ilerleme ayarlanırken verilen değerlerin üst sınırlarına yakın ilerleme seçilir. 5.9.5. Tırtıl çekme işlemi Herhangi bir makine parçasına tırtıl çekerken parçanın tezgaha uygun bağlama şeklinin nasıl olacağı, kolay tırtıl çekme, yüzeye yanaşma ve tırtıl makaralarının durumu göz önünde bulundurulur. Bütün bunlar kararlılıkla düzenlenir. İş parçası ayna ile punta arasına alınarak emniyetli bir biçimde bağlanır. Tezgahın devri hesaplanan devre ayarlanır. Tırtıl makarası ve bağlı olduğu katerler, kalemlik üzerinde, iş eksenine dik parça yüzeyine paralel konumda bağlanarak sağlam bir şekilde sıkılır. Alın sportundan talaş derinliği verilerek makaranın dönmesi ve parça yüzeyini ezmesi sağlanır. Açılan tırtıla parça boyunca aynı derinlik ve temizlik elde edilene kadar otomatik ilerleme verilir. Sonra elle araba ilerletilerek tırtılın tamamlanması sağlanır. Tırtıl çekme anında makaralar ilerleme yönünün tersine doğru dönmeye çalışır, bu durum makaranın parçaya temas yüzeyini azaltır, fakat enine sporttan talaş derinliği vermemizi kolaylaştırır. 5.9.6. Tırtıl çekilen yüzeyin kontrolü Tırtıl çekilen makine elemanlarının tırtıl kalite kontrolü şöyle yapılır: 1-Tırtıl çekilecek yüzeyin iki yanına tırtıl derinliği ölçüsünde pah kırılır, tırtılın derinliği bu pahın derinliğine eşitse derinliği tamamlanmış sayılır. 2-Tırtıl çekilen parçayı el ile kontrol ederek tırtıl yüzeyinin el ile söküp takmaya uygunluğuna bakılır ve karar verilir, 3-Tırtıl dişlerinin gözle görülen bir düzgünlüğe sahip olup olmadığına bakılarak karar verilir. Tırtılın yüzeyde meydana getireceği iz, makaranın üzerinde bulunan dişlerin temizliği ve düzgünlüğüne eşit olmalıdır. 5.9.7. Tırtıl çekerken yağ kullanmanın önemi Yağ kullanmanın önemini aşağıdaki gibi sıralayabiliriz; 1-Tırtıl çekilen parçalarda tırtılın parçayı ezerek oluşması anında meydana gelen küçük talaş parçacıklarının makara dişleri arasını doldurmadan, temizlenmesini sağlar, 2- Sürtünmeden dolayı ısınan makaraların ve parçanın soğuması sağlanır, 3-Makaraların paslanması önlenir 4- Daha iyi yüzey kalitesi elde edilir. 5.10. Tornada klavuzla vida açma 5.10.1. El klavuzu ile vida açma işlem basamakları Delik içerisine açacak olduğumuz vidanın özelliğine göre (M,W) kılavuz takımı seçilerek işlem sırası şu şekil de sıralanır: 1- Bir numaralı kılavuz seçilerek buji koluna yerleştirilmelidir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 55 2- Kılavuzun ucu deliğe yerleştirilmelidir. 3- Gezer puntanın ucu kılavuzun kare kesitli başındaki punta deliğine yerleştirilmelidir, 4- Tezgah uygun devire ayarlanmalıdır, 5- Buji kolunun öne gelen tarafı araba yüzeyine düzgün dayatılmalıdır, 6- Torna tezgahı çalıştırılarak kılavuz ağızlatılmalıdır. 7- Tezgahın çalışmasıyla birlikte gezer puntadan adıma uygun ilerleme sürekli verilmelidir. 8-Uygun soğutma sıvısı kullanılarak vida açma işlemi tamamlanmalıdır. 5.10.2. Otomatik klavuzlar ile vida açma işlem basamakları Makine ile kılavuz çekmenin, elle çekilen vidalara göre daha hızlı kolay temizdir. Bu nedenle otomatik aparatlar kullanılmaktadır. İşlem basamaklarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz; 1- Otomatik kılavuz aparatı üzerindeki kol ile kurulur, 2-Normal kılavuz gibi deliğe ağızlatılır, 3-Tezgahı çalıştırarak vida açılır, 4-Vida işleminin sonunda bir dayama etkisiyle kılavuzun lokmaları içeriye çevrilir, 5-Diş üstü çapı küçülen kılavuzu tezgah sola doğru döndürülmeden delikten çıkarılabilir, 6-Mutlaka uygun soğutma sıvısı kullanılmalıdır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 56 5.11. Tornada pafta ile vida açma 5.11.1. El paftası ile vida açma işlem basamakları 1-İş parçasını salgısız bir şekilde aynaya bağlayınız. 2-Tezgahı uygun devirde ayarlayınız. 3-İş parçasının ucuna kırkbeş derece pah kırınız. 4-Açılacak profile uygun pafta seçerek pafta koluna takınız. 5-Gezer puntayı pafta koluna dayanacak şekilde sabitleyiniz. 6-Pafta kolunu arabaya sabitleyiniz. 7-Aynayı boşa alıp çeviriniz.Pafta kolunu da ayrıca iterek parçaya ağızlatınız. 8-Tezgahı çalıştırarak vida açma işlemini tamamlayınız. 9-Bu işlemde mutlaka uygun soğutma sıvısı kullanınız. 5.11.2. Otomatik pafta aparatı ile vida açma işlem basamakları 1- Vida açacak olduğunuz parçayı salgısız ve sağlam bir şekilde aynaya bağlayınız. 2- Parçanın ucuna kırk beş derece pah kırınız. 3- Açacak olduğumuz vidanın profiline göre hazırlanan diş lokmalarını aparata takınız. 4-Otomatik paftanın mandalını kurunuz. 5- Pafta aparatını gezer puntaya bağlayarak iş parçasına ağızlatınız. 6- Tezgahınızı uygun devir sayısına ayarlayınız. 7- Tezgahı çalıştırıp, düzenli ilerlemeyi veriniz. 8- Kurulmuş olan otomatik pafta başlığını, vida sonunda otomatik atacak şekilde ayarlayınız. 9- Paftanın işi bırakması çap büyümesiyle olacağından geriye alma işlemini tezgahı durdurmadan da yapılabilirsiniz. 10- Pafta açma işleminde mutlaka uygun soğutma sıvısı kullanmalısınız. 5.12. Tornada kalemle üçgen vida açma 5.12.1. Vida kaleminin hazırlanması Tornada kalemle üçgen vida açmak için her şeyden önce vida kaleminin kusursuz bilenmesi gerekir. Bunun için vida kalemlerinin kesmesini sağlayan ağız açıları dikkatle bilenmelidir. şekil'de bir üçgen (metrik) vida kaleminin kesmesini sağlayan açılar gösterilmiştir. Vida kalemleri bir çeşit profil kalemi olduğundan, bunlara genel olarak talaş açısı verilmez yani üçgen vida kalemlerinin talaş açısı genel olarak sıfırdır (γ= 0 ). Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 57 Genelde vida açılırken, sport parça eksenine dik olarak ayarlanır. Her pasoda talaş sporttan verilince vida kaleminin sağ ve sol iki kenarı aynı anda talaş aldığı için büyük adımlı vidalar açılırken fazla talaş derinliklerinde kaleme gelen yük artar ve vida yüzeyi bozuk çıkar. Bu problemi ortadan kaldırmak için sporta 30° açı verildikten sonra kalemin dikliği ayarlanır. Her pasoda talaş yine sporttan verilir. Bu şekilde talaş verilince vida kaleminin sadece sol kenarı talaş alacağı için vida yüzeyi daha düzgün çıkar. Üçgen vida kalemleri mastara göre bilenir. Vida kalemlerinin mastara göre dik olarak nasıl ayarlanacağı ve nasıl bileneceği şekilde görülmektedir. Kalem bilenirken uç açısının doğru verilmesine ve kalem ucu ekseninin kalem prizmasının kenarına mümkün olduğu kadar paralel olmasına dikkat edilmelidir. Buna dikkat edilmezse kalemin iş eksenine göre tam dik olarak ayarlanması zorlaşır. 5.12.2. Metrik Üçgen Vida için Kalemin 60º Uç Açılı Bilenmesi Metrik vida kaleminin ucu 60°’lik bir açı ile bilenir. Kalemin ucuna göre sol tarafındaki kenar, 30º ve sağ kenarı da 30º olacak şekilde eşit olarak bilenir. 5.12.3. Whitworth Üçgen Vida için Kalemin 55º Uç Açılı Bilenmesi Whitworth vida kaleminin ucu 55°lik bir açı ile bilenir. Metrik vida kaleminden tek farkı budur. Bileme işlemi metrik vida kaleminde olduğu gibidir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 58 5.12.4. Kalemin bağlanması ve ayarı Vida kaleminin üst kısmı yandaki şekilde görüldüğü gibi parça eksenine dik olarak bağlanmalıdır. Vida kalemi, yalnız ucu dışarıda kalacak şekilde katere tespit edilmelidir. Kater, kalemliğe bağlanır ve kalemi, iş parçasına dik olarak ayarlamak için bir vida mastarı kullanılır. Bu mastar, kalemin ucuna tutularak iş parçasına yaklaştırılır. Mastar ve parça arasında başlangıçta hafif bir açıklık kalmalıdır. Mastar iş parçasına paralel oluncaya kadar katere hafifçe vurulmalıdır. Daha sonra mastar, iş parçasına dayanarak kalemin tam diklik ayarı yapılır. 5.12.5. Tornanın ayarlanması 5.12.5.1. Metrik Vida için Vida Adımına Göre Hız Kutusu Ayarı Torna tezgâhları ana mili adımı milimetre olarak verilir. Tezgâhın hız kutuları üzerindeki vida tablosundan açılacak vidanın ilerleme ayarı aranarak bulunur. Metrik vidanın adımına göre ilerleme hız kutusu ayarlanır. 5.12.5.2. Whitworth Vida için Parmaktaki Diş Sayısına Göre Hız Kutusu Ayarı Tezgâhın üzerindeki vida tablosundan açılacak vidanın parmaktaki diş sayısı aranarak bulunur. Vidanın parmaktaki diş sayısına göre ilerleme hız kutusu ayarlanır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 59 5.12.5.3. Ana mili dönüş yönü ayarı Milin dönüş yönünü ayarlayan tezgâh üzerinde bir kol bulunmaktadır. Dönüş yönü ayar kolu iki konumludur: Sağ helis yönü, puntadan aynaya doğru, Sol helis yönü, aynadan puntaya doğrudur. 5.12.5.4. Tornanın devir sayısı ayarı Vida açarken seçilecek devir sayıları, tornada kullanılan devir sayılarının 1/3 veya ¼’ü kadar olmalıdır. En doğru olanı ise kalemin hareketini her an kontrol edebilmeye uygun olan devir sayısı olmalıdır. Genellikle küçük devir sayıları seçilmelidir. Ayrıca küçük adımlı vidaların büyük adımlı olanlara oranla daha yüksek devirlerde açılması gerektiği unutulmamalıdır. Yüksek devir sayıları, pirinç gibi yumuşak gereçlerden yapılan vidalar için uygulanır. Sert malzemeler için daha düşük devir sayıları kullanılmalıdır. Çekilecek vidanın özelliklerine göre devir sayıları dikkate alınarak fener mili kutusu üzerindeki kollarla gerekli ayarlamalar yapılır. 5.12.6. Vidanın açılması 5.12.6.1. Kalemin parça yüzeyine ayarı ve sıfırlanması Mastarla dikliği kontrol edilen kalem, tezgâh devir sayısı düşük olarak dönen parça yüzeyine temas ettirilir. Kalemin temasından sonra sportun mikrometrik bileziğinden sıfırlama yapılır. 5.12.6.2. Makasın kavratılması Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 60 Daha önce yapılan tüm ayarlar kontrol edildikten sonra vida mili kavrama makası kavratılır. 5.12.6.3. Kalemin Tamburla Sıfırlanarak Deneme Talaşının Verilmesi Kalem iş parçasının dış çapına göre sıfırlanır ve başlangıç konumuna getirilerek 0,05 mm deneme talaşı verilir. Arabanın makası kavratılarak iş üzerinde vida adımını gösteren ince bir iz açılır. 5.12.6.4. Vida Tarağı ile Kontrol Edilmesi Diş tarağıyla bir vida adımının doğruluğunun kontrol edilmesi en çok uygulanan bir yoldur. Tornada üçgen vida açarken adım ayarının doğruluğu,şekilde görülen diş tarağı ile kontrol edilir. Diş tarağı, metrik vidalarda adıma ve inç vidalarda parmaktaki diş sayına göre bulunur. Açılan ize dişler tam olarak oturuyor ise tezgâh ayarları doğrudur. Aksi hâlde ayarlar tekrar kontrol edilmelidir. 5.12.6.5. Kesme yağı kullanarak vidanın açılması Tornada vida açarken bor yağı kullanılması vidanın temiz çıkmasını sağlar. Bunun için vida çekerken bor yağı kullanılması veya yağdanlıkla kesme yağı damlatılması gerekir. Amaç sürtünmeden dolayı oluşan ısınmayı ve aşınmayı azaltmak aynı zamanda kesmeyi de kolaylaştırmaktır. 5.12.6.6. Açılan vidanın kontrolü Bir vidanın dişlerini oluşturan bütün ölçüler, o vida için yapılmış bir mastarla kontrol edilebilir. Şekilde görüldüğü gibi vida mastarı aynen tampon mastarlarında olduğu gibi bir tarafı geçer taraf, diğer tarafı da geçmez taraf olarak yapılır. Delik içine açılan vidalar, vida tampon mastarı ile dış yüzeylere açılan vidalar da somun vida mastarı ile kontrol edilir. Seri olarak üretilmesi gereken hassas vidalar bu tür mastarlarla kontrol edilerek yapılır. Mikrometre ve aksesuarları yardımı ile (vida dişi ölçü pimleri) vida diş dibi çapı en doğru şekilde ölçülür. Aşağıdaki şekilde mikrometre ile ölçüm gösterilmektedir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 61 5.12.7. Kalemle vida açarken dikkat edilmesi gereken kurallar 5.12.7.1. Düz ve kademeli millerde Tornada vida açmak; bilgi, dikkat ve sabır gerektiren hassas bir iştir. Bu yüzden vida açarken aşağıda belirtilen kurallara uyulması gerekir. Vida kaleminin kusursuz bilenmesine dikkat edilmeli ve her bilenme sonunda kalemin kılağısı alınmalıdır. Vida açarken verilecek kesme hızı (Vmaks = 10 m/dk.) düşük verilmelidir. Vidanın ölçümü ve kontrolü doğru yapılmalı, ölçü ve kontrol aletleri kusursuz olmalıdır. Tornanın ana mili sadece vida açarken kullanılmalı, normal tornalama için kullanılmamalıdır. Adımı küçük olan (2 mm 'ye kadar) vidalar açılırken talaş açısı sıfır olmalı, büyük adımlı vidalar açılırken kaleme 2-3° talaş açısı verilmelidir. Aşağıda soldaki şekilde gösterilmiştir. Aşağıda sağdaki şekilde görüldüğü gibi kaleme uygun boşluk açısı verilmelidir. Aksi hâlde vidanın yüzeyi kaleme sürtünür. Adımı büyük vidanın kaba işlemi Boşluk açısı hatalı bilenmiş kalem Kalemin yüksekliği, işin ekseninde olacak şekilde ayarlanmalıdır. Kalem ucu ekseninin iş eksenine dik olarak ayarlanması vida kalem mastarıyla yapılmalıdır. Vidanın dış çapı tornalanırken uç kısmına 45’lik bir pah kırılmalıdır. Pah, vida kaleminin kesmesini kolaylaştırır ve çabuk körlenmesini önler. Vidanın adım ayarının doğru yapılıp yapılmadığı bir diş tarağıyla kontrol edilmelidir. Kalem, başlangıç konumuna giderken (işin ters dönmesiyle) vidaya zarar vermemesi için yeteri kadar geri çekilmelidir. Temiz bir vida açmak için bor yağı veya kesme yağı kullanılmalıdır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 62 Vidanın temiz çıkması için son paso (pasolar) çok az verilmeli hatta son pasoda kalem diş yanaklarını kazır gibi yaparak kesmelidir. Bunun için kalemi yeniden bilemek ve kılağısını almak gerekir. Uzun iş parçalarına vida açarken iş parçası bir gezer yatakla yataklanmalıdır. Bu işlemde, yatağın işi destekleyen ayaklarının kalemin solunda olmasına dikkat edilir. Faturalı parçalarda vidaların diş dibine bir diş dibi kanalı açılmalı, böylece hem vidanın açılması kolaylaştırılmalı hem de vidanın baş kısmının sıkma esnasında parçaya oturması sağlanmalıdır Yandaki şekilde bu gösterilmiştir. 5.12.7.2. Delik ve kör deliklerde Deliklere vida çekmede de kalem tam eksene bağlanmalıdır. Kalem ucunun iş parçasına dik olarak bağlanması için vida mastarından yararlanılır. Kalem ile diş dibi çapı arasında yeter derecede boşluk açısı olması gerekir. Böylece kalemin alt kısmının sürtünmesi önlenmiş olur. Kalem delik içinde rahat hareket edecek şekilde olmalıdır. Titreşimi ve esnemeleri önlemek için kater ve delik kalemi mümkün olduğu kadar kalın olmalı ve kalemliğe kısa bağlanmalıdır. 5.13. Tornada kalemle kare vida açma Diş dolusu ve diş boşluğu kare profilli olan vidadır. Metrik ve parmak ölçü sistemine göre yapılır. Kare vidaların standardı yoktur. İstenen çap üzerine, ihtiyaca cevap verecek şekilde, her adımda kare vida açılabilir. Kare vida açılacak iş parçasının vida bitim noktasına, diş dibi çapından küçük kanal açılmalıdır. Amaç vida sonunda kalemin boşa çıkmasını sağlamaktır. Aksi hâlde kalemi kırabiliriz. Gerektiğinde bu kanal, sol helis vidaların başlangıç noktası olarak kullanılır. Elemanları ve hesaplanması Diş kalınlığı ve diş yüksekliği yaklaşık olarak adımın yarısı kadardır. Vidanın kolay çalışabilmesi için diş boşluğu diş kalınlığından 0,05 mm daha fazla yapılır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 63 D D1 D2 H B A P : Diş üstü çapı : Diş dibi çapı : Böğür çapı (Bölüm dairesi çapı) : Diş yüksekliği : Diş kalınlığı : Diş boşluğu : Adım Diş dibi çapı Böğür çapı Diş yüksekliği Diş kalınlığı Diş boşluğu D1 = D – 2H D2 = D – H = D – 0,5 x P H = P/2 B = P/2 – 0,05 A = P/2 + 0,05 Örnek: Çapı 40 mm olan bir mil üzerine adımı 8 mm olan bir kare vida açılacaktır. Elemanlarını hesaplayınız? 5.13.1. Kare vida kaleminin hazırlanması 5.13.1.1. Adımına göre kalemin bilenmesi Vidanın helis açısından dolayı kalemin alt tarafı vidaya sürtebilir. Bunu önlemek için kalemin ucu helis açıcı (α) kadar eğik bilenir. Kalemin vida içinde sıkışmaması için geriye doğru boşluk açısı (δ) verilmelidir. Kare vida kaleminin uç genişliği diş boşluğuna eşittir (uç genişliği = A). Helis açısı ise vidanın adımı ve diş üstü çapına bağlı olarak değişir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 64 5.13.1.2. Kalemin tornaya bağlanması ve ayarı Vida ve somunun birbirine uymasını sağlamak amacıyla vida profilinin eksene dik olarak açılması gerekir. Bu dikliği elde edebilmek için vida kalemi, iş parçasının eksenine dik olarak bağlanmalıdır. Bu işlemi yapabilmek için genellikle vida mastarlarından yararlanılır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 65 Not1: Tornanın ayarlanması ve vidanın çekilmesi ile ilgili kurallar üçgen vida açarken uyulması gereken kurallarla aynıdır. Not2: Küçük adımlı vidalar doğrudan doğruya kare vida kalemi ile açılır. Büyük adımlı vidalar ise önce dar ağızlı bir kalemle vida kanalları boşaltılır. Daha sonra uygun şekilde bilenmiş kare vida kelemi ile vidaya tam profili verilir. 5.14. Tornada kalemle trapez vida açma Tepe açısı 30° olan profili kesik üçgen şeklinde vidadır. Hareket ve kuvvet iletmek amacı ile tezgâh tablalarında, vidalı millerde vb. yerlerde kullanılır. Elemanları ve hesaplanması Trapez vidanın elemanları ve formülleri kare vidaya benzer. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 66 5.14.1. Trapez vida kaleminin hazırlanması 5.14.1.1. Kalemi vida ölçüsüne göre mastarla bileme Kalemin serbestçe kesebilmesi için ağız kısmı kare vida kaleminde olduğu gibi eğik bilenmelidir. Bu eğiklik adım açısına göre değişir. Kalemin enine kesiti konik olmalıdır. Yani her adım için özel bir biçim seçilmelidir. Kalemin uç genişliği; B = 0,37 • P – 0,13 ile hesaplanan değer kadar olmalıdır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 67 5.14.1.2. Kalemin tornaya bağlanması ve ayarı Not1: Tornanın ayarlanması ve vidanın çekilmesi ile ilgili kurallar üçgen vida açarken uyulması gereken kurallarla aynıdır. Not2: Küçük adımlı trapez vidalar doğrudan doğruya trapez vida kelemi ile açılır. Büyük adımlı vidalar ise uygun bir keski kalemi ile vidanın kaba talaşı alınır. Daha sonra uygun şekilde bilenmiş trapez vida kelemi ile vida tamamlanır. 5.15. Çok ağızlı vida açma Şimdiye kadar anlatılanlar tek ağızlı vida açmak için uygulanan kurallardı. Çok ağızlı vida açmak bütün vida türlerinde (üçgen, kare, trapez v.b.) aynıdır. Bu sebepten hangi profilde vida açılacaksa Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 68 ona göre kalem hazırlığı yapılır. Vidaların çok ağızlı olarak kullanılması genelde hareket ileten vidaların hareketi daha hızlı iletebilmesi için kullanılır. 5.15.1. Çok ağızlı vida açma yöntemleri 5.15.1.1. Yan yana kalemler kullanılarak Çok ağızlı bir vidayı daha kolay bir şekilde çekebilmek için yan yana yürüyen ve vida dişlerini aynı anda açan kalemler kullanılır. Kalem eksenlerinin arası, adımın yarısı kadar olmalı ve iki kalemin de iş parçasına göre doğru bağlanmasına çok dikkat edilmelidir. 5.15.1.2. Ana mil ile fener mili bağlantısını keserek (diş atlatarak) İki ağızlı vidayı bir kalemle açmak istersek önce birinci vida oluğu açılır. İkinci vida oluğunu açmadan, parçanın ana mil ile ilgisi kesilerek yarım devir döndürülmesi gerekir. Bunun için de önce dişlere işaret konur ve makas gevşetilir. Makas aşağı alınarak bağlantısı kesilir. Bundan sonra fener mili yarım devir döndürülür ve dişli çarklar yeniden birbirine kavratılır. Bu yöntem fener miline takılan dişli çarkın diş sayısı, açılacak vida ağız sayısına bölünebildiği zaman kullanılır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 69 Diş atlatma metodunda kullanılan dişliler 5.15.1.3. Fener miline bağlanabilen özel bölme aygıtını kullanarak Yeni tip torna tezgâhlarında bulunan ve her torna için değişik olan özel bölme aygıtlarından biridir. Resimde görülmektedir. Ağız sayısı ona kadar olan vidaların açılmasında kullanılır. Dört ağızlı kare vidanın açılması için izlenecek yol ve özel bölme aygıtının kullanılması aşağıda anlatılmaktadır: Vidanın birinci ağzı normal olarak açılır. Bu işlem esnasında özel bölme aygıtının kavrama dişlisi ile çevredeki dişlinin üzerinde olan plakadaki (0) çizgileri aynı noktaya getirilmiş olmalıdır. İkinci ağzı açmak için kavrama dişlisinin diş sayısı, vidanın ağız sayısına bölünür. Kavrama dişlisinin 60 adet sivri dişi bulunduğuna göre 60 / 4 = 15 elde edilir. Bu rakam ağız sayısı için atlatılacak diş sayısını gösterir. Kamalı mil üzerindeki vida uygun bir anahtar ile gevşetilir. Kavrama dişlisi öne doğru bir miktar çekilerek çevresindeki dişliden kurtarılır. İş parçasının bağlı bulunduğu ayna ok yönünde döndürülerek 15 rakamı, (0) işaretinin hizasına getirilir. Kavrama dişlisi çevre dişlisine takılarak vida sıkılır. Bu ayarlamadan sonra vidanın ikinci ağzı açılır. Üçüncü ağız için aynı işlem tekrarlanır. (0) rakamı bu defa 15’ten alınarak 30 rakamı karşısına getirilir. Dördüncü ağız için 45 rakamına getirilmelidir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 70 Aşağıdaki şekilde dört ağızlı bir vidanın tornada açılış sırası görülmektedir. 5.15.1.4. Sportu kaydırarak İlk olarak tek ağızlı vida açar gibi birinci ağız açılır. Vidanın adımı ağız sayısına bölünür ve sport gevşetilerek çıkan sonuç kadar ilerletilir. 5.16. Uzun parçaların tornalanması Uzun parçaların esnemeden tornalanmasının, ağır parçaların punta uçlarına yaptığı baskının azaltılmasının istenildiği yerlerde yataklamanın önemi çok büyüktür. Ayrıca, destekleme ile uzun boydan dolayı oluşabilecek sesler engellenmiş olur. Boyları fazla ve çapları küçük olan iş parçaları ile çapları büyük olan parçaları tornalarken, parçaların yaylanmasını ve eğilmesini önlemek yada punta uçlarına gelen yükü hafifletmek için kullanılan makine elamanına yatak denir. Yataklar, sabit yatak ve gezer yatak olmak üzere iki çeşittir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 71 Uzun parçaların bağlanmasında hangi yatağın kullanılacağının tespitinin yapılması gerekir. Tornalanacak olan iş parçasına göre yatak seçilir. İş parçasının boyu çok uzun olmakla beraber, çapı küçük ise gezer yatak kullanılır. İş parçasının boyu uzun ve çapı büyük ise sabit yatak kullanılır. İş parçasının boyu uzun ve çapı küçük ise duruma göre hem sabit, hem gezer yatak kullanılır. 5.16.1. Sabit yatak ve tornaya bağlanması Tabanı tornanın kayıtlarına uygun olarak hazırlanmış olup, kayıtlar boyunca istenilen yere bir mengene gibi bağlanabilirler.Sabit yataklar başlıca iki amaç için kullanılır: Uzun ve küçük çaplı iş parçalarını iki punta arasında tornalarken desteklemek için, Alın tornalama, delme, diş çekme ve delik büyütme işlemlerinde uzun iş parçalarını bir ucundan desteklemek için kullanılırlar. Yatağın Tornaya Bağlanması Sabit yatak torna kayıtları üzerine ve istenilen yere bağlanabilir. Bu bağlamada yatak, kayıtlar üzerine konur ve bağlama pabucu kayıtların altında uygun konuma getirilerek somunu sıkılır. Yatağın sökülmesi için de bağlama somunu gevşetilir. Bağlama pabucu döndürülerek yatak kayıtlar arasından alınır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 72 5.16.2. Gezer yatak ve tornaya bağlanması Küçük çaplı silindirik parçaların tornalanmasında kalem baskısı ile esnemesini önlemek için gezer yatak kullanılır. Gezer yatağın tornalama esnasında kalemi izleyen iki ayağı vardır. Gezer yatak araba ile birlikte hareket eder. Böylece iki ayağın desteği, iş parçasının yaylanarak kalem üzerine sıçramasına engel olur. Yatağın Tornaya Bağlanması Bilindiği gibi gezer yataklar torna arabası üzerine bağlanır. Yatak torna arabası üzerinde, üst tarafta veya yanda bulunan uygun yere konur ve cıvatalar ile bağlanır. 5.16.3. Yatak çenelerini işe göre ayarlama Torna tezgahının üzerine uygun şekilde bağlanan yatağın ayarı için, iş parçasının belli bir kısmı uygun çapta tornalanmalıdır. Ayar vidaları çevrilerek iş parçasına hafifçe değdirilmesi gereken ayaklar, aynı miktarda ilerletilmiş olmalıdır. Aksi halde iş parçası salgılı döner. Salgıyı kontrol etmek için bir komparatörden yararlanılır. Komparatörün gösterdiği değere göre ayaklar ileri ve geri hareket ettirilerek iş parçasının düzgün dönmesi sağlanmalıdır. Bu ayarlama işlemi, iş parçası düşük devirde döndürülerek yapılmalıdır. Dönme esnasında meydana gelecek ses ve titreşimlerden yatağın normal şekilde ayarlanıp ayarlanmadığını anlamak mümkündür. Gezer yatağın da iki ayağını ayarlayabilmek için iş parçasının baş tarafından kısa bir yeri, uygun çapa göre tornalanır. 5.16.4. Yatağa alınan parçayı tornalama Yatak ayaklarının iş parçasına değen kısımlarına gres yağı koymak gerekir. Böylece sürtünen kısımların sarması önlenmiş olur. Tornalama işlemi dikkatlice yapılmalı özellikle uzun parçaların tornalanmasından doğabilecek sakıncalar göz önünde bulundurularak, talaş miktarı ve devir sayısı diğer tornalama işlemlerindeki değerlerden düşük tutulmalıdır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 73 İşlem devam ettiği sürece, ayaklardaki yağ azaldıkça takviye edilmelidir. 5.17. Eksantrik parçaların tornalanması Silindirik olarak tornalanmış bir parça, ekseni, esas eksene göre kaydırarak tornalanacak olursa, bu kısmı ile eksantrik meydana getirmiş olur. Eksantrikler, makinalarda dairesel hareketi doğrusal harekete çevirirler veya tersine doğrusal hareketleri dairesel harekete dönüştürmeye yararlar. 5.17.1. İki eksenli eksantrik parçaların markalanması Parçanın tornalanmış alın yüzeyinin merkezine eksantrik yarıçapında bir daire çizilir. Eksantriğin merkezi bu daire üzerindedir. 5.17.2. Üç eksenli eksantrik parçaların markalanması Birbirine göre merkezleri 180º kaçık olan eksenlerin markalama işlemi şöyledir: İş parçasının tornalanmış alın yüzeylerine eksantrik yarıçapında daireler çizilir. Parça V yatağına alınarak, esas merkezine göre ayarlanan mihengirle yatay eksen çizgisi çizilir. Daire çizgisi ile çakışan noktalar işaretlenir. Parçanın ve mihengirin ayarları bozulmadan bulunan merkezler karşı alın yüzeye taşınarak karşıdaki merkezler bulunur. Bu merkezlerden geçen eksenler parçanın kaçık merkezli eksenleridir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 74 Not : Birbirine göre merkezleri 180º’ den farklı açılarda istenirse, merkezlerin yerlerini eksantrik daire üzerinde açılara göre markalamak gerekir. 5.17.3. Punta deliklerini açma Belirlenen merkezler nokta ve çekiç yardımıyla dikkatlice noktalandıktan sonra, matkap tezgahına bağlanmış punta matkabı kullanılarak noktalanan eksenlerin punta delikleri delinir. 5.17.4. İş parçasını tornaya bağlama Öncelikle torna hazırlanmalı, sabit punta ve fırdöndü aynası takılmalıdır. Uygun kalem seçilerek kalemliğe takılmalı, uygun devir sayısı ayarlanmalıdır. Daha sonra tornalama işlemine geçebilmek için iş parçası, ana ekseninden iki punta arasına bağlanmalıdır. 5.17.5. Eksantriği tornalama Tornalamaya başlarken kalem, iş parçasından eksantrik ölçüsü dikkate alınarak uzak tutulmalıdır. Aksi halde, eksantrik nedeniyle iş parçası kaleme çarpar ve biner. Kalem iş parçasına yavaş yavaş yaklaştırılmalıdır. Kalem işe dokundurulduğunda, talaş kontrollü olarak verilmelidir. Kaçıklığı büyük eksantriklerde, iki punta arasındaki esnemeyi önlemek için aralarına baskı parçası konulmalıdır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 75 5.17.6. Tornalanan eksantriği kontrol etme Tornada eksantriğin kontrolü iki şekilde yapılır. Johanson mastarları ile kıyaslayarak eksantriğin ölçüsü belirlenir. Eksantrik iki punta arasında çevrilerek, önceden sıfırlanmış bir komparatörle kolayca kontrol edilir. İbrenin sapma miktarı okunarak eksantrik ölçüsü belirlenir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 76 5.18. Tornada yay sarma Üzerine etki eden çekme ve basma kuvvetini depo eden, kuvvet kalktığında depo ettiği enerjiyi aynen ileten makine elemanına yay denir. 5.18.1. Yay çeşitleri Basma yaylar Çekme yaylar Burulma yaylar Disk yaylar Spiral yaylar Yaprak yaylar 5.18.2. Tel çapının tespiti Tornada sarılacak yay telinin çapı tespit edilmeden önce, yayın çalışacağı ortamın belirlenmesi gerekir. Yay, çalışacağı ortama, esneme miktarına, istenilen sertliğe, çalışacağı çapa, kaldıracağı yüke, uzama miktarına vb. göre belirlenerek sarılır. Yay sarılmadan önce çapının tespitinde bazı formüller kullanılır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 77 Örnek; Çapı 3 mm olan, 5 mm adımlı ve 40 halka bulunan bir yayın iç çapı 20 mm, genleşme katsayısı 0,03 olduğuna göre; a)-Halka boyunu, c)-Gevşeme miktarını, b)-Tam tel boyunu, d)-Sarılan yay boyunu, bulunuz? 5.18.3. Malafanın hazırlanması Üzerine çeşitli iş parçalarının bağlanıp kolay ve daha hızlı işlenebilmesini sağlayan, yataklama görevi gören, silindirik şeklinde, üzerinde kademeleri olan makine elemanına malafa denir. Torna tezgahında yayların sarılabilmesi için sarılacak yaya göre malafaların hesaplanarak bulunması gerekir. Bulunan malafa çapı işlenerek veya hazır halde varsa torna tezgahına bağlayarak üzerine yayın sarılması gerekir. Malafa çapı, yay çapının hesaplanmasında kullanılan formüllerle beraber hesaplanır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 78 5.18.4. Yay Çapına Göre Malafa Seçilmesi veya Tornalanması Sarılacak yay çapına göre malafa çapı hesaplanarak bulunur. Hesaplama sonucunda istenilen çapta malafa hazır olarak varsa torna tezgahına bağlanarak yay sarılır. Eğer hesaplanan çapa uygun malafa yoksa malafa malzemesi torna tezgahında silindirik işlenerek hazır hale getirilir. Hazırlanan malafanın bir ucuna yay telinin çapı genişliğinde merkezden delik delinir. Delinen delik, malafa aynaya bağlandığında dışarıda kalacak mesafede olmalıdır. 5.18.5. Malafanın tornaya bağlanması Malafa silindirik şeklinde bir mil olduğu için, ayna punta arasına bağlanarak yay sarılır. Malafanın üzerinde delik delinen kısmı ayna tarafına gelecek şekilde, diğer ucu gezer puntanın konik ucuna gelecek şekilde bağlanmalıdır. Bağlama esnasında emniyet kurallarına uyulması, gezer punta tarafına yataklandırılacak malafanın punta deliğinin merkezde delinmiş olması gerekir. Punta deliği merkezden kaçık ise malafa dönerken salgı yapabilir. 5.18.6. Kalemliğe Özel Sert Ağaçtan İki Takoz Bağlanması Torna tezgahının kalemliğine özel sert ağaç (gürgen, kayın v.b) takozlar, kalemlik ölçülerine uygun şekilde iki adet hazırlanır. Ağaç takozların orta kısmına tel çapından daha küçük kanal açılır. Alt takoz kalemliğe oturtulur, kanal açılan yere telin rahat ilerleyebilmesi için yağlama yapılır. Yağlanan yere tel oturtularak üst takoz ile kapatılır. Takozlar kalemliğin sıkma civataları ile hafifçe sıkılır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 79 5.18.7. Takoz Arasından Geçen Yay Telinin Malafa Deliğine Takılması Malafanın ayna tarafına yakın, telin çapına göre delinmiş deliğine, yay teli, çekilerek takılır. Deliğin diğer tarafından çıkan telin uç kısmı, yay sarımı esnasında telin delikten çıkmaması için biraz kıvrılır. Ayna boşta iken bir tur çevrilir. Malafa üzerine bir sarım sarılmış olur. 5.18.8. Devir ve ilerlemenin ayarlanması Tezgah devri düşük devire ayarlanır. Arabanın ilerlemesi, vida çekme işleminde olduğu gibi yayın adımına göre, tezgah üzerindeki tablodan ayarlanır (çekme yaylarında yayın adımı telin çapına eşittir). Yay çekme işlemine başlamadan önce tezgahın makas kolunun kavratılması gerekir. 5.18.9. Yayın sarılması Yukarıdaki işlemler tamamlandıktan sonra tezgah çalıştırılır. Makas kavratılarak sol vida çeker gibi yay, soldan sağa doğru veya ayna tarafından gezer punta tarafına doğru,yay adımına göre sarılır. Sarım işlemi bittikten sonra makas yukarı alınır, tezgah durdurulur. Ayna bir tur ters yönde döndürülerek yayın gerginliği giderilir. Yayın yerinden hızlı bir şekilde çıkması önlenir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 80 5.18.10. Sarılan Yayın Kesilerek Malafadan Çıkarılması Sarılan yayın gerginliği alındıktan sonra istenilen yay boyu ölçüsünde uygun yerinden taşla, eğe, keski veya pense yardımıyla tel kesilir. Kesilen yayı malafadan çıkarmak için gezer punta boşa alınarak punta geriye doğru çekilir. Malafa deliğine takılan telin ucu düzeltilerek tel delikten çıkarılır. Yay malafanın üzerinden çekilerek çıkartılır. Uç kısımları basit ayaklı zımpara taşında düzeltilerek yay kullanıma hazır hale getirilir. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 81 5.18.11. Güvenlik tedbirleri Malafa aynaya ve gezer puntaya sıkı ve emniyetli bir şekilde bağlanmalıdır. Ağaç takozlar kalemliğe doğru bağlanmalı; yay sarma esnasında tel takozlar arasından çıkarak tehlikeye yol açabilir. Yay telinin malafadan çıkarak bir kazaya sebebiyet vermemesi için malafa üzerine delinecek delik büyük delinmemeli ve tel geçtikten sonra uç kısmı biraz kıvrılmalıdır. Yay gergin durumda iken yay teli kesilmemeli, aksi halde önemli yaralanmalara sebep olur. Yayın gerginliği alındıktan sonra kesilmelidir. Yayı malafadan çıkarırken dikkatli olunmalı, yavaş ve dikkatlice çıkarılmalıdır. Yayın alın kısımları basit ayaklı zımpara taşında düzeltilirken, dikkat edilmeli, kurallara uygun taşlanmalıdır. Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ 82 6. ÖZEL TORNACILIK İŞLEMLERİ Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ