böbrek nakli bakım rehberi
Transkript
böbrek nakli bakım rehberi
BÖBREK NAKLĐ BAKIM REHBERĐ Đç Hastalıkları Bölümü Cerrahi Bölümü Organ Nakli Servisi Erasmus MC © Erasmus MC Hastalarla iletişim ekibi (iletişim bölümü), gözden geçirilmiş 2. Baskı: Eylül 2008 Bu bakım rehberinin hayata geçirilmesinde emeği geçen herkese teşekkürlerimizle: • Erasmus MC'de böbrek nakliyle ilgili çalışanlar • Erasmus MC böbrek nakli hastaları Ziyaret adresi Mektup adresi Erasmus MC Erasmus MC ’s Gravendijkwal 230 (ana giriş) t.a.v. Niertransplantatie secretariaat 3015 CE Rotterdam kamer D 408 Westzeedijk 361 Postbus 2040 (kapalı otopark / 2 no.lu giriş) 3000 CA Rotterdam 3015 CE Rotterdam Tel.: (010) 704 0 704 www.erasmusmc.nl BÖBREK NAKLĐ BAKIM REHBERĐ 1 Bakım Rehberi, aşağıda belirtilen kişinin şahsi malıdır: Soyadı: Adres: Posta kodu ve yerleşim yeri: Telefon numarası: Doğum tarihi: Erasmus MC hasta numarası: Uzman terapistin soyadı: Bu bakım rehberini Erasmus MC'ye, aile hekiminize ve yardım görevlilerine yapacağınız her ziyarette yanınıza alın. Bakım rehberinin kaybolması halinde bulan kişinin derhal rehberin sahibiyle temasa geçmesi rica olunur. 1 Bakım rehberinin içeriğine dayanarak herhangi bir hak talep edilemez. DĐZĐN Genel 1. Giriş 6 2. Böbrek naklinde telefon prosedürü ve telefon listesi 8 3. Hastaneye hazırlıklı gitmek 11 4. Akademi Tıp Merkezi olarak Erasmus MC 13 5. Aile hekiminizle temas 16 Böbrek nakli 6. Böbrek naklinde arka plan bilgisi 18 6.1 Böbrekler 18 6.2 Transplantasyon olasılıkları 21 6.2.1 Canlı donörle böbrek nakli 21 6.2.2 Ölmüş bir kişinin (kadavra) böbreğiyle böbrek nakli 25 7. 27 Ön araştırma ve bekleme dönemi 7.1 Ön araştırma 27 7.2 Araştırma sonuçları 29 7.3 Eurotransplant 30 7.4 Bekleme süresi 31 7.5 Bilimsel çalışmalar 33 8. Böbrek nakli 34 8.1 Çağrı 34 8.2 Hastaneye yatırılma ve hazırlık 36 8.3 Ameliyat 37 8.4 Ameliyat sonrası 40 8.5 Hasta bakım bölümü ve böbrek nakli ekibi 44 8.6 Taburcu 46 DĐZĐN 9. Böbrek nakli polikliniğinde devam kontrolü 48 10. Đlaç kullanımı ve en sık sorulan sorular 50 10.1 Đlaç kullanımı ve ilaçların muhtemel yan etkileri 50 10.2 Đmmunosupresiflere başlarken en sık sorulan sorular 54 11. 58 Böbrek naklinden sonra beslenme 11.1 Beslenme tavsiyeleri ve hijyen 58 11.2 Ürün ve kilo bilgisi 64 12. Böbrek naklinden sonra yaşam tavsiyeleri 68 Ek bakım 75 Ek bilgi 13. 13.1 Tıbbi Sosyal Hizmetler (MMW) 75 13.2 Manevi bakım 76 13.3 Evde bakım ve transfer hemşiresi 77 14. Kader ortaklarıyla temas 78 15. Adresler ve Đnternet siteleri 79 Ekler Đlaç kullanımınızı ve fiziki kontrollerin sonuçlarını not etmeniz için tıbbi günceniz. 81 Notlar Ekler için dosya ("CAPD", "hemodiyaliz" ve Erasmus MC broşürleri gibi, ayrı ekler için) 84 GENEL sayfa 6 1. BÖLÜM: GĐRĐŞ Bu rehber, Rotterdam'da bulunan Erasmus MC böbrek nakli ekibinin bakım B1 rehberidir. Bu bakım rehberi, böbrek hastalığının son aşamasında olan ve böbrek nakli geçirmesi muhtemel olan kişileri olduğu kadar, onların B2 partnerlerini, arkadaşlarını ve/veya akrabalarını da hedeflemektedir. B3 Kısa bir süre önce, böbrek nakli uzmanı bir nefrolog (nefrolog, böbrek hastalıkları konusunda uzmanlaşmış bir dahiliyecidir) size, böbrek nakli ile ilgili koşulları muhtemelen karşılıyor olduğunuzu söyledi. Bu bakım rehberinde, B4 olası bir transplantasyona dek ön süreçte nelerin olacağı ve transplantasyon olasılıklarının yanı sıra, böbrek nakline karar verecek olursanız, bu kararın B5 hayata geçirilmesi sırasındaki süreç de tarif edilmektedir. Bu bakım rehberini, sizinle ilgilenen bakım sağlayıcılarından alacağınız sözlü B6 bilgiye (ve yazılı veya odyovizüel diğer bilgilere) ek ve destek oluşturma amacını taşıyan bir bilgilendirme dosyası olarak görebilirsiniz. "Bakım B7 sağlayıcısı" terimi ile pek çok kişi kastediliyor olabilir (örneğin tedavi eden doktor, hemşire, laborant, koordinatörler, pratisyen hemşire, tıbbi sosyal B8 görevli). Bakım rehberini ayrıca, bakım sağlayıcılarıyla yapacağınız görüşmeler B9 sırasında, yardımcı bir araç olarak da kullanabilirsiniz. Rehberde, hazırlık ve tedavi evrelerine ilişkin çeşitli sabit anlar tanımlanmıştır. Daha rehberi okurken kendinizi, gerçekleşmesi muhtemel olan şeylere bir miktar hazırlayabilirsiniz. Önceki deneyimlerimizden, aydınlatılmak istediğini hastaların çoğunlukla öğrendiğimizden dolayı, detaylı bakım bir B 10 şekilde rehberinde B 11 sunduğumuz bilgiyi elimizden geldiğince eksiksiz tutmaya çalıştık. [Sunulan] Bilginin miktarı size şu an için size çok geliyorsa, elbette ki, her şeyi hemen B 12 okumak yerine, [bir bölüm] sizin için geçerli olduğunda [onu] okuma yoluna gidebilirsiniz. Partnerinize ya da akrabalarınıza kıyasla daha fazla ya da tam tersi, daha az bilgiye ihtiyaç duyuyor da olabilirsiniz. Bu durumda herkes, B 13 rehberin kendi istediği kadarını okuyabilir. Eğer ele alınan bir konu sizin için (henüz) geçerli değilse, o bölümü atlayabilirsiniz. Belli bir bilgiyi (tam olarak) B 14 anlamadıysanız ya da daha fazla (sözlü) bilgi istiyorsanız, transplantasyon koordinatörlerinden ya da pratisyen hemşirelerden biriyle daima temasa geçebilirsiniz (bkz: Telefon listesi). Bu kişilerle, bakım rehberiyle ilgili başka yorumlarınız için de temasa geçebilirsiniz. B 15 GENEL sayfa 7 1. BÖLÜM: GĐRĐŞ B1 Ayrıca bakım rehberinin size, hastalığınızın kendisi ve sonuçlarıyla başa çıkmada biraz olsun manevi destek sunacağını da umuyoruz. Bu rehberi okumanın yakınlarınıza da faydası olabilir. Yakınlarınız, tedaviniz ve olası sonuçları hakkında daha fazla bilgi sahibi olursa, bu konuda onlarla konuşmanız daha kolay olur. Bu bakım rehberi sizin şahsi malınızdır. Bakım rehberini, tedavinizi yapan doktora, aile hekimine ve hemşireye/semt hemşiresine her gidişinizde yanınıza alın. Böylece sorularınız hep elinizin altında olur ve istendiği anda, rehbere ek bilgi eklenebilir. B2 B3 B4 B5 B6 Dostça selamlar, Erasmus MC iç hastalıkları ve cerrahi Bölümü, organ nakli servisi çalışanları B7 B8 Bu bakım rehberinde "o" zamirinin geçtiği her yerde, hem "kadın", hem "erkek" kastedilmektedir. B9 B 10 B 11 B 12 B 13 B 14 B 15 GENEL sayfa 8 2. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDE TELEFON PROSEDÜRÜ VE TELEFON LĐSTESĐ B1 Transplantasyon sonrası Aşağıdaki şikâyetlere sahipseniz, mutlaka Erasmus MC'nin böbrek nakli B2 ekibiyle temasa geçmelisiniz: • Rektal olarak ölçüldüğünde ateşiniz 38ºC veya üzeri ise. B3 • Transplant böbreğin olduğu bölgede ağrınız varsa ve bu ağrı bir adet B4 parasetamol aldıktan birkaç saat sonra hâlâ devam ediyorsa. • Đdrar üretiminiz dikkati çekecek ölçüde azaldıysa. B5 • Đstifrağ ve/veya ishal gibi nedenlerle ilaçları içinizde tutamıyorsanız. B6 • Yukarıda tanımlananların dışında kalan şikâyetleriniz için ilk olarak, durumunuzu bilen aile hekiminizle temasa geçebilirsiniz. Şikâyetlerinizi ona anlatın ki, o da sevk edilmenizin gerekip gerekmediğine karar versin. Aile hekiminiz gerekirse sizi Erasmus MC'ye havale edecektir. Telefon şeması Transplantasyonun önce ve sonrasındaki soru ve şikâyetleriniz için, bizimle B7 B8 B9 B 10 nasıl temasa geçeceğinizi aşağıdaki şemada görebilirsiniz. B 11 B 12 B 13 B 14 B 15 GENEL sayfa 9 2. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDE TELEFON PROSEDÜRÜ VE TELEFON LĐSTESĐ Mesele nedir Acil meseleler ve durumlar için iş Ne zaman telefon Aranacak numara edilmesi gerekir Derhal 010 - 703 59 99 (010 - 704 01 15) günleri, saat 8:30 ile Telefonunuza kim çıkacak Böbrek nakli/nefroloji polikliniği asistanı. Nefrologla temasa geçer. 17:00 arası 010 - 704 0 704'ten Nöbetçi iç hastalıkları durumlar için, iş telefonun merkez uzmanı veya nefrolog. günleri VE hafta gruptaki bir nöbetçi sonları, saat 17:00 ile dahiliyeciye Acil meseleler ve Derhal bağlanmasını isteyin. saat 08:30 arası Transplantasyon Đş saatleri 010 - 703 51 85 Böbrek (sonrası yaşamla ilgili içinde 06 - 22575979 pratisyen nakli tavsiyeler) hakkındaki m.tielen@ hemşireleri*: Mirjam sorularınız veya genel erasmusmc.nl Tielen bilgi almak için m.c.vanburen@ erasmusmc.nl Marleen van Buren l.maasdam@ erasmusmc.nl Ön araştırma döneminde randevu veya bilgi Đş saatleri Böbrek nakli koordinatörleri: içinde almak için Transplantasyon Đş saatleri sonrası bilimsel içinde araştırmalar Louise Maasdam 010 - 703 40 94 Annemarie Luchtenburg 010 - 703 34 51 Marry de Klerk 010 - 703 54 68 Nazli Altintas 010 - 703 54 68 Sandra Middel 010 - 703 46 07 Willij Zuidema 010 - 703 57 56 Araştırma hemşireleri: Annemarie Geel Nelly de Leeuw van Weenen hakkında sorular *Böbrek nakli pratisyen hemşireleri Erasmus MC'de "böbrek nakli pratisyen hemşireleri" görev yapmaktadır. Pratisyen hemşireler, belirli bir hasta grubuna sunulan doğrudan doğruya sağlık bakım hizmetinden sorumlu hemşirelerdir ve hemşirelik görevlerini tıbbi görevlerle birleştirirler. Böbrek naklinizle ilgili sorularınız ve net olmayan konularla ilgili olarak bu kişilerle temasa geçebilirsiniz. Bu hemşireler size klinik tablonuz ve Erasmus MC'de gördüğünüz tedavi hakkında bilgi verir. Tüm tedavi süreciniz boyunca sizin için sabit irtibat noktası işlevini görürler. GENEL sayfa 10 2. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDE TELEFON PROSEDÜRÜ VE TELEFON LĐSTESĐ Böbrek nakline ilişkin Erasmus MC'deki diğer telefon numaraları Böbrek nakli sekreterliği, Prof. Dr. W. Weimar Tel.: (010) 703 46 07 Böbrek nakli polikliniği Randevuları ertelemek veya reçete istemek için Tel.: (010) 704 01 15 Hastaneye yatırılma sekreterliği Bekleme listesindeki sıranızla ilgili sorular için (bekleme listesi yönetimi) Tel.: (010) 703 11 56 / 703 11 57 Tıbbi Sosyal Hizmetler Nico Tronchet (perşembe günleri yok) Tel.: (010) 703 46 16 (Psikososyal bakım hizmeti sekreterliği) Diyet uzmanlığı, böbrek nakli Tel.: (010) 703 30 55 (iş günleri saat 9:00 ile 10:00 arası) Đç hastalıkları bölümü (bölüm 4-Noord) Tel.: (010) 703 31 36 Organ nakli bölümü (bölüm 9-Zuid) Tel.: (010) 703 32 96 Cerrahi sekreterliği Tel.: (010) 703 37 33 Anestezi polikliniği Tel.: (010) 704 01 02 GENEL sayfa 11 3. BÖLÜM: HASTANEYE HAZIRLIKLI GĐTMEK Aşağıda, hastaneye ve çeşitli bakım sağlayıcılarına yapacağınız ziyaretlerle ilgili birkaç tavsiye bulunuyor: • Güvendiğiniz bir kişiden randevulara sizinle birlikte gelmesini isteyin. Đki kişinin duyacakları, bir kişinin duyacaklarından daha fazla olacaktır ve birlikte daha fazla şeyi aklınızda tutabilirsiniz. Görüşme ya da tasarlanan tedavi, beklediğiniz ya da umduğunuzdan daha farklı bir şekilde gelişecek olursa, birbirinize destek olabilirsiniz. Ayrıca bu [ikinci] kişi, görüşme sırasında not da tutabilir. • Şikâyet ve/veya sorularınızı bakım rehberine not edin ve bunların üzerinden, tedaviyi uygulayan doktoru ziyaretiniz, ya da onun sizi ziyareti sırasında madde madde geçin. • (Đyice) Anlamadığınız tıbbi terimler hakkında gönül rahatlığıyla daha detaylı açıklama isteyin. Aldığınız bilgiyi kendi sözlerinizle tekrar edecek olursanız, onu iyice anladığınızdan emin olmuş olursunuz. • Sorularınızı o şekilde sorun ki, bunlara verilebilecek cevap sadece "evet" ya da "hayır" ile sınırlı olmasın; bu sayede daha fazla bilgi almanız mümkün olur. Örneğin: "Transplantasyon sonrası ilaçlarının yan etkileri var mıdır" yerine, "transplantasyon sonrasında kullanılan ilaçların hangilerinin yan etkisi vardır?" • Aceleyle karar vermeyin ve tedavinizi uygulayan doktorun önerdiği tedavi planı hakkında şüpheleriniz varsa, düşünme süresi ya da bir ek görüşme talebinde bulunun. Verilen tavsiyeye uymayacak olursanız, başka tedavi olanaklarının ve bunların muhtemel sonuçlarının neler olduğu hakkında bilgi alın. • Başka bir hastaneden, bir başka hekimin görüşünü (buna "second opinion" denir) almak isteyecek olursanız, buna hakkınız vardır. Böyle bir adım atmayı düşünüyorsanız, bunu aile hekiminizle ya da tedavinizi uygulayan hekimle görüşün. Ayrıca, deneyimli bir kader ortağı ile yapacağınız bir görüşmenin de faydasını görebilirsiniz. Öte yandan, bu yola gittiğiniz takdirde tedavinizin uzamasına neden olabileceğinizi de unutmamalısınız. • Bakım sağlayıcılarınızla iyi bir temasınızın olması ve onlara güvenmenizin önemi büyüktür. Canınızı sıkan bir şey olursa, bunu (gerekirse başka bir kişiyle birlikte) gündeme getirin. GENEL sayfa 12 3. BÖLÜM: HASTANEYE HAZIRLIKLI GĐTMEK • Beklenti, düşünce ve isteklerinizin neler olduğu konusunda net olmaya çalışın. Gerektiğinde, bakım sağlayıcınıza, sizin için önemli olan şeyleri hatırlatın. Bakım sağlayıcısı, her gün pek çok hasta gördüğünden dolayı, her bir hastayı tek tek aklında tutamaz. Bir şeyi ikinci bir kez sormak veya söylemekten çekinmeyin. • Hakkınızdaki tüm tıbbi belgeleri inceleme hakkına sahipsiniz. Bu konuda, 2 öğrenebileceğiniz standart prosedürler geçerlidir . 2 Bkz: "Hasta Yükümlülük ve Hakları" adlı Erasmus MC broşürü GENEL sayfa 13 4. BÖLÜM: AKADEMĐ TIP MERKEZĐ OLARAK ERASMUS MC Rotterdam'da bulunan Erasmus MC, yeni bilginin oluşturulup (geleceğin) profesyoneller(in)e aktarıldığı bir akademi tıp merkezidir. Merkezin çalışma alanı çok geniş olup, hastalıktan sağlığa, bireyselden toplumsal sağlık hizmetlerine dek uzanır. Oluşturulan bilgi ve yeni bulgular, hastaların günlük bakımı ve tedavisinde kullanılır. 23 Erasmus MC , çocuk hastanesi, Erasmus MC-Sophia ile birlikte, kent merkezindedir. Erasmus MC-Daniel den Hoed onkolojik merkezi ise, güney Rotterdam'dadır (RotterdamZuid). Erasmus MC'nin, toplam 11.000'in üzerinde çalışanı vardır. Merkezin üç ana görevi vardır: Hasta bakımı, eğitim ve öğretim, araştırma. Hasta bakımı Hasta bakımı, Zuid-Holland, Zeeland ve West Brabant bölgelerinden gelen hastalara yöneliktir. Bazı rahatsızlıklar için, Hollanda'nın her yerinden hastalar bu hastaneye gelir. Her yıl yaklaşık yarım milyon insan Erasmus MC'ye gelir. Erasmus MC, akademik bir merkez olduğundan vurgu, bileşik bakım üzerindedir. Erasmus MC'de şu anda, yetişkinler arasında yılda yaklaşık olarak 120 böbrek nakli gerçekleştirilmektedir. Eğitim & Öğretim Bir akademi tıp merkezi olarak Erasmus MC, bir eğitim enstitüsüdür. Burada tıp öğrencileri, hekim olmak üzere eğitilirler (bunlara "intern hekim" denir). Uzmanlık eğitimi gören hekimler de, tıp uzmanı olmak için gerekli eğitimlerini bu hastaneden alırlar (bunlara "asistan doktor" denir). Aynı şekilde, tıp uzmanları için devam eğitimleri de mümkündür. Stajyer hemşire ve doktor yardımcıları, Erasmus MC'de eğitim görebilir veya staj yapabilirler. Sizin açınızdan bunun anlamı, görüşmelere ve/veya fizik muayenelere çoğunlukla birden fazla kişinin (örneğin asistan veya uzman doktor, intern hekim ve hemşire [stajyer hemşire] veya pratisyen hemşirenin) katılmasıdır. 3 Metinde "Erasmus MC merkez şube"nin geçtiği her yerde, önceki Dijkzigt Hastanesi kastedilmektedir. GENEL sayfa 14 4. BÖLÜM: AKADEMĐ TIP MERKEZĐ OLARAK ERASMUS MC Bunun bir başka anlamı da, poliklinikte size, nefrolog, stajyer nefrolog ya da pratisyen hemşire tarafından bakılabileceğidir. Eğer hastaneye yatırılacak olursanız, yatağınızın etrafında sıklıkla, üniversite hastanesi olmayan hastanelerde görmeye alışık olmadığınız sayıda yardım görevlisi göreceksiniz. Araştırma Akademi tıp merkezi, bir eğitim enstitüsü olmasının yanı sıra, aynı zamanda bir araştırma enstitüsüdür de. Bunun anlamı, burada tıbbi-bilimsel araştırmaların yapıldığıdır. Bilimsel araştırma, sahip olunan bilgiyi arttırmak ve daha iyi tedavi yöntemleri geliştirmek için gereklidir. Bu da sonuç olarak hastanın yararınadır. Bilimsel araştırmanın sorumlu bir şekilde gerçekleştirilip gerçekleştirilmediği titiz bir şekilde denetlenir. Bu amaçla katı normlar oluşturulmuştur ve bir Tıbbi Etik Đnceleme Komitesi (METC) bulunmaktadır. Tıbbi-bilimsel araştırmaya katılmanız sizden de istenecektir. Geçmişte bilimsel araştırmaya katılmış olan hastaların da sayesinde, günümüzde, böbrek naklinden sonra elde edilen sonuçlar iyi bir hal almıştır. Doğal olarak, daha da iyi sonuçlar almak için çaba gösteriyoruz. Bilimsel araştırmalara, başka kişilerin yanı sıra, bir araştırma hemşiresi de eşlik eder. Elbette ki size teklif edilen bir araştırmaya katılmak istemediğiniz takdirde bunun, tedavinizin devamı açısından olumsuz bir sonucu olmayacaktır. Tercihinize daima saygı gösterilecektir. Alınan vücut parçası ("rezidüel doku"), araştırma ve eğitim için kullanılır. Tedaviniz ve buna ilişkin ön araştırma için genellikle kanınız ya da -örneğin böbreğinizden- bir doku parçası alınır. Bu [parça], tanıyı koymakta; yani, rahatsızlığınızın ne olduğu ya da tam tersi, ne olmadığını belirlemekte kullanılır. "Vücut parçası" adı verilen bu parçanın daha sonraki bilimsel araştırmalarda önem taşıdığına sık sık rastlanır (örneğin, daha hızlı veya daha titiz tanı koyabilmeye dair bir metot bulunduğunun düşünülmesi durumu). Eğer sizden alınan "rezidüel doku"nun tıbbi bilimsel araştırmalarda kullanılmasına karşı değilseniz, hiçbir şey yapmanıza gerek yoktur. Bu takdirde rezidüel doku anonim olarak kullanılacaktır; dokunun size ait olduğu tespit edilemez. Bunun kullanılmasına bir itirazınız varsa, bir itiraz formu doldurabilirsiniz. Bu formu enformasyon merkezinden alabileceğiniz "Tıbbi- Bilimsel Araştırma" başlıklı Erasmus MC broşüründe bulabilirsiniz. GENEL sayfa 15 4. BÖLÜM: AKADEMĐ TIP MERKEZĐ OLARAK ERASMUS MC Erasmus MC'nin ulaşılabilirliği Erasmus MC şu anda yeni bir hastane inşa ediyor. Bu durum, beraberinde birtakım rahatsızlıklar getirebilir. Bununla ilgili olarak anlayışınıza sığınıyoruz. Güzergâh tarifi ve taşıt park yerlerinin nerede olduğu www.erasmusmc.nl Đnternet adresinde bulunabilir. Bu adreste ayrıca, çeşitli poliklinik ve bölümlerin nerede bulunduğunu da görebilirsiniz. GENEL sayfa 16 5. BÖLÜM: AĐLE HEKĐMĐNĐZLE TEMAS Uzman hekimle doğrudan doğruya temasa geçmeyi gerektiren nedenleri görmek için, 2. bölümdeki telefon şemasına bakınız. Aile hekimi, sağlık hizmetlerinin merkezinde duran kişidir. Fiziksel ve ruhsal şikâyetlerde ilk temas onunla yapılır. Aile hekimi sizi tedavi edebilir, size tavsiyede bulunabilir ve başkasına sevkinizi yapabilir. Normalde aile hekimi, her şeyi konuşabileceğiniz sırdaşınızdır. Onunla cinsellikle veya hastalığınızla ilgili duyduğunuz korku gibi, yaşama dair hassas konuları da konuşabilirsiniz. Aile hekimi, hastanedeki hekimlerin tersine, her şeyden önce ailenin hekimidir. Bu yüzden aile hekiminizle temasa geçmek, bir yandan Erasmus MC'de başka hekimlerin tedavisini görüyorken de önemlidir. Zira hastalığınız yalnızca sizi ilgilendirmekle kalmaz. Partneriniz ya da aileniz varsa, hastalığınızın onlar üzerinde de etkili olacağı kesindir: Hastalığınızın onların iyiliği üzerinde nasıl bir etkisi vardır? Bunu kaldırabiliyorlar mı, yoksa aile ortamı için yardım veya rehberlik gerekli mi? Aile hekiminize, çeşitli araştırmalar arasında ya da organ nakli öncesi veya sonrasındaki bekleme süresinde, evdeyken danışmış olabilirsiniz. Bakım rehberinizi tedaviniz ya da kullandığınız ilaçlarla ilgili olarak aile hekiminizle yapacağınız görüşme sırasında yardımcı olarak kullanabilirsiniz. Aile hekiminiz de, bakım rehberinize, hangi sorunlarla karşılaştığınızı, hangi tavsiyelerin verildiğini ve nelerin yapıldığını not edebilir. Bu da, Erasmus MC'deki, tedavinizi uygulayan doktor için faydalı bir bilgi oluşturur. Böbrek nakli uzmanınız, aile hekiminizi gelişmelerden haberdar eder. GENEL sayfa 17 5. BÖLÜM: AĐLE HEKĐMĐNĐZLE TEMAS Aile hekiminin soyadı:__________________________________________ Aile hekiminin telefonu:_________________________________________ Eczanenin telefon numarası:_____________________________________ Tarih Konsültasyon nedeni Bulgular Tavsiyeler/ eylemler BÖBREK NAKLĐ sayfa 18 6. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDE ARKA PLAN BĐLGĐSĐ 6.1 Böbrekler Sağlıklı böbrekler Normalde herkesin iki böbreği vardır. Fasulye biçimindeki bu organlar, vücudunuzun arka tarafında, bel seviyesinde, belkemiğinin her iki yanında bulunur. Böbreklerin üst tarafı kaburgaların altına gelir ve bu sayede dışarıdan gelecek olan zararlara karşı makul ölçüde korunmuş olurlar. Her bir böbreğin uzunluğu yaklaşık 10 ila 15 cm, ağırlığı ise yaklaşık 160 gramdır. böbreküstü bezi [bijnier] böbrek [nier] Şekil 1. Böbreklerin vücuttaki konumu. Böbreklerin, şahdamarının (aort) bir kolu olan böbrek atardamarlarından kan gelir. Bu kanın temizlenmesi gerekir. Temizlenen kan, böbreği, en alttaki ana toplardamara (inferyör vena kava) açılan böbrek damarı yoluyla terk eder. Böbreklerde idrar oluşturulur ve bu idrar, sidikyolları (üreterler) yoluyla mesaneye gelir. Mesane pelvistedir ve doldukça şişen bir balona benzer. Đdrarınızı yapmanız gerektiğinde, mesanenin kasları büzüşür. Yetişkinlerin mesane kapasitesi yaklaşık 500-750 mililitredir. BÖBREK NAKLĐ sayfa 19 6. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDE ARKA PLAN BĐLGĐSĐ 1. belkemiği [wervelkolom] 2. böbrekler [nieren] 3. sidikyolları [urineleiders] 4. leğen [bekken] 5. mesane [blaas] 6. üretra [plasbuis] Şekil 2. Đdrar yollarının konumu. Böbreklerin dış tarafında sağlam bir kılıf bulunur: Böbrek kapsülü. Bunun altında böbrek korteksi ve böbrek medullası bulunur. Böbrek medullasında nefron adı verilen, yaklaşık bir milyon adet küçük filtre bulunur. Her bir nefron iki bölümden oluşur: Glomerülüs (böbreğin filtresi) ve tubulüs (böbrek borucuğu). Glomerülüs, filtre olarak işlev görmesini sağlayan çok ince duvarları olan, bir salkım ya da bir yumak kılcal damardan oluşur. Kan, nefronların içinden sürekli akar ve bu yolla temizlenir: Geride idrar halinde artık maddeler kalır. Đdrar yaklaşık 5 veya 6 çanak şeklinde biriktirme boşluğunda (böbrek çanakları) birikir ve son olarak böbrek pelvisi ya da üreterler aracılığıyla mesaneye ulaşır. Böbreklerin en önemli üç işlevi şunlardır: Atıkların vücuttan atılması. Vücuttaki sıvı dengesinin düzenlenmesi (sıcak veya soğuk havalarda, az ya da çok su içildiğinde, az ya da çok terlendiğinde). • (Kan basıncını düzenlemede, kemiklerdeki kalsiyum miktarı ve akyuvarların üretiminde rolü olan) Hormon(ları) üretmek. • • Đyi çalışmayan böbrekler Böbrekleriniz işlev göremezliğin sınırındaysa ve henüz renal replasman tedavisine (böbrek işlevlerini ikame edici tedavi) ihtiyacınız yoksa, bu duruma "preterminal böbrek yetmezliği" adı verilir. BÖBREK NAKLĐ sayfa 20 6. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDE ARKA PLAN BĐLGĐSĐ nefronlu böbrek korteksi [nierschors met nefronun] böbrek medullası [niermerg] böbrek kaliksi [niermelkje] böbrek toplardamarı [nierader] böbrek atardamarı [nierslagader] böbrek pelvisi [nierbekken] sidikyolu [urineleider] mesaneye yönü [richting blaas] Şekil 3. Böbreğin kesiti. Böbrekleriniz artık çalışmıyorsa, bu duruma "terminal böbrek yetmezliği" denir. Son dönem böbrek yetmezliği olan hastaların şu şikâyetleri olabilir: • Ciddi derecede yorgunluk, zayıflık hissi, dermansızlık • idrar üretiminin hiç olmaması ya da az olması • kaşıntı • • kemik erimesi kansızlık Böbrekleri iyi çalışmayan bir kişi hayatta kalamaz. Böbrek işlevi devralınmalıdır. Bu iş, renal replasman tedavileri (böbrek işlevlerini ikame edici tedaviler) ile başarılabilir. Bu tedaviler şunlardır: • Böbrek nakli: Böbrek nakli, donör böbreğin karnın alt bölümüne yerleştirilip mesaneye bağlandığı (bkz: 8. bölüm) bir ameliyattır. Bu transplantasyon, ölmüş (kadavra) ya da canlı bir donörün böbreğiyle yapılabilir. Bunun çeşitli yöntemleri vardır: Bu konudaki daha detaylı bilgiyi, "transplantasyon olasılıkları" başlığı altındaki § 6.2'de bulabilirsiniz. • SAPD: SAPD'de, (sürekli ayaktan periton diyalizi), lavaj (yıkama) karın vasıtasıyla yapılır. Bir kese lavaj sıvısı, karın boşluğuna bir hortumcuk (sonda) vasıtasıyla sokulur. Karın zarı, filtre gibi işlev görür. Birkaç saat sonra, lavaj sıvısı sonda aracılığıyla çıkarılır ve yeni bir kese lavaj sıvısı karın boşluğuna sokulur. Keseler, günde 4-5 kez değiştirilir. Son değiştirme yatmadan önce yapılır. Ayrıca lavajların, bir makine aracılığıyla geceleri BÖBREK NAKLĐ sayfa 21 6. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDE ARKA PLAN BĐLGĐSĐ yapıldığı sürekli, döngüsel periton diyalizi (SDPD) de tercih edilebilir. Bakım rehberinize koymanız için ayrı bir SAPD eki mevcuttur. • Hemodiyaliz: Bu işlem, (dolaşan) kanın bir yapay böbrek vasıtasıyla temizlenmesidir. Kanın, yapay böbrekle hemodiyaliz cihazının içinden daha kolay akıtılması için, bir vasküler giriş yolu veya santral kateter gereklidir. Bu, bir hemodiyaliz cihazında, yapay bir böbrekte meydana gelir. Bu tedavi, haftada iki veya üç kez, hastanenin hemodiyaliz ünitesinde gerçekleşir. Bakım rehberiniz için hemodiyaliz hakkında ayrı bir ek mevcuttur. 6.2 Transplantasyon olasılıkları Kişinin böbrek nakli ile ilgili koşullara sahip olup olmadığı, ülke geneli için saptanmış koşullara dayanılarak belirlenir. Bu koşullar şunlardır: • (Başlangıç aşamasında bulunan bir) Böbrek yetmezliğinin söz konusu olması. • Böbrek nakline engel teşkil edecek başka ciddi bedensel bir rahatsızlığın olmaması. • Hastanın böbrek naklinin, neleri içerdiğini kavraması ve ayrıca ameliyattan sonraki yaşam kurallarına uyacak durumda olması. 6.2.1 Canlı donörle böbrek nakli Tek böbrekle yaşamak gayet olası bir şeydir. Bu yüzdendir ki, insanlar hayattayken, bir başkası için böbreklerinin birinden vazgeçebilirler. Buna, akraba transplantasyonu veya ilişki transplantasyonu da denir. Şu anda canlı donörlerden yılda 200 ila 250 böbrek nakli yapılmaktadır. Canlı donörden yapılan böbrek naklinin kadavra böbrek nakline nazaran daha fazla avantajı vardır. Her şeyden önce, alıcı için bekleme süresi daha kısadır (yaklaşık 4-6 ay kadar). Siz renal replasman tedavisi (böbrek işlevlerini ikame edici tedavi) görüyorken, durumunuzda gerileme olabilir. Ayrıca böbreğin kalitesi de genellikle daha iyidir ve 2 kat daha uzun süre iyi durumda tutulabilir. Ameliyat planlanabilir ve böbreğe kanın gitmediği süre daha kısadır. Eğer canlı bir donör varsa, böbrek naklinin, BÖBREK NAKLĐ sayfa 22 6. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDE ARKA PLAN BĐLGĐSĐ henüz böbrekleriniz diyaliz tedavisi görmenizi gerektirecek kadar kötüleşmeden önce yapılmasını bile planlayabilirsiniz. Buna "önleyici transplantasyon (preemptif transplantasyon)" denir (bu konudaki daha detaylı bilgiyi bir sonraki paragrafta bulabilirsiniz). Canlı donörle böbrek nakli konusunda daha detaylı bilgiyi, doğal olarak, Erasmus MC'de tedavinizi uygulayan hekimden alabilirsiniz. Böbreklerinizin birinden vazgeçmek derin etkiler bırakacak bir olaydır; hem fiziksel, hem de duygusal açıdan. Arzu ederseniz bu konuda bir DVD de izleyebilir ya da DVD'nin ekindeki kitabı ("Stromen langs barrières; niertransplantatie in het Erasmus MC [Engeller Boyunca Akmak; Erasmus MC'de Böbrek Nakli]") okuyabilirsiniz. Canlı donörle böbrek naklinde, böbrek bağışının birkaç çeşidi vardır: Kan akrabasının veya kan akrabası olmayan kişilerin böbreği Canlı donörün böbreği, alıcının vücuduna uymalı; kan O grubu uygun olmalı (aynı olması şart değil). Yanda bir kan gurubu şeması bulunuyor. Kan grubu 0 (sıfır) olan bir alıcıysanız, yalnızca kan grubu 0 olan bir donörden böbrek alabilirsiniz. Kan grubu 0 olan bir A B donöre evrensel donör de denir; çünkü bu durumda olan bir kişi böbreğini herkese bağışlayabilir. Kan grubu AB olan bir alıcıya evrensel alıcı da denir; çünkü bu AB durumda olan bir kişi her donörden böbrek alabilir. Kısacası, uygun bir kan grubuna sahip olan bir kişiden böbrek alabilirsiniz. Bu kişi bir akrabanız (kan akrabası) olabileceği gibi, partneriniz ya da bir dost da (kan akrabası dışındaki kimseler) de olabilir. Ayrıca alıcının, donörün hücrelerine karşı antikoru olmaması gerekir; çapraz test sonucu negatif olmalıdır. Önleyici (preemptif) transplantasyon Böbrek nakliniz, böbreklerinizin henüz işlev görememenin tam sınırında olduğu ve henüz renal replasman tedavisi (böbrek işlevlerini ikame edici tedavi) görmediğiniz evrede yapılabilir. Bu takdirde buna "önleyici (preemptif) transplantasyon" denir. Bunun anlamı, diyaliz tedavisinden önce böbrek naklidir. Önleyici (preemptif) transplantasyon, sadece canlı bir donör varsa mümkündür. BÖBREK NAKLĐ sayfa 23 6. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDE ARKA PLAN BĐLGĐSĐ Transplantasyonun bu biçiminin birçok avantajı vardır. • Grefin (transplantın) hayatta kalma süresi ve ömrü daha uzun olur. • Daha iyi bir durumda olursunuz (yaşam kalitesinde daha az düşüş oluşu). • Diyaliz tedavisinin olumsuz sonuçlarını önlemiş olursunuz. • Bekleme süreniz uzun olmaz. • Daha iyi ve daha ucuzdur. "Çapraz" böbrek nakli Donör ve alıcının kan grupları birbirine uymuyorsa ya da alıcı donöre karşı antikor geliştirdiyse (pozitif çapraz test sonuçları), çapraz prosedür düşünülebilir. Buna, "çiftli değişim/çiftli donör takası" ya da "değişimli transplantasyon/takaslı transplantasyon" da denir. A çiftinin donörü B çiftinin alıcısına, B çiftinin donörü ise A çiftinin alıcısına böbreğini bağışlar. D [D] A [O] D [D] A [O] A çifti [paar A] B çifti [paar B] Alıcı ve donör, tıbbi açıdan onaylanır onaylanmaz, tedaviyi uygulayan hekim, çift için Leiden'deki Hollanda Organ Nakli Vakfı'na (NTS) başvuruda bulunabilir. Başvuru yedi adet böbrek nakli merkezinden herhangi birine yapılabilir. 3 ayda bir, bir bilgisayar programı yardımıyla takas olasılıkları araştırılır. Farklı merkezlerden gelme donör-alıcı çiftleri arasında takas yapılabilir. Donör başka bir donör merkezine gidebilir ve orada bağışta bulunabilir. Alıcı kendi transplantasyon merkezinde kalır. Bağış ve transplantasyonlar aynı gün içinde yapılır. Bunun dışında, hem prosedür öncesinde, hem de prosedür esnasında ve sonrasında, çiftlerin kimliklerinin birbirlerinden gizlenmesi tercih edilir. Transplantasyon merkezleri, bu anonimliği garanti altına almak için ellerinden geleni yapacaklardır. BÖBREK NAKLĐ sayfa 24 6. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDE ARKA PLAN BĐLGĐSĐ Başka bir kan grubundan transplantasyon, ya da "AB0 uyumsuz böbrek nakli" Kan grubunuz donörün kan grubuyla uyuşmadığı takdirde, başka bir kan grubundan böbrek nakli yapılmasıyla ilgili koşulları karşılayabilirsiniz. Uyumsuz kan grubu çoğunlukla, alıcının 0 ve donörün A veya B kan grubuna sahip olduğu anlamına gelir. Kan grubu 0 olan kişilerin A kan grubuna (anti A) ve B kan gruplarına (anti B) karşı doğuştan antikoru vardır. Donörün kan grubunun A veya B olduğu böbrek nakillerinde, alıcının donör kan grubuna karşı kanında bulunan antikorların (kan grubu A ise, anti A; kan grubu B ise, anti B) alınması gerekir. Bu işlem, aşağıdaki tedavi protokolüne uygun olarak yapılır: • 1. adım = Đlaçlar. Enfüzyonla verilen 2 ayrı ilaç yardımıyla, bu antikorların üretim ve etkinlikleri mümkün olduğu kadar azaltılır. Bu enfüzyon, böbrek naklinden 1 ay 1 gün önce verilir. • 2. adım = Đmmunosupresifler. Böbrek naklinden 2 hafta önce bağışıklık baskılayıcı ilaçlara başlanır (immunosupresifler). • 3. adım = Kanın filtrelenmesi, ki buna immuno-adsorpsiyon da denir. Đmmunoadsorpsiyona böbrek naklinden bir hafta önce başlanır ve bu sırada donörün kan grubuna (A veya B) karşı olan antikorlar, özel bir filtre yardımıyla kandan çıkarılır. Bu filtre, hemodiyaliz cihazına bağlanır. Bu immuno-adsorpsiyon işlemleri, 4 saat içinde en az 4 kez gerçekleştirilir. Bu tedaviyi uygulayabilmek için, içeri bir enfüzyon hattı (santral kateter) çekilir; öte yandan eğer o anda diyaliz görmekteyseniz, şant (giriş damarı) kullanılabilir. Đmmuno-adsorpsiyon tedavilerinden sonra A ve B kan gruplarına karşı olan antikorların miktarı ("titre değeri") belirlenir (kan alınması yoluyla). Yukarıda belirtilen tedavinin etkisi yeterli olduğunda, ki bunun anlamı alıcının kanında artık A ve B karşıtı antikorların bulunmadığı anlamına gelir, böbrek nakli gerçekleştirilebilir. Bu tedavi için gerekli koşulları karşıladığınızı düşünüyorsanız, transplantasyon nefrologunuzdan bilgi alabilirsiniz. BÖBREK NAKLĐ sayfa 25 6. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDE ARKA PLAN BĐLGĐSĐ Özgecil (iyiliksever) böbrek bağışı Kadavra böbrek nakli için sırada bekleyen kişilerin, bazen canlı donörlerden böbrek teklifi aldığı olur. Yardımsever donör adı verilen bu kişiler, sırada bekleyen başka bir kişi için hiçbir çıkar gütmeden, bir böbreklerinden vazgeçerler. Đyiliksever bir yaşam anlayışına sahip olan kişiler, başkalarına yardım etmeyi isterler. Bu bağış anonim (isimsiz) bir şekilde gerçekleşir. Sıra bekleyen kişiye yapılan bağışa adressiz bağış denir. Adresli iyiliksever bağışı da mümkündür. Bu kişi, söz konusu kişiyi çok az tanıyan ve söz konusu kişiyle arasında duygusal bir bağın olmadığı bir kişidir. Đyiliksever bir donörün, ülke çapındaki değişim programına birkaç kez katılmış olan bir çiftin alıcısına bağışta bulunması da mümkündür. Bu programda tüm donör/alıcı çiftlerine yardımcı olunmaz. Đyiliksever donörle, 2 adet transplantasyon yapma olanağına kavuşuruz. Değişim programındaki donörden, sıraya böbrek vermesini istenir. Buna, "domino eşli böbrek değişimi" (domino paired kidney exchange) denir. Đyiliksever donör, [böbreğini] çiftin alıcısına verir ve bu çiftin donörü de [böbreğini] sırada bekleyen bir başka alıcıya verir. Bu bağış ve transplantasyon işlemleri de tamamen anonim (isimsiz) bir şekilde gerçekleştirilir. 6.2.2 Ölmüş bir kişinin böbreğiyle böbrek nakli Kadavra böbrek naklinde, kişiye, ölmüş bir kişinin böbreğini alırsınız. Hollanda'da her yıl, kullanılabilecek 350 ila 450 kadavra böbrek oluyor. Öte yandan sırada bekleyen kişilerin sayısı bunun kat kat üzerindedir (2007'de 1300 küsur) ve bu yüzden bekleme süresi 4 ila 5 yıla çıkabilir. Kadavra böbrek nakline hak kazanabilme koşulları (Hollanda Organ Nakli Vakfı (NTS)/Eurotransplant'ta sıraya yerleştirilme): • Hasta ilk önce, renal replasman tedavisi (böbrek işlevlerini ikame edici tedavi) görmeli. • Hastanın durumu tıbbi açıdan iyi olmalı. • Hastaya ulaşmak mümkün olmalı (telefon/mesafe). Sıraya konmanız için yapılan başvuru sırasında, gün saymaya, ilk diyaliz tedavisine başladığınız tarih itibaren başlanır. Bu geçmiş bir tarihtir (ve başvurunun kendisinin tarihi değildir). Başkalarından daha geç sıraya alınmakla birlikte, listede onlardan daha yukarı BÖBREK NAKLĐ sayfa 26 6. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDE ARKA PLAN BĐLGĐSĐ bir sıraya yerleştirilmeniz mümkündür (bunun nedenlerinden bir tanesi, diyalize bu kişilerden daha önce başlamış olmanızdır). Sürece, canlı bir donörle böbrek nakli için girmiş bile olsanız, (bkz: § 6.2.1.), bu durum, kadavra böbrek nakli (eğer canlı böbrek nakli umulmadık bir şekilde başarıya ulaşamazsa) sırasındaki şansınızın azaldığı anlamına gelmez. Đlk diyaliz gününüz, kaçıncı sırada olduğunuz konusunda belirleyici olmayı sürdürür. Kadavra [postmortaal] Canlı [Levend] Yıllar [Jaren] Hollanda’da yapılan böbrek nakilleri [Niertransplantaties verricht in Nederland] Kadavra [postmortaal] Canlı [Levend] Yıllar [Jaren] Rotterdam’daki Erasmus MC’de yapılan böbrek nakilleri [Niertransplantaties verricht in het Erasmus MC te Rotterdam] BÖBREK NAKLĐ sayfa 27 7. BÖLÜM: ÖN ARAŞTIRMA VE BEKLEME DÖNEMĐ 7.1 Ön araştırma Böbrek nakli (canlı ya da kadavra) ile ilgili koşulları karşılayıp karşılamadığınızı anlamak için birkaç ön araştırma yapılmalıdır. Transplantasyon sürecine başlamak istediğinizi bildirir bildirmez, tedavinizi uygulayan nefrolog kendi hastanenizde bu araştırmaları başlatacaktır. Araştırmalar şunlardan oluşur: 1. Kan tahlili: Kan grubunun ve doku türünün belirlenmesi (kan Leiden'e gönderilir; zira bu tespit ancak Leiden'de yapılabilir). 2. Aşı: Kan tahlilinde suçiçeğine karşı antikorunuz olmadığı sonucu çıkarsa size bunun aşısı yapılır. 3. Çene röntgeni (X-OPG): Transplantasyondan sonra sıkıntı yaratabilecek iltihapların olup olmadığına karar vermek amacıyla. Đltihaba rastlanması durumunda çene cerrahına sevk edilirsiniz. 4. Üst karın ultrasonu: Transplantasyondan sonra sorun çıkarabilecek iltihaplı safra taşının olup olmadığına karar vermek için. 5. Göğüs kafesi röntgeni: Akciğerleriniz hakkında bir yargıya varmak için (bu röntgen, sırada beklediğiniz süre boyunca her yıl tekrar çekilir). 6. Kardiyoloji konsültasyonu Kalbinizin işleyişine, efor testi (stres testi) ve benzeri araçlar vasıtasıyla bakmak (kardiyoloji konsültasyonu, sırada beklediğiniz süre boyunca iki yılda bir yapılır). 7. Bacaklarda vasküler araştırma ya da üroloji konsültasyonu vb. ek araştırmalar. Önceden başka bir hastanede yapılmış olan araştırmaların tekrarlanmasının gerekebileceğini dikkate alın. Bu takdirde bunun sebebi, önemli birtakım bilgilerin eksik oluşu ve doktorlarınızın, hastalığınızın seyri hakkında resmin bütününe sahip olmaya ihtiyaç duymaları olacaktır. Araştırmalar, kalbinizin ve akciğerler ve karaciğer gibi diğer organlarınızın nasıl işlev gördüğünü anlamaya yöneliktir. Ayrıca, olası enfeksiyon kaynaklarının bulunmasına ve gerekirse tedavi edilmelerine gayret gösterilir. Ön araştırma sırasında, bir tıbbi sosyal görevli ya da arzu ederseniz bir psikologla görüşme fırsatınız olur. BÖBREK NAKLĐ sayfa 28 7. BÖLÜM: ÖN ARAŞTIRMA VE BEKLEME DÖNEMĐ Araştırma Araştırma tarihi Notlar Röntgen Göğüs kafesi röntgeni Çene röntgeni Üst karın ultrasonu Kardiyoloji EKG Kalp efor testi Konsültasyonlar Tıbbi Sosyal Hizmetler Psikolog Anestezist Cerrah Cerrahi hemşiresi Diğer (açıklayın): Canlı donörle ilgili ön araştırma Muhtemel bir canlı donörün hazırlanma süreci yaklaşık üç ay sürer. Bu süreç, sizin üzerinizde yapılan araştırmalara paralel olarak yürüyecektir. Daha detaylı bilgiyi, "Hayattayken Böbrek Bağışı" isimli broşürde (2008 basımı) bulabilirsiniz. BÖBREK NAKLĐ sayfa 29 7. BÖLÜM: ÖN ARAŞTIRMA VE BEKLEME DÖNEMĐ Kısaca, canlı bir donöre yapılması gereken araştırmaların listesi aşağıdaki gibidir: • Kan grubunun belirlenmesi • doku tipi testi • çapraz test • • • böbrek nakli koordinatörü ile ön görüşme kan ve idrar tahlili elektrokardiyogram • • akciğer filmi böbrek ultrasonu • vasküler araştırma (MRI taraması) • Tıbbi Sosyal Hizmetler ile görüşme Ancak sağlıklıysa, yani tek böbrekle yaşamını devam ettirebilecek kişiler bağışta bulunabilir. 7.2 Araştırma sonuçları Canlı donör üzerinde yapılan tüm araştırmaların sonuçlarının elde edilmesine kadar geçen süre yaklaşık olarak üç aydır. Alıcı olarak sizinle ilgili ön araştırmanın ne kadar süreceği söylenemez; çünkü her hastanenin söz konusu araştırmalar için farklı bir bekleme süresi vardır. Ön araştırma sırasında böbrek transplantasyon ekibinin üyeleri, sonuçları kendi aralarında görüşür. Bu görüşmeler sırasında, tüm olgular mümkün olduğu kadar iyi bir şekilde değerlendirmeye tabi tutulur ve olası böbrek nakli hakkında ortak bir karara varılır. Muhtemel üç sonuç vardır: • Böbrek nakliyle ilgili koşulları karşılıyorsunuzdur. • Böbrek nakliyle ilgili koşulları karşılamıyorsunuzdur. • Böbrek nakline hak kazanmadan önce, bir enfeksiyon ya da hastalıkla ilgili olarak tedavi olmanız ya da üzerinizde ek bir araştırma yapılması gerekebilir. Eğer böbrek nakliyle ilgili koşulları karşılıyorsanız, transplantasyon ekibinin bu değerlendirmesinde böbrek naklinin ne kadar acil olduğu konusunda kesin bir karar alınır. BÖBREK NAKLĐ sayfa 30 7. BÖLÜM: ÖN ARAŞTIRMA VE BEKLEME DÖNEMĐ Bu görüşmenin sonucu hakkında sizinle konuşulacaktır. Araştırma sonuçlarını dinlemek üzere yanınızda birini götürmeniz iyi olabilir. Böbrek nakli mümkünse doktor, uzun vadede ortaya çıkabilecek risk, komplikasyon ve problemleri detaylı bir şekilde irdeleyecektir. Siz ve (donörünüz) hakkında yapılan çeşitli araştırmaların sonuçları iyi çıkarsa, cerrah ve anesteziste havale edilirsiniz. Eğer bu kişiler size yeşil ışık yakarsa ve bunun ardından siz de böbrek nakli için izin verir ve ameliyatla ilgili informed consent’i (aydınlatılmış onam), yani izin formunu imzalarsanız, sıraya alınırsınız. Bu sıra, Hollanda Organ Nakli Vakfı'nın (Nederlandse Transplantatie Stichting) ülke çapındaki kadavra donör bekleme sırasıdır. Canlı bir donörünüz olduğu takdirde, buradaki statünüz “N.T.” (organ nakli yapılamaz) olarak değiştirilir ve cerrahi bölümünün ayrı bir listesine alınırsınız. Sonra da böbrek naklinizin planı yapılmaya başlanır. Ayrıca, yatırılacağınız bölümün bir hemşiresiyle bir görüşme yapma olanağınız olur. Kendisi sizi, yatırılmanız konusunda ve sizi neyin beklediği konusunda daha detaylı bilgilendirir. Sizin için bir böbrek nakli mümkün değilse, sizi Erasmus MC'ye havale etmiş olan kendi uzman hekiminize geri havale edilirsiniz 7.3 Eurotransplant Eurotransplant, Avrupa ülkelerinde (Belçika, Almanya, Lüksemburg, Hollanda, Avusturya en Slovenya) kadavra donör organlarının dağıtılmasından sorumlu bir örgüttür: Her ülkenin kendine ait bir bekleme listesi vardır. Eurotransplant, bu bekleme listelerini idare eder. Diyaliz merkezinizin böbrek nakli koordinatörü veya sekreteri, aşağıdaki verilerle birlikte sizin adınıza Eurotransplant'ın bekleme listesine başvuruda bulunur: • • • • • • Soyadı, adres ve ikâmet edilen şehir´ doğum tarihi cinsiyet sigorta bilgileri istenen organ renal replasman tedavisinin (böbrek işlevlerini ikame edici tedavi) başlangıç tarihi BÖBREK NAKLĐ sayfa 31 7. BÖLÜM: ÖN ARAŞTIRMA VE BEKLEME DÖNEMĐ • • • • kan gurubu HLA tiplemesi tanı (teşhis) transplantasyon merkezi Eurotransplant'ın bu bilgileri aldığı anda, Hollanda Organ Nakli Vakfı'nın (Nederlandse Transplantatie Stichting) ülke çapındaki bekleme listesine alınırsınız. Böbrek naklinin bekleme süresi, renal replasman tedavisine (böbrek işlevlerini ikame edici tedavi) başladığınız anda başlar. 7.4 Bekleme süresi Kadavra donör böbreği Ne yazık ki kimse size, kadavra bir donör için ne kadar beklemeniz gerektiğini tam olarak söyleyemez. Bu süre çeşitli faktörlere bağlıdır. Öte yandan kaba bir tahminle bu süre ortalama 4 ila 5 yıldır. Renal replasman tedavisine (böbrek işlevlerini ikame edici tedavi) başladığınız andan itibaren bekleme süresi başlatılır. Halihazırda diyaliz görmekteyseniz ve ancak sonradan kadavra böbrek nakli yapılması gereken kişiler arasında sayılmaya karar verdinizse, bekleme süresi ilk kez diyaliz gördüğünüz andan itibaren başlatılır. Bekleme listesinde, her biri bir puana bağlı olan çeşitli kodlar kullanılmaktadır. Çok antikor ürettiğiniz ve bu yüzden sizin için uygun bir böbrek bulunması zorlaştığında, ek puan alırsınız. Diyaliz tedavisi görme olanağınız kalmadığında da ek puan alırsınız. Çocuklara da ek puan verilir. Cep telefonu Kadavra donörü böbreği için Eurotransplant ve Hollanda Organ Nakli Vakfı'nın (Nederlandse Transplantatiestichting) bekleme listesindeyseniz, böbrek nakli koordinatörü sizden, size 24 saat nasıl ulaşılabilecek bir numara ister. Bu numarayı aynı zamanda diyaliz merkezinize de iletmelisiniz. Eğer henüz cep telefonunuz yoksa bir tane satın almanız istenir. Cep telefonunuzun numarası not edilir. Sizin için bir donör böbreği hazır olduğunda sabit hattınızdan aranırsınız. BÖBREK NAKLĐ sayfa 32 7. BÖLÜM: ÖN ARAŞTIRMA VE BEKLEME DÖNEMĐ Telefon açılmazsa, cep telefonunuzdan ya da çağrı cihazınızdan aranırsınız. Günün ya da gecenin herhangi bir saati aranabilirsiniz. Cep telefonunuzun her an yanınızda olması ve her an açık olması önemlidir. Eğer sıradaysanız, tedavinizi uygulayan nefrologa, ne zaman yurtdışına gideceğinizi bildirmeniz önem taşır. Çünkü tatildeyseniz ve transplantasyon merkezine 24 saat içinde gelemeyecek durumdaysanız, sıradaki statünüz geçici olarak "çağrılamaz" olarak değiştirilir. Geri döndüğünüzü de bildirmelisiniz ki, statünüz tekrar "çağrılabilir"e çevrilebilsin. Sırada bekliyorsanız, yılda 1, organ nakli merkezi tarafından poliklinik kontrolden geçirilirsiniz. Önceki yıl organ nakli açısından önem taşıyabilecek özel durumların olup olmadığını bilmek önemlidir. Organ naklini kaldırıp kaldıramayacağınıza bakmak üzere, iki yılda bir kardiyolog tarafından kontrol edilirsiniz. Erasmus MC'ye ulaşım Bir kadavra donör böbreği hazır olduğu anda, size hastaneye kadar kimin eşlik edeceği konusunda anlaşma yapmak önemlidir. Ulaşım ayarlayamıyorsanız, semtinizdeki bir taksi şirketiyle temasa geçebilirsiniz. Taksi şirketiyle, o an geldiğinde derhal hastaneye ulaştırılmanız konusunda sözleşebilirsiniz. Bazı sigorta şirketleri hastaneye yapacağınız yolculuğun masraflarını karşılar. Bu amaçla sigorta kurumunuza, kendinizin, yetki için başvuruda bulunmanız gerekir. [Seçeceğiniz] Taksi şirketine, akşamları, geceleri ve hafta sonları da erişilebilir olmasına dikkat edin. Eğer gerekliyse, nikâhlı ya da nikâhsız eşiniz ya da yakın akrabalarınız, yatılı kalmak için Erasmus MC'deki bir misafir odasından yararlanabilirler. Saat, cüzdan ve mücevher gibi değerli eşyalarınızı evde bırakın ki bunları kaybetmeniz mümkün olmasın. Canlı donör böbreği Canlı bir donörünüz varsa ve her ikiniz de cerrah ve anestezistin onayından geçtiyseniz bekleme süresi, bir ameliyathanenin hazır olmasına kadar geçen süreye bağlıdır. Eğer bir cross-over (çapraz) organ nakli programına BÖBREK NAKLĐ sayfa 33 7. BÖLÜM: ÖN ARAŞTIRMA VE BEKLEME DÖNEMĐ katılıyorsanız, size uygun bir böbrek bulunana dek Eurotransplant'ın bekleme listesinde yer almaya devam edersiniz. Bu takdirde statünüz geçici olarak, çapraz testlerin sonucu alınana ve organ nakli planlanabilir hale gelene dek, "organ nakli yapılamaz" olarak değiştirilir. Bekleme süresi üç aydan daha uzun sürerse, donörünüzle birlikte, sağlık durumunuzun değerlendirilmesi için transplantasyon öncesi kliniğe çağrılırsınız. 7.5 Bilimsel araştırmalar Erasmus MC, Böbrek Nakli Araştırma Grubu'nda, transplantasyon prosedürünü ve organ naklinin seyrini daha iyi anlayabilmek üzere araştırmalar yapar. Hekimler kazanılan bilgi sayesinde, size ve gelecekteki hastalara daha da iyi tedavi ve bakım sağlayabilmeyi ummaktadırlar. Araştırmayı mümkün kılmak amacıyla, ameliyat sırasında sizden kan ve doku almak için izniniz istenir. Kan alma işlemi, gerek organ naklinden önce, gerek organ naklinden sonra, poliklinikte yapılır. Kan ve (böbrek)doku(su), derin dondurulmuş durumda saklanır; böylece bilimsel araştırma çerçevesinde ileride bir testin tekrarlanması ya da yeni bir test yapılması mümkün olur. Đzin vermekte ya da vermemekte tamamen özgürsünüz. Yardımcı olmak isterseniz, izin forumunu (informed consent [aydınlatılmış onam]) imzalayabilirsiniz. Ayrıca Erasmus MC bünyesinde sürekli olarak ilaçlarla ilgili çalışmalar yapılmaktadır. Yeni ilaçlar alanında sürekli gelişmeler yaşanmaktadır. Sürekli olarak, daha fazla kullanıcı dostu ve giderek daha az yan etkilere sahip olan ilaçlar çıkıyor. Bu araştırmalara bağlı olarak, araştırma hemşiresi bir ilaç araştırmasına katılmanız için izninizi isteyebilir. Bu kişi bir görüşmede size, özel durumları ve bunlara dair avantaj ve dezavantajları açıklar. Bu tip araştırmalara katılmak ya da katılmamak da tamamen isteğinize bağlıdır. Önerilen bir araştırmaya katılmamayı tercih ederseniz, size standart tedavi uygulanır ve bu tercihinizin, tedavinizin devamı üzerinde hiçbir olumsuz etkisi olmaz. Tercihinize doğal olarak saygı gösterilecektir. O anda yapılmakta olan araştırmayla ilgili bilgiyi, isteyebilirsiniz (telefon numarası için bkz: 2. Bölüm). araştırma hemşirelerinden BÖBREK NAKLĐ sayfa 34 8. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ Bu broşürde okuyabileceğiniz gibi (§ 6.2), yeni bir böbrek edinmenin iki yolu vardır: Ölmüş donör (kadavra donör) ya da canlı donör ("ilişki bağışıyla yapılan organ nakli"). Doktorunuz sizinle bu konuda, önceden detaylı olarak konuştu. Normalde sizin için böbrek nakli her iki durumda da aynıdır; yalnızca başlangıç süreçleri biraz farklıdır. Doğal olarak aradaki büyük fark, ameliyatın zamanının kestirilebilir olup olmadığıdır; yani ameliyatın beklenen bir zamanda mı, yoksa beklenmeyen bir zamanda mı yapılacağındadır. Prosedürler ya da çalışma tarzı açısından farklılıkların olduğu durumlar, metinde belirtilmiştir. Bu konuda muhtemel diğer sorularınızı pratisyen hemşireye, transplantasyon koordinatörüne ve tedavinizi uygulayan hekime sorabilirsiniz. 8.1 Çağrı Canlı donörle yapılan böbrek naklinde çağrı Canlı donör böbreğiyle yapılacak bir böbrek nakli için sırada bekliyorsanız, ameliyat tarihi belli olur olmaz, evinize hastaneye yatırılmanızın tarihinin yazılı olduğu bir mektup gönderilir. Genelde önceden planlanan böbrek nakli ameliyatları salı ve perşembe günleri yapılır. Bunun anlamı, ya pazartesi, ya salı ya da çarşamba sabahı, çoğunlukla saat 10:00 civarı hastanede bekleniyor olacağınızdır. Hemodiyaliz gününüz pazartesi veya çarşamba ise, diyaliz uzmanınız o gün ilk önce diyalize girmenizin gerekip gerekmediğini söyler. Eğer abdominal lavaj (SAPD) yaptınızsa, bir günlük irigasyon torbası ve bir diyalizat torbası alın. Yatırılacağınız gün, yatırılma resepsiyonuna kaydınızı yaptırın. Bunun ardından, yatırılacağınız yer olan "9-Zuid" adlı hasta bakım bölümünün organ nakli ünitesine geldiğinizi bildirebilirsiniz. Donörünüz de aynı gün, "9-Zuid" bölümüne yatırılacaktır. Burada hazırlık araştırmaları yapılır (bkz: § 8.2 "Yatırılma ve hazırlık"). Kadavra donörle böbrek naklinin çağrısı Ölen bir donörden böbrek nakli yapılması için Eurotransplant'ın bekleme listesinde yazılıysanız, nöbetçi nefrolog, sizin için bir donör böbreğinin hazır olduğuna dair bir mesaj gelir gelmez sizi telefonla arar. Bu hep beklenmedik bir anda olur. Yani günün 24 saati ulaşılabilir durumda olmalısınız ve telefon numaranızdaki değişiklikleri daima bize ve diyaliz merkezinize bildirmelisiniz. BÖBREK NAKLĐ sayfa 35 8. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ Arandıktan sonra iki saat içinde hastanede olmalısınız. Sakince, çok acele etmeden gelin. Çağrıldığınız andan itibaren bir şey yiyemez ve içemezsiniz; mideniz boş kalmalı. Abdominal lavaj (SAPD) yapıyorsanız, yanınızda bir diyalizat torbası ve 1 ya da 2 irigasyon torbası getirin. Saat 8:00 ile 17:00 arası çağrılacak olursanız, ilkönce yatırılma resepsiyonuna kaydınızı yaptırıp, daha sonra "9-Zuid" bölümü, organ nakli ünitesine geldiğinizi bildirebilirsiniz. Bu iş saatlerinin dışında çağrılacak olursanız, acil servis (SEH) resepsiyonuna geldiğinizi bildirebilirsiniz. Daha sonra acil servise kaydınız yapılır. Hazırlık araştırmaları yapıldıktan sonra buradan "9-Zuid" bölümüne getirileceksiniz. Kadavra naklinde çapraz test ve böbrek kontrolü Kadavra böbrek naklinde, başka şeylerin yanı sıra çapraz test uygulayabilmek için kanınız alınır. Bunun yapılmasının nedeni donöre karşı antikorlarınızın olup olmadığını ve böylece ameliyatın gerçekten yapılıp yapılamayacağını kontrol etmektir. Bu çapraz testin sonuçları yaklaşık 4 saat sonra belli olur. Diyaliz görüyorsanız şantınız paketlenir veya SAPD sıvınız akıtılır. Size bir ameliyat önlüğü verilir. Bunlar, çapraz testin sonuçları belli olmadan önce yapılır. Çapraz testin sonuçları negatifse, donöre karşı antikor yoktur ve normalde ameliyata geçilir. Hastaneye geldiğiniz andan itibaren ameliyat edilinceye dek birkaç saat geçebilir. Her şeyden önce çapraz testin sonuçları belli olmalı ve böbrek Erasmus MC'ye gönderilmeli. Cerrah, ameliyata geçilmeden önce böbreği kontrol etmelidir. Bu, siz bölümde hazırlanırken gerçekleşir. Dikkat: Cerrahın kontrolden sonra böbreği reddetmesi mümkündür. Bunun anlamı ameliyata geçilemeyeceği ve tekrar eve dönebileceğinizdir. Siz böbrek naklini heyecanla beklerken bu doğal olarak bu çok can sıkıcı bir durum olur. yapmaktan son anda da vazgeçilebileceğini daima hesaba katın. Bu yüzden ameliyatı Kadavra donörle transplantasyon için geldiğinizde işlerin biraz çabuk ilerlediğini göreceksiniz. Sizi bir an önce ameliyat etmeye gayret edeceğiz. Ne yazık ki bu, ameliyathanelerin kapasitesinin yeterli olmamasına bağlı olarak her zaman mümkün olmaz. BÖBREK NAKLĐ sayfa 36 8. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ 8.2 Yatırılma ve hazırlık Hastaneye yatırılırken yanınıza ne almanız gerektiği Hastaneye yatırılırken yanınıza şunları almanız gerekir: • • • O sırada kullanmakta olduğunuz ilaçlar. Eğer periton diyalizi (abdominal lavaj) alıyorsanız yanınıza bir diyalizat torbası alın (canlı donörden transplantasyon yapılması halinde, 1 günlük abdominal lavaj için diyaliz malzemenizi de yanınıza alın). SSPD ile lavaj yapıyorsanız, sizin için bir makine sağlayacağız. Giyecek, gece giyeceğiniz şeyler, tuvalet malzemesi. Tercihen değerli eşyalarınızı yanınızda getirmeyin . Hastane hırsızlık ve kayıp eşyadan sorumlu tutulamaz. Hastaneye yatırılma sırasında hazırlık "9-Zuid" bölümü, organ nakli ünitesinde sizinle ilk önce bir hastaneye yatırılma görüşmesi yapılır. Aileniz bu görüşme sırasında hazır bulunabilir. Daha sonra bölümü gezdirilirsiniz. Nakilden önce çeşitli araştırmalar yapılır. Hastaneye yatırılma anınıza bağlı olarak, bu araştırmalar, ya ameliyattan bir gün önce, ya da ameliyatla aynı günde, ya transplantasyon bölümünde, ya da acil serviste yapılır. Hazırlık araştırmaları, kalp filmi (EKG) ve akciğer filminin (göğüs kafesi röntgeni) çekilmesi, vücut muayenesi ve ayrıntılı kan tahlilinden oluşur. Ameliyat sırasında ortaya çıkabilecek enfeksiyonları mümkün olduğu kadar önlemek üzere, kasıklarda ve karında bulunan tüyler, bir tüy dökücü krem vasıtasıyla alınır. Böbrek ameliyatla kasık seviyesine yerleştirilir. Ameliyat hazırlığı sırasında çeşitli kişiler ziyaretinize gelir: • • • Nefrolog (koğuş doktorunuz) ve pratisyen hemşire, o gün sizinle, hastaneye yatırılma görüşmesini yapar. Planlanmış bir yatırılmada, yatırılma görüşmesi, önceden poliklinikte de yapılabilir. Doğrudan bakımdan sorumlu hemşire, gelip sizinle tanışır. Doktor yardımcısı sizden kan almaya gelir. BÖBREK NAKLĐ sayfa 37 8. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ • Pratisyen hemşire (bkz: 2. bölüm), ziyaretinize gelir (iş saatleri içinde). Kendisi, böbrek nakli hastalarına rehberlik eder ve size kullanacağınız ilaçlar hakkında bilgi verir. • Araştırma hemşiresi gelip, böbrek nakli hastalarıyla ilgili bir bilimsel araştırmaya katılmak isteyip istemediğinizi sorar (iş saatleri içinde; bkz: § 7.5). • Anestezist, transplantasyon gerçekleşmeden önce bir kez daha ziyaretinize gelir. Son ziyaretten bu yana gerçekleşmiş olması muhtemel değişiklikleri sizinle birlikte gözden geçirir ve size, transplantasyon sırasında verilecek narkoza hazırlık amacıyla ek birkaç soru sorar. • Cerrah, ameliyattan önce sizinle tanışmaya gelir ve muhtemel soruları sizinle birlikte gözden geçirir. Ameliyat ve transplantasyondan sonraki dönemle ilgili olarak başka sorularınız olursa bunları bölüm hemşiresine sorabilirsiniz. Partneriniz ya da yakın akrabalarınız için yatılı olarak kalma olanakları4 Böbrek nakline bağlı olarak hastaneye yatırılma süresi boyunca, partneriniz ve/veya aileniz, geceliği 16 avro karşılığında (3 gece önce ödemek suretiyle), Erasmus MC'deki misafir dairesinde, bir odadan faydalanabilir. Bu konudaki masraflar sağlık sigortası tarafından karşılanmaz. Đş saatleri boyunca bunu, ana girişteki resepsiyona kaydınızı yaptırmak suretiyle, iş saatleri dışındaysa bölüm hemşiresiyle ayarlayabilirsiniz. Ayrıca, Rotterdam'daki Bilderberg Parkhotel'de (Eendrachtsplein civarı) indirimli fiyatlarla kalmak olanağı da vardır. 8.3 Ameliyat Öncesi ve sonrası ile birlikte ameliyat Planlı bir ameliyatta, ameliyat günü saat 00:00'dan itibaren mideniz boş olmalı. Hiçbir şey yememeli, içmemeli ve sigara içmemelisiniz. Doğal olarak bu, kadavra böbrek nakli için arandığınızda geçerli değildir. Bu takdirde midenizi, sizin için bir kadavra böbreğin 4 Bkz: "Yatılı kalma imkânları", Erasmus MC broşürü. BÖBREK NAKLĐ sayfa 38 8. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ hazır olduğunu bildiren telefondan itibaren boş tutmalısınız. Ameliyathaneye getirilmeden önce, bölüm hemşiresi size bir ameliyat önlüğü verir. Bu önlük, ameliyatın yapılacağı yere bağlı olarak, ameliyathanede takılacak olan idrar sondası ile birlikte üzerinizde kalabilecek tek giysidir. Gözlüğünüzü, kontak lenslerinizi, protez dişlerinizi, işitme cihazınızı ve diğer protezlerinizi çıkarmalısınız. Üzerinizde makyaj, tırnak cilası ve takı olamaz. Abdomen lavajı yapıyorsanız, karnınızın boş olmasını sağlamalısınız; hemodiyaliz tedavisi görüyorsanız şantınız paketlenir. Siz yatağınızla ameliyathaneye götürülürken akrabalarınız bölüm hemşirelerinin yanında yürüyebilir. Ameliyat bölümüne gelindiğinde ailenizden ayrılmalısınız. Ameliyat asistanları sizi ameliyathaneye getirir ve burada size genel narkoz verilir. Ailenizin bölüm hemşiresine, hemşirenin kendilerine ulaşılabileceği bir telefon numarası (cep numarası ya da misafir odasının numarası) vermesi önemlidir. Cerrah ameliyattan sonra partnerinizle ya da yakın akrabalarınızla temasa geçip, ameliyatın nasıl geçtiğini söyler. "9-Zuid" bölümünde, giyecekleriniz, ayakkabılarınız, çantanız ve kişisel bakım eşyalarınız, kilidi olan bir dolapta saklanır. Hastaneye mümkün olduğu kadar az eşya götürün; özellikle değerli eşyalarınızı evde bırakmanız iyi olur. "Zuid-9"a geri gelir gelmez, eşyalarınız dolaptan alınır ve onları o andan itibaren odanızda saklayabilirsiniz. Ortalıkta eşyanızın olmamasına dikkat edin. Hastanede ne yazık ki hırsızlık olaylarına da rastlanıyor. Canlı donörle yapılan böbrek naklinde zaman planlaması Đlişki bağışıyla yapılan organ naklinde ameliyata ilk alınan kişi donörünüz olur. Sabahleyin uyandırılırsınız. Bu sırada arzu ederseniz hâlâ biraz gidip donörünüzü görme fırsatınız vardır. Erasmus MC'de alıcı ve donörlerin bakımı aynı odada yapılmaz. Bunun böyle olması pratik bir nedene bağlıdır: Her ikinizin de ameliyattan sonra istirahate ihtiyacının olması. Bir başka neden de, ameliyattan sonra, alıcının donörü ya da donörün alıcıyı, kendisini iyi hissetmiyorken görmesinin iyi bir şey olmamasıdır. Bu arada size enfüzyon verilmiş olacaktır. Sabah saatlerinde ameliyathaneye alınırsınız. Öğle sonlarına doğru ya da BÖBREK NAKLĐ sayfa 39 8. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ akşam saatlerine doğru hasta bakım bölümüne geri gidersiniz. Transplantasyon Ameliyat, bir organ nakli cerrahı tarafından yapılır. O sırada, bunlardan biriyle, ameliyat öncesinde tanışmış durumdasınızdır. Donör böbreği tekrar kontrol edilir, hazırlanır ve vücudunuza yerleştirilir. Bu sırada yeni böbreğin kan damarları ve üreteri, sizin damarlarınıza ve mesanenize bağlanır. Karnın alt tarafında yaklaşık 15-20 cm'lik bir yay şeklinde yara izi görünüyor olacak. Eski böbrekleriniz çoğunlukla (çok büyük ya da iltihaplı olmadıkları ve kanamaya yol açmadıkları takdirde) yerlerinde kalabilir. Böbrek nakli ortalama 3-4 saat sürer. Böbrek naklinden sonra yaklaşık iki saat daha derlenme odasında kalırsınız. hasta böbrek [zieke nier] arter (atardamar) [arterie (slagader)] hasta böbrek [zieke nier] ven (damar) [vene (ader)] nakledilen böbrek [getransplanteeerde nier] idrar kesesi [urine bladder] üreter (sidik yolu) [ureter (urineleider)] Şekil 4: Nakledilen böbrekle yeni durum [Nieuwe situatie met getransplanteerde neer] Ameliyat sırasında solunumunuzu geçici olarak bir yapay solunum cihazı devralır. Bu amaçla ağız boşluğunuza ve boğazınıza bir boru (tüp) yerleştirilir. Ayrıca, ameliyat olan kişiye idrar sondası, yara dreni, enfüzyon ve bazı durumlarda splint takılır. Đdrar sondası, mesanede oluşan yarayı tedavi etmek amacını taşır. Ameliyattan sonra mesanede kramplardan sıkıntınız olabilir. Bu takdirde bunu söylemek önemlidir; zira bir kan pıhtısı sondayı tıkamış olabilir. Mesanedeki sondanın baloncuğunun sizi rahatsız ediyor olması da mümkündür. Bununla ilgili olarak, şikâyeti azaltacak bir ilaç alabilirsiniz. Đdrar sondası, ameliyattan 7 gün sonra çıkarılır. Yara dreni takılmasının nedeni ise fazla eksüdayı akıtmaktır. Hemşire, yaranızı kontrol BÖBREK NAKLĐ sayfa 40 8. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ etmek ve kan basıncına göz kulak olmak amacıyla ameliyattan sonra sık sık yanınıza gelecektir. Yaradan az sıvı geldiği takdirde, yara dreni çoğunlukla 1 veya 2 gün sonra çıkarılır. Ameliyat sırasında ve sonrasında, size sıvı, ilaç ve kan vermek üzere bir enfüzyon takılacaktır. Splint takılabilir. Bu, çoğunlukla henüz idrar üretiminiz varsa yapılır. Splint, mesanenin içinden geçen ve donör böbreğinin üreterinde duran bir hortumcuktur. Splintin içinden gelen idrar, donör böbreğinin idrarıdır. Üretilen idrarın miktarı artık titizlikle ölçülebilir. Ameliyattan sonraki onuncu gün, splintin dikişi açılır. Bu takdirde splint kendiliğinden düşer. Đç yüzde, çözülmek için yaklaşık on güne ihtiyaç duyan bir dikiş de vardır. Ameliyattan sonra [önceye oranla] biraz daha fazla oksijene ihtiyacınız olabilir. Oksijen bir hortumcuk aracılığıyla buruna verilir. Normalde oksijen hortumcuğu bir sonraki gün çıkarılır. Ameliyattan sonra, bölümde bir heparin pompası bağlanır. Bu pompa aracılığıyla size, beş gün boyunca kan inceltici bir ilaç verilir. Bunun amacı, yeniden bağlanan damarlarda kan pıhtılarının (tromboz) oluşmasını önlemektir. Böbrek naklinden sonra doğrudan olmayan idrar üretiminin oluşmasına rastlanır. Böbrek bir süre vücudun dışında kaldığından bir iyileşme süresine ihtiyacı vardır. Yani ameliyattan sonra bir süre daha, SAPD ya da hemodiyaliz benzeri bir renal replasman tedavisine (böbrek işlevlerini ikame edici tedavi) ihtiyacınızın olması mümkündür. Gerekirse böbreğe bir biyopsi (değerlendirmek için küçük bir doku parçasının alınması işlemi) yapılır. 8.4 Ameliyat sonrası Ameliyattan sonra iyileşme dönemi başlar. Đlk birkaç gün kendinizi iyi hissetmemeniz olasıdır; ama genelde böbrek nakli ağrılı geçirilen bir şey değildir. Bununla birlikte yine de ağrınız olursa, ki buna arada bir rastlanır, sahip olduğumuz ağrı tedavi BÖBREK NAKLĐ sayfa 41 8. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ olanakları iyidir. Bu konuyla ilgili olarak ayrıntılı bilgiyi “Postoperatieve pijnbestrijding, een logisch vervolg” (Türkçesi: Ameliyat Sonrası Ağrı Yönetimi; Mantıki Devam Süreci) isimli broşürde bulabilirsiniz. Ameliyattan sonraki ilk gün böbrek taraması yapılır ve ultrason çekilir. Ultrason, donör böbreğindeki kan akışını gösterir. Böbrek salgısı, donör böbreğinden gelen idrar salgısı ile ilgili bilgi verir. Sözü edilen gün, hemşirenin yardımıyla yatağınızın yanındaki bir sandalyeye oturabilirsiniz. Eğer böbreği bir akrabadan/tanıdıktan aldınızsa, ameliyattan sonraki gün donörle tekrar temasa geçebilirsiniz. Her gün kahvaltıdan önce kilonuz tartılır. Böbreklerinizin iyi çalışıp çalışmadığına bakmak üzere, her gün kanınız alınır. Kan tahlili sırasında, kandaki kreatinin miktarı belirlenir (kreatinin, kandaki böbrek işlevine dair bir değerdir). Kanınızdaki ilaç miktarına (ilaç düzeyi) da bakılır. Her gün idrar numunesi alınır ve 24 saat boyunca biriktirilen idrarın bir kısmı da [numune olarak] alınır. Bakım rehberinize her gün ne kadar sıvı içtiğinizi kaydetmek suretiyle sıvı dengenizin kaydını siz tutarsınız. Beslenme ve sıvı replasmanı Hastanede verilen normal gıdalar size de verilir. Diyet, düşük sodyumlu bir diyet olacaktır. Bu konuda dikkat edilmesi gereken birkaç nokta şunlardır (bkz: § 12.3 "Diyetisyen") • Bozulabilecek gıda maddeleri, uzun süre komodininizde kalamaz. Soğuk ürünler (süt ürünleri, vla [Hollanda muhallebisi], yoğurt vb.) 2,5 saatten ve sıcak yemekler yarım saatten daha fazla [buzdolabı dışında] kalamaz. • Kullandığınız ilaçlara bağlı olarak, greyfurt (ve greyfurt içeren ürünleri) yemenize izin yoktur. Haftada bir, çoğunlukla pazar günü, beslenme asistanı size bir beslenme listesi verir. Bu listeye bütün gün boyunca ne yiyip ne içtiğinizi kaydetmelisiniz. Kilonuz(un seyri), yeterince gıda alıp almadığınıza dair her zaman iyi bir gösterge oluşturmaz. Ameliyattan sonra çoğunlukla çok sıvı kaybedersiniz ve bu yüzden kilo verirsiniz. Bu bakım rehberine, sıvı listenizi kaydetmeniz önem taşır. BÖBREK NAKLĐ sayfa 42 8. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ Transplantasyondan sonra ilaç kullanımı Transplantasyondan sonra çok ilaç kullanacaksınız. Bunların bir kısmını, vücudunuzun böbreği reddetmesini engellemek üzere hayatınızın geri kalan bölümü boyunca kullanmanız gerekecek. Tekrar toparlandığınızda, hemşireler ilaçları, sizin kontrolünüze verecektir; zira amaç, tekrar eve döndüğünüzde bu işi kendinizin yapmasıdır. Evde ayrıca, bakım rehberinize, sıvı dengesi ve sıcaklık gibi şeyleri kaydetmelisiniz. Hemşireler bunun nasıl yapılacağını size açıklayacak ve sizinle bunların alıştırmasını yapacaktır. Đlaç kullanımı ve muhtemel yan etkileri konusunda detaylı bilgi 9. bölümdedir: "Đlaç Kullanımı ve En Sık Sorulan Sorular". Transplantasyon sonrası rutin araştırma Ameliyattan sonraki birinci ayda, pek çok rutin araştırma yapılır. Bunlar, komplikasyon ve enfeksiyon aramaya yöneliktir. Rutin araştırmalar şunlardır: • Çok sık yapılan kan ve idrar tahlili. • Ameliyattan sonraki ilk gün ultrason çekilir ve böbrek taraması yapılır. • Haftada üç kez, kanınızdaki, reddetmeyi engelleyici ilaç miktarı (düzey) kontrol edilir ve bunu esas alarak, gerekirse dozajda uyarlama yapılır. • Bakteri aramak üzere düzenli olarak kültür alınır. Direnciniz azalmıştır ve bu durum problemlere yol açabilir. • Gerekirse, böbrek hücrelerinin nasıl göründüğüne bakmak üzere bir böbrek biyopsisi yapılır. Kan sonuçlarında muhtemel anomalilerin nedeni araştırılır. Transplantasyondan sonra ortaya çıkabilecek komplikasyonlar Her ameliyat gibi, böbrek naklinin de riskleri vardır. Ameliyattan sonra, cerrahi-teknik problemler ortaya çıkabilir. Ameliyat sonrası kanama, enfeksiyon, idrar kaçağı ve önemli bir böbrek atardamarında (renal arter) tromboz ya da getirici damarlardan birinde kapanma gibi şeylerin meydana gelme olasılığı vardır. Bu takdirde ameliyatın tekrarı gerekebilir. En kötü durumda, transplantektomi (donör böbreğinin geri alınması) tek çaredir. Bu takdirde ne yazık ki, diyalize muhtaç kalırsınız. Bazı durumlarda ilk böbrek hastalığı, grefe (transplant) geri dönebilir; bu konuda nefrologunuzdan bilgi alabilirsiniz. BÖBREK NAKLĐ sayfa 43 8. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ Özellikle ilk 3 ay boyunca, enfeksiyon ve vücudun böbreği reddetmesi riski en üst düzeydedir. Daha uzun vadede, riski, reddedilmeyi önlemek üzere aldığınız ilaçların yan etkileri oluşturur. Son yıllarda, ilaçlı tedavilerde ve cerrahi tekniklerde çok ilerleme oldu ve bu yüzden organ nakillerinde bir iyileşme oldu. Doktorlar, komplikasyon olasılığını mümkün olduğu kadar azaltmaya çalışıyor. Reddetme Donör böbreği, yabancı (eksojen) hissine yol açacak ve doğal bağışıklık sistemi böbreğin reddedilmesini sağlayacaktır. Bağışıklığınız immunosupresifler (reddetmeyi engelleyici ilaçlar) aracılığıyla düşürülür ve bu doğal tepki baskılanır. Vücut buna rağmen böbreği reddedebilir. Eğer hekim, kan tahlili sonuçlarına bakarak durumun bu olduğunu tahmin ederse, böbrekten bir biyopsi örneği almaya karar verecektir. Ancak ondan sonradır ki, reddetmenin gündemde olup olmadığı kesin olarak söylenebilir. Bu takdirde tedaviye, çoğunlukla, biyopsi örneğinin alındığı gün başlanır. Tedavi, üç gün süreyle yüksek dozda prednizon verilmesinden oluşur. Reddetme, çok şey çağrıştıran bir sözcüktür ve bu sözcüğü duyduğunuzda içinizde pek çok korku uyanabilir. Bunun ille de böbrek grefinizin (transplant böbrek) sonu olması gerekmediğini ve buna karşı iyi ilaçla tedavilerimizin olduğunu aklınızdan çıkarmayın. Biyopsi Böbrek biyopsisinde cilt uyuşturulur ve ardından, değerlendirme amacıyla böbrekten bir tür tabancalı kıskaç ile bir doku parçası (biyopsi örneği) alınır. Bu araştırma, gref (transplant) böbrekte, kişinin kendine ait böbreğinde olduğundan daha kolay uygulanır; zira bu gref (transplant) böbrek yüzeye daha yakında bulunur. Cilt, biyopsi için uyuşturulur. Biyopsiden sonra, kanama benzeri muhtemel komplikasyonların önüne geçmek üzere bir saatlik bir yatak istirahatiniz vardır. 8.5 Hasta bakım bölümü ve böbrek transplantasyon ekibi Ameliyattan sonra çoğunlukla, transplantasyon birimi, "9-Zuid" bölümüne getirilirsiniz. Anestezist gerekli görürse, ilk önce PACU Bölümü'ne (anestezi sonrası bakım birimi) BÖBREK NAKLĐ sayfa 44 8. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ götürülürsünüz. Yer yetersizliği durumunda, diğer böbrek hastalarının bakımının yapıldığı iç hastalıkları hasta bakım bölümüne (4-Noord) transfer edilmeniz de mümkündür. Taburcu olduktan sonra ortaya komplikasyonlar çıkarsa ve yeniden hastaneye kaldırılmanız gerekirse, 4-Noord bölümüne yatırılırsınız. Hasta bakım bölümlerinde dikkat, ameliyat sonrası iyileşmeye, rehabilitasyon ve taburcu olmaya hazırlığa yöneliktir. Hastalar, hasta bakım bölümünde ortalama iki hafta kalır. Ancak komplikasyon baş gösterecek olursa, daha uzun süre kalabileceğinizi de hesaba katmalısınız. PACU bölümü, "6-Zuid" Anestezi sonrası bakım birimi (PACU bölümü), anesteziyoloji bölümüne bağlı bir birimdir. Burada normalde bir gece (maksimum 24 saat) kalırsınız. Bu bölümde, hasta bakım bölümünde olduğundan daha yoğun bir bakım sunulur. Buna karşılık bu bakım, yoğun bakım bölümünde olduğundan daha kısa sürelidir. Burada, sizi özenli bir şekilde gözlem altında tutabilmek için gerekli olan tüm cihazlar mevcuttur. PACU bölümünün sahip olduğu yatak sayısı 5'ten fazladır. Bu bölümde ziyaret saatleri 11:00-12:00 ve 18:30-20:00 saatleri arasındadır. Ziyaretçiler geldiklerini, PACU bölümünün girişinde bulunan dahili telefon sistemi aracılığıyla bildirebilirler. Buraya çiçek ve meyve getirilmesine izin yoktur. PACU bölümünün telefon numarası (010) 703 33 29'dur. Transplantasyon birimi, "9-Zuid" Transplantasyon biriminde, nefrologun tıbbi tedavisi altında olursunuz. Nefrolog, tıbbi yönetimden sorumludur. Transplantasyon ekibindeki diğer transplantasyon doktorları (nefrologlar) ve cerrahların, bu noktada, tavsiye işlevleri vardır. Tıbbi yönetimin içerdiği şeyler arasında, ameliyat sonrası komplikasyonları mümkün olduğu kadar önlemek ve/veya tedavi etmek amacını taşıyan ilaçları almanız da vardır. Bölüm hemşireleri, günlük ve özel bakımınızda size yardımcı olurlar. Bölüm hemşireleri size gerekli ilaçları verir ve vücudunuzun işleyişini titizlikle gözlem altında tutar. Nefrolog her gün hastaları viziteye çıkar. Pazartesi günü, profesör ve transplantasyon ekibindeki diğer elemanların da hazır bulunduğu büyük vizite gerçekleşir. Transplantasyon birimi, uzmanlık bakımından genel cerrahinin bir alt bölümüdür. Bu birimde kısa bir süre önce ameliyat edilmiş olan böbrek transplantasyon hastaları BÖBREK NAKLĐ sayfa 45 8. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ yatar. Bu hasta bakım bölümü, ikişer ve dörder kişilik odalardan oluşur. Ziyaret saatleri, 11:00-12.30 ve 15:00-19:30 arasındadır. Transplantasyon birimi "9-Zuid" bölümünün telefon numarası (010) 703 32 96'dır. Đç hastalıkları bölümü, "4-Noord" bölümü Böbrek hastalarının da bakımının yapıldığı iç hastalıkları bölümünün tıbbi başkanı bir nefrologdur. Bu bölümde stajyer doktorlar da çalışır ve intern hekimler de buraya, başkaları eşliğinde gelir. Bu bakım bölümü, ikişer ve dörder kişilik odalardan oluşur. Cuma sabahı, profesörün de bulunduğu büyük vizite yapılır. Ziyaret saati 15:00 ile 19:30 arasındadır. Pazar ve tatil günleri, bu saatlere ek olarak, 11:00-12:00 arasında da ziyaret yapılabilir. "4-Noord" bölümünün telefon numarası (010) 703 31 36'dır. Bölümlerde ziyaret Ziyaret saatleri sırasında odada, hasta başına en fazla 2 ziyaretçi bulunabilir. Ziyaretçiniz, hijyene bağlı sebeplerden dolayı, evden (taze) yemek ve hastane restoranından gıda getiremez. Yanlarında getirebilecekleri ürünler şunlardır: Paketli şekerleme, bisküvi/kurabiye, poşet çay ve sağlam meyve (zedelenmemiş, lekesiz; meyveler daima iyi bir şekilde yıkanmış olmalı). Tüm diğer talepleri ilk önce hemşire ile konuşmalısınız. Böbrek nakil ekibi Hastaneye yatırılmanız sırasında, böbrek nakil ekibinin birkaç üyesi, sizinle tanışmaya gelir. Böbrek nakil ekibi şunlardan oluşur: • • Nefrologlar cerrahlar • anestezistler • hemşireler • böbrek nakli koordinatörleri • pratisyen hemşireler • araştırma hemşireleri • tıbbi sosyal görevliler • diyetisyenler BÖBREK NAKLĐ sayfa 46 8. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ • • • • • fizyoterapistler patologlar enfektiyolojistler, virologlar, bakteriyologlar araştırmacılar çeşitli laboratuarların çalışanları Tıbbi terapistler/uzmanlar Nefrologlar, cerrahlar ve anestezistler, medikal uzmanlardır. Bunlar, tedavinizle ilgili tüm tıbbi konulardan sorumludurlar. Böbrek nakli koordinatörleri Böbrek nakli koordinatörleri, transplantasyonla ilgili ön araştırma ve planlamayı ayarlarlar. Canlı donörlerle ilgili süreci koordine ederler. Ayrıca, Eurotransplant'ta sıraya girmenizi de ayarlarlar. Böbrek nakli pratisyen hemşireleri Hastaneye yatırılırken pratisyen hemşirelerle tanışırsınız. Bunlar, bundan sonra neler olacağını açıklamak üzere sizinle bir görüşme yaparlar. Pratisyen hemşireler sizin irtibat kişilerinizdir ve geçireceğiniz sürecin bütününde, partnerinize/akrabalarınıza refakat ederler. Birbirinden farklı tüm sorularınız ve/veya problemleriniz için, daima onlara başvurabilirsiniz. Bakım rehberinin ön tarafında bulunan "Erasmus MC'de telefon prosedürü"ndeki şemaya bakınız. 8.6 Taburcu Böbreğiniz iyi çalışmaya başladığında ve kan değerleriniz stabil kaldığında, böbrek nakli ekibi taburcunuzu planlamaya başlayacaktır. Taburcu olabilmeniz için, günlük bakımınızı tekrar tamamen tek başınıza yapabiliyor olmalısınız. Bölüm hemşiresi evde almaya devam edeceğiniz ilaçların idaresini taburcudan çok önce sizin elinize teslim eder. Böylece, ilaçları tanımış ve onları zamanında almayı öğrenmiş olursunuz. Bu bakım rehberinin arkasında, doğru alış saatleri ile birlikte ilaçlarınızı not edebileceğiniz bir "tıbbi günce" bulacaksınız. Yara bakımına ihtiyacınız varsa ya da bakım gerektiren bir dreniniz varsa, bölüm BÖBREK NAKLĐ sayfa 47 8. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ hemşiresi bu bakımı nasıl yapacağınızı size öğretir. Siz ya da partneriniz ve/veya akrabalarınız, bakım görevini üzerine alabilecek durumda değilse, semt hemşiresi devreye sokulur. Eğer günlük bakımınızla ilgili olarak ek yardıma ihtiyacınız olursa devreye, semt hemşiresinin yanı sıra evde bakım da sokulabilir. Ev işleriyle ilgili yardım hizmeti için, siz sunabileceği olanakları öğrenmek üzere, önceden belediyenizden bilgi edinmelisiniz (ayrıca bkz: § 13.3). Taburcu edilmenizden birkaç gün önce size, evde kullanmaya devam etmeniz gereken ilaçların reçeteleri verilir. Ailenizin bu reçeteleri doğrudan doğruya eczaneye teslim etmesini sağlayın. Eczane muhtemelen ilaçların bir kısmını sipariş etmek zorunda kalacaktır; zira bunlar sıklıkla kullanılan ilaçlar değildir. Taburcudan önce ilaçların evde olması sağlanamazsa, taburcu edilirken eve götürmeniz için yanınıza yeteri kadar ilaç verilir. Taburcu edildiğiniz sırada evde bir baskül ve vücut sıcaklığınızı ölçebileceğiniz (dijital) bir derece bulunmalıdır. Kulak derecesi tam anlamıyla güvenilir olmamakla birlikte, yeterlidir. Ancak ateşinizin çıkması durumunda ateşinizi bir kez daha, bu kez anüsten ölçmeniz gerekir. Ateşinizi ve kilonuzu her gün ölçmeniz gerekir. Eve gitmeden önce, pratisyen hemşirelerden biri sizinle bir taburcu görüşmesi yapar. Kendisi size, neleri hesaba katmanız ve evde nelere dikkat etmeniz gerektiğini söyler. Taburcu edilirken size, ilk poliklinik randevularınızın yazılı olduğu bir randevu kartı verilir. Taburcudan sonra, böbrek nakli ekibinin yoğun rehberliği ve kontrolü altında olma durumunuz devam eder. BÖBREK NAKLĐ sayfa 48 9. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ POLĐKLĐNĐĞĐNDE TAKĐP KONTROLÜ Böbrek nakli polikliniği, poliklinik binasının (CA) üçüncü katındaki 1 numaralı yardım masasının bulunduğu yerdedir. Transplantasyondan önce, buraya sıklıkla gelmiş olmanız mümkündür. Poliklinikte geldiğinizi ilk olarak, böbrek nakli ekibinin poliklinik asistanına bildirirsiniz. Burada nefrologla bir randevunuz vardır. Nefrolog tansiyonunuzu ve kilonuzu kontrol eder. Her poliklinik randevunuzda kanınız alınır. Doktorlarınız kan değerlerinizi temel alarak, böbreğin nasıl çalıştığına ve ilaçların dozajının iyi olup olmadığına bakar. Hekiminiz gerekirse, ilaçlarınızda uyarlama yapar. Sonuçlar iyi ise, bu size bir sonraki poliklinik randevunuzda bildirilir. Sonuçlarda anomali varsa ya da ilaçlarda uyarlama yapılması gerekiyorsa, bu konuda size telefon edilir. Böbrek fonksiyonunuzla ilgili araştırma yapılması gerekiyorsa, sizinle bir an önce temasa geçilir. Đlk haftalarda, haftada bir polikliniğe gelmeniz beklenir. Daha sonra bu, iki haftada bire düşer ve giderek düşmeye devam eder. Transplantasyondan sonraki poliklinik ziyaretleri, hastadan hastaya farklılık göstermekle birlikte genel hatlarıyla aşağıdaki gibi bir görünüme sahiptir: Transplantasyondan Ziyaret sayısı sonraki hafta sayısı 0-4 Haftada 1 4-6 2 haftada 1 6-13 3 haftada 1 13-26 4 haftada 1 Daha sonra 3 ayda 1 Bundan bir yıl sonra kontroller, önceden tedavi edilmekte olduğunuz hastane tarafından devralınır. BÖBREK NAKLĐ sayfa 49 9. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐ POLĐKLĐNĐĞĐNDE TAKĐP KONTROLÜ • Poliklinik kontrolünden bir gün önce, idrarınızı 24 saat boyunca bir kavanozda biriktirmelisiniz. Đlk önce bir kez sonuna kadar idrarınızı yapmalı ve ondan sonra idrarınızı (örneğin sabah saat 08:00 ile akşam saat 08:00 arası) biriktirmelisiniz. • Poliklinik kontrol gününde kanınız alınmadan önce aşağıda yazılı olan ilaçları almanıza izin yoktur (kan basıncını düşürücüler [antihipertansif] ve benzeri diğer ilaçları normal bir şekilde alabilirsiniz): Neoral/Cyclosporine, Tacrolimus/Prograft/FK506, Cellcept/MMF, Rapamune/ Sirolimus/gerekirse araştırma ilacı !! Bu ilaçları kan alınmasının ardından derhal alın. !! Yanınızda 24 saat boyunca yeterli ilaç olmasını mutlaka sağlayın. Doktorunuzdan zamanında yeni reçete isteyin. Đlacınızın olmaması gibi bir duruma asla düşmemeye özen gösterin. Sizin de bildiğiniz gibi böyle bir şeyin ciddi sonuçları olabilir. Poliklinik kontrole giderken yanınıza şunları almanızı rica ederiz: • Toplam 24 saat biriktirilmiş idrarın bir karışımı. 24 saatlik idrarın toplam miktarını etiketin üzerine not etmelisiniz. • Sabah idrarının bir numunesi. • Yapılacak kültür için idrar numunesi (kırmızı kapaklı küçük kavanoz). • Bakım rehberiniz. • Tüm ilaçlardan 24 saat yeterli miktar. • Kişisel bilgileri içeren randevu kartınız (ad-soyadı, doğum tarihi ve hasta numarası). Bu arada problem çıkacak olursa, pratisyen hemşire ya da nöbetçi nefrologla (poliklinik aracılığıyla) her zaman için temasa geçebilirsiniz. Böyle bir durumda gerekirse size kısa süre sonrası için bir randevu verilir. BÖBREK NAKLĐ sayfa 50 10. BÖLÜM: ĐLAÇ KULLANIMI VE EN SIK SORULAN SORULAR 10.1 Đlaç kullanımı ve ilaçların muhtemel yan etkileri Transplantasyondan sonra çok ilaç kullanacaksınız. Bunların bir kısmını, vücudunuzun böbreği reddetmesini engellemek üzere hayatınızın geri kalan bölümü boyunca kullanmanız gerekecek. Aşağıda transplantasyondan sonra kullanılacak ilaçlara dair bir özet verilmiştir: • Đmmunosupresifler Vücudun bağışıklık sistemini baskılamak suretiyle böbreğin reddedilmesini engelleyen ilaçlar (bkz: Metnin bundan sonraki bölümleri). • Kortikosteroidler: Đltihap sökücü ve bağışıklık azaltıcı etki gösteren ilaçlar (bkz: Metnin bundan sonraki bölümleri). • Antibiyotikler: Bakteriyel enfeksiyonları önleyen ve/veya tedavi eden ilaçlar. • Sizi virüs enfeksiyonlarına karşı koruma ya da saptanmış olan virüs enfeksiyonlarını tedavi amacını taşıyan araçlar. • Pıhtı önler: Tromboz oluşmasının engellenmesini ve birbirine tutturulmuş olan kan damarlarının ameliyat sırasında tıkanmasının engellenmesini sağlayan ilaçlar. • Ağrı yitimi: Damara zerk etme ve haplar/fitiller vasıtasıyla ağrının çoğunun bastırılmasını sağlayan ilaçlar. • Mide koruyucu: Aldığınız ilaçların fazla olmasından kaynaklanabilecek tahrişe karşı mide duvarınızı korumak için ihtiyaç duyduğunuz ilaçlar. Bütün bu ilaçların yanında (gerekirse), önceden de almış olduğunuz kan basıncı/kolesterol düşürücü ya da kalp ilaçları benzeri ek ilaçlar da alabilirsiniz. Đlaçlarla kendi başınıza ilgilenmeniz Ameliyattan sonra biraz ayağa kalktığınızda bölüm hemşiresi size, kendi idarenizde kullanacağınız ilaçları verir. Bunun anlamı, size birkaç günlük ilacın verileceği ve bunları doğru saatlerde almaktan/yutmaktan sizin sorumlu olacağınızdır. Bölüm hemşiresi size ilk önce, bu ilaçları her gün nasıl hazırlayacağınızı ve ne zamanlar almanız gerektiğini açıklar. Ayrıca bunu ilk birkaç gün kontrol de eder. Bu bakım rehberine ilaçları hazırlamak için ihtiyaç duyacağınız listeler eklenmiştir. Đlaçların denetimini kendi elinize aldığınızda, sizin ya da akrabalarınızın bu bakım rehberinin bölümde yanınızda olmasını sağlaması bu yüzden önemlidir. Amaç, ilaçları listeye, dozajları ve doğru saatleriyle not etmenizdir. Bakım rehberinde ayrıca, günlük olarak kilonuzu, vücut sıcaklığınızı (günde iki kez) ve diğer özel durumları not edeceğiniz BÖBREK NAKLĐ sayfa 51 10. BÖLÜM: ĐLAÇ KULLANIMI VE EN SIK SORULAN SORULAR listeler de bulunmaktadır. Đlaçlarınızı doğru zamanda alma ve özdenetim konularında sorumluluk taşımayı bu şekilde öğrenirsiniz. Doğal olarak bu durum evde de geçerlidir. Hasta uyumu Böbrek naklinden sonra ilaçlara bağımlı olursunuz. Đlaçlarınızı almazsanız, bunun sonucu böbreğin reddedilmesidir. Bazı kişiler için ilaç kullanımı zordur; diğerleri ise bunun tamamen normal olduğunu düşünürler. Bu konu size zor geliyorsa bunu bildirin. Đlaçlarınızı sıklıkla unuttuğunuzun farkına varırsanız, bu konuda doktorunuzla ya da pratisyen hemşireyle konuşun. Onlar size faydalı tavsiyelerde bulunabilir. Đlaç kullanımınız konusunda dürüst olmanız her zaman önemlidir; zira ilaçlarınızın dozajı ilaç düzeyleri temel alınarak ayarlanır. Pratisyen hemşireden, "böbrek naklinden sonra hasta uyumu" konulu bir DVD alabilirsiniz. Ayrıca poliklinikteki randevulara gelmeniz de önemlidir. Böbrek işlevlerinin düzenli olarak kontrol edilmesi gereklidir; zira gerilemenin gelişini her zaman hissedemezsiniz. Đmmunosupresifler Böbrek naklinden sonra reddetmeyi engelleyici ilaçlara (bunlara "immunosupresifler" de denir) bağımlı hale gelirsiniz. Bu ilaçlar nakledilen böbreğin reddedilmesini engeller. Bunlar olmazsa vücut böbreği reddeder. Bu ilaçları hayatınızın geri kalan bölümünde kullanmaya devam etmelisiniz. Bu ilaçlar vücudun bağışıklık sistemini frenler ve bu durum, enfeksiyonlara daha yatkın bir hale geldiğiniz anlamını da taşır. Đmmunosupresifler, kalp/damar hastalıkları ve kanser (özellikle de cilt kanseri) riskini arttırır. Bu immunosupresiflerle greyfurt ürünleri kullanamazsınız. Bu ürünlerin kanınızdaki ilaç miktarı üzerinde etkisi olur. Homeopatik ilaç ya da reçetesiz ayrı alınabilecek ilaç kullanmak istediğinizde mutlaka bir nefrologa danışın. Zira bunların, aldığınız ilaçların işlevi üzerinde etkisi olabilir. Đmmunosupresifleri günün iki sabit saatinde (örneğin saat 08:00 ile 20:00'de ya da 10:00 ile 22:00'de) almanız önemlidir. Bu sayede doz kaçırma olasılığını azaltmış olursunuz. Günün bu şekilde bölümlenmesi, kandaki immunosupresif düzeyinin değişmez kalmasına BÖBREK NAKLĐ sayfa 52 10. BÖLÜM: ĐLAÇ KULLANIMI VE EN SIK SORULAN SORULAR katkıda bulunduğu için de önemlidir. Bu ilaçlar, diğer ilaçlarınızla aynı anda alınabilir. Aşağıda böbrek nakillerinde sık karşılaşılan immunosupresiflerin bir dökümü bulunmaktadır: Siz bunların hepsini değil, sadece bir kısmını kullanacaksınız. Đlaç prospektüslerinde yazılı olan bir ya da birkaç yan etkiden sıkıntı çekmeniz mümkündür (bkz: Prospektüslerdeki diğer yan etkiler: Tacrolimus / FK-506 / Prograft® (kapsül 0,5 mg, 1 mg veya 5 mg) Yan etkiler: • Yüksek tansiyon • böbrek işlevlerinde bozukluklar • şeker hastalığı (diabetes mellitus) • el ve ayaklarda titreme ya da uyuşma hissi • baş ağrısı • mide-bağırsak şikâyetleri: Đshal ve mide bulantısı • saç dökülmesi • enfeksiyonlar Alış: • Günde 2 kez (iki doz arasında 12 saat olmalı). • Poliklinik ziyaret günlerinde sabah dozajını, ancak kan alındıktan sonra alın. • Đlaç almadan 1 saat öncesiyle 2 saat sonrası arasında mide asidi giderici ilaç almayın. Mycophenolaat / Mofetil / Cellcept® (kapsül 250 mg, tablet 500 mg) Yan etkiler: • Mide bulantısı • ishal • karın ağrısı • enfeksiyonlar ve kanamalar Alış: • Günde 2 kez (iki doz arasında 12 saat olmalı). BÖBREK NAKLĐ sayfa 53 10. BÖLÜM: ĐLAÇ KULLANIMI VE EN SIK SORULAN SORULAR Cyclosporine / Neoral® (25 mg ve 100mg'lık kapsüller Yan etkiler: • Enfeksiyonlar • baş ağrısı • el titremesi • yüksek tansiyon • diş eti apsesi (parulis) • aşırı saç uzaması Alış: • Günde 2 kez (iki doz arasında 12 saat olmalı). Poliklinik ziyaret günlerinde sabah dozajını ancak kan alındıktan sonra alın. Rapamycine / Sirolimus® (Tablet: 1mg ve 2 mg) Yan etkiler: • Kendini genel anlamda kötü hissetme • yara iyileşmesinin iyi olmaması • kansızlık • yüksek kolesterol • kurdeşen • obezite • ağızda su toplama, ağız ülseri Alış: • Günde 1 kez suyla veya portakal suyuyla. Rapamycine, tacrolimus ve cyclosporine'nin etkisi güçlendirir; bu yüzden asla bunlardan biriyle birlikte alınmamalıdır. Kortikosteroidler: Kortikosteroidler, reddetmeyi önlemek üzere iltihap sökücü ve bağışıklığı azaltıcı etki gösterirler. BÖBREK NAKLĐ sayfa 54 10. BÖLÜM: ĐLAÇ KULLANIMI VE EN SIK SORULAN SORULAR Prednison® / Di-Adreson F® (Di-Adreson F®, Prednison®'un sıvı halidir ve ameliyat sırasında ve hemen sonrasında damara zerk edilme suretiyle verilir). Veriliş: Dozaj, 25 mg'dan itibaren tablet olarak verilir. Bunun üzerindeki dozajlar, damara zerk edilme yoluyla verilir. Yan etkiler: • Yaraların iyileşmesinde gecikme • şeker hastalığı, Diabetes Mellitus (çoğunlukla geçici) • kemik erimesi • sivilce (akne) • iştah artması • sıvıyı tutmak • suratın şişmanlaması (ay surat) • yüksek tansiyon • yüksek göz tansiyonu • geceleyin terleme • enfeksiyonlar • ruh halinde değişmeler • mide şikâyetleri Alış: • 10.2 Günde 1 kez, sabahları Đmmunosupresiflere başlarken en sık sorulan sorular Böbrek naklinizin başarılı bir şekilde gerçekleşmesi için gerekli olan şeylerden bir tanesi, ilaçlarınızı doğru kullanmanızdır. Bu paragrafta, reddetmeyi engelleyici ilaçlar hakkında sıkça soru ve sorunlar ve bunlara ait yanıtlardan birkaçı yazılıdır. Bunlar genel soru ve cevaplardır; kişisel durumunuz, burada tanımlanan durumlarla farklılık gösterebilir. Şüphenizin olduğu konular varsa, detaylı bir tavsiye istediğinizde veya herhangi bir başka sorunuz olduğunda, doğal olarak her zaman, böbrek nakli pratisyen hemşiresiyle temasa geçebilirsiniz. (bkz: 2. bölüm). BÖBREK NAKLĐ sayfa 55 10. BÖLÜM: ĐLAÇ KULLANIMI VE EN SIK SORULAN SORULAR • Đlaçları aldıktan sonra kusarsam ne yapmalıyım? Kusmuğunuzda ilaç artıkları görürseniz, ilacı mutlaka tekrar alın. Đlaçlar yemekle birlikte alındıysa: Đlaçları aldıktan sonraki 1 saat içinde ilaçları yeniden alın; 1/2 saatten fazla zaman geçtikten sonra kusarsanız, ilaçları yeniden almayın. Đlaçlar yemekle birlikte alındıysa: Đlaçları aldıktan sonraki 1 saat içinde kusarsanız, ilaçları yeniden alın; 1 saatten fazla zaman geçtikten sonra kusarsanız ilaçları yeniden almayın. • Đshal olursam ne yapmalıyım? Đshalin çeşitli nedenleri olabilir. Đshal devam ederse (iki gün boyunca günde üç kereden fazla), nefrologunuzla veya pratisyen hemşireyle temasa geçin. Her halükârda yeteri kadar sıvı almaya özen gösterin. Norit tableti kullanmayın. • Bu ilaçlarla birlikte her şeyi yiyebilir ve içebilir miyim? Hayır; greyfurt ve binbirdelikotu (Hollandacası: St. Janskruid) yiyemezsiniz. Bunların aldığınız ilaçlar üzerinde etkisi vardır. Homeopatik ilaçlar ya da başka ilaçlar kullanmak isterseniz, mutlaka önce nefrologunuzla veya pratisyen hemşireyle temasa geçin. • Yan etkiler oluşursa veya kendimi hasta hissedersem ne yapmalıyım? Asla danışmadan ilaçları almayı bırakmayın. Şikâyetler devam ederse veya kötüleşirse, nefrologunuzla veya pratisyen hemşireyle temasa geçin. Đlaçları almakta ya da içinizde tutmakta başarılı olamıyorsanız, mutlaka bu kişilerden biriyle temasa geçin. • Đlaçlarımı almayı unutursam ne yapmalıyım? Yine de, belirtilen dozajları almaya devam edin ve normal şemayı takip edin. Eğer dozaj atladığınızın farkına ancak bir gün sonra varacak olursanız, çift dozaj almayın. Şüpheniz olursa, pratisyen hemşireye veya Erasmus MC'nin nöbetçi nefrologuna danışabilirsiniz. BÖBREK NAKLĐ sayfa 56 10. BÖLÜM: ĐLAÇ KULLANIMI VE EN SIK SORULAN SORULAR • Hapları yutmakta zorlanırsam ne yapmalıyım? Vla (Hollanda muhallebisi), elma püresi vb. şeylerle birlikte almaya çalışın. Gerekirse hapları ufalayın. Kapsülleri mutlaka bütün olarak yutun. • Bu ilaçların yanında alkol kullanabilir miyim? Alkol kullanımına izin verilir; ancak ölçülü bir şekilde kullanın. • Đlaçlarım bitmek üzereyse ne yapmalıyım? Nefrologunuzdan vakitlice yeni reçete isteyin ve ilaçların siparişini eczanenize vakitlice verin. • Yaz saati-kış saati arasındaki geçişlerde veya başka bir zaman dilimine gittiğimde, ilaç alma saatlerimi değiştirmeli miyim? Eğer 2 saatten fazla bir zaman farkı varsa, tavsiyede bulunması için pratisyen hemşirenizle temasa geçin. Yaz-kış saatlerinin başlamasıyla birlikte, hiçbir değişiklik yapmadan yeni saatlere geçiş yapabilirsiniz. • Ramazan'da ilaçlarımı nasıl almalıyım? Đlaçları güneşin batışıyla doğuşu arasında kullanabilirsiniz. Normal ilaç alış saatleri bunun dışında kalıyorsa, farklı ilaç saatleri konusunda anlaşmak üzere pratisyen hemşireyle temasa geçin. Đlaçları kullanmayı bırakmayın. Oruç mu tutacaksınız, yoksa Ramazan boyunca sıvı içecek misiniz sorusuna cevap vermeden önce nefrologunuzla konuşun.. • Đlaçlardan dolayı kanser olur muyum? Đmmunosupresif kullanımı nedeniyle, cilt kanseri olma olasılığınız yüksektir. Bu nedenle [güneşlenirken] daima, koruma faktörü 20 veya daha yüksek olan ürünleri güzelce sürün veya koruyucu elbise kullanın. Kasket takmayı da düşünebilirsiniz. Saat 12:00 ile 15:00 arası güneşe çıkmaktan kaçının. • Prednison beni şişmanlatır mı? Đştahınız artar. Bazı insanlar bu nedenle şişmanlarlar. Bu nedenle sağlıklı beslenmeye dikkat edin. Suratınız biraz daha yuvarlaklaşabilir. Normalde Prednison, üç ay içinde azaltılmaya başlanır; bundan sonra yüzünüz/vücudunuz tekrar normal hale gelir. BÖBREK NAKLĐ sayfa 57 10. BÖLÜM: ĐLAÇ KULLANIMI VE EN SIK SORULAN SORULAR • Đmmunosupresiflerden hiç kurtulabilecek miyim? Böbrek nakli geçirmiş olduğunuz sürece immunosupresif kullanmalısınız; yani hayat boyu. Transplantasyon merkezine halen, immunosupresiflerin zaman içinde azaltılıp azaltılamayacağını konu alan araştırmalar geliyor. Đlaçlarınızı asla kendi kararınızla bırakmayın; bırakırsanız bunun sonucu reddetme olacaktır. • Đlaç dozajında kendim uyarlama yapabilir miyim? Reddetmeye karşı ilaçların dozajı, sadece böbrek transplantasyon ekibinin nefrologunca değiştirilebilir. • Ağrı kesici kullanabilir miyim? "NSAĐD" (steroid olmayan antiinflamatuar ilaç) GRUBUNA DAHĐL OLAN ĐLAÇLARI Bu ilaçlar, reddetmeyi önleyici ilaçların etkisini önemli ölçüde etkiler. Bunlara birkaç örnek şunlardır: Voltaren® (Diclofenac), Naproxen® ve Ibuprofen®. Bu ilaçlar donör böbreği için de kötüdür. Normal parasetamol kullanın. BÖBREK NAKLĐ sayfa 58 11. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA BESLENME 11.1 Beslenme tavsiyeleri ve hijyen Transplantasyondan sonra sizin için, bağışıklık sistemini baskılayan ilaçlar yazılır (immunosupresifler, bkz: 10. bölüm). Bu nedenle direnciniz azalır. Azalmış direnç ise, enfeksiyon olasılığını arttırır. Gıda enfeksiyonunu önlemek üzere, transplantasyondan sonra alacağınız gıdalar belli koşulları karşılamalıdır. Beslenmede sadece ne yediğiniz değil, yiyeceğinizin nasıl hazırlandığı da önem taşır. Bu noktada hijyen önemli bir rol oynar. Burada yazılı olan beslenme tavsiyeleri, transplantasyondan sonraki ilk üç ay boyunca geçerlidir. Eğer bu tavsiyelere daha uzun süre uymanız gerekirse, doktorunuz sizi bu konuda haberdar edecektir. Ancak daima azalmış bir bağışıklık sistemini hesaba katmanız gerekecektir. Bu bölümde, transplantasyondan sonra geçerli olan tüm beslenme tavsiyeleri bulunmaktadır. Yazılan ilaçların yan etkilerinden şikâyetiniz olursa, diyetisyen size ek kişisel beslenme ve diyet tavsiyelerinde bulunur. Burada bu tavsiyeler de açıklanıyor. Yasak olan yiyecekler Belli yiyecekler, zararlı bakteri ve/veya küfler içerebilir. Aşağıda yazılı olan yiyeceklerin kullanımına bu yüzden izin verilmemektedir: • Çiğ veya yeterince pişirilmemiş, tartar, kırmızı biftek ve kümes hayvanlarının eti. • • Çiğ veya yeterince pişirilmemiş, çiğ jambon, rozbif ve çiğ biftek gibi etler. Çiğ veya yeterince pişirilmemiş ringa balığı benzeri balıklar, suşi, kabuklu deniz hayvanları ve su kabukluları. • Sarısı ve beyazı tamamen katılaşmamış çiğ, kaynamış ya da sahanda yumurta. • Çiğ yumurta katıldıktan sonra pişirilmemiş olan yemekler. • Çiğ süt ve süt ürünleri. • Yumuşak dış ülke peynirleri, rokfor ve çiğ, pastörize edilmemiş sütten yapılan (bu takdirde ambalajında "au lait cru" ya da "çiğ sütle hazırlanmıştır" yazılı olacaktır) diğer peynirler. • Paketlenmemiş her türlü dondurma ve çalkalanmış sütler (milk shakes). BÖBREK NAKLĐ sayfa 59 11. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA BESLENME • Otomat, panayır ve pazar tezgahı benzeri yerlerden alınan yiyecekler. • Evlere servis yapılan yemekler. • Hasarlı, yıkanmamış (soyulmamış) sebzeler. • Paketli olmayan salatalar. • Hasarlı, yıkanmamış (soyulmamış) meyveler. • Kurutulmuş, paketli olmayan (subtropikal) meyveler. • Fabrikada paketlenmemiş çerez ve yer fıstığı. Hijyen Belli yiyecekleri yememenin yanı sıra, iyi bir hijyen de önemlidir. Bu da, yiyeceğin satın alımından başlar ve yendiği ana kadar sürer. Bu arada yiyecekler çoğunlukla çeşitli işlemlerden geçer. Đşlemler sırasında mikrop alma ya da mevcut bakterilerin ve küflerin çoğalması gerçekleşebilir. Aşağıda iyi bir hijyen için önem taşıdığı için ilgi gerektiren noktalar bulunuyor: Genel • Elleri su ve sabunla sık sık yıkamak ve iyice kurulamak. Bu her halükârda, yemek hazırlamadan önce, çiğ ete dokunduktan sonra, tuvaleti kullandıktan sonra ve ev hayvanlarıyla temastan sonra yapılmalıdır. • Yeteri kadar yıkanmadıkları veya pişirilmedikleri, iyi saklanmadıkları, hijyenik bir şekilde hazırlanmadıkları, nakliyeleri doğru şekilde yapılmadığı ve hijyenik bir şekilde verilmedikleri takdirde, bu yiyeceklerde zararlı mikro organizmalar mevcut olabilir. • Buzdolabı sıcaklığı 4 ile 7°C arasında, derin dondurucu sıcaklı ğı ise, -18 en -20°C arasında olmalıdır. • Sürekli olarak temiz malzeme kullanın. • Her gün, temiz temizlik bezi kullanın. Yiyecek satın alırken • Yiyecek satın alırken, ambalajın üzerindeki son kullanma tarihi ve saklama tavsiyelerine bakın. • Süpermarkette serin saklanan ürünler, evde de bir an önce buzdolabına konmalıdır. BÖBREK NAKLĐ sayfa 60 11. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA BESLENME • Ambalajı yırtılmış, ezilmiş ya da başka bir biçimde zarar görmüş olan yiyecekleri satın almayın. Yiyeceklerin hazırlanması • Derin dondurulmuş ürünlerin buzunu bir tabak içinde buzdolabında ya da mikrodalga fırında çözün • Kesme tahtası ve tabaklar için ahşap ve plastik yerine cam ve toprak malzeme tercih edin. • • Çiğ ve hazır gıdanın birbiriyle temas etmemesine gayret gösterin. Yemekleri gereksiz yere sıcak tutmayın. Hazırladıktan sonra mümkün olduğu kadar çabuk servis edin. Gıdanın saklanması • Soğuk yenen gıdaları mümkün olduğu kadar çabuk, tavayı soğuk su dolu bir kabın içine koymak ve arada sırada karıştırmak suretiyle mümkün olduğu kadar çabuk soğutun. Yemeği saklamak istiyorsanız yeteri kadar soğuduğunda doğrudan doğruya buzdolabına koyun. • Yırtılmış ambalajları daima buzdolabında ve mümkün olduğu kadar kısa süre saklayın. Şüphe duyduğunuz yiyecekleri mutlaka atın. Sağlıklı beslenme Đyi ve çeşitli yemek önemlidir. Bu yolla, iyi bir kondisyon edinmek veya iyi kondisyona sahip olmayı sürdürmek için ihtiyaç duyduğunuz tüm gıda maddelerini vücudunuza alırsınız. § 11.2 (A)'da, gün başına tavsiye olunan gıda maddelerinin miktarlarını bulabilirsiniz. Greyfurt ve greyfurt suyu Greyfurt ve greyfurt suyu kandaki ilaç düzeyini yükseltebilir. Bu nedenle yan etkilerin baş göstermesi şansı artabilir. Aralarında Prograft® (tacrolimus) ve Neoral®'ın (ciclosporine) da olduğu belli bazı ilaçları kullanırken, greyfurt ve greyfurt suyu yasaktır. Đlaçların yan etkileriyle ilgili beslenme tavsiyeleri Bağışıklık sistemini baskılayan ilaçların sonucu olarak, yan etkiler baş gösterebilir. Bu yan etkilerin arasından beslenmeniz açısından önem taşıyabilecek birkaçı, ilgili beslenme ve/veya diyet tavsiyeleri ile birlikte aşağıda belirtilmiştir. BÖBREK NAKLĐ sayfa 61 11. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA BESLENME Kanda yüksek oranda kolesterol ve trigliserid Bağışıklık sistemini baskılayan bazı ilaçların bir yan etkisi, kanda kolesterol ve trigliserid oranının yükselmesidir. Kolesterol vücudun, vücut hücresi ve hormon yapı maddesi olarak ihtiyaç duyduğu yağımsı bir maddedir. Vücut kolesterol olmadan iyi çalışamaz; ama fazla kolesterol zararlıdır. Beslenmede doymuş yağlar kolesterol oranını arttırır. Böylece kalp ve damar hastalıkları olasılığını arttırmış olursunuz. Doymamış yağlar, kandaki kolesterol oranını düşürür. Trigliseridler, kolesterolün yanında kanda rastlanan normal yağlardır. Trigliserid oranı ne kadar düşük olursa o kadar iyidir. Trigliseridlere yiyeceklerde de (örneğin yağlı et türlerinde, yağlı süt ürünleri ve peynirde) rastlanır. Genel talimatlar: • Doymuş yağ kullanımında ölçülü olun. Doymuş yağa, tereyağında, margarinde, paketli kızartma ve derin kızartma yağlarında (katı yağlar denen yağlarda), tam yağlı peynirde, tam yağlı süt ürünlerinde, yağlı ette ve yağlı et ürünlerinde, kurabiyede, çikolatada, pastada ve abur cuburda rastlanır. • Yağ kullandığınız takdirde mümkün olduğu kadar, doymamış yağlar açısından zengin olan yağları kullanın. Doymamış yağlara, sıvı margarinde, sıvı kızartma yağlarında, diyet margarinde, diyet halvarinde, yağlı balıkta, çerezde ve yer fıstığında bolca rastlanır. • Kolesterol açısından zengin olan yağları kullanırken ölçülü olun. Haftada en fazla üç yumurta yiyin ve 2 haftada 1'den daha sık sakatat yemeyin. • Fazla kilonuzun olmamasını sağlayın. Bunun kolesterol oranı üzerinde negatif bir etkisi vardır. § 11.2 (B)'de, yüksek bir kolesterol oranına sahipseniz, ölçülü ve istisnai bir şekilde kullanabileceğiniz ürünlerin bir özetini bulabilirsiniz. Fazla kilolu olma Bağışıklık sistemini baskılayan ilaçlar kullanmanın bir yan etkisi, iştahınızın atması ve böylece daha fazla yemek yemenizdir. Ancak kilonuzu iyi bir şekilde korumanız önemlidir. Aşırı kilo, kalp ve damar hastalıkları ve eklem şikâyetleri gibi sağlık sorunlarına yol açabilir. Çok kilolu olmanızın transplantın hayatta kalması üzerinde de BÖBREK NAKLĐ sayfa 62 11. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA BESLENME etkisi olur. Şema § 11.2 (C)'nin yardımıyla, iyi bir vücut ağırlığına sahip olup olmadığınızı belirleyebilirsiniz. Đstenmeyen kilo artışı halinde [yararlı] tavsiyeler: • Tavsiye edilen miktarda yiyeceği aşmayın. • Đçinde çok yağ ve/veya şeker bulunan ürünlerin kullanımına dikkat edin. • Kahve ve çayı şekersiz için. • Günde üç tam öğün yiyin. Bu, öğünlerin arasında çok yemenizi önler. • • Eğer mümkünse, yeteri kadar vücut hareketi yapın Hareket etmek suretiyle enerji tüketiminizi arttırırsınız. Her gün, yürüyüş yapmak, bisiklet sürmek, bahçede çalışmak, dans etmek ya da spor yapmak gibi faaliyetlerle günde fazladan en az yarım saat hareket etmeye gayret gösterin. Size uyan bir faaliyet seçin ve çabalarınızı aşama aşama ilerletin. Gerekirse, diyetisyene havale edilebilirsiniz. Yüksek tansiyon Bağışıklık sistemini baskılayan bazı ilaçların bir yan etkisi, yüksek tansiyondur. Đlaçların yanı sıra, fazla kilolar ve çok fazla tuz da yüksek tansiyona yol açabilir ve bu da kalp ve böbrekler üzerinde fazla yüklenmeye yol açabilir. Normal olarak günlük yiyeceklerimizde, vücudumuzun ihtiyaç duyduğu oranda tuz bulunur. Tat vermek üzere yemeğe eklediğiniz tuz, aslında gereksizdir ve hatta büyük miktarlara ulaştığında, sağlığınız için zararlı bile olabilir. Bu nedenle tuz konusunda tutumlu olun. Aşağıdaki tavsiyeler size bu konuda yardımcı olabilir: • Yemek pişirirken mümkün olduğu kadar az tuz kullanın ya da hiç kullanmayın. • Hazır ürünleri kullanırken ölçülü olun; çünkü bunlara çok tuz konmuştur. • Sofraya tuz, aroma ve baharatlı tuz koymayın. • Bulyon (Cup-a-Soup), tuzlu kraker, cips ve tuzlu abu cubur gibi, tuzu bol ara öğünler konusunda ölçülü olun. Gerekirse, düşük sodyum diyeti alabilirsiniz. Bu diyet, yiyeceklerdeki tuz miktarının düşük olduğu bir diyettir. Böyle bir diyet gerekli olduğu takdirde diyetisyene havale edilirsiniz. BÖBREK NAKLĐ sayfa 63 11. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA BESLENME Aşırı kemik gözenekliliği Kemikler normal şartlarda, ileri yaşlarda daha kırılgan ve yumuşak bir hal alır. Buna "aşırı kemik gözenekliliği" denir. Bağışıklık sistemini baskılayan bazı ilaçların kullanımı sırasında, aşırı kemik gözenekliliği olasılığı artar. Bu nedenle, yeterince kalsiyum ve D vitamini almak önemlidir. En önemli kalsiyum kaynakları, süt, süt ürünleri ve peynirdir. En önemli D vitamini kaynakları ise, halvarinler, margarinler ve -sıvı yağlar hariç) kızartma yağlarıdır. Yeterince kalsiyum alabilmek için, süt ve süt ürünlerinin (§ 11.2 (A)'da belirtilen) üst sınırından yola çıkmanız tavsiye olunur. Diabetes Mellitus Bağışıklık sistemini baskılayan ilaçların kullanımı sırasında, şeker hastalığının ortaya çıkması olasılığı artar. Şeker hastalığında, kandaki glikoz miktarı (kan şekeri) çok yüksektir. Şeker hastalığına sahip olduğunuz saptanırsa, gerekli diyeti açıklaması ve rehberliğini yapması için bir diyetisyene havale edilirsiniz. Sorular/bilgi Bu bilgilerden sonra hâlâ sorularınız varsa, diyet uzmanlığı bölümü (bkz: Telefon listesi, 2. bölüm) ile temasa geçebilirsiniz. Beslenme ile ilgili daha detaylı bilgi için, "adresler ve Đnternet siteleri"nin bulunduğu 14. bölümde, şu kurum bilgilerine bakabilirsiniz: Voedingscentrum, Nederlandse Vereniging van Diëtisten (Hollanda Diyetisyenler Derneği, Beslenme Merkezi) BÖBREK NAKLĐ sayfa 64 11. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA BESLENME 11.2 Ürün ve kilo bilgisi A. Günlük ortalama tavsiye olunan besin miktarları 20-50 yaş arası 50-70 yaş arası 70 yaş üzeri 5-7 dilim (175-245 gram) 4-6 dilim 3-4 dilim (140-210 gram) (105-140 gram) 150-250 gram 3-5 patates veya 3-5 150-200 gram 3-4 patates veya 100-150 gram 2-3 patates veya servis kaşığı 2-3 lagiller 3-4 servis kaşığı pirinç/makarna/bak lagiller Sebze 200 gram (4 yemek servis kaşığı) 200 gram (4 yemek servis kaşığı) 150 gram (3 yemek servis kaşığı) Meyve 2 adet meyve (200 gram) 2 adet meyve (200 gram) 2 adet meyve (200 gram) Süt ürünleri 400 ml süt (ürünü) ve 20 gram peynir 500 ml süt (ürünü) ve 20 gram peynir 550 ml süt (ürünü) ve 20 gram peynir (1 dilim) (1 dilim) (1 dilim) 100-120 gram 100-120 gram 100-120 gram 20-35 gram 20-35 gram 25-35 gram 2-2,5 litre 2-2,5 litre 2-2,5 litre Ekmek Patates (veya pirinç, makarna, baklagiller) pirinç/makarna/bak- Et (ürünleri), balık, tavuk, yumurta veya et servis yerine geçen besinler Halvarin, margarin, kızartma yağları Đçecekler © Kaynak: “Voedingscentrum - eerlijk over eten” kaşığı pirinç/makarna/baklagiller BÖBREK NAKLĐ sayfa 65 11. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA BESLENME B. Doymuş ve doymamış yağlar Aşağıdaki şemada şunlar gösterilmektedir: • En az oranda yağ veya çok doymamış yağ içerdikleri yüzünden kullanmanızın iyi olacağı ürünler; • Ölçülü olarak kullanabileceğiniz ürünler; • Çok fazla doymuş yağ içerdiklerinden dolayı istisnai olarak kullanabileceğiniz ürünler. Ürün grubu Tercihen Orta karar Đstisna olarak Süt (ürünleri) yağsız süt, karnemelk yarım yağlı süt yarım yağlı (Hollanda yoğurt, yoğurtlu içecek tam yağlı süt tam yağlı yoğurt tam yağlı Hollanda muhallebisi yarım yağlı ve tam yağlı lor peyniri ayranı) yağsız yoğurt yağsız lor peyniri Peynir yağısız Hollanda muhallebisi, yağsız meyveli yoğurt 40+ peynir, Edammer, Brie 50+, Camembert 45+, 20+ ve 30+ (eritme) peynir Maasdammer, çoklu yağ asitleri içeren 48+ peynir ürünleri Et tavuk fileto yağsız dana eti, yağsız domuz eti derili tavuk Gouda peyniri, Bluefort, Brie 60+, Kernhemmer, Gorgonzola, Gruyère; Boursin benzeri ürünler kıyma (her türü), hamburger, kuzu eti, dana kaburga eti, sosis, kürekkemiği pirzolası, domuz pastırması Et ürünleri jambon ve omuz jambonu, füme et, tüm sucuk çeşitleri, pate, domuz Balık tavuk filetoyanı sıra, Tazenin konserve ve derin pastırması ve iri karides yılanbalığı dondurucudan alınma yağlı ve yağsız balıklar Et yerine geçen besinler tofu, soya kurabiyesi vejetaryen köfte, (tempe), hamburger, şnitzel Quorn parçaları Kaynak: “Analysecijfers NEVO-tabel 2001.” BÖBREK NAKLĐ sayfa 66 11. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA BESLENME C. Body Mass Index (BMI) (beden kitle endeksi) ve bel çevresi Body Mass Index (BMI) (beden kitle endeksi) (buna Quetelet Endeksi de denir), ağırlığın vücut uzunluğuna oranı için bir endekstir. BMI, vücut ağırlığını (kilogram cinsinden) boyun karesine (uzunluk x uzunluk; metre cinsinden) bölmek suretiyle hesaplanır. BMI, vücut ağırlığından doğan sağlık riskine ilişkin bir tahmin verir. 18-70 yaş arası yetişkinlerde BMI bölümlemesi BMI (kg/m2) Sınıflama Risk <18,5 normalden hafif düşük (ama diğer rahatsızlıklar konusunda yüksek risk) 18,5-24,9 normal ağırlık orta 25-29,9 fazla kilolu yüksek 30 ve daha yüksek obezite açıkça yüksek Metre cinsinden boy [Lengte in meters] Örnek [Voorbeeld] Kilogram cinsinden ağırlık [Gewicht in kilogram] 2 2 Quetelet endeksi kg/m [Quetelet endeksi kg/m ] Obezite: Açıkça yüksek; hastalık riski [Vetzucht: duidelijk verhoogd risico op ziekten] Ağırlık çok fazla: Sağlık açısından risk [Gewicht te hoog: risico voor gezondheid] Sağlıklı kilo [Gezond gewicht] Çok zayıf [Te mager] BÖBREK NAKLĐ sayfa 67 11. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA BESLENME Bel çevresi Bel çevresi, en alt kaburga kemiğiyle kalça kemiğinin üst tarafı arasında kalan en dar bölüm üzerinde ölçülür. Ölçüm, BMI'si 30'un üzerinde ve 25-30 arasında olan kişilerde ve olumsuz yağ dağılımını tespit etmeye yöneliktir. Aşağıdaki bölümleme, 18 ile yaklaşık 60 yaşları arasındaki yetişkinler için geçerlidir. Asyalılar ve Hintliler gibi bazı gruplar için, farklı sınır değerleri geçerlidir. Bu durum, bu kişilerin farklı bir vücut yapısının olmasıyla ilgilidir. Bu sınır değerleri ile ilgili tartışma henüz sürmektedir. Şu açıktır ki, bu nüfus gruplarında henüz daha düşük değerlerde yüksek bir risk söz konusudur. Bel çevresi (cm cinsinden) Erkekler Cinsiyet <94 <80 Değerlendirme ve tavsiye Kadınlar kilonuzu korumaya çalışın (yüksek risk yok) 94-102 80-88 kilonuzu koruyun (henüz yüksek bir risk yok, ama tehlikeli bölge ufukta görünüyor) 102 ve daha yüksek 88 ve daha yüksek zayıflamaya çalışın (yüksek risk) Erkeklerde bel çevresi 79 cm'den daha küçükse, normalden hafif olma söz konusudur. Aynı şey, kadınlarda bel çevresi 68 cm'den küçükse söz konusudur. Bu değerler, 18,5'ten daha düşük BMI'ye tekabül eder. BÖBREK NAKLĐ sayfa 68 12. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA YAŞAM TAVSĐYELERĐ Artık böbrek naklinden sonra hastaneden taburcu olduğunuza göre, yaşamınızda yeni bir dönem başlıyor demektir. Bu durum, alıştığınızdan farklı kuralları olan yeni bir yaşam tarzı anlamına geliyor. Yeni böbreğinizden artık tek başınıza sorumlusunuz. Vücudunuza iyi bakmanız önem taşıyor. Bu nedenlerle size, aşağıda yazılı olan yaşam kurallarına acilen uymaya başlamanızı tavsiye ediyoruz. Buları acele etmeden, sakince okuyun. Okuduktan sonra hâlâ sorunuz olursa, bunları her zaman için hemşirelere, pratisyen hemşireye ya da tedavinizi yapan nefrologa sorabilirsiniz. Đçme Günde en az 2 litre ya da nefrologunuzla anlaştığınız miktarda sıvı içmeniz önemlidir. Vücut sıcaklığı Direncinizin azalmasının bir sonucu olarak, transplantasyondan sonraki ilk üç ay boyunca ateşinizi ölçmeniz önemlidir. Bunu yaparken, 38°C'nin a teş anlamına geldiğine dikkat etmelisiniz. Ateşiniz varsa -titreme ve şiddetli ağrı olsa da olmasa da- hastaneyle temasa geçmeniz gerekir. Bu durum, transplantasyonun üzerinden uzun zaman geçtikten sonra ateşlenirseniz de geçerlidir. Yaralar Yaralarınızın iyileşmesi eskiye nazaran daha kötü olabilir. Yaraları gözlem altında tutmak ve iyileşmezse bunu bildirmek önemlidir. Enfeksiyonlar Enfeksiyon (dil üzerinde beyaz tabaka, el ve ayaklarda enfeksiyon, vajinal akıntıda değişim) olasılığı artar. Enfeksiyon varsa, bunu tedavinizi yapan nefrologa bildirin. Kusma Eğer şu ya da bu şekilde (örneğin kustuğunuz için) ilaçlarınızı alamayacak olursanız hastaneyle temasa geçmelisiniz (ayrıca bkz: 10. bölüm). BÖBREK NAKLĐ sayfa 69 12. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA YAŞAM TAVSĐYELERĐ Đshal Đki günden fazla süren ishal durumunda hastaneyle temasa geçmelisiniz. Yeteri kadar sıvı içmeye dikkat edin. Hijyen Kişisel hijyene ve beslenme sırasındaki hijyene dikkat etmek önemlidir (bkz: § 11.1). Spor yapma Transplantasyondan üç ay sonra, buna kendinizi hazır hissederseniz ve tıbbi problem yoksa, spor yapabilirsiniz. Bu amaçla yürüyebilir ve bisiklet sürebilirsiniz. Tıbbi kültürfizik masraflarını birkaç sağlık sigortası kurumu, kısmen ya da tamamen karşılamaktadır. Bu konudaki bilgiyi sizin almanız gerekir. Böbrek bölgesi etrafında şiddete bağlı olarak, karate benzeri sporlardan kaçının. Hareket Artan kalp ve damar hastalıkları riski yüzünden yeteri kadar vücut hareketi yapmanız ve kilonuza dikkat etmeniz önemlidir. Yolculuk Sağlığınız izin verirse, transplantasyondan altı ay sonra tatile gitmenize izin verilecektir. Transplantasyondan sonraki ilk yıl uzağa yolculuk etmeniz mantıklı olmaz. Transplantasyon geçirmiş bir kişi olarak, gerekli aşılardan dolayı gidemeyeceğiniz ülkeler bulunmaktadır. Gitmek istediğiniz yere karar vermeden önce iyice bilgilenin. Günümüzde pek çok insan, tatile daha uzaklara, daha uzun süre için, daha ilkel ya da daha aşırı bir şekilde gitmeyi arzu ediyor ve giderek daha sık last minute (son dakika) rezervasyonlarıyla yolculuk etmek istiyor. Bu durum beraberinde ek riskler getiriyor. Hastalıkların oluşmasında çevre faktörleri büyük bir rol oynar. Bu çevre faktörleri şunlardır: • Kültür • Sıcaklık • Yükseklik/derinlik • Hijyen BÖBREK NAKLĐ sayfa 70 12. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA YAŞAM TAVSĐYELERĐ • • Flora/Fauna Trafik • Güvenlik Avrupa'da ve dünyanın geri kalan bölümlerinde giderek daha fazla yeni hastalıklar ortaya çıkıyor. Eski hastalıkların (sıtma, verem, vb.) geri geldiğini ve antibiyotikler ve sıtma ilaçları gibi ilaçlara karşı direncin arttığını görüyoruz. Özellikle transplantasyon geçirmiş kişiler, bağışıklıklarının azalmasından dolayı ek risklerle karşı karşıyadırlar: • Enfeksiyon ve diğer rahatsızlıklara (özellikle solunum yolları enfeksiyonları, bağırsak enfeksiyonları, verem ve parazitlerden kaynaklanan enfeksiyonlara) karşı artan yatkınlık. • Aşıların daha az etkin olması. • Canlı aşılara karşı kontra-endikasyonlar. • Đlaçların etkileşimi. • Hastalıklar ve sağlık bakımı hakkında kültürel farklılık ve yorumlar. • Aşağıdakiler benzeri pratik problemler: - Yolculuk kısıtlaması - Şunların ulaşılabilir durumda olması: - Tıbbi tedavi - Đlaçlar - Sigorta Yolculuk tavsiyeleri • Tedavinizi yapan uzmana yolculuğunuzdan çok önce danışın. • Yanınıza bir ilaç pasaportu ve doktor raporu (Hollandaca ve Đngilizce) alın. Bunları poliklinik asistanından alabilirsiniz. • Seyahate çıkmadan 6 ay öncesi ile 3 ay öncesi arası, GG&GD (Belediye Tıp ve Sağlık Teşkilatı) ile ya da seyahat ve aşı konusunda uzman bir başka kurumla (“travel clinic”) temasa geçin. • Yeterince ilacınızın olmasını sağlayın ve yanınıza "fazladan" en az 2 haftalık ilaç alın. Đlaçları valizlere dağıtın. El bagajına en az 1 haftalık ilaç koyun. • Önlem olarak yanınıza bir antibiyotik kürü (Cirpoxin®) alın. Bunu aile hekiminden alabilirsiniz. • Erasmus MC'de tedavinizi yapan uzmanın önemli telefon numaralarının yanınızda olmasını sağlayın. BÖBREK NAKLĐ sayfa 71 12. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA YAŞAM TAVSĐYELERĐ • Đshal olma ihtimaline karşı yanınıza ORS (parfümeriden ya da eczaneden alabilirsiniz) alın. Bir bardak kola ve bir adet küp şeker de iyi alternatiflerdir. • Güneşli bir yere gidiyorsanız, cilt rahatsızlığı olasılığının yüksek olmasına bağlı olarak, yanınıza iyi bir ultraviyole koruması alın. 12:00 ve 15:00 saatleri arası güneşten uzak durun ve daima şapka veya kasket takın! • Tıbbi yardıma ihtiyacımız olduğunda, mutlaka tüm tıbbi geçmişinizi bildirin. • Tedaviye ihtiyaç duyulursa, önce Hollanda'daki tedavinizden sorumlu uzmanla temasa geçin. • Özellikle gıda ve su konularında hijyeni aklınızdan çıkarmayın. Yalnızca paketli dondurma, buz küpü ve meyve alın. Pişir-Soy-Kaynat ya da Unut Gitsin!!! • Gerekirse yanınıza prezervatif alın (el bagajı). Aşılar Aşının amacı, hastalık mikroplarını tanıyan antikorlar yapmaktır. Đmmunosupresif kullanımı (bağışıklık azaltıcı ilaçlar; bkz: 10. bölüm) bu antikorların üretimini düşürür. Canlı zayıflatılmış virüs, bağışıklığı azaltılmış kişilerde (transplantasyon geçirmiş kişiler) kontrendike olabilir. Aşağıda yazılı olan aşı maddeleri, canlı zayıflatılmış virüslerle yapılmıştır ve bu yüzden transplantasyon hastaları tarafından kullanılamaz: • • BMR BCG • Tifo (ağızdan) • Sarıhumma Verilebilecek olan aşı maddeleri ise şunlardır: • DTP • Tifo (kas-içi) • Hepatit A • • • Hepatit B Meningokok Pnömokok • Grip • Kuduz BÖBREK NAKLĐ sayfa 72 12. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA YAŞAM TAVSĐYELERĐ Güneşle ilgili talimatlar Reddetme reaksiyonunu önlemek için kullandığınız ilaçlar, güneş ışınlarına karşı direncinizi de azaltır. Bazı ilaçlar, güneşin etkisini daha da şiddetlendirebilir. Bu sayede daha hızlı yanarsınız ve cilt kanseri riski artar. 12:00 ve 15:00 saatleri arasında güneşten uzak durun. Yine de güneşe çıkıyorsanız, koruma faktörü (ultraviyole faktörü) 20'nin üzerinde olan bir güneş kremi kullanın ya da koruyucu elbise giyin (örneğin, kasket). Tercihen solaryuma girmeyin. Cinsellik ve hamilelik Normalde, böbrek naklinden sonra normal yaşama geri dönebilirsiniz ve cinsellik de bunun bir parçasıdır. Böbrek naklinden sonra, kendinizi hazır hissettiğinizde, cinsel faaliyetlere yeniden başlayabilirsiniz. hastalıklarının sonucu olarak iktidarsız olan erkeklerde, transplantasyondan sonra bu problemin geçmişte kalması mümkündür. Ancak bilinen kalıcı iktidarsızlık vakaları da vardır. Ayrıca transplantasyondan sonra, cinselliğe ilginin azalması (ya da tam tersi, artması) da bir rol oynayabilir. Uygun yardımın (örneğin bir seksologla) konuşulabilmesi için, transplantasyon merkezinde cinsel problemleriniz konusunda konuşmanız önemlidir. Normalde, kadınlar transplantasyondan sonra tekrar hamile kalabilirler. Ancak, vücudun iyileşmesi henüz tamamlanmamış olduğundan, transplantasyondan sonraki bir yıl içinde hamile kalınması tavsiye olunmaz. Bazı ilaçların kullanımı sırasında hamile kalmak tavsiye olunmaz, zira bu ilaçlar doğacak çocukta, doğuştan itibaren baş gösterecek anomali olma olasılığını arttırır. Bu yüzden doğum kontrol hapı kullanmanız gerekecektir. Erkeklerin doğacak çocuklarının immunosupresif kullanımı nedeniyle doğuştan anomaliye sahip olması olasılığı zayıftır. Siz ve partneriniz çocuk istiyorsanız, bunu nefrologunuzla konuşun. Nefrologunuz, hastalık geçmişiniz ışığında, hamileliğin sıkıntıya yol açıp açmayacağı ve ilaçlarda bir uyarlama yapılmasının gerekip gerekmediği konusunda bir yargıya varabilir. Gerekirse sizi, yoğun bir şekilde rehberlik edebilecek bir jinekologa havale edebilir. Đmmunosupresifler Diş hekiminizi ve gerekirse diğer terapistleri, immunosupresif kullanımınızdan haberdar edin. BÖBREK NAKLĐ sayfa 73 12. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA YAŞAM TAVSĐYELERĐ Beslenme Beslenmenizle ilgili tavsiye ve dikkat edilmesi noktalar için 11. bölüme bakmanızı öneriyoruz. Sigara içme Sigara içmek herkesin sağlığı için zararlıdır. Vücudunuzun ve kondisyonunuzun iyileşmesi için, sigara içmemeniz ve sigara içilen mekânlarda bulunmamanız daha iyi olur. Bulaşıcı hastalıklar Yaşamınızın geri kalan bölümünde, reddetme reaksiyonu olasılığının önüne geçmek için bağışıklık sistemini baskılayan ilaçlar kullanmalısınız. Bu nedenle enfeksiyon ve virüslere daha yatkın bir hale gelirsiniz. Bu yüzden, -mümkün olduğunda- bulaşıcı hastalığı (örneğin grip ya da su çiçeği) olan kişilerden uzak durmanız önemlidir. Eğer enfeksiyon veya virüs bulaşırsa, aile hekiminize danışmanız gerekir. Aile hekiminizde her yıl grip aşısı olmanız ve bunu bir ay sonra tekrar etmeniz tavsiye olunur. Zona hastalığının belirtilerini gözlerseniz, ne zaman olursa olsun, derhal doktorla temasa geçin. Belirtiler ailede bulunuyorsa, bu durum daha da önemlidir. Đlaçlara ne kadar erken başlarsanız, bu can sıkıcı enfeksiyonun yaratacağı komplikasyon ve sonraki ağrı o kadar düşük olur. Çalışma Eğer tıbbi problem yoksa, transplantasyondan üç ay ile altı ay sonrası arası tekrar çalışmaya başlayabilirsiniz. Böbrek naklinden önce bir işiniz ya da ücretli bir işiniz yoktuysa, şimdi iş sürecine yeniden adım atmayı gözden geçirmeyi ya da örneğin gönüllü bir işte çalışmaya başlamayı düşünebilirsiniz. Bu sayede iş sürecine yeniden alışabilirsiniz. Çalışmak iyileşmenizde ilerlemeye yol açabilir. Ev hayvanları Köpek ve kedinizin [evde] kalması ya da ata binmeniz bir sorun yaratmaz. Öte yandan, at ahırını ya da kedi tuvaletini temizlerken dikkatli olmalısınız. Eğer bu işi yapacak başka biri yoksa, eldiven kullanmalısınız. Kedi dışkısına bağlı olarak bahçede çalışırken de eldiven takmak mantıklı bir şey olur. BÖBREK NAKLĐ sayfa 74 12. BÖLÜM: BÖBREK NAKLĐNDEN SONRA YAŞAM TAVSĐYELERĐ Kuşlar, özellikle dış ülkelerden gelenleri, üzerlerinde sıklıkla bilinmeyen bakteriler taşır ve büyük bir enfeksiyon riski yaratırlar. Bir hayvan tarafından tırmalanır, ısırılır ya da sokulursanız, ya derhal aile hekiminize gidin, ya da nefrologla temasa geçin. Bu takdirde size bir antibiyotik kürü yazılacaktır. Diş hekimi Yılda iki kez kontrol için diş hekiminize gidin ve ona hangi ilaçları kullandığınızı söyleyin. Diş hekiminizin kesme yaptığı bir tedavi görmeniz gerekirse, enfeksiyonun önüne geçmek üzere, müdahalenin önce ve sonrasında bir antibiyotik kürü almanız gerekir. Ağız boşluğunuzda, fırçalayarak kurtulamadığınız beyaz bir tabaka görürseniz, muhtemelen küf enfeksiyonunuz vardır. Poliklinik ziyaretiniz sırasında aile hekiminizden bununla ilgili bir ilaç isteyin. Ağrı yitimi Ağrınız varsa, 500 mg'lık iki parasetamol tableti alabilirsiniz. Bunlardan günde en fazla 8 tablet (en fazla 4000 mg) kullanabilirsiniz. Yuttuğunuz birinci parasetamol ile, yutmanız muhtemel ikincisi arasında yeteri kadar zaman geçmesine dikkat edin. Eğer bunun faydası olmazsa, aile hekiminize ya da pratisyen hemşireye danışın. "NSAĐD" grubuna dahil ağrı kesicileri asla kullanmayın. Bunlara birkaç örnek şunlardır: voltaren' (diclofenac), Naproxen', Ibuprofen' !! Akut ağrı halinde mutlaka pratisyen hemşireye ya da nöbetçi nefrologa danışın. BÖBREK NAKLĐ sayfa 75 13. BÖLÜM: EK BAKIM 13.1 Tıbbi Sosyal Hizmetler (MMW) Böbrek naklinin hazırlıkları ve kendisi, herkesin dayanma gücünden bir şeyler alır götürür: Bu durum, böbrek hastası (ya da eldeki canlı donör) için olduğu kadar, doğrudan ilgililer (partnerler, çocuklar, anne-baba, arkadaşlar, iş arkadaşları, işverenler) için de geçerlidir. Đster planlanmış olsun, ister beklenmedik, transplantasyona doğru atılan ilk adımlar, beraberinde bir miktar gerilim getirir. Sağlığınızdan, enerjinizden, hareketliliğinizden ve gelecek perspektifinizden bir şeyler veriyorsunuz ve ortaya, belli bazı görevleri yeniden üzerinize almaya hazır duruma gelmenizi sağlayacak, başarılmış bir böbrek nakli umudu çıkıyor. Beklentileriniz, muhtemel korkularınız ve güvensizlik duygularınız hakkında birileriyle konuşmanız iyi olur. Muhtemel canlı donörünüz, size niye böbrek vermek istediği konusunda sıkı bir araştırmaya tabi tutulur. Hastaneye yatırılmanız sırasında, tıbbi sosyal görevliyle tanışırsınız. Bu görüşmeler, psikososyal durumunuz hakkında bir resim elde etme amacını taşır. Aşağıdaki noktalara bakılır: • Böbrek naklinin sizin ve canlı donörünüzün üzerinde ne tür sonuçları olacağı konusunda yeteri kadar düşünüldü mü? • Hastalıkla ilgili tecrübeleriniz: Şimdiye kadar neler oldu ve bunlarla manevi açıdan nasıl başa çıkıldı? • • Hastalık kavrayışınız: Yakınlarınıza yeteri kadar bilgi verildi mi? Hasta uyumu konusunda sizden beklentiler: Yaşam kurallarına ve anlaşmalara uymayı başarabilecek misiniz? Gerekli olduğunu düşünüyorsanız, tıbbi sosyal görevliden psikososyal rehberlik isteyebilirsiniz. Kendisi size, ailevi durumunuz ve işinizde ortaya çıkabilecek tıbbi olmayan sorunların çözümüne ve sigorta şirketleriyle temaslarınıza dair tavsiyelerde bulunabilir ve bu konularda size yardımcı olabilir. Gerekirse başka disiplinlerden (örneğin bir psikolog) ve kurumlardan yardımları devreye sokabilir. Ek yardım gerekmiyorsa, hastaneye yatırılma sırasında tıbbi sosyal görevliyle "bir" kez görüşürsünüz. Gerek siz, gerek muhtemel donörünüz, herhangi bir sevk olmaksızın Tıbbi Sosyal Hizmetler’e başvurabilirsiniz. Ek bir görüşme için (bkz: 2. bölüm) telefonla randevu alabilirsiniz. EK BĐLGĐ sayfa 76 13. BÖLÜM: EK BAKIM 13.2 Manevi bakım Gizli bir görüşme için, Erasmus MC'nin merkez şubesinde bulunan manevi bakıcıların yardımını isteyebilirsiniz. Bu kişiler, yaşam görüşleri ne olursa olsun herkese yardıma hazırdırlar. Merkez şubedeki manevi bakıcı ekibi, hümanist bir manevi bakıcı, Kalvinist bir papaz, Protestan bir papaz, Katolik bir manevi bakıcı ve Müslüman bir manevi bakıcıdan oluşmaktadır. Aynı zamanda, örneğin Hindu, Budist ve Yahudiler için de rehberlik imkânları bulunmaktadır. Kafanızı meşgul eden şeyler hakkında birileriyle konuşmak istediğinizde ya da aşağıdakilere benzer sorular sormak istediğinizde bu kişilerin yardımını isteyebilirsiniz: Bu iş neden benim başıma geliyor? Tedavi ile ilgili tıbbi-etik sorunların üzerinden nasıl gelirim? Hayatımda neyin değeri var? Bana geleceği getirecek olan şey nedir? Cesareti, ilhamı nereden alırım? Đnanç/Tanrı benim için ne ifade ediyor? Her pazar sabahı, hastanede yatmakta olan hastalar için kilise ayini vardır. Ayin öncesinde bir kişi, buna katılmak isteyip istemediğinizi sormak üzere size gelecektir. Odanızı terk etmenize izin verilmişse, yatağınızla birlikte ayine getirilirsiniz. Kilise ayini birçok bölümde, dahili radyodan (4. kanal) dinlenebilir. Arzu ederseniz, komünyonu ya da ekmek ve şarap ayinini kendi odanızda da alabilirsiniz. Erasmus MC merkez şubede bir ibadet merkezi bulunmaktadır. Đbadet merkezi, inancı ne olursa olsun, herkes içindir. Burada sessizce oturup dua edebilir, meditasyon yapabilir, mum yakabilir, düşüncelerinize dair bir şeyler yazabilir, Đncil, Kuran ya da bir şiir kitabı okuyabilirsiniz. Đbadet odasına herkes girebilir; buna aileniz de dahildir. Đbadet odası H-160'tadır ve her gün aşağı yukarı 07:00 ile 20:30 saatleri arası açıktır. Manevi bakımla kendiniz temasa geçebilirsiniz. Ama doğal olarak bölümün bir hemşiresinden ya da görevlisinden de bunu sizin için yapmasını isteyebilirsiniz. Erasmus MC, merkez şube manevi bakım bölümünün telefon numarası: (010) 703 36 26. EK BĐLGĐ sayfa 77 13. BÖLÜM: EK BAKIM 13.3 Evde bakım ve transfer hemşiresi Evde bakım (ayarlamak) ile ilgili meşgul olmaya daha tedavi başlamadan önce başlamak çok erken gibi görünebilir. Yine de daha o sırada, ev ortamında yardıma ihtiyaç olup olmadığını ya da bunun arzu edilir olup olmadığını tek başınıza gözden geçirmeniz tavsiye olunur. Tedavi sizi öyle bir yorabilir ki, ek yardımın faydasını görebilirsiniz. Tedavinizden sonraki ilk zamanlarda, ev işlerini yapmak için (çok) az enerji ve gücünüz olabilir. Eğer varsa, canlı donörünüz de ilk zamanlarda her şeyi üzerinizden devralamayabilir. Önceden, çevrenizde bu konuda size biraz yardımcı olabilecek tanıdıklarınız olup olmadığına bakın. Bu mümkün değilse veya yetersizse, Evde Bakım Kurumu’ndan (Thuiszorg) yardım alabilirsiniz. Bu, aralarında kişisel durumunuzun, bakım talebinizin ve Evde Bakım Kurumu’nun (Thuiszorg) kapasitesinin de olduğu birtakım faktörlere bağlıdır. Bu konuda belediyenizden ve sağlık sigorta kurumunuzdan bilgi alın. Hastanede yatarken evde bakım hizmeti ya da ek yardım araçlarına ihtiyacınız olduğu hastaneye olası yatırılmanız sırasında anlaşıldığı takdirde, bölüm hemşiresi sizinle birlikte bunların dökümünü çıkaracaktır. Kendisi gerekirse transfer hemşiresini devreye sokar. Transfer hemşiresi hastanenin hizmetindedir ve hastane ile evde bakım hizmeti arasındaki "halka"yı oluşturur. Kendisi, hastaneden sizin için evde bakım ve yardım araçları için başvuruda bulunabilir; böylece bu işin taburcudan sonra evden yapılması gerekmez. Erasmus MC merkez şube, takip bakımı bölümünün telefon numarası: (010) 703 47 75 (iş günleri 08.:30-17:00 arası). EK BĐLGĐ 14. BÖLÜM: sayfa 78 KADER ORTAKLARIYLA TEMAS Diğer hastalarla temas Transplantasyon gibi, derin etkileri olan bir hastalık ya da tedaviyle karşı karşıya olan insanlar, genellikle benzer durumlarda olan başkalarıyla konuşma ihtiyacı duyarlar. Bu ihtiyaç kimi zaman, daha tanı ve tedavi planı belli olduğunda mevcuttur; kimi zaman ise, ancak tedavi sona erdikten aylar ya da yıllar sonra ortaya çıkar. Hollanda'da, insanlarla onların deneyimleri hakkında konuşmak için çeşitli olanaklar bulunur. Bu olanaklardan biri, hasta dernekleri yoluyla iletişim kurmaktır. Kader ortaklarıyla bireysel temasın pek çok hasta için çok değerli olduğu ve hekim ve hemşirelerle yapılan görüşmelere iyi bir ek oluşturduğu görülmektedir. EK BĐLGĐ 15. BÖLÜM: sayfa 79 ADRESLER VE ĐNTERNET SĐTELERĐ Đnternet'te çok sayıda tıbbi sayfalar bulunmaktadır. Her sayfa yeniden sekmeler yoluyla [başka sayfalara] gönderme yaptığından, [Đnternet'teki] bilginin kalitesine her zaman garanti edilemez. Bu yüzden mümkün olduğu kadar, verdikleri bilgiler çoğunlukla güvenilir olan resmi kuruluşların Hollandaca sayfalarını seçtik. Ancak Erasmus MC, üçüncü şahıslara ait sözü edilen Đnternet sitelerinin güvenilirliğine kefil olamaz. Nederlandse Nierstichting (Hollanda Böbrek Vakfı) (daha detaylı bilgi, kader ortaklarıyla temas vb. için): Nierstichting Nederland Postbus 2020 1400 DA Bussum Tel.: (035) 697 80 00 Faks: (035) 697 80 08 Böbrek hastalıkları ücretsiz bilgi hattı: (0800) 388 00 00 Đnternet: www.nierstichting.nl E-posta: info@nierstichting.nl Nierpatiënten Vereniging Nederland Postbus 284 1400 AG Bussum Groot Hertoginnelaan 34 1405 EE Bussum Tel.: (035) 691 21 28 Faks: (035) 691 93 34 Đnternet: http://www.erasmusmc.nl E-posta: secretariaat@nvn.nl Nederlandse Transplantatie Stichting Plesmanlaan 100 Postbus 2304, 2301 CH Leiden Tel.: (071) 579 57 77 Faks: (071) 576 67 28 Đnternet: www.transplantatiestichting.nl E-posta: info@transplantatiestichting.nl EK BĐLGĐ 15. BÖLÜM: sayfa 80 ADRESLER VE ĐNTERNET SĐTELERĐ Voedingscentrum Postbus 85700 2508 CK Den Haag Bilgi hattı: (070) 306 88 88 (iş günleri 9:00-17:00 arası) Đnternet: www.voedingscentrum.nl Informatiecentrum Erasmus MC (Erasmus MC Bilgi Merkezi) (Pazartesi-Perşembe arası 09:00-16:30 saatleri arasında ve Cuma günü 09:00'dan 13:30'a dek, Ca-120 odası (2 numaralı giriş yakınlarında) Postbus 2040, 3000 CA Rotterdam Tel.: (010) 703 54 74 Đnternet: www.erasmusmc.nl E-posta: patienteninformatie@erasmusmc.nl Bilgi merkezinden, broşürler, adresler vb., iş, sigorta, alternatif terapiler, tatil olanakları, beslenme ve şikâyet hakkı benzeri konularda bilgi isteyebilirsiniz. Kitap: “Dansen in het zand, Een leven in geschonken tijd” (Türkçesi: Kumda Dans Etmek: Size Tanınan Zaman Đçinde Yaşamak) Yazar: André Bek Đnternet: www.lezerspoort.nl (daha detaylı bilgi için) EKLER sayfa 81 Tıbbi günceniz Đlaç kullanımınızı ve vücut kontrollerinin sonuçlarını not etmek amacını taşır. Kısa bir süre önce bir böbrek nakli geçirdiniz. Bakım rehberinizdeki bu günce, ilaçlarınızı iyi bir şekilde almayı öğrenmenizde kullanılacaktır. Özellikle transplantasyondan sonraki ilk üç ay boyunca, günceye, kilonuzu, sıvı alışınızı, idrar üretiminizi, ateşinizi ve ilaç kullanımınızı not etmeniz önemlidir. Bunlar önemli şeylerdir; zira vücudunuzu evde, uzun vadede işaretleri ortaya çıkabilecek komplikasyonlar için gözlem altında tutmalısınız. Tansiyonunuz ve nabzınızın ölçülmesi sadece poliklinikte gereklidir. poliklinikteki randevu sırasında artık gerekmediği söylenirse bırakabilirsiniz. Bu yüzden, bakım rehberinizi,transplantasyondan sonraki ilk üç ay boyunca, hastanedeki tüm poliklinik vizitelerine ve olası diğer yardım görevlilerine giderken yanınızda götürün. Sıvı dengenizin kaydını iyi tutmanız önemlidir. Gündelik olarak ne kadar sıvı içtiğinizi not edin. Sıvı kapsamına, çorba, vla (Hollanda muhallebisi) ve benzerlerinin de girdiğine dikkatinizi çekeriz. Ayrıca idrar üretiminizin ne kadar olduğunu da not edin. Ek olarak vücudunuzun su tutup tutmadığına bakmak üzere her gün tartılmalısınız. Ayrıca, idrarınızın koku ve rengini gözlemeniz de önemlidir. Đdrarınızın pis bir kokusu ya da bulanık bir görünümü varsa ve/veya daha az idrar yapıyor ya da hiç yapmıyorsanız, hastaneyi aramalısınız. "Özel durumlar" bölümüne, ağrı ya da yorgunluk gibi olası şikâyetlerinizi yazabilirsiniz. EKLER Fiziki kontroller ve ilaç listesi Tarih: Đçilen sıvı miktarı: Đdrar üretimi: ml ml Sabah ateşi: °C Akşam ateşi: °C Kilo (kahvaltıdan önce): kg Özel durumlar Đlaçlar ve dozaj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Sa at Sa at Sa at Sa at Sa at EKLER Fiziki kontroller ve ilaç listesi Tarih: Đçilen sıvı miktarı: Đdrar üretimi: ml ml Sabah ateşi: °C Akşam ateşi: °C Kilo (kahvaltıdan önce): kg Özel durumlar Đlaçlar ve dozaj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Saat Saat Saat Saat Saat NOTLAR