189 Harf Devrimi, Tarihte Türklerin ABC Serüveni
Transkript
189 Harf Devrimi, Tarihte Türklerin ABC Serüveni
Harf devrimi 1 / 189 1 2 4 1 Kasım 1928 Harf Devrimi, Tarihte Türklerin Abece Serüveni 5 “Ya üç ayda, ya hiçbir zaman!” 6 7 8 9 10 11 12 13 Bu çalışma, tarihte Türklerin abece serüvenidir. En büyük korkum, yapacağım konuşmanın kuru bir milliyetçi çıkış olarak algılanmasıdır. Eğer kardeşlerimde böyle bir algı yaratırsam, benim yetersizliğime, beceriksizliğime veriniz. Konu tabii ki benzer her konuda olduğu gibi milliyetçilikle ilgilidir ama ben değerlendirmemi dil bilimi içinde tutmaya çaba göstereceğim. Bu çalışma, serüvenin keşfi değildir. Bu çalışma yapılan keşiflerin yalnızca derlenmesi, siz kardeşlerime aktarılmasıdır. Keşfi yapanların eline sağlık diyorum. Umarım, bu derleme çalışmam, keşif yapmak isteyen kardeşlerime, konuyla ilgili yapacakları çalışmalarda yardımcı olur. 14 15 16 17 Saygılarımla, 3 Cengiz Akyol 01.11.2010 18 19 20 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 2 / 189 1 2 3 4 5 6 “Ben basit bir adamım, yani ben düşündüklerimi önce milletimin arzusunda, ihtiyaç ve iradesinde görmeyi şart sayan ve bunu gördükten sonra ancak tatbiki ile kendini sorumlu bilen bir adamım.” 7 8 9 “Türk ulusundanım diyen insanlar her şeyden önce ve mutlaka Türkçe konuşmalıdır.” M. Kemal Atatürk M. Kemal Atatürk 10 11 12 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 3 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 “Eline, diline, beline sahip ol! El, ülkene sahip ol, Dil, Türkçene sahip ol, Bel, soyuna sopuna sahip ol, demektir.” Yusuf HALACOĞLU 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 4 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 “Uydurma dil dediler mi, bir şey söylediklerini sanıyorlar. Söyleyim ben size; Bu uydurma sözünü, Türkçecilik akımına karşı bir silah diye kullanmaya kalkanlardan ne dediğini bilen, şöyle gerçekten düşünerek konuşan bir tek kişi tanımıyorum. Evet, uyduracağız, bizim yaptığımız, uydurduğumuz kelimeler de yavaş yavaş halka işleyecek, eski Arapça, Farsça kelimelerin işlediği gibi. Onların yerini tutacak.” 10 11 12 13 14 15 16 17 “Oysaki ben, öz Türkçe için nice kazançları teptim, rahatımı kaçırdım, üzdüm kendimi, adımı deliye çıkarttım. Hepsi de ne dediklerini bilmez, kafalarına düşüncenin gölgesi bile girmemiş birer alıktır bana deli diyenler. Öz Türkçeye özenişim de duygularımın etkisiyle değildir. Latince, Yunanca öğretilmeyen bir ülkede tek doğru yolun, tek usul (akla uygun) yolun öz dile gitmek olduğunu düşüncemle anladım da onun için o yolu buldum.” Nurullah ATAÇ Nurullah ATAÇ 18 19 20 21 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 5 / 189 1 2 3 4 5 6 7 Hüseyin ATAY (1930- …) “Biz Müslümanlar, Arap olmayan Müslümanlar, tarihte büyük bir yanlış yaptık; kendi dilimizde ilim yapmadık.” Hüseyin ATAY 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 6 / 189 1 2 3 Muhammed HAMİDULLAH (1908-2002) “…Kuranı Kerim’ de kullanılmış olan kelimeler 10.000 kadardır, hatta daha az. 6.000 den fazla ayet olmasına karşın, yinelene kelimeler çıkarıldığında, geriye 1.000 veya daha az kelime kalır.” 4 5 6 7 8 9 Muhammed HAMİDULLAH1 10 11 12 13 14 15 1 Muhammed Hamidullah: (d. 1908, Haydarabad - ö. 2002, Florida), İslam dünyası'nda tanınmış son dönem hadis bilginlerinden birisidir. İlköğrenimini Haydarabad' da tamamladıktan sonra, yine bu kentteki hukuk fakültesini bitirdi. Fakat İslami bilimlere özellikle de siyer ilmine olan merakından dolayı 1936'da Paris Üniversitesi'nde bu konuda eğitim aldı. Daha sonra Almanya'nın Tübingen Üniversitesi'ne kaydolarak "devletlerarası İslam hukuku" alanında ikinci bir doktora çalışması daha yaptı. 1947' de Paris'e yerleşerek ders vermeye başladı. Akademik çevrelerdeki ünü giderek arttı ve ders vermek için Fransa dışındaki ülkelere gitmeye başladı. 1950'li yıllarda Türkiye'ye gelerek İstanbul Üniversitesi Edebiyat ve Hukuk fakültelerinde ve İzmir, Ankara, Konya üniversitelerinde dersler verdi. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 7 / 189 1 2 3 Doğan KUBAN (1926- …) 4 5 6 “Dünyada üç gelişmiş dilin sözcüklerini bir torbaya atarak bir kültür dili yaratmış toplum yok.” 7 8 9 “Osmanlı(ca)’ yı sadece Arapça alfabe bilmek sananlar var. Osmanlı(ca) bir dil değildir. Esperanto gibi başarısız, uzun süreli bir denemedir.” Doğan KUBAN Doğan KUBAN 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 8 / 189 1 2 3 Hayri DEV (Gökçeyaka Köyü, Çameli-DENİZLİ, 1933- …) 4 5 6 “Benim Türkçem, Hayri DEV’ in Türkçe’ sidir. Beni, sarayın, sultanın/…başkanın ya da bugünün Osmanlı(ca) hayranlarının konuştuğu dil ilgilendirmiyor; ben Hayri DEV’ e bakarım!” 7 8 9 “Harf Devrimi, örtülü Dil Devrimi’ dir. Bu devrim, değişimin değişimidir; tarihin düzeltilmesidir.” 10 11 12 “Hiç kimse kalkıp da Osmanlı’ ya şu soruyu sormamıştır: Halkın dilini, ana dilimi neden değiştirdin?” 13 14 15 16 “Bir ulusun düşünce sistematiğini yok etmek istiyorsanız, o ulusun dilini değiştirirsiniz. Dili değişen ulusun yalnız ağzından çıkan sözcükler değişmez, düşünceleri, inançları da değişir. Osmanlı(ca)yı –Arapça/Farsça- savunanların gerçekte istediği de budur.” 17 18 19 “”Bahsedilen dil -Osmanlı(ca)- yabancı, düşman, orta çağ karanlığından gelen bir dil değil. Kadim Türkçe desek, 19 yüzyıl Türkçe’ si desek…” diyebilir miyiz?” 20 21 22 “Osmanlı(ca) yabancı bir dil değil. Türkçe’nin bir başka alfabe ile yazımıdır.” diyebilir miyiz?” Cengiz AKYOL Cengiz AKYOL Cengiz AKYOL Cengiz AKYOL Cengiz AKYOL Cengiz AKYOL Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 9 / 189 1 2 3 “Türkçede bir şapka işaretinin olmamasını anlam eksikliği olarak varsayanlar, Osmanlıda bir ayın harfinin yedi sesin karşılığı olmasına ses çıkarmazlar.” 4 5 “Bir insanın tek bir ana dili olabilir, benim ana dilim de Türkçedir.” 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 “Sanılıyor ki, Osmanlı dili(!) Osmanlı da her zaman ve herkes tarafından kullanılırdı! Bu torbalama dil(!) 16. yüzyıl sonrası ve özellikle de 18. yüzyılda konuşulur, daha doğrusu yazılır oldu ve çok küçük bir azınlık çerçeve içinde; halkın ise konuşma dili neredeyse bugünün dili, Türkçeydi.” Cengiz AKYOL Cengiz AKYOL Cengiz AKYOL Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 10 / 189 1 Sunuş 2 3 4 5 6 “Almanca demek Alman gibi demektir, Rusça demek Rus gibi demektir; Türkçe demek de, Türk gibi demektir. Bir şeye Türkçe demekle o şeyi Türk gibi görürsünüz. Dil, dünyayı bizim nasıl gördüğümüzü söyler, Türkçe Türklerin dünyayı nasıl gördüğünü söyler, Rusça’ da Rus’ un dünyayı nasıl gördüğünü söyler.” Ağalar MEHMEDOV 7 8 9 “Eğer siz İngilizce’ yle dünyayı anlatırsanız o anlatım Türk’ ün değil İngiliz’ in dünyayı nasıl gördüğünü anlatır.” C.Akyol 10 11 “Türk diline kimseler bakmazdı, Türklere hiç yüz verilmezdi.” Aşık Paşa, Divan Şairi 12 13 14 15 16 17 “Bilginin yedi ana temeli, yedi sanatı vardır: Dilbilgisi, Retorik, Mantık, Aritmetik, Geometri, Müzik ve Astronomi’ dir. Dilbilgisi hem bir bilim hem de bir sanattır. Bilim olarak tarihi ya da tasviri olabilir. Tarihi dilbilgisi bir dilin tarih içindeki gelişmesini inceler. Tasviri dilbilgisi ise ya bir dilin sistemini ya da belli bir durumda görülen dilbilgisi olgularını anlatmaya çalışır. Sanat olarak dilbilgisi kuralcı öğretime dayanır ve doğru konuşmak, doğru yazmak için gerekli kuralları ortaya koyar.” 2. Derece 18 19 “Türkçe, Arap harflerle olmaz. Bunu kaldıran adamlar, zıpırlık olsun diye kaldırmadılar! “ İlber ORTAYLI 20 21 22 “Dünya, bazılarının zannettiği gibi tek düze ve tek kalıp değil! Dil aidiyeti çok önemli bir aidiyettir; bunun ırkla da bir alakası yok. Dil çok önemli bir aidiyettir, bir kompartımandır, insanı bağlar.” İlber ORTAYLI 23 24 “Sekiz tane seslisi olan bir dili Arap harfleriyle yazamazsınız, bunu unutun!” İlber ORTAYLI 25 26 “Dil, kimlik için çok önemli bir göstergedir.” İlber Ortaylı 27 28 “30.000 başlıklı kitapla hayatını tamamlamıştır, Arap harfli Türk edebiyatı.” İlber ORTAYLI 29 30 31 32 33 34 35 36 “Askerler abeceyi değiştirmek zaruretine inanıyorlardı. Niçin? Çünkü harp ediyorlardı; eski harflerle doğru dürüst Türk imlası olmaz! Şehir adı yazılmaz, kedi ile gidi aynı yazılıyor; şehirlerin, köylerin isimleri birbirine benziyor. Hiç kimsenin ilk anda bilmediği, duymadığı mevkilerin adını yazdığınızda okunmaz, oluyor! Yani Arap harfleriyle bu mümkün değil! Sekiz adet sesli harfle konuşan bir milletin üç tane sesli harfle idare edip, yazması teknik bakımdan mümkün değil! Bu yazı çeşidi -Osmanlı(ca)- tamamen gözle, ezberle, ön kabullerle devam eden bir ortografidir2. Bununla 20 yüzyıla intibak etmeniz mümkün değildi!” İlber ORTAYLI 2 Ortografi: Yazı sistemleri arasındaki geçişi sağlamak üzerine yazı sistemlerini inceleyen bilim dalıdır. Dilbilimin alt dallarından olan sesbilim içerisinde yer alır. Bir dil için farklı semboller kullanarak gösterilen sesleri farklı bir sembol sistemine aktarırken ortaya çıkan sorunların çözümü üzerine yoğunlaşır. Günümüzde kullandığımız bu harfler (semboller) ilerde bir gün değişecek olursa ortografiden faydalanacağız. örnek verecek olursak; "ğ" harfinin çıkması bir ihtiyaçtan dolayı olmuştur, "ğ" sembolünün oluşması ise ortografi sayesinde olmuştur. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 11 / 189 1 2 “1727 ve 1830 yılları arasında Osmanlı’ da basılan kitap sayısı 80 dir.” Sinan Meydan 3 4 5 6 7 Harf Devrimi, ileriye dönük sonuçlarıyla Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ ni sonsuza dek yaşatma idealini gerçekleştirecek temel devrimlerden birisidir; odur! Bu devrim ne yazık ki bazı aydınlara karşın gerçekleştirilmiş bir devrimdir. Harf Devrimi yalnızca yazım sembollerinin değiştirildiği, değişiklikten öteye gitmeyen bir değişim değildir. O, Cumhuriyetin, ulus olma, ulusallaşma ve laikleşme yolundaki en önemli devrimidir. 8 9 10 11 12 13 14 Harf Devrimi Üzerine Yapılan En Ağır Suçlama 15 16 17 Manevi Soykırım 18 19 “1929’ da yazımız değişince, Kuran bizden gitti… Biz, Arapçayı yıllarca Kuranı ve Hadisi anlamak için öğreniyorduk. Türkçe de buradan doğdu. Türkçe dediğiniz şey Arapça’ nın bir versiyonu idi. Saf Türkçe konuşarak hiçbir şey diyemezsiniz. Çünkü hiç de Arapçadır, şey de Arapçadır. Yazımızı elden alınca Kuran’ la irtibatımız kesildi. Bugün Türkiye’ de kimse bu nedenle ne dediğini bilmiyor. Bu değişiklik geleceğimizi elimizden almıştır. Uzmanlar, bu haliyle Türkçe’ nin geleceğini 100-150 yıl görüyorlar.” İsmet ÖZEL “Dil devrimi manevi bir soykırımdır.” Derin Tarih Dergisi, Eylül 2014 “Türkçe maalesef ve maalesef bir kültür dili, bir medeniyet dili olamamıştır. “ Prof. Dr. Necip Taylan 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 12 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Dil Üzerine, Prof. Dr. Necati ÖNER Giriş Bizim bir anadili sorunumuz vardır. Anadilimiz olan Türkçenin yapı itibariyle mükemmel bir dil olmasına rağmen, ona gereken ilgiyi gösterip gereken değeri verdiğimiz söylenemez. Dilin yanlış kullanımlarına ve gereksiz yere yabancı sözcüklerle doldurulmasına karşı duyarsız olmamız, toplumumuzda ulusal dil bilincinin gereği gibi gelişmediğinin bir ifadesidir. Dil Üzerine Türkçe ilkel bir dil değil, yapı itibariyle en mükemmel ve en mantıklı dillerden birisidir. Hele zaman ifadesi bakımından büyük dillerin çoğuna üstünlüğü bile vardır. Dilimizin eksikliği bilim terimlerindedir. Bu eksiklik ise dilimizde bilim yapmakla giderilir. 11 12 13 Dil, zenginliğini felsefe ve bilim kavramlarını karşılamakla kazanır. Bir dilin büyüklüğü yalnız sözcük zenginliğinden ibaret değildir. O dilin grameri de gelişmeye olanak sağlayan bir yapıya sahip olmalıdır. İşte Türkçe böyle yapıya sahip büyük bir dildir. 14 15 16 Saf dil ancak ilkel toplumlarda olabilir. İlerlemiş toplumlarda kültür alışverişi, bir dile yabancı kelimelerin girmesine sebep olur. Bu kaçınılmazdır. Bunların sayıları önemlidir, eğer çok sayıda yabancı kelime bir dile girerse o dil ölür. 17 18 19 20 21 22 Dille İlgili Sorunlarımız Dille düşünce arasında bir ilişki vardır. Bu konuda iki görüş vardır: Birinci görüşe göre dille düşünme arasında özdeşlik vardır. Dil olmadan düşünme olmaz. Düşünme aslında bir iç konuşmadır. İkinci görüşe göre ise, düşünme dilden bağımsızdır, yani dilsiz düşünülebilir. Bu görüşte olanlara göre de dille düşünme arasında ilişki vardır; şöyle ki, düşünce başkasına ancak dille aktarılabilir ve düşüncenin mevcudiyeti kendisini ancak dille ortaya koyar. Görülüyor ki, dille düşünce birbirinden ayrılmaz. 23 24 25 Düşünmek için dile gerek duyar insan, dil olmayınca düşünme de yoktur… İnsan düşünmesi hiçbir zaman dil dışında gerçekleşme olanağı bulamaz. Düşünme dilde dil aracılığı ile olup biter. Dil yalnızca bilimsel ve felsefi düşünceyi ifade etmekle kalmaz, onların oluşumunu da etkiler. 26 27 “Dil, düşünceyi yalnızca aktarmaz, biran gelir düşünceyi üretir, geliştirir.” C.Akyol 28 29 Bir dili tamamen arındırmak mümkün değildir. Kültür temasları ile bir dile, ister istemez, başka dillerden sözcükler girer. 30 31 32 “Anadil öyle bir dildir ki onun içindeki bir sözcük ilk kez duyulsa bile, duyana yabancı gelmez, mutlaka o ilk duyana bir şeyler çağrıştırır.” C.Akyol 33 34 35 36 Dil devrimi Türkçenin gelişmesi için yapılan doğru bir harekettir. Fakat her hareketin aşırılığı istenmeyen sonuçlar doğurabilir. Dildeki sadeleşmede aşırılığa gidenlerin bir kısmı Arapça ve Farsça kökenli sözcüklere karşı büyük duyarlılık gösterdikleri halde, Fıransızca ve İngilizce sözcükleri çok sıkı kullanmada bir sakınca görmezler. 37 38 39 Temelde doğru olan sadeleşme hareketi, aşırılık bir yana bırakılırsa, Türkçeye çok şey kazandırılmıştır. Sadeleştirme hareketinde bazı hatalar da işlenmiştir. Bu hatalar Türkçeye yanlış kelimeler sokmak ve düşünceyi kısırlaştırmak şeklinde kendini göstermektedir. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 13 / 189 1 2 3 Türkçenin Yapısına Uymayan Sözcükler “çe” Farsça küçülme ekidir, Türkçede yoktur. Ama bununla ilçe, gerekçe, dilekçe sözcükleri dile mal edilmiştir. 4 Sılavcada “çe” dişilik ekidir. Bununla tanrıça yapılmıştır. 5 “tay” eki Moğolcadır, Türkçede yoktur. Bununla Danıştay, Yargıtay yapılmıştır. 6 Türkçede “ey” eki de yoktur. Bununla da yapay, yüzey, deney, dikey yapılmıştır. 7 “sal”, “sel” ekleri ile de yanlış sözcükler yapılmıştır. Tarımsal, şiirsel gibi. 8 9 10 11 Yabancı Dilde Eğitim Yabancı dille yapılan öğretimin anadile hiçbir faydası yoktur. Bu yolla yapılacak bilimsel faaliyetlerin faydası yabancı dile olur, dolayısıyla, anadilin bu öğretimi gören kesimde gerilemesini sonuçlandırır. Böylece anadil zarar görür. Bir dil öğretim dili olmazsa, günlük hayatın basit dili olmaktan öteye gidemez. 12 13 14 15 En önemli düşünce ve çağrışım faaliyetlerinde bir yabancı dil aracılığına başvurma; bir memleketin bir millet olarak yükselmekten umudunu yitirmesi, yüksek uygarlık düzeyinde bulunmak ve yürümek amacından vazgeçmesi ve tarihin akışında olsa olsa geri saflarda kalmaya peşinen razı olmaya rıza göstermesi demek olur. 16 17 “Dil, çoğu zaman bilineni aktarır, bazen de bilinmeyen adına çok şeyler söyleyebilir.” C.Akyol 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 14 / 189 1 2 3 Dilin Gücü, Nermi UYGUR Dil Nedir? Dil nedir, şaşırtıcı sorulardan biri. 4 5 “Dil nedir, peki? Kimse bana sormayınca, biliyorum. Birine açıklamaya kalkınca da, bilmiyorum.” Augustinus 6 7 Dil, gücünü taşıyana güç kazandırır. Bu güce saygı gösterene hizmet eder. Nerden bakılırsa bakılsın, güçlü niteliği yaraşır, dil. 8 9 10 Kimse dilin gücünü yadsımaz. Yadsırsa, her şeyden önce kendine eder. Dile saygısızlık insanın kendisine saygısızlıktır. Söylediğine dikkat etmeyen, sözcüklerini tartarak kullanmayan, dil gereklerine aldırmayan, dil başıbozukluğunu alışkanlık haline getiren bir insan zararın her türlüsünü göze almalıdır. 11 12 Anlaşılmamak, yanlış anlaşılmak, ya da dil çarpıklığından ötürü gülünç olmak, acıların en acısıdır. Aslında dile saygı dosta beslenen saygı olmalıdır. 13 14 15 16 Yanılmaya aldanmaya bazen engel olunamıyorsa da, vazgeçilme bir bildirişme ortamıdır dil. Bildiğini, bilmediğini, yaptığını, yapmayacağını, yaptırmak istediğini, istemediğini hep dille başkalarına bildirir insan. Böyle bir güç olmadan da, her biri yaşama çevremize zorunlulukla giren başka insanlarla ilişki kuramayız. 17 18 19 20 Dil ve Çeviri Nedir çeviri? Bir aktarma, iletme, ulaştırma. Çeviri, bir dilde görüneni, başka bir dilde göstermektir. İşte bundan dolayı, çevirdiğimiz şey ile çeviri yapıtı hiçbir zaman aynı olamaz. Her dil dile getirdiği şeylerin çevirisidir. 21 22 “Osmanlı(ca) dil midir?” C.Akyol 23 24 “Dil nedir?” C.Akyol 25 26 “Osmanlı(ca), Türkçe’ nin bir hali midir, bir dönemi midir?” C.Akyol 27 28 “Osmanlı Türkçe’ si deyimi, doğru mu? Osmanlı(ca), eski Türkçe’ dir, doğru mu?” C.Akyol 29 30 31 32 33 34 35 36 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 15 / 189 1 2 3 4 5 Dil, Tarih ve İnsan, Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ Sözlük Yapısı “Çoğu zaman, sözcüklerle nesneleri, olguları karıştırırız. Sözcüklerle her şeyi dile getirdiğimizi sanırız; oysa yalnızca bir şeyler söylüyoruz, hepsi bu!” C.Akyol 6 7 8 9 10 Her dilin söz varlığı, 1. İç öğeler 1.1. Kökler ve Ses-Şekil Değişmeleri 1.2. Anlam Değişmeleri 2. Dış Öğeler 11 12 13 14 değiştirme yollarından birine aittir. Gerçek ile dil arasında, daha dar bir ifadeyle, varlık ile varlığın adı arasında bir ilişkinin bulunup bulunmadığı konusu, ilk çağlardan beri insanların kafasını oyalayıp durmuştur. Sözlerin anlamları, kendi içlerinde ve kendi yapılarında mıdır, yoksa insanlar, belirli sözlere belirli anlamları iliştirmekle anlaşmışlar mıdır? 15 16 17 “ Sözlerle, seslerle varlık arasında şu ya da bu şekilde bir ilişki vardır; bu ilişki de gelişi güzel bir ilişki değildir. Özellikle kök sözlerle varlık arasında bir ilişki vardır.” C.Akyol 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 16 / 189 Dil Üzerine 1 Yazın ve 2 3 4 5 6 7 8 İnsanı insan kılan dilidir. Dille duyar, dille düşünür, düşündüklerimizi dille başkalarına iletiriz. Ancak dilin bu işlevine bakarak onu salt bir iletişim aracı sayamayız. İletişim aracı olmanın ötesinde çok yönlü bir güçtür, dil. Bireysel ve toplumsal kimliğimizin kumaşı, içine doğduğumuz dilin tezgahında dokunur. Türk’ ü Fıransız’ dan ya da İngiliz’ den ayıran, kaşı gözü, boyu posu, kısaca tensel görünümü değildir. Ayırıcı ölçüt, konuştukları dildir. Dil, ayırıcı olduğu kadar birleştiricidir de. Anadili aynı olan kişileri görünmez bir güç birbirine bağlar. Dildaşlık duygusudur bu, toplum bilicilerin de vurguladığı gibi ulusallığın çimentosudur. 9 10 11 12 Dil Devriminin getirdiği söz değerleriyle konuşup yazan kimi kişiler, bir yandan da onu karalayıp suçluyorlar. Gerekçeleri de hazır: Kuşaklar arasında anlaşma bağı koptu, geçmişin dil ürünleri anlaşılmaz duruma düşürüldü, yapay, zorlama sözcükler, daha doğrusu “uydurukçular” la Türkçenin güzelliği örselendi… Bu türden suçlamalar var. 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Dil devrimimizi karalayan, horlayıp aşağılayan bu savlar, yeni değildir; öteden beri yinelenip durmuştur. Bu savların bu denli gerçekdışı, bilimsellikten yoksun, dilin doğasıyla bağdaşmazlığı ortadır. Atatürk devrimleri içinde en çok saldırıya uğrayanı Dil Devrimi olmuştur. Dildeki gelişmeleri, değişimleri hiçbir güç engelleyemez. Belli süre yavaşlatılır, o kadar. 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 17 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Elifin Öküzü ya da Sürprizler Kitabı, Sevan NİŞANYAN Aferin Elif Türk dilinin bilinen geçmişi 1300 yıllık.* Oysa bugün kullandığımız bazı kelimelerin kökeni daha binlerce yıl öncesine dayanıyor. Üvendire ve evlek gibi iki kadim Anadolu sözcüğüne 2800 yıl önce yaşamış olan Homeros’ un destanlarında rastlıyoruz. Aferin deyimi Zerdüşt dininin 3000 yıllık kutsal metinlerde “seni kutsuyorum” anlamıyla karşımıza çıkıyor. 3000 küsur yıl önce Fenikelilerin kendi abecelerinin ilk harfine verdikleri elif adı ise 21. yüzyıl Türkiye’ sinde popüler bir kadın adı olarak yaşamaya devam ediyor. Alfa-elif Fenikece alep, öküz. Abeceyi bundan 3000 küsur yıl önce Fenikeliler icat etmiş. Daha önce her biri bir basit kavramı ifade eden binlerce simge-resim varken bunlardan 25 kadarını almışlar, her birini adının ilk sesini simgelemek için kullanmışlar. Öküz anlamına gelen alep, a olmuş. Ev anlamına gelen bet, b olmuş. Cirit sopası anlamına gelen gmel, g olmuş. Kapı anlamına gelen daht, d olmuş. 14 15 16 17 Fenikelilerin icadını önce komşuları olan Suriyeli Aramiler ve İbraniler, MÖ 700’ lerden itibaren de Hellenler taklit etmişler. Harflerin biçimleri bir hayli değişmiş, ama isimleri pek değişmemiş. Arami ve İbrani abecesinin ilk dört harfi aleph, bet, gımel, dalet. Hellen abecesinin ilk dört harfi ise alpha, beta, gamma, delta. 18 Ve abece ( Alfabe ) sözcüğü, Hellen harflerinin adından türemiş. 19 20 Hz. Muhammed’ den 300 yıl önce ortaya çıkan Arap abecesi, bugünkü Süryanicenin atası olan Aramice’ den esinlenmiş. Arapça harf isimlerinin elif, ba, cim, dal olması bu yüzden. 21 22 * Bu görüşe katılmadığımı belirtmek isterim, zorlama bir tespit! C.Akyol 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 18 / 189 1 2 3 4 En Eski Türkçenin İzlerinde, Prof. Dr. Doğan AKSAN Önsöz Türk dilinin ve yazınının en eski ürünleri, 8. yüzyıldan kalma Orhun ve onlardan daha eski olduğu anlaşılan Yenisey yazıtlarıdır. 5 6 7 Türk lehçelerinde yazılmış başka metinler de bulunmadığı için, önceki dönemlere ait bilgileri ancak yazıtlara ve aynı dönemde ve sonrasında kaleme alınmış Uygur belgelerinden çıkaracağımız ipuçlarına dayanarak elde etmek. 8 9 10 Türkçenin yazıtlarda sanatlı, güçlü bir dil görünümünde olduğunu, bu niteliğiyle bir yazın dili, bir edebi dil sayılması gerektiğini belirtiyor, birtakım biçim ve anlam özelliklerine, bulduğum ölçütlere dayanarak bu dilin eskiliğini ve gelişmişliğini ortaya koymaya çalışıyordum. 11 12 13 14 15 Bilinenlerin Sınırlılığı Türk dilinin Yenisey ve Orhun yazıtları öncesine ait bilgimiz hemen hemen yok gibidir. Türkçenin “UralAltay dilleri” adı verilen diller ailesinde olduğu söylenirdi, son zamanlarda çeşitli özellikleri ve kimi açılardan görülen benzerlikler nedeniyle Moğol, Mançu-Tunguz dilleriyle birlikte “Altay dilleri” adı altında ele alınarak incelenmesi yoluna gidilmiştir. 16 Türkçenin, tıpkı Latince gibi birçok lehçe ve dil doğuran bir anadil olduğudur. 17 18 19 Orhun yazıtları, 8. yüzyılın ilk yarısında dikilen ve anıttaş olarak niteleyebileceğimiz yazılı, büyük taşlardır. En uzun metinleri içeren ve Köktürklerin en parlak döneminde, 732 tarihinde dikilmiş olan Kül Tigin, 734 tarihini taşıyan Bilge Kağan ve 726’ da dikilen, iki taştan oluşan Tonyukuk yazıtlarıdır. 20 21 22 Orhun yazıtları, iki kağan ve bir vezirin ağzından, çeşitli Türk kavimleri ve öteki uluslarla yaptıkları savaşların, çeşitli etkinliklerin ve ulus için gösterdikleri özverinin anlatıldığı, ulusa hitabe niteliğindeki belgelerdir. 23 24 25 26 Üze kök tenri asra yağız yer kılıntukda ekin ara kişi oglı kılınmış. kişi oglınta üze eçüm apam bumın kağan, istemi kagan olurmış. olurupan türk bodunın ilin törüsin tuta birmiş. iti birmiş. Tört bulun kop yagı ermiş, sü sülepen tört bulundakı bodunug kop almış., kop baz kılmış. başlıgıg yüküntürmiş, tizligig sökürmiş. (Kül Tigin) 27 28 29 30 Üstte mavi gök, aşağıda yağız yer yaratıldığında, ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış. İnsanoğlunun üzerine, atalarım Bumin kağan, İstemi kağan tahta çıkmış. Tahta çıkarak Türk ulusunun ülkesine ve yasasına sahip çıkıvermiş, düzenleyivermiş. Dört bucak hep düşmanmış. Ordu göndererek dört bucaktaki ulusları hep almış, hep bağımlı kılmış. Başkaldıranlara baş eğdirmiş, dizlilere diz çöktürmüş...” 31 32 33 En Eski Türk Yazısı Üzerine Sağdan sola yazılan ve Orhun yazıtlarında Yenisey’ dekilere göre daha düzenli ve oturmuş bir görünüm gösteren bu yazı dizgesi Orhun metinlerinde 38 harften oluşmaktadır. 34 35 Rus bilgini S. Klyaştornıy, Türk abecesinin Sogut abecesinden adapte edildiği yolundaki varsayımından döndüğünü ve bu iki yazı arasındaki köken ilişkisine ait verilerin açık olmadığını söylemektedir. 36 37 Köktürklerde ve başka Türk kavimlerinde, ölenlerin anısına yazıtlar dikmek ya da mezar taşlarına, ölenin yaşamı ve başarılarını yansıtan metinler yazmanın çok eski bir gelenek olduğu kesindir. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 19 / 189 1 2 3 Yenisey Yazıtları Üzerine Sayıları 150’ yi bulan bu yazıtların Orhun yazıtlarından daha eski olduğu ve Kırgızlardan kaldığı birçok araştırmacı tarafından ileri sürülmektedir. 4 Söz Varlığı 5 6 7 Batılıların runik diye niteledikleri Köktürk yazısıyla yazılmış Kül Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongin, Küli Çor yazıtları, sözcüklerin yinelenmeleri bir yana bırakılırsa tek tek, aşağı yukarı 900 sözcükten oluşan bir sözvarlığıyla karşılaşılmaktadır. 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 ö ög, ögüt ögleş, danışmak, anlaşmak ögli, akıllı, düşünen öt, söz, nasihat öt bakalım, konuş bakalım gör, kör, görmek kör, fal bakmak körümçi, falcı körünç, görünüş, güzellik ot, ot, bitki, ilaç otaçı, hekim, doktor at, ad 21 22 23 Orhun ve Yenisey Yazıtlarında Soyut Kavramlar 24 25 26 27 Eşanlamlılık 28 29 30 Çokanlamlılık Köktürk ve Yenisey yazıtlarının dili incelendiğinde, Türkçenin somut kavramlar gibi, soyut kavramlar açısından da zenginliği ve işlenmiş, gelişmiş bir dil olduğu ortaya çıkmaktadır. Hiçbir dilde, birbirinin tümüyle aynı anlama gelebilecek birden fazla sözcük bulunamayacağı, dilbilimcilerin benimseyip kanıtladıkları bir gerçektir. Her dilde ancak yakın anlamlı öğelere eşanlamlı denmektedir. Daha 19. yüzyılda dilbilimcilerin belirttikleri bir yargı, bir sözcük çokanlamlı ise, onun dilde çok kullanılan, çeşitli bağlamlar içinde yer alan ve sağlıklı durumda bulunan bir öğe sayılabileceğidir. 31 32 33 34 Dilbilimde temel sözvarlığı içinde bulunduğu benimsenen öğeler bu özelliği gösterir. Örneğin, bugün Türkiye Türkçesindeki çıkmak eyleminin 60, almak eyleminin 40 kadar, gelmek ve çekmek’ in 30’ dan fazla, vermek eyleminin ise 20 kadar değişik anlamı ve kullanımının bulunduğu, bunların çeşitli deyimler ve anlatım kalıpları içinde de yer aldıkları görülür. 35 36 37 Çokanlamlı sözcüklerin bir başka özelliği, genellikle, başlangıçta somut bir nesneye ad olmaları, çeşitli benzetmelere dayanan aktarmalar, benzetmeli kullanımlarla zaman içinde yeni somut ve soyut kavramları yansıtmalarıdır. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 20 / 189 1 2 3 4 5 İkilemeler Dilcilikte “iki ile, iki aracıyla bir” adını alan ve koca Latin yazınında ancak birkaç örneği bulunan ikilemler Türkçenin her döneminde ve her lehçesinde büyük bir sıklıkla kullanılmış ve kullanılmaktadır. Dilimizin hem yapı, hem sözdizimi, hem de anlambilimi bakımından en önemli özelliklerinden birini, bu öğeler oluşturmaktadır. 6 7 8 9 10 11 12 13 adım adım sokak sokak sayfa sayfa yavaş yavaş oltura kalka yenmiş içilmiş açılmak saçılmak okul mokul 14 15 Bugünden geriye doğru gidersek bu öğelerin Osmanlı(ca), Eski Osmanlı(ca), Karahanlı Türkçesi ve Uygur dönemlerinde geniş ölçüde kullanıldığını görürüz. 16 17 Türkçenin bu önemli özelliği Orhun yazıtlarında da sözvarlığının niteliklerinden biri olarak kendini belli eder. 18 19 ebin barkın bozdum eb, çadır, ev, yurt, karargah 20 bark, türbe, barınak, anıtkabir 21 22 23 24 Karşıt Kavramlar, Karşıtlama Orhun yazıtlarında anlatımı güçlü kılan, dolayısıyla, yazıtlara etkileyici bir güç kazandıran önemli özelliklerden biri, birbirine karşıt kavramların bir arada, birbirini izleyen tümcelerde çok sık kullanılmasıdır. 25 uzak x yakın 26 kötü x iyi 27 kurt x koyun 28 ordu x düşman 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 21 / 189 1 Türk Dili, Kemal ATEŞ 2 3 Dil, duygu, düşünce ve dileklerimizi başkalarına aktarmaya yarayan bir işaretler sistemidir. Yeryüzünde 3.000’e yakın dil konuşulur. Bunlardan 118’i devlet dilidir. 4 5 6 7 8 9 10 “ Dilleri var eden temel sözcüklere (eski sözcüklere) baktığımızda onların rastlantısal olarak ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Örneğin, “el” sözcüğü ile, yani “e” ve “l” sesleri ile insan organı olan el arasında bir benzerlik, bir ilgi yoktur. İnsanların bu organa “el” deme konusunda anlaşmaları yeterli olmuştur “. Bu görüşe katılmam mümkün değil. Anlaşma öncesi vardır, diye düşünüyorum. Dil, rastlantısaldan öte aktarmadır. Zaman zaman sözcüklerin aktardıklarıyla arasında benzerlikler olmuştur ama bu hep böyle olmuştur, olacaktır demek değildir. Sözcüğün, özellikle eski sözcüklerin, kök sayacağımız sözcüklerin aktardıklarıyla ilgisiz, benzeşmesiz olması olası değildir, diye düşünüyorum. 11 12 13 14 15 Dilin Önemi Dil birliği, ulusal birliğin gereklerindendir. Bu birlik ulusun zevk birliğini, mantık birliğini, felsefe ve ahlak birliğini meydana getiri. “Bir ülkeyi yönetme görevini bana verseler, hiç kuşkusuz dili gözden geçirmekle işe başlarım.“ Konfüçyüs Türk Dili 16 Yakutça Altay Lehçeleri Altay Şor Abakan Sagay Genel Türkçe Doğu Türkçesi Uygurca Karahanlı Harezm Çağatay Özbek Kıpçak Lehçesi Başkurtça Karaçayca Balkarca Peçenekçe Memlük Kazan Kırgız Çuvaşca Oğuzca Türkmence Azeri Balkanlar Eski Anadolu Türkiye Türkçesi 17 18 19 Dilimizin bugün elimizde bulunan en eski yazılı belgesi Köktürklerden kalma Orhon Anıtları’ dır. Bunlardan en iyi korunmuş olanı, MS 731 yılında ölen Kul Tigin için, kardeşi Bilge kağan tarafından MS 732’ de diktirilmiş olan büyük mezar taşıdır. 20 21 22 Bu anıtlar Moğolistan’ ın Orhon Irmağı yakınlarında bulunduklarından Orhon Anıtları adıyla da anılır. 38 harften oluşan bu yazı 2. Köktürk Devleti’ nin kuruluşunu anlatan ve bir takım öğütleri içeren bir söylevdir. 23 Orhan Anıtları’ nda Çince birkaç sözcük dışında, yabancı hiçbir sözcük yoktur, arı bir dille yazılmıştır. 24 25 26 İslam edebiyatı etkisinde Türkçenin bilinen ilk manzum yapıtı Yusuf Has Hacip’ in yazdığı (1069-1070) Kutadgu Bilig’ dir. Devlet yönetimini öğreten, bu yolda öğütler veren ilk kitaptır. Kutadgu Bilig’ de anlatılan dört kişi, dört kavramı temsil eder: Adalet, devlet, akıl, kanaat. 27 28 Karahanlı Türkçesinin önemli bir yapıtı da, Kaşgarlı Mahmut’ un yazdığı (1072) Divan u Lügat-ı Türk’ tür. Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmış bir sözlüktür. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 22 / 189 Kaşgarlı Mahmud 1008-1105 1 2 3 4 5 6 7 Yunus Emre 1240-1321 Mevlana 1207-1273 Halk Edebiyatı Osmanlı(ca) aydınların dili olurken, halkın ve halk arasından çıkan sanatçıların dili Türkçe olarak kaldı. Yunus Emre’ den sonra Pir Sultan Abdal (16.yy), Köroğlu (16.yy), Karacaoğlan (17.yy), Dadaloğlu (19.yy) gibi ozanların şiirleri Türkçenin en güzel ürünleri olarak bugün de sevilir. “Dünyadaki birçok dil bugünkü gelişmişliğini aydınlarına borçludur. Oysa Türkçemiz bugünkü gelişmişliğini aydınlarına değil, köylülerine borçludur.” C.Akyol Pir Sultan Abdal …..-1580 8 9 10 11 12 13 Yusuf Has Hacip 1017-1077 Köroğlu 16.yüzyıl Karacaoğlan 1606-1679 Dadaloğlu 18. yüzyıl Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri Kaynak bakımından birbirine yakın olan diller bir aile teşkil ederler. Dünya dilleri bu şekilde çeşitli dil ailelerine ayrılırlar. Bir dil ailesi tarihin bilinmeyen devirlerinde bir ana dilden çıkan dillerin oluşturduğu topluluktur. Bu diller arasındaki benzerlikler böyle bir varsayımı kuvvetlendirmektedir. Bir ana dilin yazılı belgeleri olmadığı halde birçok özelliklerini kendisinden türemiş bulunan ailedeki dilleri karşılaştırarak tespit etmek mümkün olabilmektedir. 14 Dünyadaki başlıca dil aileleri şunlardır: 15 16 17 18 19 1. Hint-Avrupa dilleri ailesi: 1.1. Hint-İran Dilleri: İran, Afgan, Pakistan, Hindistan, Sri Lanka, Nepal dilleri, 1.2. Slav Dilleri: Rusça, Bulgarca, Lehçe (Polonya), Çekçe, Slovakça, Baltık dilleri, 1.3. Roman Dilleri (Latinceden türetilmiş diller): İtalyanca, Fransızca, İspanyolca, Portekizce, Rumence... 1.4. Cermen Dilleri: İngilizce, Almanca, Felemenkçe, İsveççe, Norveççe... Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 23 / 189 1 2 3 4 2. Hami-Sami dilleri: 2.1. Hami Dilleri: Eski Mısır dili, Kuşi dili, Libya-Berber dili, Çad dili, 2.2. Sami Dilleri: Arapça, İbranice (Kenanca), Habeşçe, Akatça. Bu ailenin yaşayan en önemli dilleri Arapça ve İbranicedir. 5 6 3. Bantu dilleri: Bu aileye Afrika’nın büyük bir kısmında konuşulan Bantu dilleri girer. 7 8 4. Çin-Tibet dilleri: Çince, Tibetçe, Vietnamca ve Kemerce bu gruba dahildir. 9 10 11 5. Ural-Altay dilleri: Ural ve Altay dilleri akrabalığı öteden beri tartışma konusu olmuştur. Ne var ki, genel görüşe göre, bu iki kol tek kaynatan çıkmış, ancak zamanla akrabalık bağları çok zayıflamıştır. 12 Ural ve Altay dillerin akrabalığı bugün için aşağıdaki benzerliklere dayanmaktadır: 13 14 15 16 17 18 19 20 1. Her ikisi de eklemeli dildir. Yani her iki kolda da sözcük yapısı aynıdır. 2. Bu dillerin tümce yapıları da birbirinin aynıdır. 3. Bu dillerde ünlü uyumu da ortak özellik olarak kendini gösterir. 4. Räsänen' e göre, ünlü bolluğu ve ünsüz seyrekliğiyle sözcük başında ünsüz yığılışmasının bulunmaması da Ural-Altay dillerinin ortak özelliğidir. 5. Ural-Altay dillerinde bazı eklerin hem eylemlerde çekim eki hem de sözcük türetmede yapım eki gibi kullanılması da önemli bir benzerliktir. 6. Bu diller arasında sözcük benzerliklerine ve eşliklerine de rastlanmaktadır: 21 TÜRKÇE FİNCE 22 23 Ben Sen Min Sin 24 Ural-Altay dilleri, adından da anlaşılacağı gibi Ural ve Altay olmak üzere iki kola ayrılır: 25 26 Yapı Bakımından Dünya Dilleri Dünya dilleri yapı bakımından üç grupta incelenir: 27 28 29 30 31 32 33 34 1. Yalınlayan diller (Ayrımlı diller) (Alm: isolierende sprachen; Fr: langues isolantes; İng: isolating languages): Bu dillerde her kelime tek heceden ibarettir. Kelimelerin çekimli şekilleri yoktur, yani daima kök durumundadır. Cümle çekimsiz kelimelerin bir araya gelmesiyle oluşturulur. Cümlenin anlamı genellikle kelimelerin sıralanışından anlaşılır. Konuşmada ise birbirine çok benzeyen kelimeleri ayırt etmek üzere çok zengin bir vurgu sistemi oluşturulmuştur. Çin ve Tibet dilleri bu gruba girer. Bu diller, aynı zamanda, tek seslemli diller (tek heceli diller) (Alm: wurzelsprachen, einsilbige sprachen; Fr: langues monosyllabique, langues atomiques; İng: monosyllabic languages, radical languages) arasında yer almaktadır. 35 36 37 38 2. Çekimli diller (Bükümlü3 diller) (Alm: flektierende sprachen; Fr: langues flexionnelles; İng: inflexional languages): Bu dillerde, çekim sırasında ve yeni kelimeler türetilirken kelime kökleri genellikle değişir ve tanınmayacak hale gelir. Ekler kelimenin önüne, ortasına veya sonuna gelebilir. Bazı dillerde ise kelime kökü ile yeni kelime veya kelime çekimi arasında daima açık bir bağ, ilgiyi gösteren bir iz vardır. Kelime 3 Bükümlü Diller: Bu diller genellikle bükümlüdür. Yani kendi içinde sözcük değişime uğrayarak çekilir. Mesela İngilizce "drinkdrank-drunk" (Almanca "trinken-trank-getrunken")'ta olduğu gibi. Genellikle cümle yapısı Özne + Yüklem + Tümleç şeklindedir. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 24 / 189 1 2 kökündeki asıl sesler yeni kelimede veya kelime halinde hep aynı kalırlar. Sami dilleri, Hint-Avrupa dilleri bu gruba girerler. 3 4 5 6 3. Eklemeli diller (Bitişimli diller, bitişken, bağlantılı diller) (Alm: aglutinierende sprachen; Fr: langues agglutinantes; İng: agglutinating languages): Bu dillerde isim ve fiil çekimleri ile yeni kelimelerin teşkilinde kök değişmez. Kökün önüne veya sonuna birtakım ekler getirilerek kelime yapımı veya çekimi gerçekleştirilir. Ural-Altay dilleri bu gruba girer. Türkçemiz sondan eklemeli bir dildir: 7 göz-le-m-ci 8 9 10 11 gel-ecek-ler-miş Konuşma Dili, Yazı Dili Bir dilin iki cephesi vardır: Biri, insanların karşı karşıya geldikleri zaman sesli olarak görüşürken, yani konuşurken kullandıkları “konuşma dili”, öteki yazıda kullanılan dildir. Buna “yazı dili” veya “kültür dili” de denilmektedir. Kültür dili bir memleketin kültür merkezi olarak gelişen yerleşim biriminin dilidir. 12 13 14 15 Bir dilin yazısı çoğu zaman lehçelerinden veya ağızlarından birine göre, yazı lehçesine göre şekillenir. Yazılan dil ise din, edebiyat ve ilim adamları tarafından işlenerek zenginleşir ve konuşma dilinden az çok farklılaşır. Bizim yazı lehçemiz Batı Türk Dili' nin Anadolu lehçesidir. Yeni Türkçede ses özellikleri ve çekim yönlerinden İstanbul ağzı esas sayılır. 16 17 18 19 Bir milletin bütün aydınları yazı dilini bilirler ve yazı lehçesini konuşurlar. Yazı dili lehçe ve ağızların alabildiğine farklılaşmasını önler. Hepsinin zenginliklerinden faydalandığı gibi onları ortak bir kaynaktan zenginleştirir. Dil millî birliğin çimentosudur. Ayni dili konuşan insan toplulukları bir millet sayılırlar ve hemen her zaman ayrı, bağımsız bir devlet kurmuş bulunurlar. 20 21 Bir dil kendi içerisinde birtakım alt kollara ayrılır. Böylece bir dil sahası içerisinde lehçeler, ağızlar ve argolar meydana gelir. 22 23 24 25 26 27 28 29 Lehçeler, bir dilin bilinmeyen, çok eski dönemlerinde ayrılmış kollarına denir. Başka bir deyişle, bir dilin birbirinden uzak bölgelerde, çeşitli nedenlerle, ses, söz dizimi ve söz varlığı bakımından değişikliğe uğramış biçimine lehçe (Alm: Dialekt; Fr: dialecte; İng: dialect) denir. Tanımalardan da anlaşılacağı gibi, 'ağız’da genellikle ses ve söyleyiş farklılığı varken, lehçede ses ve söyleyiş farklılığıyla birlikte, dilin yapısı (söz dizimi) ve söz varlığı da değişmektedir. O kadar ki, bu farklılıklar zamanla lehçelerin birer dil olmasına bile yol açmaktadır. Söz gelimi, Latincenin çeşitli lehçeleri arasındaki farklılık zamanla o kadar büyümüştür ki, sonunda Fıransızca, İtalyanca, İspanyolca, Portekizce, Rumence gibi diller ortaya çıkmıştır. 30 31 32 Adriyatik Denizi'nden Çin Denizi'ne kadar uzanan çok geniş bir coğrafyada yaşayan Türkçe de birçok lehçelere ayrılmıştır: Batı Türkçesinin Anadolu, Azerî, Türkmen lehçeleri gibi ve Özbek lehçesi, Kazak lehçesi, Kırgız lehçesi... 33 34 35 36 Lehçenin ayrı bir dile dönüşmesi olayına Türk dilinde de rastlanmaktadır. Yaşayan Türk lehçelerinden ikisi, bugün artık birer dile dönüşmüştür. Bunlardan biri, Sibirya’da Lena Nehri'nin iki yanında yaşayan Yakut Türklerinin konuştuğu Yakutça diğeri ise, Orta Volga bölgesinde Kama Irmağı'nın Volga’ya kavuştuğu yerde yaşayan Çuvaş Türklerinin dili olan Çuvaşçadır. 37 38 Bir dilin lehçeleri arasındaki bağı ya da farklılıkları en iyi lehçeler sözlüğü ortaya koyar. Örneğin, W. Radloff’ un “Türk Lehçeler Sözlüğü” bu nitelikte bir sözlüktür. 39 Hüseyin Kâzım’ ın “Büyük Türk Lügati” da bu alanda hazırlanmış büyük bir eserdir. 40 41 Türk lehçeleri hakkında ilk bilgileri veren eserse Kaşgarlı Mahmut’ un ölümsüz eseri Divan-ü Lügat-it Türk’ tür. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 25 / 189 1 2 3 4 5 Ağız ise bir dilin en yeni zamanda ayrılmış küçük bölge kollarıdır. Başka bir tanımla, bir dilde ya da bu dilin bir lehçesinde yazı diline oranla ortaya çıkan farklı söyleyiş biçimine ağız (Alm: Mundart, lokalsprache, sondersprache; Fr: parler, patois; İng: local language, vocational slang; Osm: Şive ) denir. “Geliyorum” kelimesinin çeşitli Anadolu ağızlarında geliyom, gelirem, geliyem şeklinde söylenmesi gibi. Anadolu lehçesinin Rumeli, Karaman, Aydın, Harput v.b. 6 7 Ağız, bölge, çevre farklılıklarından ortaya çıkabildiği gibi, meslek ve öğrenim farklılıklarından da kaynaklanabilmektedir. 8 9 Denizli ağzıyla Edirne ağzı bölge farklılığından; köylü diliyle kentli dili, işçi diliyle memur dili arasındaki fark da çevre, meslek ve eğitim farklılığından doğmuştur. 10 11 12 13 Çevre, meslek ve eğitim farklılıklarından doğan değişik söyleyiş biçimine ağız yerine şive adı verildiği de görülmektedir. Ancak, bütün dilbilgisi terimleri sözlüklerinde ağız teriminin Osmanlı(ca) karşılığı olarak şive sözcüğü gösterilmektedir. Dilbilim alanında yazılan eserlerde de artık ağız terimi Arapça şive sözcüğünün yerine kullanılmaktadır. 14 15 Bu duruma göre Çuvaş ve Yakut Türkçeleri dilimizin lehçeleri: Kırgız Türkçesi, Azeri Türkçesi, Oğuz Türkçesi, Özbek Türkçesi... , ağızları da: Karadeniz, Konya, Ege İstanbul, Kastamonu, Ankara... 16 17 Her ülkede böyle lehçe, ağız (şive) bulunabilir. Fakat o ülkede belli bir yazı dili vardır. Yazı dili için ağızlardan birisi esas alınır. Mesela Türkiye’de İstanbul ağzı yazı dilimizin temelini oluşturmuştur. 18 19 20 Argo, belli bir kesimin, genellikle de belli bir meslekten olan kişilerin kendi aralarında oluşturup konuştukları, bu nedenle ortak dili konuşan diğer insanların anlayamadığı özel dile argo (Alm: Argot, gaunesprache; Fr: argot; Ing: slang) adı verilir. 21 22 Yapı bakımından içinden çıktığı ortak dilden farklı olmayan argo da, her dil gibi, sürekli olarak değişir, gelişir. Kimi sözcükleri ölür, toplumsal gelişmelere göre yeni sözcükler kazanır. 23 24 25 Argo terimi, eskiden, daha çok kaba dil karşılığı olarak külhanbeyi, ayak takımı ağzı için kullanılırdı. Bu anlayış büyük ölçüde değişmiştir. Bugün, külhanbeyi, hırsız, denizci, şoför argosu yanında esnaf, sanatçı argoları da ortaya çıkmıştır. 26 27 Argo sözcükler, ortak dilin ya da bir yabancı dilin sözcüklerine özel anlamlar yükleyerek, yabancı dilden alınan bazı sözcüklerin yapısını bilinçli olarak bozarak elde edilir. 28 29 30 31 32 33 Argo, sanıldığının tersine, anlam değişiminin güçlü olduğu, nükteli, etkili bir dildir. O kadar ki, argo sözcükler, öbekler, zamanla ortak dilin söz varlığına da girer, ulusça kullanılır. Örneğin, dümen (hile, dolap), dümen yapmak, yelkenleri suya indirmek, dikine tıraş (yalanlarla dolu gevezelik), palavra (uydurma söz ya da haber; uzun ve boş konuşma), omuzlamak (alıp götürmek), yuvarlamak (bir şey yemek), boşlamak (vazgeçmek, peşini bırakmak), kırmak (okuldan kaçmak), inek (çok çalışkan olmak) gibi sözcük ve öbekler argodan anadilimize geçmiştir. 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 Dilbilgisi Dil aslında sosyal bir kurum olmakla birlikte çok karmaşık bir olgudur. Kişiye ait bir meleke olması bakımından ruhî, konuşma aygıtından gelmesi sebebiyle fizyolojik ve bir ses olayı olmakla fizikî yönleri vardır. Bu sebeple zamanımızda türlü yönlerden ve farklı maksatlarla incelenen bir konu olmuştur. Böylece dilbilgileri (sciences linguistiques) çok dallanmıştır. Eski Yunanlılar ve Eski Hintlilerden beri insanlar doğru yazıp okumak amacı ile dillerinin bağlı olduğu kuralları tespit etmeye çalışmışlardır. Bu kuralların meydana getirdiği bilgi koluna gramer, dilbilgisi (grammaire) denmiştir. Zamanla bütün yazı dillerinin ve eski medeniyet dillerinin gramerleri yapılmıştır. Bunun gibi her dilin kelime dağarcığı toplanarak lûgat kitapları, sözlükler (dictionnaire) meydana getirilmiştir. Araplarda lugat bilgisi (lexicographie) büyük önem kazanmıştır. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 26 / 189 1 2 3 4 Öğretimlik (classique) tarifine göre pratik bir bilim kolu olan gramer bize bir dilin doğru yazılıp okunması ve doğru konuşulması usullerini gösterir. Dili iyi kullanma (bon usage) sanatını öğretir. Düşünce ve duyguları daha düzgün ve tam olarak anlamamıza ve anlatmamıza yardım eder. Gramer bilgisi sayesinde daha doğru, daha mükemmel düşünmeye de alışırız. Bu bilgi dil düzeninin koruyucusudur. 5 6 7 8 Fakat gramerin bu tarifi ancak onun eski zamanlardaki amacına uygun düşer. Çünkü onun o zaman konusu hemen tamamıyla yazı dili, yani bir kalem ve göz dili (langage visuel) olmuştur. O gramer bu geleneğin doğruluğunu, bütünlüğünü ve bir dereceye kadar değişmezliğini savunur. Yeni zamanlarda ise bu gramer anlayışı bir hayli değişmiştir. 9 10 11 12 13 14 15 16 XVIII. yüzyıla kadar filozoflar dili, şekilci mantığın sözlü şekli saymışlar ve onu düşüncenin değişmez kanunlarına bağlı görmüşlerdir. Buna göre gramerci sadece dilin değil, aklın da temsilcisi oluyordu. Ancak XIX. yüzyıl başlarından bu yana dilin tarih boyunca gelişen sosyal bir kurum olduğu görülmüş ve müspet ilimlerin ilerlemesi oranında da onun kendi şartlarına ve kanunlarına bağlı canlı bir organizma olduğu anlaşılmıştır. O zaman yaşayan dili, ağız ve kulak dili (langage auditif ) konu olarak ele alıp her türlü doğruluk ve düzenleme iddiasından uzak kalarak inceleyen bir ilim kolu meydana gelmiştir: diller bilgisi (dilbilim) (linguistique) . Bu bilgi kolu dilin oluşma ve gelişmesindeki kanunları, dil kanunları (loi linguistique) ortaya koymuştur. 17 18 19 20 Diller bilgisi grameri lüzumsuz hale getirmiş olmadı. Fakat onu derinden etkiledi. Modern gramer her şeyden önce yaşayan dilin gerçek durumu, az çok geçmişi ve gelişme yönleri hakkında bilgiler vermeyi üzerine aldı. Diller bilgisinin getirdiği ilmî tariflere ve tasniflere, müspet ilimlerin metotlarına uydu. Bir ayarlayıcı bilgi olmak işleyişini korumakla birlikte eski fetvacılığını bıraktı. 21 22 Çözümlü (analytique) usulle yazılmış ayarlayıcı gramer (grammaire normative) dili meydana getiren unsurlara, sırası ile seslere, kelimelere ve sözlere göre bölümlenir. Buna göre : 23 24 25 1. Sesbilgisi (Alm: phonetic; Fr: phonétique; İng: phonetics), bir dilin sesleriyle bu seslerin sözcük içinde sıralanış biçimlerini, uğradıkları değişiklikleri ve vurgu, titrem (ton), titremleme gibi ses olayarlarını inceleyen dilbilgisi dalına denir . 26 27 2. Yapıbilgisi (sözcük bilgisi, biçim bilgisi) (morphologie),sözcüklerin yapılarını, tümce içinde sıralanışlarını, türlerini (ad,önad, eylem..) inceleyen dilbilgisi dalına denir. 28 29 3. Sözdizimi (tümce bilgisi) (Alm: syntax; Fr: syntaxe; İng: syntax) sözcüklerin öbekler ve tümceler biçiminde dizilişini, tümce yapısını ve tümce türlerini inceleyen dilbilgisi dalına denir. 30 31 32 33 4. Anlambilgisi (Alm: semantic; Fr: sémantique; İng: semantics), sözcüklerin anlamlarını, dilin bütün birimlerinin birbiriyle ilişkilerini ve bunların anlam üzerindeki etkilerini; eş anlamlılık, zıt anlamlılık, çok anlamlılık, anlam iyileşmesi, anlam kötüleşmesi, anlam daralması, anlam genişlemesi gibi anlam olaylarını inceleyen dilbilgisi dalına denir. 34 35 36 37 38 39 Yine oldukça eski bir geleneği olan dil bilgilerinden biri metinbilgisi (geleneksel dilbilgisi) (philologie)’dir. Din ve medeniyet dillerinin yetirdiği ve bıraktığı her türlü yazılı eserlerin incelenmesi ve açıklanması eskiden beri ayrı bir çalışma alanı olmuştur. Metin bilgisi bunlarla metin onarımı (restitution de texte), ve metin tenkidi (critique de texte) metin açıklaması (commentaire), dil özellikleri ve edebiyat tarihi (histoire de la litterature) yönlerinden uğraşır. Denebilir ki metin bilgisi yeni zamanlarda gelişen çeşitli dil bilgisi dallarının anası olmuştur. 40 41 42 43 44 XIX. yüzyıl başlarında birtakım diller arasında akrabalıklar tespit edilmiş ve dünya dilleri ailelere bölünmeye başlamıştır. Bu keşifler o zamana kadar tek tek incelenen dillerin karşılaştırılmasına yol açmıştır. Böylece aynı anadilden gelen dilleri, yahut bir dilin lehçelerini karşılaştırıp inceleyen eserler yazılmıştır ki bu bilgi koluna karşılaştırmalı gramer (Alm: vergleichende Grammatik; Fr: grammaire compare; İng: comparative grammar) denmiştir. Belli bir dilin tarihi lehçelerini karşılaştırıp inceleyen Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 27 / 189 1 2 gramer çeşidine ise tarihi gramer (Alm: historiche Grammatik; Fr. grammaire historique; İng: historical grammar) adı verilmiştir. 3 4 5 Bunlara karşılık bir dilin veya lehçenin belli bir zamandaki halini incelikleri ile anlatmaya çalışan bir gramer türü meydana gelmiştir. Amacı ilmî olan, ayarlayıcı olmayan bu dil bilgisi de tasvirci gramer (grammaire descriptive) adını alıyor. 6 7 8 9 Daha yeni zamanlarda dil araştırmaları daha çok konuşulan dile, yaşayan lehçelere ve ağızlara yönelmiştir. Bunların incelenmesiyle dil olayının gerçeğine daha çok yaklaşmak mümkün olacağı takdir edilmiştir. Lehçelerin derlenmesi, tasnifi ve incelenmesiyle uğraşan bilgi koluna da lehçeler bilgisi (dialectologie) adı verilmiştir. 10 11 12 13 14 15 Dilin maddece unsurları olan sesler ve konuşma aygıtı da yeni zamanlarda daha yakından bir incelemeye kavuşmuştur. Seslerin oluşması, birleşmesi ve değişmesi hakkında edinilen bilgiler dilin mekanik olaylarını aydınlatmıştır. Bu bilgi koluna sesler bilgisi (phonologie) diyoruz. Nihayet sesleri incelikleriyle tespit etmek ve ölçmek için tabiî ilimlerin deneme usullerine başvurulmuş ve türlü ses aletlerinden yararlanılmıştır. Bu çalışma kolu denemeli sesbilgisi (phonetique expérimentale) adını almaktadır. 16 17 18 19 20 21 Böylece araştırma ve inceleme alanları genişleyen dil bilgileri, yukarıda işaret ettiğimiz gibi eski gramerin karşısına çıkan, ilmî ve toplayıcı bir disiplinin kurulmasına imkân vermiştir. İşte dil olayını tabiî oluş şartları ve belirlilikleri içinde inceleyen, bir dil ailesini tarihî gelişmesi ve coğrafî yayılışı ile tanıtmaya çalışan bu dil bilgisi koluna diller bilgisi adını veriyoruz. Nihayet bütün dünya dillerini karşılaştırıp ailelere ve örneklere göre sınıflandıran ve onların gelişmelerindeki kapsayıcı kanunları ortaya koymaya çalışan bir bilgi kolu da meydana gelmiş ve genel diller bilgisi (linguistique générale) adını almıştır. 22 23 Bir dilin bir zaman kesiti içindeki durumunu inceleyen dilbilgisine eşzamanlı dilbilgisi (Alm: synchroniche grammatik; Fr: grammaire synchronique; İng: synchronic grammar) denir. 24 25 Aslında bir söz sanatı olan edebiyatı (littérature) inceleme konusu edinmiş edebiyat bilgisi (rhétorique) de dil bilgilerinden ayrılmaz. 26 Dilbilgisi, dilbilime bağlı olarak, XX. yüzyılda çok değişmiştir. 27 28 29 30 31 Çağımızın ürünü olan üretici-dönüşümlü dilbilgisi (Alm: generative transformations-grammatik; Fr: grammaire générative transformationnelle; İng: transformational-generative grammar) incelemelerini doğrudan doğruya konuşma diline ve tümceye yöneltmiştir. Ad ve eylem öbeğinden oluşan çekirdek tümceyi birim olarak ele alıp belli bir sıra izleyen dönüştürümlerle sonsuz sayıda tümce üretme yollarını açıklamaya çalışmıştır. 32 33 34 35 36 Köktürk Yazısı ve Orhun Türkçesi Türk adı ilk defa 6. yüzyılda Köktürkler tarafından bir devlet adı olarak kullanılmaya başlanmış; ikinci Köktürk Kağanlığı’ ndan kalan Orhun Yazıtları’ nda ilk defa Türkler’ e ait bir yazılı kaynakta yer almıştır. Köktürk adı Kök Türük biçiminde yazıtlarda geçmektedir. Köktürkler’ in tarih sahnesine çıkışları 542 yılı olarak kabul edilmektedir. 37 38 39 Köktürk harfi yazıtlarındaki dilin, Orhun Yazıtları’ ndan birkaç yıl önce oluştuğu görüşünü kabul edenlere karşın, son zamanlarda yeni bulunan yazıtlar üzerinde yapılan araştırmalar runik Türk yazısının oldukça eski dönemlere ait olması gerektiğini ortaya koymuştur. 40 41 Kazakistan’ da bulunan “altın elbiseli adam” kurganından çıkan gümüş tasta Köktürk ABeCe’ siyle yazılmış olan yazıyla, Köktürk harfleri, runik Türk yazısı MÖ 5-6. yüzyıllara gitmektedir! Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 28 / 189 1 2 3 İskitlere (veya Hunlara’ a) ait olduğu düşünülen Sekel Yazısı ve Orhun Yazıtları’ ndan daha önceye ait olduğu bilinen Yenisey Yazıtları üzerinde yapılan incelemeler de, Köktürk ABeCe’ sindeki harflerin uzun bir gelişim süreci geçirdiği yönündeki bilgileri güçlendirmektedir. 4 5 Etrüsk ve Macar harfleriyle, İskandinav ülkelerindeki runik ABeCe Köktürkler’ in kullanmış olduğu harflere de çok benzemektedirler. 6 7 8 Köktürk ABeCe’ si Köktürk abecesini oluşturan bu harfler, dikey ve çapraz çizgilerden oluşmuştur. Yatay çizgiler ABeCe’ de yok denecek kadar azdır; çivi yazısı özelliği de gösterir. 9 10 11 12 13 Köktürk abecesindeki harfler ideogram (kavram yazı) kaynaklıdır. Oluşumları, Türk yaşamındaki kavramlar ve nesnelerin şekillere dökülmesi ile gerçekleşmiştir. Türklerin günlük yaşamdaki kullandıkları araç, gereçler, savaş aletleri, doğadaki nesneler, hayvanlar, bitkiler ve Şamanist öğeler önce bu kavram ve nesnelerin karşıtlığı olmak üzere resmedilmiştir. Daha sonra bu resim ve damgalar, bir sesin karşılığı olan fonetik birimler haline gelmiştir. 14 15 Köktürk abecesinde toplam 38 harf bulunmaktadır. Sağdan sola doğru yazılan Köktürk yazısının, Yenisey yazıtlarında istisna olarak soldan sağa veya yukarıdan aşağıya doğru yazıldığı görülmektedir. 16 17 Sözcükler Köktürk yazısının tek noktalama işareti olan iki nokta üst üste (:) ile birbirinden ayrılmaktadır. 18 19 20 21 Köktürk abecesinde bulunan 38 harfin 30’ u ünsüz(sessiz), 4’ ü ünlü (sesli) ve kalan 4’ ü de çift ünlü (sesli) dir. 20 ünsüz harf kendisiyle birlikte bir ünlüyü de barındırmaktadır. Bunun için abecedeki ünsüz sayısı bu kadar çoktur. Köktürk abecesi Tükler tarafından oluşturulduğu için Türk dilinin ses ve şekil yapısına çok uygundur. 22 23 24 İçerdiği harflerin ilkelliği, yazının daha acemice oluşu ve Kırgız boylarına ait olayları anlatması nedeniyle Orhun Yazıtları’ ndan daha önceye ait olduğu düşünülen Yenisey Yazıtları’ nda geçen bazı işaretler, Köktürk abecesindeki bazı harflerin ilk halleri olarak kabul edilmektedir 25 26 Türkçenin Tarihi Gelişimi Türk dilinin oluşumunu yedi aşamada tamamladığı görüşü yaygındır: 27 28 1. Altay Çağı: Türkçe, Altay çağında, henüz ayrı bir dil niteliğini kazanmamıştır. Moğolca ve öteki akraba dillerle birlikte, bir Ana-Altayca içinde bulunmaktadır. 29 30 2. En Eski Türkçe Çağı: En eski Türkçe çağında, Türkçenin Ana-Altaycadan ayrıldığı düşünülmektedir. Böylece, Türk, Moğol, Mançu-Tunguz hatta Kore ve Japon dilleri ortaya çıkmıştır. 31 32 3. İlk Türkçe Çağı: İlk Türkçe çağındaysa Türkçe artık gelişmiş, diğer akraba dillerden ayrılmış bir dildir. Hunların konuştuğu Türkçe bu çağda kendini göstermiştir. 33 34 35 36 37 4. Eski Türkçe Devresi: Bu devre başlangıçtan 10. yüzyıla kadar olan zamanı kapsamaktadır. Bu devrenin bilinen ilk metinleri 8. asırda dikilmiş olan Orhun Anıtları’ dır. Orhun Anıtları' nda Köktürk abecesi kullanılmıştır. Anıtlarda mükemmel ve işlenmiş bir dille karşılaşıyoruz. Bu ise, Türk yazı dilinin daha eski devirlerde meydana gelmiş olduğunu göstermektedir. Elimizde belgeler bulunmadığı için bu hususta fazla bir şey söyleyemiyoruz. 38 39 5. Eski Türkçeden daha gerisi karanlık devirdir. Burada dilimiz Çuvaşça ve Yakutça ile buluşur. Çok daha geride de Türkçe, mensup olduğu öteki Altay dilleri ile, yani Moğolca ve Mançuca ile birleşir. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 29 / 189 1 2 3 4 En eski yazılı kaynaklarımız olan Orhun Anıtları' nda Bilge Kağan’ın, kardeşi Kül Tigin’ le beraber Çinlilere karşı yaptıkları savaşlar ve Türk milletinin bütünlüğünü sağlamak için verdikleri mücadeleler anlatılır. Anıtlarda kuvvetli bir hitabet üslubu dikkati çekmektedir. Orhun Anıtlarının yazarları Vezir Tonyukuk ile Yolluğ Tigin’ dir. Eldeki belgelere göre bunlar Türklerin en eski yazarlarıdır. 5 6 7 8 9 Eski Türkçe döneminin Köktürk Anıtları' ndan sonraki yazılı ürünleri Uygur Türkçesi eserleridir. Uygur Türkleri Soğd yazısını ve Mani ile Buda dinlerini kabul etmişlerdir. Bu dönemde verilen eserlerin tamamı Mani ve Buda dinleriyle ilgilidir. Büyük bir kısmı Turfan kazılarında ele geçen bu eserlerin başta gelenleri Altun Yaruk ve Sekiz Yükmek’ tir. Bu eserlerde Buda’nın hayatı, Buda dininin esasları anlatılmış, bazı dualara yer verilmiştir. 10 11 Demek ki, Eski Türkçe Devresi kendi arasında Köktürk Türkçesi ve Uygur Türkçesi olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. 12 13 14 15 16 Orta Türkçe Devresi: Bu devre 10. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar olan zamanı içine almaktadır. Bütün Türkler bu dönemde Karahanlı Türkçesini kullanmışlardır. Tabii ki bunu yazı dili için söylüyoruz. Bu devrede gerek Türk dilinde gerekse Türk kültüründe önemli değişmeler olmuştur. İslamiyet resmen kabul edilmiş ve abece olarak Arap harfleri alınmıştır. Orta Türkçenin ilk yıllarına ait olan Kutadgu Bilig, Divanü Lügat-it Türk ve Atabet-ül Hakayık adlı eserler Ilk İslami Türk eserleri olarak bilinmektedir. 17 18 19 20 21 22 Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacip tarafından 1069 yılında tamamlanmış ve Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’ a sunulmuştur. Eserin adı “Kutlu Olma Bilgisi” şeklinde günümüz Türkçesine aktarılabilir. Kutadgu Bilig, devleti idare edenlerin nasıl davranmaları gerektiğini, halkın ideal bir devlet tarafından nasıl mutlu edilebileceğini, insanların toplum içerisindeki görev ve sorumluluklarının neler olduğunu anlatan dini, ahlaki ve sosyal görüşlerin ağır bastığı manzum bir eserdir ve 6645 beyitten oluşmaktadır. Dil ve kültür tarihi bakımından çok önemli bir kitaptır. 23 24 25 26 27 28 29 11. yüzyılda yazılmış olan eserlerden birisi de Kaşgarlı Mahmud’ un Divan-ü Lügat-it Türk adlı eseridir. Kaşgarlı Mahmut bu eserini Araplara Türkçe öğretmek amacıyla kaleme almıştır. Aslında bir lügat olan Divan-ü Lügat-it Türk’ te örnek olarak verilen halk şiirleri, atasözleri, deyimler dil ve kültür tarihimiz bakımından son derece önemlidir. Kaşgarlı Mahmut aynı zamanda ilk Türk dili bilginidir. Eserini “Türk dili ile Arap dilinin at başı yürüdükleri bilinsin” diye yazdığını söylemektedir. “Türk dilini öğreniniz, çünkü onların uzun sürecek bir saltanatı olacaktır” hadisini zikreder Kaşgarlı, ilk Türkçü yazarlarımızdandır. 30 31 32 12. yüzyılın başında meydana getirildiği sanılan Atabet-ül Hakayık, Edip Ahmet tarafından yazılmıştır. Öğretici mahiyette dini-ahlakî bir eserdir. Edip Ahmet, dinin faziletlerinden, ilimden, cimrilikten, cömertlikten vb. bahsetmiştir. Eser dörtlükler halinde düzenlenmiştir. 33 34 Edip Ahmet Yükneki, 12. yüzyıl 35 36 Yeni Türkçe Devresi: Bu devre 13. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar olan zamanı ihtiva etmektedir. 13. yüzyılın sonlarına doğru Doğu ve Batı Türkleri arasında yeni ve birbirinden farklı yazı dilleri meydana Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 30 / 189 1 2 3 gelmeye başlamıştır. Doğu Türkçesi, Eski Türkçenin ve Karahanlı Türkçesinin bir devamı olarak ortaya çıkmıştır. Doğu Türkçesi, Orta Asya müşterek Türkçesi demektir. Batı Türkçesi iki koldan gelişmiştir. Bunlar Osmanlı ve Azeri Türkçeleridir. Bunlar arasındaki fark 15. yüzyılın sonlarında görülmüştür. 4 5 6 Doğu Türkçesinin bir de Kuzey kolu bulunmaktadır. 15. yüzyıla kadar devam etmiş olan bu dile Kıpçak Türkçesi diyoruz. Kıpçak Türkçesi eserlerine Kuzey Afrika’da ve Mısır’da rastlanmaktadır. Daha sonra Kıpçak Türkçesi Oğuz Türkçesi ile birleşmiştir. 7 8 9 10 Eski Türkçenin devamı durumunda olan Doğu Türkçesi, 15. yüzyıldan itibaren Çağatay Türkçesi diye de adlandırılmıştır. Bu yazı dili 15. yüzyılda Ali Şir Nevai tarafından kurulmuş ve geliştirilmiştir. 16. yüzyılda Babür Şah, Çağatay Türkçesinin en önemli temsilcisi olmuştur. Çağatay Türkçesinin yerinde bugün Özbek Türkçesi bulunmaktadır. 11 12 Modern Türkçe Devresi: Bu devre 20. yüzyılı kapsamaktadır. 20. yüzyılda önemli yazı dilleri olarak Türkiye Türkçesi, Özbek Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Kazak Türkçesi vb. görüyoruz. 13 14 Batı Türkçesinin Gelişimi Batı Türkçesi kendi içerisinde üç devreye ayrılır: 15 16 17 1. Eski Anadolu Türkçesi: Batı Türkçesinin ilk devresidir. 13-15. yüzyılları içine alır. Eski Türkçenin özelliklerini taşır. Selçuklular, Anadolu Beylikleri ve ilk Osmanlıların yazı dilidir. Eski Anadolu Türkçesinde henüz Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalar fazla değildir. 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 2. Osmanlı Türkçesi: Batı Türkçesinin ikinci devresidir ve 16. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar olan zamanı kapsar. Bu dönemde Eski Türkçenin izleri kaybolmuştur. Azeri Türkçesi bu dönemde ayrılır. Arapça ve Farsçanın tesiri fazladır. Osmanlı Türkçesi tam beş asır imparatorluğun yazı dili olarak varlığını korumuştur. Batı medeniyetinin getirdiği ihtiyaçları Osmanlı(ca)nın zengin vasıtalarıyla karşılamaya çalışan ve bir hayli başarılı olan bir dil, fakat yine sınıf dili kalıbı içinde ve bu yüzyılın gerektirdiği millet dili olmak imkânından mahrumdur. Osmanlı(ca) bir yana, bu devirler boyunca konuşulan Türkçe sınırlı ölçüde yabancı kelimelerle de genişleyerek gelişmiş ve geleceğin yazı dili olmaya hazırlanmıştır. Dil tarihimizin dikkate değer özelliklerinden biri de şudur ki geçmişin derinliklerinden gelen sözlü halk edebiyatı bizde devam etmiş, halk destan ve hikâyeleri, halk şiiri erkenden az çok yazıya geçmiş ve bunun yanı başında halk için bazı kitaplar da yazılmıştır. 28 29 30 31 32 33 34 3. Türkiye Türkçesi: İkinci meşrutiyetten başlayıp günümüze kadar devam eden devredir. Millî edebiyat akımının mahsulü sayılan terkipsiz Türkçedir. Arapça ve Farsça kelimeler gittikçe azalmaktadır. Buna karşılık İngilizce kelimeler dilimize süratle girmekte ve yerleşmektedir. Yeni Türkçe Türkiye'de milliyetçilik akımının mahsulü olup Osmanlı yazı dilini konuşma diline yaklaştırmak, daha doğrusu konuşma dilinden yeni bir yazı dili oluşturmak hamlesiyle meydana gelmiştir. Bu yüzyılın başı bütün Türkçe konuşan ulusların ve akrabalarının da kendi lehçelerine dönerek yeni yazı dilleri oluşturma çabalarına tanık olmuştur. 35 36 37 38 Bizde ilk Türkçülerle başlayan sadeleşme hareketi kısa zamanda gündelik ve edebiyat yazı dillerini aydınların konuşması ölçüsünde sadeleştirdi. Sonra yeni abecenin uygulanması ve Atatürk' ün teşvikleri daha derinden bir ulusallaşma hareketine yol açtı. Burada Yeni Türkçe bilgin ve teknik dillerini de kendi yapısından karşılamak ve yaratmak meselesi ile karşılaştı ve o yolda da cesaretli adımlar attı. 39 40 41 42 Dilimiz bağımsız bir medeniyet dili olmak davasında ve hızlı bir gelişme çağındadır. Ancak bu arada millî kaynakların yer yer akılsızca kötüye kullanılması millî dile güven duygusunu sarsmakta ve Batı dillerinin daha geniş ölçüde istilasına yol açmaktadır. Yeni Türkçe inançlı, ciddi ve uzun süreli çalışmalara muhtaçtır. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 31 / 189 1 2 Baskokov, Türk dilini, Volga Bulgarlarının konuştuğu Türkçeden başlayarak, aşağıdaki gibi dallandırmaktadır: 3 4 5 6 TÜRK DİLİNİN DOĞU HUN DALI UYGUR ÖBEĞİ KIRGIZ-KIPÇAK ÖBEĞİ 1. Uygur-Tukyu bölümü: Eskiler: Orhon Anıtlarının Eski Oğuz Dil Eski Uygur Dili Bugünküler: Tuva (Urenhay, Soyot, Soyon), Karagas (Tofa) Bugünküler: Kırgız, Altay (Altay, Teleüt, Telengit ağızları) 2. Yakut bölümü: Bugünküler: Yakut(Dolgan ile birlikte) 3. Hakas bölümü: Bugünküler: Hakas, Kamas, Küerik, Şor, Altay Dilinin Kuzey ağızları (Tuba, Şalkandu, kumandı), Sarı Uygur. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 32 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Türkçenin Bugünkü Durumu ve Yayılma Alanları Türkler dünya üzerinde çok geniş bir yer kaplar. Doğuda Moğolistan ve Çin içlerinde batıda Yugoslavya içlerine; kuzeyde Sibirya'dan ve Moskova yakınlarındaki Kazan şehrinden, güneyde Bağdat, Lübnan sınırı ve Kıbrıs içlerine kadar uzanan büyük ve geniş coğrafyaya yayılmışlardır. 20-90 doğu boylamları ile 33-65 kuzey enlemleri arasında yer alan bu coğrafya, kuş uçuşu, doğudan batıya yedi bin, kuzeyden güneye üç bin kilometrelik bir alanı içine alır. Bu alandaki şu devletler içerisinde Türkler yaşamakta ve Türkçe konuşulup yazılmaktadır: Çin, Moğolistan, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan, Türkmenistan, Azerbaycan, Afganistan, İran, Irak, Suriye, Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavya, Makedonya, Romanya, Polonya, Ukrayna, Moldovya. 11 12 Bütün bu geniş coğrafya içerisinde Türkçemizin pek çok lehçe ve şivesi bulunmaktadır. Bunları şöyle sıralayabiliriz: 13 14 15 Türk dilinin lehçeleri: 1. Çuvaşça 2. Yakutça 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 Türk dilinin şiveleri: 1. Sibirya ve Altay sahası: 1.1. Karagas 1.2. Soyan 1.3. İrtiş ve Tobol 1.4. Altay 1.5. Telengit 1.6. Teleüt 1.7. Tuba 1.8. Kumandı 1.9. Llebed 1.10. Sagay 1.11. Beltir 1.12. Kaç 1.13. Koybal 1.14. Kızıl 1.15. Şor 1.16. Kamasin 1.17. Çalım ve Çat 35 36 37 38 2. Doğu Türkistan sahası: 18. Uygur 19. Sarı Uygur 20. Tarançi 39 40 41 42 43 44 3. Batı Türkistan sahası: 21. Karakalpak 22. Özbek 23. Kırgız 24. Kazak 25. Türkmen Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 33 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 4. Kafkas ve İran sahası: 26. Nogay 27. Kundur 28. Karaçay 29. Balkar 30. Kumuk 31. Azeri 32. Kaşkay 33. Afşar 34. Kacar 35. Şahseven 36. Karadağlı 37. Hamse 38. Halaç 39. Kengerlu 40. Horasani 41. Karayi 42. Karaçorlu 43. Karapapak 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 5. Kuzey ve Batı sahası (Urallardan Balkanlar ve Akdeniz’e): 44. Kazan, Tatar 45. Atrahan 46. Başuırt 47. Kırım 48. Karayim 49. Gagavuz 50. Türkiye, Oğuz 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 34 / 189 1 Edebiyat ve Toplum, Kemal H. KARPAT 2 3 4 “Tartışılmaz bir gerçektir ki, Türkçe, dünyanın en eski dillerinden biridir. Birileri bunu kabul etse de, etmese de… ” C.Akyol 5 6 7 “Dili kenarda bırakarak, ulusallaşma olmaz. Kim dili önemsemiyorsa, bilmeliyiz ki o kişi ulusallaşmaya, ulusal kimliğe karşıdır. Daha da ötesi ulusal birliğe de karşıdır!” C.Akyol 8 9 Türklerin siyasal kimliğinin binlerce yıl sonra dilsel olarak bir ulusal dil formu içinde ifade edildiği yer Türkiye Cumhuriyeti oldu. 10 11 12 13 16. yüzyıldan sonra Tekke ve Divan edebiyatlarında bir bozulma başladı; bu bozulma karşılıklı olarak iki edebiyatın özünü ve biçimini etkiledi, sonunda ikisi de birbirinin benzeri olup çıktı. Divan ve Tekke, yani yüksek Osmanlı sınıfının edebiyatı, kelime ve terkipler bilgiçliğine dayanarak ancak seçkin bir azınlığa seslenebiliyordu. Dil, çoğunluğun konuştuğu dil değildi, görüntülerin de hayatla pek bağıntısı yoktu. 14 15 16 17 18 Dilsel Ayrımlar ve Tarihsel Arka Plan Türkçe Altay dil ailesi olarak bilinen bir gruba dahildir. Grubun içindeki diğer diller Moğolca ve Tunguzca’ dır. Ural veya Fin-Uygur dillerinin (Fince, Estonyaca, Laponca, Macarca) Türkçe’ ye yakın olduğu kabul edilir. Yapılan son araştırmalar Japon ve Kore dilinin de Türkçeyle bağlantılı olduğunu ortaya koymaktadır. Moğolca ile Türkçe arasındaki ilişkinin doğası tartışmalara konu olmuştur. 19 20 21 Türk dillerinde sözcükler erillik, dişillik ifade etmez, sayısız eklemeli eklerden yararlanılır. Türkçe bitişken bir dildir, ünlü uyumu vardır, yani bir sözcükteki bütün ünlüler kalın veya ince ünlü olmak zorundadır. 22 23 24 25 Türkçe kusursuz dilbilgisi kurallarından ötürü dilbilimcilerinin dikkatini ve hayranlığını üzerine çekmiştir. Tanınmış Dilbilimci Max Mueller Türkçe’ nin sanki dilbilimcilerden oluşmuş bir komite tarafından yaratılmış gibi göründüğünü söylemiştir. Türkçe yüksek derecede tutarlı bir özne-nesne-yüklem düzenine sahip bir dil olarak sınıflandırılmaktadır. 26 27 28 29 11. yüzyılın sonunda Asya’ da yerleşmiş Türkçe konuşan halkların en büyük kısmını oluşturan Batı Türkleri dilsel ve siyasal olarak iki gruba ayrıldı. Batı sınırları Dinyeper ve Volga nehirlerine dek uzanan ve Deşt-i Kıpçak bölgesini de içine alan kuzeydeki birinci grup Moğolların idaresi altında Cuci Ulusu veya Altın Orda olarak bilinen büyük devletin belkemiğini oluşturdu. 30 31 32 33 Dilsel olarak bunlara Kıpçaklar dendi. Kuzey Asya ve Rusya’ da konuşulan Türk lehçelerinin çoğunun kökeni bölgede hakim grubu oluşturan ve Avrupa’ da Kumanlar olarak bilinen Kıpçaklardan gelmektedir. Güneydeki ikinci grup Oğuz veya Türkmen olarak biliniyordu. Yirmi dört büyük gruptan oluşan Oğuzların dili Azerbaycan, Irak, Türkiye ve Balkanlarda konuşulan Türkçe’ nin ortak atasıdır. 34 Oğuzların ilk edebi mirası muhtemelen 11.yüzyılda konuşma diliyle yazılmış olan Dede Korkut Kitabı’ dır. 35 36 37 38 39 40 Osmanlı Türkçesi(!) “Osmanlı(ca), dil bile değildir, jargondur. “ Özdemir İnce 14. ve 15. Yüzyıl boyunca Osmanlı Devleti; Karesi, Germiyan gibi Anadolu Beylikler’ ni topraklarına kattı. Bunlarda konuşulan Türkçe’ yle Osmanlı Türkçesi arasında kayda değer bir farklılık yoktu. Osmanlı Devleti kurulduktan kısa bir zaman sonra Balkanlara doğru yayılmaya başladı. Burada da Oğuz, Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 35 / 189 1 2 3 4 5 Peçenek, Kuman, Karakalpak, ve Gagavuz kökenli Türkçe konuşan gruplarla ve 5. ve 6. Yüzyıllarda Rus steplerinden buraya göç eden ve nihai kaderleri halen tam olarak belli olmamış olan ilk Türk gruplarının kalıntılarıyla karşılaştı. 15. ve 16.yüzyıllarda Balkanlarda, özellikle Makedonya, Trakya ve bugünkü Bulgaristan’da, büyük bir Türk kolonizasyonu gerçekleşti ve bir dereceye kadar din değiştirme olgusu görüldü. 6 7 8 9 15. ve 16. yüzyıla ait Osmanlı Türkçesi Farsça ve Arapça’ dan bir ölçüde etkilenmiş olmakla birlikte hala konuşma diline oldukça yakındı. Bugün eğitimli bir Türk bu dönemdeki bürokrasi tarafından konuşulan ve kullanılan dili rahatlıkla anlayabilir. Konuşma diliyle saray dili arasındaki benzerlik hanedanın sosyal kökenleriyle yakından ilgiliydi. 10 11 12 Osmanlı Devleti’ nin Arap dünyasıyla ilk büyük karşılaşması 16. yüzyılın başında meydana geldi. Suriye, Mısır, Hicaz’ ın 1516-1525 tarihleri arasında Osmanlı topraklarına katılmasının İslamiyet’ in ve Arap dilinin etkisini artıracağı kesindi, öyle de oldu. 13 14 15 16 17 18 19 Bir bakıma Osmanlı’ nın kültürel, sosyal ve sanatsal hayatının sofistike hale gelmesi nedeniyle, 16. yüzyılda saray ve bilhassa edebiyat diliyle konuşma dilinin birbirinden ayrılması süreci başladı ve bu yüzyıl boyunca ivme üst sınıf Türkçe’ sinin kitleler arasında yayılmasını engelledi. Oysa Yunus’ un 14. yüzyılda kullandığı Türkçe, bugün Anadolu ve Rumeli’ de konuşulan Türkçe’ nin aynısıdır. Osmanlı döneminde Türkçe her ne kadar yaygınlaşmış olsa da devlet Türkçe’ yi resmi dil olarak kabul etmedi; Türkçe’ nin öğretimini faal olarak desteklemedi, diğer dilleri baskı altında tutarak Türkçe konuşulmasını teşvik etmedi. Osmanlı’ da Türkçe’ nin geliştirilmesi, yayılmasıyla görevli hiçbir kurum yoktu. 20 21 22 23 24 25 26 “Öztürkçe çalışmasının elbette doğruları kadar yanlışları da olmuştur. Yine de Türkçenin bugünkü seviyesini bu çalışmalara borçluyuz. Öz Türkçe konusunda en son konuşacak olan Osmanlı(ca) yanlılarının Osmanlı(ca)daki Öz Osmanlı(ca) çalışmalarına ses çıkarmamasını anlamakta zorluk çekiyorum! Siz en az 1000 yıldır edebiyatınızı, felsefenizi, ibadetinizi Türkçe olmayan bir dille, üst üste yığılmış bir dil yumağı olan Osmanlı(ca)yla yapacaksınız, sonra da Türkçe için yapılan çalışmaları beğenmeyeceksiniz, HADİ CANIM SİZDE!” C.Akyol 27 28 29 “Osmanlı(ca) sözcükleriyle Türkçeyi içinden çıkılmaz bir noktaya taşımıştı, bu yetmedi son günlerinde Türkçenin grameriyle, yapısıyla uğraşmaya başladı. Artık buna izin verilemezdi.” C.Akyol 30 31 32 33 “Osmanlı’ya okuma yazma bilmeyen, cahil bir toplum bıraktığı için teşekkür etmeliyiz! Eğer Osmanlı toplumunun yüzde sekseni okuma yazma bilseydi, bugün Türkçe diye bir dil olmayacaktı; dolayısıyla Türkler de olmayacaktı! Teşekkürler, Sevgili Padişahlarım!” C.Akyol 34 35 36 37 38 39 40 41 42 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 36 / 189 Geçmişi ve Adım Adım Modern Türkçe 1 Türk Dili' nin 2 3 Türk dili, Ural-Altay dil grubuna dahil olup, Moğol, Tunguz, Kore ve Japon dillerinin de yer aldığı Altay dilleri ailesi veya Altay dilleri topluluğuna mensuptur. 4 5 Yapı bakımından Altay dilleri ailesine giren bütün dillerde olduğu gibi, Türkçe de eklemeli (mülgası = yapışkan) dillerdendir. 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 İlk devreleri karanlık olmakla birlikte elde bulunan vesikalar ve Çin kaynaklarının verdiği bilgiler, Türk dilinin geçmişinin, tarih öncesine gittiğini göstermektedir. Ancak, Türkçe derli toplu metinler, YeniseyOrhun mezar taşları ile ele geçmiştir. Bilhassa Orhun Abideleri' nde işlenmiş bir Türkçe ile karşılaşılması, Türklüğün kendine has alfabe sistemi, dil ve tarih şuurunun bulunmasına bakılırsa, Türk dilinin tarih itibariyle daha eski zamanlara götürülebileceği fikrini vermektedir. Zaten bu sahanın âlimleri, Orhun Abideleri’ ndeki işlenmiş ve gelişmiş Türkçeye bakarak, dilin tarihî devrelerini, milattan önceki devirlere çıkarmaktadırlar. Şimdiye kadar Rusya ve Çin sınırları içinde bulunması, yapılacak kazıları imkânsız kıldığından, Türk dilinin eskiliği meselesi şimdilik bu kadar aydınlatılmıştır. Esik, Kurgan vs. gibi kazılar da zaten Ruslar tarafından yapılmaktadır. Aydınlatıcı bilgiler, bu itibarla sınırlı olmaktadır. Ancak, bundan sonraki çalışmalar, Türk dili için ümit verebilir. 16 17 Geçmişiyle Birlikte Türkçe - Altay 18 - En Eski Türkçe 19 - İlk Türkçe 20 - Eski Türkçe 21 - Orta Türkçe 22 - Yeni Türkçe ve 23 - Modern Türkçe devri olmak üzere yedi ana devrede ele alınmaktadır. 24 25 Altay devri; Türk-Moğol dil birliğini meydana getirmekte olup, Türkçe'nin Moğolca ile ayrılmaya başladığı veya bir olduğu devirdir. Kısaca bu devir, Türk ve Moğol dillerinin ana kaynağını teşkil etmektedir. 26 27 28 29 Proto-Türkçe de denilen En Eski Türkçe devriyle İlk Türkçe devirleri hakkındaysa kesin bilgi bulunmamakta ve Türk dilinin bu devreleri karanlık kalmaktadır. Ancak Türkçe'nin milattan önceki ve milattan sonraki 1000 yıla yakın bir zamanı, bu devrenin içindedir. Bu devrin temsilcisi Hunlar olup, haklarındaki bilgiler, derme çatma ve dağınık da olsa, Çin kaynaklarından elde edilmektedir. 30 31 32 33 34 35 36 37 Eski Türkçe devri; Göktürkler' in tarih sahnesine çıkmasıyla başlamıştır (536). Kağanlığı, Türk dilli milletlerin teşkil ettiği Doğu Göktürk Devleti, 630 yılında; Batı Göktürk Devleti ise 659 yılında, Çin idaresine geçmiştir. Bu esaretten ve durgunluktan sonra, İkinci Göktürkler, Kutlug Kağan ve Vezir Tonyukuk’ un önderliğinde bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır. 682 yılından sonra olan bu ikinci silkiniş ve kuruluş devrinde, Eski Türkçe eserler yazılmıştır. Geçmişin musibetlerinden ve tecrübesizliklerinden, gelecek nesillerin ders almasını ve Türk milletinin yok olmamasını, düşmanın tatlı sözüne ve yumuşak hediyelerine aldanılmamasını isteyen vezir ve kağanlar kendi ağızlarından, Orhun Abideleri diye adlandırılan tarihî eserleri miras bırakmışlardır. 38 39 Kendilerine has bir alfabeyle yazılan Orhun metinleri, taşlar üzerine kazılmıştır. Abideler, Vezir Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kültigin adına dikilmiş olup, kullanılan dil, bir hayli işlek ve açıktır. Bilhassa Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 37 / 189 1 2 Bilge Kağan Âbidesinde Türkçe, sanat kabiliyetini de sergilemiş ve alabildiğine gür bir hitabet dili kullanılmıştır. 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Eski Türkçe devrinin belgeleri yalnız Göktürklerden kalan tarihî miras değildir. Bu devre, Uygur Türkleri' nin de katkısı vardır. Yalnız Uygur metinleri daha çok dinî olup, Türk dilinin Uygurlara ait kısmı, Budizm, Mani, Nesturî vs. gibi dinlere aittir. Uygurlar, önceleri Göktürk yazısını kullanmakla birlikte daha sonra bu millî alfabeyi terk etmişler ve Soğdlar tarafından kullanılan Uygur alfabesini almışlardır. Bu alfabe, Türkçe'nin seslerini karşılamak yönünden Göktürk alfabesine nispetle fakirdir. Ancak her iki alfabenin müşterek tarafı, İslâmî Türk yazısında olduğu gibi, sağdan sola okunup yazılmasıdır. Bir de Uygur alfabesinde harfler birleşebilmektedir. Uygur harfleri ayrıca Moğollar tarafından da kullanılmıştır. Ancak Uygurların Manihey yazısını da kullandıklarını belirtmek gerekir. Göktürk yazısını ise, tarihte yalnız Göktürkler kullanmışlardır. 12 Eski Türkçe' yi gerek Göktürk, gerekse Uygur Türklerinin bıraktığı eserlerden takip etmekteyiz. 13 14 15 16 17 18 Orta Türkçe devrinde Türklük dünyası, yeni bir medeniyete açılmış ve Türkçe, İslâm dünyası içinde yer almıştır. Türklük, bu devre kadar çeşitli dinlere girmiş çıkmış olmakla beraber, hâlâ bir arayışın içindedir. O, tabiatına en uygun dinin nihayet İslâmiyet olduğunu anlamış; onuncu asrın başlarında Karahanlılar' ın kurduğu devlet sayesinde yeniden toparlanmış, Satuk Buğra Han' ın (ölm. 992) da 950 yılında bu dini kabulüyle, İslâmî inanç içindeki yerini resmen almış ve tarih boyunca üzerine düşen vazifeyi hakkıyla yapmıştır. 19 20 21 22 23 24 Bu bakımdan, Orta Türkçe devresine giren eserler, pek azı müstesna, ana kaynak olarak verilen Türk âdet ve örfleri yanında İslâmîdirler. Türk dili de bu medeniyete geçişle, artık yeni kelimelere açılmıştır. Bu devrin dil yadigârlarının ilki Kutadgu Bilig ve Dîvânü Lügâti’t-Türk’ tür. Yûsuf Has Hacib, Kutadgu Bilig’ i ile Türkçe'nin bu devirdeki kabiliyetini ortaya koyarken, Kaşgarlı Mahmud da Dîvânü Lügâti’ t-Türk adlı eseriyle baştanbaşa Türkçeyi, şive ve ağızlarına kadar incelemeye çalışmış ve bu sahada ilk defa eser yazma şerefini kazanmıştır. 25 26 27 28 29 Orta Türkçe devrinin içinde yine 13. yüzyıldan sonra, batıda Osmanlı; kuzey ve güneyde Kıpçak; doğuda ise Çağatay Türkçesi yer almaktadır. Bu Türk şîvelerinde, Orta Türkçe devrinde pek çok eser yazılmış, bilhassa Kıpçak ve Çağatay Türkçesi sahalarında, dille ilgili olan, gramer ve lügat kitaplarına geniş yer verilmişti. Çağatay Türkçesi, eserlerini bilhassa 15. yüzyıla doğru Semerkand ve Herat gibi kültür merkezlerinde vermiştir. 30 31 32 33 34 On beşinci yüzyıldan sonra, Orta Türkçe, yerini Yeni Türkçe devresine bırakmıştır. Türkçe'nin bu devresi, 20. yüzyıla kadar sürmüştür. Bu devirde Türklüğün tek bir alfabe sistemi vardır. Bütün Türk dünyası, İslâmî Türk alfabesini kullanmakta ve bu alfabeyle anlaşma gayet kolay olmaktaydı. Bu devir Türkçesi, en büyük dil yadigârlarını Osmanlı Türkçesi'yle vermiştir. Ancak, Türkçe'nin dış ve içyapısı yönünden pek fazla değişmeye başlaması, bu devirde dilde çeşitli akımların doğmasına sebep olmuştur. 35 36 37 38 Türk yazı dili: Türkçe, yazılı edebiyata geçerken Arap, Fars, Çin, Yunan vs. gibi belli başlı dillerin dışında pekçok batı dili, henüz yazılı edebiyata geçmemiştir. Fransız edebiyatı 14, Rus edebiyatı 11, İspanyol edebiyatı 12, İtalyan ve Alman edebiyatları 13, İngiliz edebiyatı ise 15. yüzyıldan sonra yazılı edebiyata sahiptirler. Dolayısıyla yazı dillerinin ortaya çıkması da Türkçeden bir hayli sonradır. 39 40 41 42 43 Türkçe'nin devrelerinden bahsederken, Türk dilinin ilk yazılı vesikalarının Eski Türkçe devrinde olduğu zikredilmişti. Eski Türkçe, Türklüğün, 11. yüzyıla kadar devam eden tek yazı dilidir. Eski Türkçeden sonra batıya yapılan göçler ve yeni kültür merkezlerinin teşekkülüyle Türkçe, çeşitli bölgelerde farklılıklar göstermeye başlamıştır. Kaşgarlı Mahmud, bu hususta Dîvân’ ında ilk bilgi veren dil âlimlerinden ve araştırıcılardandır. 44 45 46 Eski Türkçeden sonra Türk yazı dili, Batı ve Kuzey-Doğu Türkçesi olmak üzere iki ana kola ayrılmıştır. Orta Türkçe devresinde görülen bu ayrılma, batıda Osmanlı ve Azerî Türkçesi' ni ortaya çıkarırken, Kuzey-Doğu Türkçesi de; kuzeyde Kıpçak, doğuda Çağatay Türkçesi'ni meydana getirmiştir. Bunlardan Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 38 / 189 1 2 3 4 5 Osmanlı Türkçesi, Türklüğün uzun ömürlü ve kesintisiz olan, en büyük yazı dilidir. Yerini, 1908’ den sonra Türkiye Türkçesine bırakmıştır. Batı Türkçesi'nin doğu dairesini meydana getiren Azerî Türkçesi ise, şifahî edebiyatın ve şiir ananesinin tesiriyle varlığını sürdürmüştür. Çağatay Türkçesi de yerini Modern Özbek Türkçesi'ne bırakmakla birlikte, Doğu Türkçesi'ni bugün; Kazak, Kırgız, Özbek vs. temsil etmektedir. Doğu Türkistan’ ın dili olan Modern Uygur Türkçesi de aynı daire içinde yer almaktadır. 6 7 8 9 10 11 12 Batı Türkçesi'nin doğu kolu olan Azerî Türkçesi ise, önceleri Tebriz ağzına dayanmakla birlikte sonraları Bakü ve Karabağ ağızlarının yayılmasıyla üçlü bir kültür merkezine sahip olmuştur. Bakü ve Karabağ, bu şivenin Kuzey; Tebriz ve İran kısmı da Güney dalını meydana getirmektedir. Bu ayırma, daha çok Azerî Türklüğünün siyasî parçalanmaya tâbi tutulmasıyla ortaya çıkmıştır. Bölgede fırsat ele geçince istiklâl ilan eden bazı hükümetler, hemen Türkçe tedrisata başlamışlar ve Türkiye’ den öğretmenler getirerek dil birliğine yönelmişler, ancak bu hareketler, İran ve Rusya’ nın işbirliğiyle yok edilmiş, zaman zaman bu işbirliğinin içine İngiltere de katılmıştır. 13 14 15 16 17 18 19 Türkçe' nin Ana Türkçeye bağlı olan iki lehçesi daha vardır. Bunlar; Çuvaş ve Yakut lehçeleridir. Ana Türkçede birleşen bu lehçeler; yukarıda sözü edilen şivelerden ayrı bir yol takip ederek, tarih boyunca günümüze kadar gelmişlerdir. Bunlardan Çuvaşça, Türk-Moğol dil akrabalığının ve birliğinin aydınlatılmasında köprü vazifesi gören mühim bir lehçedir. Fikir ve düşünce itibariyle asıl Türklükten ayrılmayan bu lehçe, kendine mahsus ayrı bir yol takip etmiştir. Bugün, anlaşılmaz bir durum arz etmektedir. Zaten lehçe; bir dilin, bilinmeyen bir zamanda, kendisinden ayrılan ve anlaşılmayacak kadar farklılıklar gösteren koluna denmektedir. 20 21 Türk dili, bütün bu tarihi devreler ve yazı dilinin gelişmesi içinde çeşitli kültürlerin ve dillerin tesirinde kalmıştır. Bu yüzden de dilde bazı cereyanlar ortaya çıkmıştır. Bunların başlıcası Türkçecilik cereyanıdır. 22 23 24 25 26 Türk Dili, tarihî devirler içinde, yalnız Göktürk Türkçesi'nde açıklık göstermektedir. Ancak bu zamandan sonradır ki Türkçe, Uygurlar zamanında ve İslâmî devreye geçildiği zamanlarda, Türk milletinin çeşitli medeniyet ve dinlerle karşılaşmasının sonucu, yabancı dillerden pek çok kelime almıştır. Eski Türkçe devresinde bu durum daha çok, Soğdca'dan gelmiştir. Tercüme edilen Brahma, Mani ve Buda metinleri, yeni fikir ve mefhumları karşılamak için, din kültürünün kelimelerini de beraberlerinde getirmişlerdir. 27 28 29 30 31 32 33 İslâmî devre içinde de aynı durum görülmektedir. Bu zamanda Türk dünyası, bütün gönlünü İslâmiyet'e açtığı gibi, dilimiz de pek çok kelimeyi almaktan çekinmemiştir. Fakat bu durum, Kaşgarlı Mahmud’ la başlayan bir cereyanı da doğurmuştur. Türkçe, yalnız İslâm medeniyeti içinde değil, komşu bulunduğumuz ve devlet içinde yer alan kavim ve milletlerin dillerinden de pek çok kelime almıştır. Tanzimat'tan sonra bile, batıya açılmamızla batı menşeli kelime ve gramer şekilleri, gitgide Türkçede yer etmiştir. Bu durum, hangi devirde olursa olsun dilin iç ve dış tarihi yönden başka dillerin tesiri altında kalmasına sebep olmuş ve tarihte Türkçecilik cereyanını doğurmuştur. 34 35 36 37 38 39 40 41 42 Kaşgarlı Mahmud ile başlayan dil şuuru, Türkçecilik cereyanının çeşitli şivelerde nüvesini teşkil etmiş ve müelliflerle şairler, Türkçecilik cereyanını başlatmışlardır. Bu durum, Karamanoğlu Mehmed Bey gibi bazı beylerde Arapça ve Farsça' ya karşı, Türkçe'nin devlet dili olması için bir tepki şeklinde doğmuş, bazı müelliflerde sadece Türkçe yazmak arzusu ile ortaya çıkmış; bazı şairlerdeyse Türkçe'nin işlenmesi ve gramer düşüncesiyle gerçekleştirilme yoluna gitmiştir. Fakat asıl istek, 13. ve 15. yüzyıllarda, beyliklerin desteği ve teşvikiyle olmuştur. Osmanlı, İsfendiyar ve Aydınoğulları’ nda görüldüğü gibi, beyler, eserleriyle bu cereyana katılmışlardır. Ayrıca Karamanoğlu Mehmed Beyden önce 13. yüzyıl başlarında, Selçuklu sarayında Türkçe yazan şairler vardır. Ahmed Fakih ile Hoca Dehhânî bunlardandır. 43 44 45 46 Arapça ve Farsça' dan ayrılmanın imkânsız olduğunun, mensubu bulunduğumuz İslâm inancı ile bilinmesini isteyen bazı müellif ve şairler de, Türkçeyi bu dillerden alınacak kelimelerle işleyip, çeşni ve halâvetine kavuşturmak istemişlerdir. Şunu da belirtmek lâzımdır ki, Türkçe, sadece başka dillerden kelime almamış, en azından aldığı kadar da başka lisanlara kelime vermiştir. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 39 / 189 1 2 3 4 5 Anadolu sahasında ilk Türkçecilik cereyanını başlatanlar, 14. asırda, Gülşehrî, Âşık Paşa, Kadı Darir, Şeyhoğlu Mustafa, Hoca Mesud gibi şahsiyetlerdir. Bu halkaya 15. yüzyılda İkinci Murad Han, Devletoğlu Yûsuf, Sarıca Kemâl, Aydınlı Visâli, 16. asırda ise Tatavlalı Mahremî ve Edirneli Nazmî eklenmişlerdir. Hatta 16. yüzyılda gözle görülen bu akıma, şuarâ tezkirelerinde yer verilmiş, daha sonra Türkî-i Basit Cereyanı diye adlandırılmıştır. 6 7 8 9 10 Doğu Türkçesi'ndeyse bu cereyan, Timur Han'da nüvesini bulmakla birlikte, asıl, Türkçe âşığı bir hükümdar olan Hüseyin Baykara ve mektep arkadaşı Ali Şîr Nevâî’ de şahsiyetini bulmuştur. Hüseyin Baykara, bu hususta bir ferman çıkarırken, Ali Şîr Nevâî de Türkçe'nin üstünlüğünü ispat yoluna gitmiş ve onun kudretli bir dil olduğunu göstermek için pek çok eser yazmıştır. Hüseyin Baykara'nın ise Türkçe Dîvân' ı vardır. 11 12 13 14 15 On yedinci yüzyılın ikinci yarısında bu fikre sahip çıkan, Nâbî' dir. On sekizinci asırda Sâdi Çelebi, mahallileşme cereyanının temsilcisi olan Nedim, 19. yüzyılda Padişah İkinci Mahmud Han ve Vakanüvis Esad Efendi de aynı fikirden hareket etmişler ve bu hâl, Tanzimat'a kadar gelmiştir. Tanzimat'tan sonra Namık Kemal, Ali Süâvi, Ahmed Midhat Efendi, Şemseddin Sâmi, Muallim Nâci, işi ilmî ölçüler içinde halletmek için, çeşitli fikirler ileri sürmüşlerdir. 16 17 18 19 20 21 Bundan sonra, artık, dilde iki düşünce vardır: Bunlardan birisi; ilmî ölçüler içinde Türkçeye sahip çıkmak; diğeriyse tasfiyecilik denilen dili fakirleştirme cereyanıdır. Bunlardan birinci fikre, Türk Derneği mensupları ile Selânik’ te Genç Kalemler sahip çıkmışlardır. Türk Derneği 'kullanılacak lisanın, en sade Osmanlı lisanı olacağını' söylerken, Genç kalemlerse konuştuğumuz İstanbul lisanını istemektedir. Türk Derneğinin görüşlerine Necip Asım; genç Kalemlerinkine de Ali Canib, Ömer Seyfeddin ve Ziya Gökalp üçlüsü önderlik etmişlerdir. 22 23 24 25 26 27 Cumhuriyet devrinde, bir ara denenen, Türkçe olmayan bütün kelimeleri dilden atmak şeklinde özetlenen ve Tasfiyecilik olarak isimlendirilen hareket, ortaya çıkan vahim neticeleri sebebiyle terk edilmiş ve 1936 yılından sonra tasfiyecilik hareketlerine, kesinlikle iltifat edilmemiştir. Hatta Atatürk, Türkçenin eskiliği ve başka dillerin kaynağı olduğu tezinin neticesi olarak, Güneş-Dil Teorisini ortaya atmış ve yabancı olduğu söylenen her kelimenin Türkçe olduğunu kabul etmiştir. Bu durumda 'Hangi dilden gelirse gelsin Türk Milletinin konuştuğu her kelime Türkçedir' hükmü ortaya çıkmıştır. 28 29 30 31 32 33 Atatürk'ün ölümünden sonra ise, tasfiyecilik, yalnız dildeki kelimeleri atmakla kalmamış, ilim tanımaz bir yola da sapmıştır. Türkçe'nin kendi kaide ve kanunlarına bile ehemmiyet verilmemiş ve pek çok kelime uydurulmuştur. Bu hareket, Türk Dil Kurumu'nun önderliğinde olmuştur. Kurum, ilim dışı bir yol takip ederek, pek çok dil âlimini bünyesinden uzaklaştırmış, halk ağzından derlenen kelimeleri, Türk yazı diline mal edememiş ve bu işi siyasî devrimcilere bırakmıştır. 12 Eylül 1980'e kadar süregelen bu hareket, sonunda durdurulmuştur. 34 35 36 37 38 Konuşulduğu saha 19.878.368 km2 olan Altay dillerinin % 55,11'ini Türklerin yaşadığı yerler meydana getirmektedir. Türklerin yaşadığı saha, Avrupa kıtasından büyük olup, 10.955.840 km2'yi bulmaktadır. Bu sahanın büyük bir kısmı, Asya topraklarındadır. Dağılan SSCB'nin % 37'sini teşkil ederken, halen Çin topraklarının da % 18'inde Türkler yaşamaktadır. Bunun dışında Afganistan, İran ve Eski Osmanlı topraklarında ve Kıbrıs'taki Türklerin nüfusu, büyük bir yekûn tutmaktadır. 39 40 41 42 43 Türklüğün bu dağınıklığı, eski çağlardan beri böyle olup, geniş vatanda yerleşmeleri ve pek çok kültür merkezleri meydana getirmeleri, Türkçe'nin pek fazla kardeşlenmesine sebep olmuştur. Aynı dilin, bu kadar coğrafya içinde bölgelere göre çeşitli kollarının teşekkül etmesi, bu sahayla uğraşan âlimleri, Türk şivelerinin tasnifi gibi güç bir problemin içine atmıştır. Bu meseleyle ilk karşılaşan, Kaşgarlı Mahmud olmuştur. Bugün Türk şivelerinin tasnifi üzerinde çalışan pek çok Türkolog mevcuttur. 44 45 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 40 / 189 Bağımsızlık Savaşı, Doğan AKSAN 1 Türkçe’ nin 2 3 4 “Ülkesini, yüksek bağımsızlığını korumasını bilen Türk ulusu, dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır.” Kemal ATATÜRK 5 6 7 8 9 Giriş Dünyanın her ülkesinde konuşulan dil ile yazılan dil arasında ayrımlar bulunur. Ancak, Devrim öncesinde Türkiye’ de bu iki dil kullanımı birbirinden büyük farklılıklarla ayrılıyor, aralarında bir uçurum bulunuyordu. Türkçe konuşan, okuma yazma bilen sade bir vatandaşın bir resmi belgeyi, bir bilimsel yapıtı, hatta gazetede yayımlanmış bir fikir yazısını kolaylıkla, bütünüyle anlaması olanağı yoktu. 10 11 12 13 14 15 16 17 Karşıt Düşünceler 18 19 20 21 Dilde Doğal Değişme 22 23 24 25 26 27 28 29 Türk Dil Devrimi’ ne karşı, en öznel değerlendirmelere girişen yabancı araştırıcı, İngiliz Türkolog Geoffrey Lewis Lewis’ tir. Birçok yabancı araştırmacı, Osmanlı(ca)’ nın üç bağımsız dilden (Arapça, Farsça ve Türkçe) oluştuğunu kabul ederken, Lewis Türk yazın dilinin Osmanlı(ca) dönemindeki durumunu göz önüne almadan, devrimi yapanların, halkın alıştığı sözleri ve yazısını değiştirmek için dille oynadıklarını ileri sürmektedir. Yazı Devrimi’ nin, geniş halk kitlelerinin eğitilmesini ve iletişim olanaklarını sağlama amacıyla gerçekleştirildiğini göz ardı etmektedir. Ona göre amaç, Türkiye’ nin Müslüman Doğu ile bağlarını koparmak, ülke içindeki ve Batı ile olan ilişkileri kolaylaştırmaktı. Dil, yapılıp ortaya konmuş bir iş, bir yapıt değil, sürekli değişim ve gelişim halindeki bir zihin etkinliğidir. Bütün dünyadaki özleştirmelerde ve dil devrimlerinde ortaya çıkan ortak eğilim ve tulumlar, başlıca şu noktalarda özetlenebilir: 1. Dilin biline kök ve eklerinden yeni sözcükler türetme. 2. Yabancı kavramları karşılamak üzere, yerli sözcüklerin bir araya getirilmesiyle bileşik sözcükler ve tamlamalar oluşturma. 3. Eski kaynaklarda geçen, unutulmuş öğeleri alma, canlandırma. 4. Dilin değişik lehçelerinden ve bölgesel ağızlardan alıntılara gitme. Türkiye Türkçesi Türklerin yaşadıkları büyük göçlere, giriştikleri savaşlara ve güçlü yabancı etkilere karşın Türkçe, yüzyıllardan, binyıllardan beri varlığını koruyabilmiştir. 30 Türkçe, pek çok lehçesi bulunan ve diller doğuran bir anadil’ dir. 31 32 33 34 Osmanlı’ nın son günlerinde, 50 sözcükten oluşan herhangi bir metin parçasında Türkçe olanların yalnızca 15, yabancıların da 35 adet olduğu görülür. Böylece, yabancı sözcüklerin %70 oranında kullanıldığı ortaya çıkar. Bu koyu Osmanlı(ca) metni halkın değil, aydınların bile kolay kolay algılayabileceklerini sanmıyoruz. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 41 / 189 1 2 3 4 5 6 7 Türk halkının kırsal kesimde, küçük yerleşim birimlerinde, çarşı pazarda konuştuğu dil, her zaman Türkçe olmuştur. Böylelikle anadilimiz, yüzyıllardan bu yana ses dizgesi, yapı ve sözdizimi özellikleriyle benliğini, varlığını koruyabilmiştir. Yazı Devrimi Dünyadaki hiçbir abece bir dilin ses dizgesini bütün söyleyiş, sesletim incelikleriyle yazıya geçirmeye yeterli değildir. Bu konuda ancak, dilin niteliklerine genellikle uyan bir yazı dizgesinin benimsenmesi büyük önem taşır. 8 9 10 11 12 Elimizdeki en eski dil ürünleri olan Orhun ve Yenisey yazıtları, yabancıların runik olarak adlandırdıkları, Köktürklerin kullandıkları eski Türk abecesiyle taşa yazılmışlardı. Sağdan sola yazılan, 38 harften oluşan bu yazıda a ve e, ı ve i gibi iki ünlüyü birden gösteren imler, çift ünsüzü karşılayan harfler vardı. Türklerin daha sonra, Uygur döneminde kullandıkları Soğut kökenli Uygur yazsı ise 18 harften oluşuyor, dilin yapısına hiç uygun bulunmuyordu. 13 14 15 16 Arap abecesi, doğrudan doğruya Arap dilinin niteliklerini yansıtan, Türkçenin ses ve yapı özelliklerine hiç uymayan bir dizgeydi. Arapçanın ses dizgesinde 3 temel ünlü bulunurken Türkçedekilerin sayısı 8 idi. Bu dilde, Türkçe’ de bulunmayan kimi gırtlak sesleri, ünlülerde uzatmalar görülürken Türkçedeki p ve ç ve Farsçadan gelen j sesleri bulunmuyordu. 17 18 Arap yazısı dilimize uygulandığında, bir tek harfin (elif), yerine göre bütün ünlüleri karşılaması, bir tek ünsüzün (ayın) Türkçedeki 7 ayrı ünlünün yazımını üstlenmesi gerekiyordu. 19 20 21 22 Güneş Dil Teorisi İnsan dilinin kökeni sorunu, çok uzun yüzyıllardan bu yana dilci ve düşünürlerin zihin yordukları, pek çok kuramın ortaya atıldığı bir konuydu. Dilin tek bir kaynaktan, belli bir dilden mi, değişik kaynaklardan mı çıktığı uzun uzun tartışılmıştı. 23 24 25 26 Avusturyalı dilci Hermann Kvergić' in insanbilim ve pisikanaliz verilerinden de yararlanarak hazırladığı 41 sayfalık küçük bir yapıt (basılmamış), dilin kökenini ve dil akrabalıklarını kendine özgü bir yöntemle aydınlatmaya çalışıyor, insanoğlunun doğa karşısındaki dilsel tepkilerinin, çıkardığı ilk seslerin odağında güneşin bulunduğunu ileri sürüyordu. 27 28 29 30 31 32 Kurama göre ilk insanları en etkileyen şey, güneştir. İlk çıkarılan seslerde, nesnelerin adlandırılmasında da onun etkisi olmuştur. Güneşin varlığı karşısında ilk sesletilenler, ünlü ünsüzle kurulan ağ ses bileşimi ile oğ, uğ gibi 8 adet ana köklerdir. Türkçe’ de de kök ve eklerin ünlü ünsüzlerden oluştuğu, ana köklerin yanı sıra at, ad, al; ot, on, ol gibi ikincil köklerin bulunduğu, bunların toplam 168 tane olduğu ileri sürülüyor, Türkçe’ de bu biçimde kurulan öğelerin hepsi güneş kavramına bağlanıyordu. Ünsüzlerin ğ sesinden çıktığı da kabul ediliyordu. Böylece, Türkçenin “ilk dil” olduğu, ileri sürülüyordu. 33 34 35 36 Şurası bir gerçektir ki, bugünkü dilbilim çalışmalarının verileri ve yöntemleriyle bağdaştırılamayacak olan bu kurallar, Türklerin, Asya’ dan dünyaya yayılan ilk uygarlıkların sahipleri, Türk dilinin de dillerin anası olduğunu savunan Türk Tarih Tezi’ ni ve dilimizin eskiliğini, gücünü ortaya koymayı amaçlayan Dil Devrimi’ ni büyük ölçüde destekleyen bir kurama aitti. 37 38 39 40 41 Abece Değiştirme Abece, bir milletin dini ve sosyal yaşamına bağlı bir kültür sorunudur. Bu yüzden bir abece değiştirmek uluslar için tarihi değişmenin (değiştirmenin) başlangıcı sayılmıştır. Türkler 8.yy dan başlayarak Şamanizm, Budizm, Brahmanizm, Hıristiyanlık, Manilik, Musevilik, İslamlık gibi çeşitli dinlerin ve değişik kültürlerin etkisiyle birbirinden farklı 17 abece kullanmak zorunda kalmışlardır. Tarihte Türklerden Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 42 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 başka böyle bir yığın abc değiştiren bir ulusa rastlamak mümkün değildir. Sanırım burada sorulması gereken soru, bazıların İslami bazılarının da Osmanlıcılık adı altındaki hezeyanları bir kenara bırakılırsa; Türkler, niye 17. ye kadar olan 16 abece değişikliğini yaptılar? Neden? Değişikliğin Kaynakları Bizde bir abece değişikliği gereksinimi niçin doğmuştur? Bizde abece değişikliğini hazırlayan nedenler iki maddede düşünülebilir: 1. Batılılaşma, 2. Yazının yetersizliği. 9 10 11 12 13 1. Batılılaşma: Eğitimde yabancı dil derslerinin başlatılması ile abece ikiliği baş gösterdi. a. Askeri okulların ıslahı için alınan önlemler, b. Azınlık ve yabancı okullar, c. Dış ilişkiler, d. Özel çevreler. 14 İçindeki değişim gelişimler abece ikiliğini gözler önüne serdi. 15 16 17 Türklerin yabancı dil bilmemesinden ya da çok azının bilmesinden dolayı, Osmanlıların yabancılarla ilişkileri Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler tarafından yürütülmüştür. 1820 Hellen ihtilalinden sonra çevirmenlerin Türk ve İslam olmalarına çalışılmıştır. 18 19 20 21 22 Azınlıklar için açılan okullara zamanla Türk ve Müslüman çocukları da gitmeye başlamışlar. 1911 yılında bu okulların %56’ sının Türk ve Müslüman çocuklar oluşturmaktaydı. İlk kez bu okullarda Türk ve Müslüman çocukları yabancı dil eğitimi sayesinde Latin abecesiyle tanıştılar! İşte bu şekilde yürütülen geniş bir çalışmanın sonunda küçümsenmeyecek derecede Latin harfleriyle karşı karşıya gelmiş aydın ve siyasi bir topluluk ortaya çıkmıştı. 23 24 25 26 27 Asırlarca süren ağır, süslü bürokratik dil merkezi otoriteyi zayıflatmıştı. İmlalarını düzeltip, dillerini sadeleştiren Almanlar, Prusyalılar, Ruslar bürokratik engelleri bu sayede ortadan kaldırmışlardı. Osmanlı devlet bürokrasisinin hemen her kademesinde ayrı bir yazı üslubu kullanılmıştı. Akif Paşa (1787-1845) bu bürokratik dil anlayışının yerine daha basit ve daha açık bir dil kullanılmasına teşebbüs eden ilk kişi olmuştur. 28 29 30 31 1. Dünya Savaşı’ nda Galiçya Cephesi’ nde haberleşme Latin harfleriyle yapılmış (1916-1917) ve bu savaştan sonra Latinciler dengeyi kendi lehlerine çevirmeyi başarmışlardı. Latincilere karşı şiddetle karşı çıkan Türkçülerin bir kısmı Necib Asım, M. Fuad Köprülü daha sonra mücadeleyi bırakarak Latincilerin safına katılacaklardır. 32 33 34 35 36 37 38 39 40 Türklerin Kullandığı Abece’ ler Türk dünyasının çeşitli zaman ve mekânlarında değişik dil, din ve kültürlerin etkisiyle 17 ABeCe kullanılmıştır. Bunlar sırayla, 1. Orhun-Yenisey veya Köktürk Abecesi, ( 34 sessiz, 4 sesli harfli, sağdan sola yazılır ) 2. Tibet Abecesi, ( 35 harfli, soldan sağa yazılır ) 3. Çin Abecesi, ( 20.000 şekil, yukarıdan aşağıya yazılır, satırlar sağdan sola sıralanır ) 4. İbrani Abecesi, ( 22 harfli, sağdan sola yazılır ) 5. Suğdi Abecesi, ( 22 harfli, sağdan sola yazılır ) 6. Brahmi Abecesi, ( 13 sesli, 43 sesteşten oluşur, soldan sağa yazılır ) Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 43 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 7. Nasturi-Süryani Abecesi, ( 22 harfli, sağdan sola yazılır ) 8. Mani Abecesi, ( 36 harfli, sağdan sola yazılır ) 9. Uygur Abecesi, 18 harfli, 15 sesteş, sağdan sola yazılır ) 10. Peçenek Abecesi, ( Sağdan sola yazılır ) 11. Arap Abecesi, ( 29 harfli, sağdan sola yazılır ) 12. Passe-Pa Abecesi, ( 44 harfli, yukarıdan aşağıya yazılır, satırlar sağdan sola sıralanır ) 13. Hellen Abecesi, ( 23 harfli, önceleri sağdan sola MÖ500 den sonra soldan sağa yazılır ) 14. Ermeni Abecesi, ( 38 harfli soldan sağa yazılır ) 15. Latin-Slav Abecesi, 16. Slav ( Kiril ) Abecesi, (38 harfli, 11’ i sesli, 27’ si sessiz harfli, soldan sağa yazılır) 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Kiril ABeCe’ nin Türkler İçin Çeşitleri 1. Çuvaş Abecesi, 2. Yakut Abecesi, 3. Altay Abecesi, 4. Hakas Abecesi, 5. Şor Abecesi, 6. Tuva Abecesi, 7. Gagavuz Abecesi, 8. Türkmen Abecesi, 9. Azerbaycan Abecesi, 10. Kırım Abecesi, 11. Nogay Abecesi, 12. Kumuk Abecesi, 13. Karaçay-Balkar Abecesi, 14. Karakalpak Abecesi, 15. Kazak Abecesi, 16. Kırgız Abecesi, 17. Başkurt Abecesi, 18. Tatar Abecesi, 17. Latin Abecesi. 31 32 Tartışmalar Türklerin kullandığı Arap abecesi yeterli midir? 33 34 35 36 37 38 Dünyanın varoluşundan bugüne kadar yaşayan ve yayılan bütün diller üç ayrı devre geçirmişlerdir. Hiyeroglifik devir, hece yazısı devri ve abece yazı devri. Çin hiyeroglif yazısı devri 130.000 işaretten oluştuğu halde bütün obje isimlerini yansıtmaya elverişli değildir. En iyi hece yazısı olan Arap yazısı ise, bir kitap veya bir gazetenin basımı için 800 cins harfi gerektirmektedir. Abece yazısı ise her dilin bütün seslerini 30 kadar harfle karşılar. Sıradan bir insan, birkaç saatte ( ya da birkaç günde ) okumayı öğrenebilir. 39 40 Harf Devrimini ilk yapmaya çalışan Sultan Abdülmecit, sene 1861! Bu hareket 1914’ e kadar sürdü. O dönemde okuryazar oranı %3 idi! Enver Paşa, yapmaya kalkıştı, hatta abecenin adı ENVERİYE idi. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 44 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Tanzimat’ tan Meşrutiyet’ e kadar geçen yetmiş yıllık bu süre içinde yapılan tartışmalara egemen olan düşünce, harflerin yazma ve okumada karışıklığa yol açan durumların ortadan kaldıracak şekilde ıslah edilmesi noktasında idi. Bu harflere hareke koyma, seslileri ekleme, harfleri bitiştirmeden ayrı ayrı yazma, noktasız kullanma, benzer sesleri atarak sayısını azaltma olarak görülmüştü. Latin, Latin Slav ve Ermeni gibi yabancı abecelerin önerisi ise ikinci derecede kalmıştı. Böyle yabancı bir abecenin alınmasını bize ve dolayısıyla Türk-İslam dünyasına ilk öneren Azerbaycanlı Ahundzade olmuştu. Latin abecesi veya harfleri ise Namık Kemal’ in yazılarında geçmişti. Teklifler 1. Kullanılmakta olan Arap asıllı harflere devam etmek, Gerekçesi: Abece değiştirmek kolay bir iş değildir. Bu harfler Kuran harfleridir, Müslüman dünyanın birleşme sembolüdür. Binlerce değerli eserlerden yararlanma olanağı ortadan kalkacak, bunlar zamanla yok olup gidecektir. Dilimize uymadığı yalandır. Taraftarları: Kazım Karabekir, Halid Ziya Uşaklıgil, Fuad Köprülü, İsmet İnönü. Öneriler: Harfleri olduğu gibi yazmaya devam etmek, ıslah etmek (işaret koymak, imla harfleri eklemek, bazı harfleri atmak, harfleri çoğaltmak, harfleri bitiştirmeden ayrı yazmak), soldan sağa yazmak, karakterleri değiştirmek. 17 18 19 20 2. İslamiyet’ ten önce Türk yazısı diye bilinen Orhun veya Uygur abecelerinden birini yeniden kullanmak, Gerekçesi: Ana kültürümüzdür, kültürümüz açısından yaralı olacaktır. Yine de destekleyeni çok az olmuştur. 21 22 23 24 3. Ermeni harflerini almak, Gerekçesi: Ermeni abecesi, dünyadaki abeceler içinde ses bakımından en zengin olan bir abecedir. Taraftarları: Ahmed Midhat Efendi de bu abecenin zenginliğinden söz etmiş ancak kabulünden söz etmemişti. Bunu isteyen Macid Paşa olmuştu. 25 26 27 28 29 30 31 32 4. Zaman yitirmeksizin Latin harflerini kabul etmek, Gerekçesi: Yüzyıllardan beri Kuran yazısı denilen bu harfler de aslında İbrani dili için oluşmuş, daha sonra Arap fonetiğine göre düzenlenmiştir. Okumayı ve yazmayı güçleştirmiştir. Nüfusun ancak %2 veya %3 ü okuryazardır. Bu harflerin özel isimleri yazmak için belirtici bir sistemi yoktur. Bu harflerle baskı işi de zordur. Telgrafla iletişime uygun değildir. Latin harfleri daha kolaydır, sesli harfleri fazladır, dilimize uygundur, kullanışlıdır, büyük harf ve küçük harf ayırımı vardır Taraftarları: Falih Rıfkı Atay, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Yunus Nadi, Şükrü Saraçoğlu, Cenab Şahabeddin, Mustafa Necati, İbrahim Temo, Mahmud Esat Bozkurt, Hamdullah Suphi Tanrıöver. 33 34 35 36 5. Hiç birini almamak, yeni çağdaş bir abece yaratmak. Gerekçesi: Önerilen tüm abecelerin eksikleri vardı. Yapılacak tek şey, eksiği, fazlası olmadan dilimizi tam karşılayabilecek çağdaş, yeni, değişmez bir abece bulmaktı. Taraftarları: Dr. İsmail Şükrü tarafından savunulmuştur. 37 38 39 40 41 42 43 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 45 / 189 1 Türkçe Üzerine, Yusuf ÇOTUKSÖKEN 2 3 4 5 Bir dilin sözvarlığı özü bakımından değişkendir, devingendir. Dil, insanla birlikte var olduğuna göre, dili kullanan insan zaman içinde dille ilgili çok değişik yapıp etmelere başvurabilmektedir. Çeşitli gereksinimler karşısında yeni sözcükler, deyimler, atasözleri, kalıp kullanımlar vb. türetmektedir, ilişkili olduğu ulusların dillerinden çeşitli dilsel birimler alabilmektedir. 6 7 8 Bir dilin sözvarlığının tam bir dökümünü yapmak pek mümkün değildir. Dil de insanla birlikte sürekli değişim ve gelişim içindedir; kimi durumlarda çok kısa zaman dilimleri içinde bile hiç beklenmeyen değişimler olabilmektedir. 9 10 11 Bir dilin güncel sözvarlığının en geniş olarak yer aldığı kaynaklar, o dilde hazırlanmış genel sözcüklerdir. Özellikle genel sözcüklerde bir dilin sözvarlığı kullanımdaki tanımlarıyla, kullanım örnekleriyle, kökenbilim açıklamalarıyla, sesletim özellikleriyle yer almaktadır. 12 13 14 Dil, kendimizi, çevremizi, geniş anlamda dünyayı tanımamızı, algılamamızı sağlar. Diline egemen olmayan, sağlam bir dil bilinci ve beğenisi edinmemiş bulunan biri hemen her yönden eksiklidir: Kendisini tanıyıp anlamadığı gibi çevresini, dünyayı da anlama olanağından yoksundur. 15 16 17 Dünyaya, yaşama anlam veren insandır, dil ise bu anlam verme olgusunda çeşitli anlatım olanaklarıyla belirleyici bir rol oynar. Bu bakımdan, bilinçli insan aynı zamanda dilinin sözvarlığından en geniş ölçüde yararlanmasını bilendir. 18 19 20 21 Türkçede Kaç Sözcük Var? Tarihsel ve bugünkü Türkçeyi genel Türkçeyi, bütün dünyada konuşulan Türk dilleri ve lehçeleri ve bunların ağızlarını söz konusu ediyorsak Türkçenin sözvarlığının birkaç milyon sözcükten oluştuğunu ileri sürebiliriz. 22 23 Bizi daha yakından ilgilendiren ise Anadolu Türkçesi, 13.-20. yüzyıl Anadolu Türkçesini göz önüne alıp şöyle bugünden düne doğru giderek bir sayılama yapabiliriz: 24 25 1. Bugün Türkçe sözlüklerde ve sözlük bölümü de içeren ansiklopedilerde 100-150 bin dolayında sözcük bulunduğunu görürüz. Resmi TDK’ nin Türkçe Sözlük’ ünde, iki cilt 1998, 70 bin dolayında. 26 27 28 2. Osmanlı sözlükleri incelediğimizde, Türkçeye Arapça ve Farsçadan ortalama 60-70 bin dolayında sözcüğün girmiş olduğunu görürüz. Günümüz Türkçesinde Osmanlı(ca) sözcüklerin sayısı 8 bin dolayındadır. 29 30 3. Anadolu’ nun çeşitli yörelerinden derlenen sözlük birimlerini içeren Derleme Sözlüğü’ nde 60-70 bin dolayında sözcük bulunmaktadır. 31 32 33 4. Deyim ve atasözleri sözlüklerinde de ölçünlü dilde ve yöre ağızlarında kullanılan 15-20 bin dolayında deyim ve atasözümüzün bulunduğunu saptarız. Bunlara kalıp kullanımları da eklersek bu sayı 30-35 bini bulur. 34 35 5. Atatürk’ ün kurduğu TDK’ nca 1928-1983 yılları arasında 100’ ün üstünde terim sözlüğü hazırlandı; bu sözlüklerde 100 binin üzerinde terim üretildi, bunların yarıya yakınının tutunduğu kabul edilebilir. 36 Ortalama sayı Anadolu Türkçesinde 150-200 bini; Türkiye Türkçesinde 300-350 bini bulmaktadır. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 46 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Sözcük Sayısı Yeterli mi? İletişimde sözcük sayısı değil, bildirinin içeriğinin anlatım düzleminde eksiksiz kurulması ve uygun yöntem ve araçlarla iletilmesi esastır. Önemli olan, dilin bireylerin ve toplumun gereksinmelerine karşılık verebilme özelliği, yeteneğidir. Bireyler dilin olanaklarıyla iletişim kurabiliyor, anlaşabiliyorlarsa bu önemli bir etkendir. Ancak dil, gereksinmeleri karşılamadığı durumlarda yeni kavramlar, yeni sözcükler, yeni anlatım olanakları arayışına yönelinir. Bu da dilin sözvarlığını zenginleştirir. Her dil, en az çabayla en çok şeyi anlatmayı ilke edinir. Bu durum Türkçede de görülür. Birey az sözcükle meramını anlatabiliyorsa, sözcük sayının azlığına dikkati çekip onu dili kısır biri olarak görüp göstermenin bir anlamı olmadığını düşünüyorum. Önemli olan sözcük sayının azlığı ya da çokluğu değildir. 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 47 / 189 1 Çağdaşlaşma Sancıları, Doğan KUBAN 2 3 4 5 Tarihin saptadığı kimlik konuşulan dille bilinir. Tek geçerli kimlik en iyi anlattığın, en iyi anladığın dilin işaretlediği kimliktir. Dilimizi bu denli dışlamak, başka sömürge sendromlarının göstergesi olabilir. Egemen kimliğin belirleyicisi dildir. Dilini anladığım adam bir dosttur. Konuşarak anlaştığın adam, anlaşamadığın kadar “öteki” değildir. 6 7 Pek çok yazar ve düşünür, yeni abc ve dili sadeleştirmenin, bizim tarihe referans vermemizi olanaksız kıldığını ve Osmanlı kültürü ile bu yüzden bütünleşemediğimizi yazmıştır. 8 9 10 11 Attila İlhan da buna değinen ve Yenileşme-Türkçeleşme akımını eleştiren yazardı. “Fransız hala 15.yy da yazılanı okuyor, bizimkiler okuyamıyor,” der. Böyle bir değerlendirme ön yargıya dayanmıyor. Ve doğru değil. Yaygın bir klişedir. Bugün bir öğrenci Yunus Emre’yi anlar. Baki ve Tevfik Fikret’ i anlamaz. 12 Yunus Emre’den (öl. 1320) 13 14 15 16 Karlı dağların başında Salkım salkım olan bulut Saçın çözüp benim için Yaşın yaşın ağlar mısın 17 Pir Sultan Abdal (öl. … ) 16. Yy da, 18 19 20 21 Şu karşıki yaylada göç katar katar Bir güzel sevdası serimde tüter Bu ayrılık bana ölümden beter Geçti dost kervanı eyleme beni 22 diyordu. 23 Tevfik Fikret ise (1867-1915), 24 25 26 27 Doymayan bir han-ı yağma alçalan bir ihtişam; Bir muşa’şa leyl-i şehrayin ki pür jeng ü zalam, Cehl ü haclet, kahr ü süfliyyet.. nihayet in’hidam İşte mazi.. Bir de istikbali seyret, şad-kam 28 29 30 31 32 33 Türk’ ün konuştuğu ve yazdığı Türkçe hep vardı. Okuma yazmanın kırsal çevrede hemen hemen yok olduğu bir çağda, resmi tarihçilerden ve resmi yazışmalardan başka düzyazı olmayan bir dönemin değerlendirilmesinde ve bilim dilinin Arapça olduğunu da unutarak, Osmanlı(ca)ya ağıt yakmak bir abartmadır. Türkçenin Kutadgu Bilig’ i ürettiği dönemde (1071) İngilizce henüz oluşmamıştı. Fransız edebiyatının 11. yy da önemli bir yapıtı yoktur. Bugünün İngilizleri Chaucer ve Shakespeare’ i özel sözlükle okur. 34 35 36 37 38 Avrupa’da ya da Çin’de bizim tarihimize model olacak bir süreç yoktur. Osmanlı(ca) heterojen bir etnik grubun dilidir. Anası Sırp, Rum, Rus, Çerkez olan sultan ve devlet erkanının Türkçe için duyarlı olmadıkları açıktır. Türkçeyi devlet dili ilan eden Karamanoğlu Mehmet Şemsettin Bey gibi bir Osmanlı sultanı çıkmadı. Anadolu’da Türkmen Alevileri kuyulara dolduran Hırvat devşirmesi Kuyucu Murat Paşa’ nın Pir Sultan Abdal’ ın diline saygı duyması da olanaksızdı. 39 40 Osmanlı kültürünün en büyük felaketi dilsizliğidir. Osmanlı(ca) saray çevresinin ve idarenin dilidir. Halkın konuşup yazdığı, şarkı söylediği dil değildir. Osmanlı yazılı kültürü bir iktidar kültürüdür. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 48 / 189 1 Biz Kutadgu Bilig kadar, Yunus Emre kadar, Türkçe yazan ve düşünenler kadar Türk olabiliriz. 2 3 Türkiye’nin adı, bu ülkede Türkçe konuşanlar egemen oldukları için verilmiştir. Osmanlı toplumuna katılan Slavlar, Lazlar, Çerkezler, Rumlar, Ermeniler, Osmanlı(ca) değil, Türkçe konuşuyorlardı. 4 5 6 Dil’ in birleştirici gücünün yerine geçecek bir sosyal olgu yoktur. Protestanlığın en büyük gücü Luther’ in İncili Almancaya çevirmesinden kaynaklanmıştır. İngiliz halkını yaratan İngilizce, Fransa’yı yaratan Fransızcadır. 7 8 Osmanlı edebi mirası, okumamış Türk’ ün yabancısı olan bir mirastır. Osmanlı’nın en kötü mirası, okumamış bir halktır ve Türkçeye bile çevrilmemiş bir Kuran’dır. 9 10 11 12 13 14 15 16 Türkçe, büyük Avrupa dillerinden önce gelişmiştir. Fransız dilinin bütünleşmesi 11. yy dan sonradır. Fransız edebiyatının 11. yy da sahip olduğu en önemli edebiyat ürünü Chanson de Roland’ dır. Alman edebiyatının yazılı en eski örneği 1200 tarihlidir. İspanyolcanın şekillenmesi 13. yy, bugünkü İngilizcenin en erken belgesi 14. yy da Chaucer ile başlar. Kiev Rusya’sıyla özdeşleşen eski Rus edebiyatı 11-13. yy larda ilk ürünlerini vermiştir. Türkçenin dini içerikli olmayan yazılı edebiyatı Orhun Anıtları’ yla başlar. 1071 de Yusuf Has Hacip’ in Kutadgu Bilig’i ile karşılaştırabilecek İngiliz, Alman, Fransız, İspanyol, Rus yapıtı yoktur. Türkçe, Hellence ve Latince dışında, Avrupa’nın en eski dillerinden daha önce kimlik kazanmış bir dildir. Bu bir göçer toplum için olağanüstü bir tarihsel olgudur. 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 49 / 189 1 Elifbe’ den Abece’ ye, Türkiye’de Harf Ev Yazı Meselesi, Rekin 2 ERTEM 3 4 5 6 7 8 “Güçlü olmak istersen söz ustası ol: Dil, yiğit elindeki kılıç gibidir. İyi konuşan daha merttir iyi dövüşenden. Dize getiremezler yüreği cerbezeli olanı. İyilikle, adaletle hüküm sürer Atalar dilini güzel konuşan.” 9 10 11 Mısır Şiiri MÖ 2000 Eski Uygarlıkların Şiirleri, Sayfa 50. Talat S. Halman 12 13 “Bana güzel bir abece verin, size güzel bir lisan ve o kuvvet ile güzel bir millet yapayım.” Leibnitz 14 Abece değişikliğiyle ilgili birçok eleştiri yapılmıştır. Bunlardan bazıları: 15 16 17 18 19 20 21 1. İş aceleye getirilmiştir. 2. Hazırlık ve zamanlaması konusunda gerekli planlama yapılmamıştı. 3. Mustafa Kemal Paşa’ nın o zaman bu konuyla ilgili okuduğu eserlerin sayısı ve niteliği de bu devrimin temellendirilmesine yetecek ölçüde olmamıştır. 4. 10.yy dan beri kullanılan abece Türk ve İslam dünyası arasındaki manevi bağlardan birini oluşturmaktadır; değişiklik bu manevi bağı koparacaktır. 5. Abecenin yetersizliği ne zaman anlaşılmış ve üzerinde duru 22 23 24 25 Abece İnsanoğlu önce ses ve hareketlerle isteklerini ifade etmiştir. Fakat ses ve hareket bir müddet sonra kaybolduğu için devamlı olamıyordu. Yazı da, anlatma, anlaşma, dertleşme, bildirme, aktarma gibi toplumsal gereksinimlerden doğmuştur. 26 27 Herodot (MÖ490-425)’ a göre Finikeli Kadmos (MÖ 5.yy) da 16 harfli bir abeceyi Hellen Dünyasın’ a getirmiş, Hellenler de bunlara 8 harf ekleyerek 24 harfli abece yapmışlar. 28 29 30 Önce harfler, soldan sağa, sonra sağdan sola doğru yazılmışken daha sonraları yalnız soldan sağa yazma genelleşmiş ve benimsenmiştir. Batılı abeceler soldan sağa, doğulu abeceler de genellikle sağdan sola doğru yazılmaktadır. 31 32 33 Latin abecesi de Hellen abecesinden doğmuş bir abecedir. Yirmi bir harfli Latin abecesine daha sonra gereksinim üzerine C, I ve V den türetilmiş G, J ve U harfleri katılmış, Hellence’ den X alınmış daha sonra da Y, Z harfleri eklenmiştir. Ermeni yazısı, Kiril yazısı da Hellen asıllıdır. 34 35 Bugünküler de dahil olmak üzere bugüne kadar kaç abece kullanılmış, dersek; uygarlık tarihi boyunca bunun 490 ile 1100 arasında olabileceği söylenmektedir. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 50 / 189 1 2 3 4 Uygarlık Yazıyla Mı, Başladı? Biz, hepimiz, tüm insanlık yazının çok üzerinde durduk. Yazının bulunması, çok önemli! “Uygarlık yazıyla başlar!”, dedik. Hayır, artık buna katılmıyorum. Yazıyı, yazının bulunuşunu küçümsemek istemiyorum ama uygarlık yazıyla başladı demek doğru değil. Önemli, çok önemli; ama kolay! 5 6 Yazı tamam da yazının var kıldığı sözcüklere ne demeli? Çığlık, ses, söz, sözcük, hece, çok hece, ekleme, çok sözcük yan yana, gramer, tümce ve dil! 7 8 “Uygarlık sözün dil olmasıyla, gramerle başladı.” C.Akyol 9 10 11 Dil, Yazıdan Önce Dil Kardeşlerim, izin verirseniz, çok kısa olarak, önce dil nedir, nasıl oluşmuştur, nasıl gelişmiştir, nasıl bugün ki halini almıştır, anlatmak istiyorum. Çok kolay mı? Hayır! 12 “Paris Dilbilim Topluluğu 1866’ da dilin evrimiyle ilgili bütün tartışmaları yasakladı!” 13 Dilin üzerine konuşmak işte böylesine sıkıntılı bir şey! 14 15 16 17 Yazının başlangıcını anlatmak kolay, Sümer, rahipler, tapınak, hediye, hasat, malzeme, depolama sözcüklerini yan yana getirirseniz, yazının bulunuşunu anlatabilirsiniz. Ben farklı bir şey söyleyeyim; daha eskilere gidelim, kaya resimleri de bir tür yazıdır, diyebiliriz. Niye? Çünkü o resimler sırf görsel, sanatsal nedenlerle yapıldı gibi gelmiyor, bana; bir şeyleri de bakanlara aktarıyordu. 18 19 20 21 Niye Dili Anlatmaya Çalışıyorum? 22 23 24 İşaretten Konuşmaya Dili kavramadan, yazının neyi amaçladığını anlamayız. Dili kavramadan Mustafa Kemal ATATÜRK’ ün ne yapmak istediğini hiç anlayamayız. Harf Devrimi’ ni salt bir şekil değişikliği olarak düşünebilir, arkasındaki gerçek düşüncesi olan Dil Devrimi’ ni göremeyiz. İlk söz, Tanrı’ nın “Ol!” buyruğudur. Böyle diyor kutsal kitaplardan biri: İlkin söz. Evren, sözden doğmuştur. Tanrı “Ol!” demiş, ışık olmuş, gök olmuş, su olmuş, toprak olmuş. 25 26 27 “Doğada bu kadar ses varken, sözün olmaması mümkün değildi, oldu da. Doğada duyduğu sesi taklitle başladı söze, insanoğlu. Kuş sesi çıkardı, su sesi çıkardı, gök gürültüsü sesi çıkardı.” C.Akyol 28 29 30 Dil, insanlığın binlerce yıllık tarihinde, her hangi bir canlıdan farkı olmayan canlıyı insan yapan, onları bir arada tutarak, hatta birbirine bağlayarak bir toplum oluşmasına neden olan ve bunu zaman içinde yükselterek bu gün ki şekline getiren en büyük etmendir. 31 32 33 34 35 Pek çok ötücü kuş türü arasında sadece erkeklerin öttüğü bilinmektedir. Oysa bizim türümüzde daha konuşkan cinsin dişiler olduğu söylenir. Doğru mu? Yanlış! Erkekler daha çok konuşuyor, istatistikler böyle. İş yaşamında, siyasette, dinde, sporda, her konuda en çok erkekler konuşuyor; bakmayın siz kadınların adının çıktığına. Her konuda olduğu gibi bu konuda da da biz erkekler, kadınları günah keçisi yapmışız. 36 37 “Dil? Erkeğin dişiye kolayına ulaşması için ortaya çıkmış olabilir mi?” C.Akyol 38 39 Kuşların ve aslında diğer tüm hayvan türlerinin de ses becerileri, çoğunlukla duygusal nedenlere dayanır. Öfke belirtisi ya da tehlike uyarısı olarak veya çiftleşmeye hazır olduklarını ilan etmek ya da Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 51 / 189 1 2 3 toplumsal bir hiyerarşi kurmak ve korumak için ses çıkarırlar. Biz de kimi sesleri benzer duygusal amaçlarla çıkarırız. Güleriz, homurdanırız, ağlarız, korkuyla çığlık atarız, öfkeyle güleriz, uyarmak için bağırırız. 4 5 Gün geldi insanlar, kuşların tersine, dili sadece duygusal hallerini ifade etmek ya da kendi bölgelerini korumak için değil, birbirlerinin düşüncesini biçimlendirmek için kullandılar. 6 7 8 Dil, mekanları, insanları, diğer nesneleri, olayları ve hatta düşüncelerle duyguları betimlemek için özel olarak kurgulanmış bir araçtır. Dili kullanmak suretiyle talimatlar verir, geçmişi yeniden yorumlar ve geleceği tahmin eder, hayali öyküler anlatır, abartır ve kandırırız. 9 10 11 “Dil ve biçimlendirmek! Dilin belki de en büyük işlevi, biçimlendirmektir. Dil aktardığı, yönelttiği kadar, temsil ettiğini biçimlendirir.” C.Akyol 12 13 “Söylemek ile dil farklı şeyler! Söylemenin, dil olabilmesi için söylediğini biçimlendirmesi gerek!” C.Akyol 14 15 16 17 Dile doğurganlık özelliğini kazandıran ve onu hayvanlara özgü diğer iletişim türlerinden farklı kılan da dilbilgisidir. İnsan dışındaki diğer türlerin iletişim sistemlerinin hiçbirinde dilbilgisini andıran bir unsur bulunmamaktadır. Dilbilgisi eğer yoksa tüm doğa kendince her an konuşuyor; birbirine bir şeyler aktarıyor! Aktarma sonunda, biçimlendiriyor. 18 19 20 Dil sadece genlere bağlı bir öğe de olamaz, çünkü kültürle yoğun bir bağı vardır. İnsanın neredeyse, dilin kültürel bütünlüğü korumak ve yabancıları dışarıda tutmak için geliştirilmiş bir mekanizma olduğuna inanası geliyor! 21 22 23 Dil, konuşma ve düşünce, Dil yalnızca konuşmak demek değildir. Dünyanın her yanında, sağır ve dilsizlerin icat ettiği bütün işaret dillerinin, hiçbir ses temeli olmadığı halde dilin bütün üretkenliğine sahip olması ve dilbilgisi kurallarıyla yönlendirilmesi daha da önemlidir. 24 25 Şu halde dil, konuşmadan daha derin bir şeydir. Eğer sizinle konuşmam gerekiyorsa, sizin benim sözcüklerimden anladığınız şeyle benim kastettiğim şeyin aynı olduğunu varsaymak zorundayımdır. 26 27 Dil, olağanüstü bir başarıdır ve hemen hemen sadece insanlara özgüdür. Dil, karmaşık bir kurallar sistemini içerir. 28 29 “Aynılık olmadan, dil olmaz. Dil, aynılaştırmanın anlaşılmasıdır.” C.Akyol 30 31 32 33 Başlangıçta işaret vardı, Çocuklar konuşmayı öğrenmeden okuma yazmayı öğrenemezler. Ayrıca konuşmak her normal çocuğun doğal ve fazla çaba harcamaksızın başardığı bir işken, okumayı öğrenmek zahmetli bir süreçtir ve diğer tüm açılardan son derece normal kimi insanlar okumayı pek beceremez. 34 35 36 Acaba konuşma nasıl evrildi? İnsan gerçekten de, konuşma nasıl icat edildi diye düşünmeden edemiyor. Çünkü temsil ettikleri nesne, eylem ya da niteliklerle hiçbir ilgisi olmayan rastgele sözcüklerden ortaya çıkan bir kavramla karşı karşıyayız. 37 38 39 40 “Konuşmayı icat olarak kabul etmek, sanırım bu konuda yapılacak büyük bir yanlış. İlgisiz ve rastgele kabul etmek ise yapılabilecek en büyük yanlış. Evrimden söz ediyorsak, icat sözcüğünü daha dikkatli konuşmalıyız.” C.Akyol Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 52 / 189 1 2 3 Dil “Bir ülkeyi yönetme görevini bana verseler, hiç kuşkusuz dili gözden geçirmekle işe başlarım.“ Konfüçyüs 4 Ben biraz daha zorlayacağım: 5 6 “Dil, her toplumun şifresi gibidir; tam öğrenmeden içeriye giremezsiniz.” C.Akyol 7 8 Dil, duygu, düşünce ve dileklerimizi başkalarına aktarmaya yarayan bir işaretler sistemidir. Yeryüzünde 3.000’ e yakın dil konuşulur. Bunlardan 118’ i devlet dilidir. 9 10 11 12 Dilleri var eden temel sözcüklere (eski sözcüklere) baktığımızda onların rastlantısal olarak ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Mi? Örneğin, “el” sözcüğü ile, yani “e” ve “l” sesleri ile insan organı olan el arasında bir benzerlik, bir ilgi yoktur. İnsanların bu organa “el” deme konusunda anlaşmaları yeterli olmuştur, denilebilir. Mİ? 13 14 15 16 Bu görüşe katılmam mümkün değil. Anlaşma öncesi vardır, diye düşünüyorum. Dil, rastlantısaldan öte aktarmadır. Zaman zaman sözcüklerin aktardıklarıyla arasında benzerlikler oluşmuştur ama bu hep böyle olmuştur, olacaktır demek değildir. Sözcüğün, özellikle eski sözcüklerin, kök sayacağımız sözcüklerin aktardıklarıyla ilgisiz, benzeşmesiz olması olası değildir, diye düşünüyorum. 17 18 19 Dilin Türeyişi Saymacalar ve kabuller yapmak, semboller kullanmak, kısacası bir nesneyi bir başka nesneyle anlatmak, yalnızca insana ait bir yetenektir. 20 21 Bütün insan dili, birine bir şey bildirmeye, iletmeye dayanır. Bu bakımdan dil, insanda bütün insani olanın, tarihte kültürel olanın taşıyıcısıdır. 22 23 24 “Dil aktarmadır; aktarmayla başlar, gelişir. Kimi zaman özne, kimi zaman yüklem, kimi zaman belirteç olur.” C.Akyol 25 26 27 28 Belki tek heceli seslenmelerle ve on binlerce yıl önce başlayan dil ile mağara duvarlarındaki resimler halinde başlayan yazının buluşması, insanlık tarihinin oldukça yeni dönemlerinde olmuştur. Dillerin on binlerce yılla ifade edilebilecek yaşları yanında, yazının yaşı çok küçük kalmaktadır. Dili kalıcı kılan, onu tarihi bir varlık haline getiren, yazıdır. Bir dilin tarihi, o dilin yazı tarihiyle iç içedir. 29 30 “Dünyayı dil ile keşfettiğim için dili dünya sandım.” J. Paul Sartre 31 32 İnsan düşüncesi, kendisini oluşturan kavramları dilediği şekilde yoğurup, onlara dilediği şekli verme, yani dilediği cümleyi kurma ve dilediği hükmü verme hakkını kendisinde görür. 33 34 35 “Dil, öylesine özgürdür ki, dileyen onu dilediği gibi kullanır. Elinizden bir kez kaçırdınız mı, bir daha onu yakalayamazsınız, uçar, gider.” C.Akyol 36 37 38 “Çoğu zaman, sözcüklerle nesneleri, olguları karıştırırız. Sözcüklerle her şeyi dile getirdiğimizi sanırız; oysa yalnızca bir şeyler söylüyoruz, hepsi bu!” C.Akyol 39 40 Gerçek ile dil arasında, daha dar bir ifadeyle, varlık ile varlığın adı arasında bir ilişkinin bulunup bulunmadığı konusu, ilk çağlardan beri insanların kafasını oyalayıp durmuştur. Sözlerin anlamları, kendi Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 53 / 189 1 2 içlerinde ve kendi yapılarında mıdır, yoksa insanlar, belirli sözlere belirli anlamları iliştirmekle anlaşmışlar mıdır? 3 4 5 “Sözlerle, seslerle varlık arasında şu ya da bu şekilde bir ilişki vardır; bu ilişki de gelişi güzel bir ilişki değildir. Özellikle kök sözlerle varlık arasında bir ilişki vardır.” C.Akyol 6 7 Bir sözün belli seslerden oluşması nedensiz bir durum olsa da, bir sözün sesleri ve anlamı ayrılamaz, bunlar bir zincirin iki yanı gibidir. Söz ve anlam birlikte doğar, birlikte ölürler. 8 9 Dilin Yapısal Dağılımı Dilin yapısal ya da şekilsel dağılımı başlıca dört şekildedir: 10 1. Heceli Diller: 11 12 13 14 Bu tip dillerde genellikle sözcükler, gramer ve eklerden yoksundur. Örneğin, Çince böyle bir dildir. Bu dillerde gramer yalnız sözdizimi -sintaks- dan ibaret kalmaktadır. Ve herhangi bir sözcüğün farklı birçok anlamlar ifade emesi nedeniyle, sözlerin gerçek anlamları, cümledeki durumundan, vurgunun derecesinden, uyumundan vb. anlaşılmaktadır. 15 2. Yapışkan –Eklemeli- Diller: 16 17 18 Buraya Türkçe ve genellikle Ural-Altay dilleri grubu girmektedir. Bu tip diller, sözcüklerin esas köküne yapıştırılan veya bağlanan ek veya seslerle türemesidir. Bunlar kökün uyumuna bağlı olmakla birlikte eski şekillerini de korurlar ve kolaylıkla ayırt edebilirler. Örneğin: 19 20 21 22 At At+lar At+lar+dan Deve+ci+ler+den 23 3. Çekimli Diller: 24 25 Buraya giren diller yalnız şekiller ve eklerle türemeyip, sözcük köklerini de değiştirmekle meydana gelmektedir. Hind-Avrupa dilleri bu gruptan sayılmaktadır. 26 4. Terkibi -Birleştirmeli, Tamlamalı- Diller: 27 28 Kuzey Amerika yerlileri ile, genel olarak Kuzey Amerika ırkına sahip ırkların dilleri bu sınıfa girmektedir. Bu diller şeklen Ural-Altay dilleri gruplarına yaklaşmaktadır. 29 30 31 32 Abece’ nin Serüveni Dil, insanlığın binlerce yıllık tarihinde, her hangi bir canlıdan farkı olmayan canlıyı insan yapan, onları bir arada tutarak, hatta birbirine bağlayarak bir toplum oluşmasına neden olan ve bunu zaman içinde yükselterek bu gün ki şekline getiren en büyük etkendir. 33 34 35 36 Sümer inanışına göre; yeryüzündeki bütün yaratıklar ve varlıklar Tanrınındır. Bu sistem uyarınca her vatandaş, topraktan elde ettiği ürünleri veya yetiştirdiği hayvanları, avladığı avları ve hayvanlardan elde ettiği süt ürünlerini, mabede teslim etmek zorunda idi. Sonra mabet görevlileri, yani rahip memurlar, her ailenin ihtiyacına göre mabedin ambarlarında bulunan her çeşit gıda maddelerini paylaştırıyorlardı. 37 38 39 Rahipler, her vatandaşın mabede getirdiği malı unutmamak veya teslimatı belgelendirmek için kil tabletlerin üzerine sadece kendilerinin anlayabileceği, her şahıs için belli bir işaret, onun karşısına da getirdiği malın resmini yapmaya başladılar. Daha sonra Rahipler, bu gelirleri ve harcamaları tüm diğer Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 54 / 189 1 2 3 Rahiplerin de anlayabileceği ortak bir bir kayıt yöntemi üzerinde uzlaştılar. Böylelikle Sümerler, başlangıçta işaretler ya da resimlerle anlattıkları düşüncelerini, zamanla daha anlaşılır hale getirmişler ve MÖ 3200 lerde Uruk kentinde Çivi yazısı denilen ilk yazıyı yaratmışlardır. 4 5 Yaratıldığı dönemde yaklaşık 2000 adet işaretin kullanıldığı Sümer yazısında, giderek işaretlerin sayısı azaltılmış ve MÖ 2500 lerde 600 adete düşürülmüştür. 6 7 Daha ötesi Sümerler, MÖ 3000 lerin ortalarından itibaren yazının resmen öğretildiği okullar açmaya başlamışlardır. Zamanla Sümerleri, Akadlar, Babilliler, Asurlular ve Mısırlılar izlemişlerdir. 8 9 Daha sonra Anadolu’da Hititler, Urartular, Frigyalılar, Lidyalılar ve İyonyalılar Asurlu tüccarlardan yazıyı öğrenmişlerdir. 10 11 12 13 MÖ 1250 yılı, Fenike abecesi, 22 harften oluşan bir abece; hepsi sessiz harflerden oluşan ya da kullanımına göre iki seslisi olan bir abece ortaya çıkar. MÖ 1000 yılı başlarında Hellenler bu abeceyi öğrenirler, sesli harfler ekleyerek geliştirirler. Etrüskler, Hellen abecesini İtalya’ ya götürürler ve küçük değişikliklerle Latin abecesini oluşturulur. 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Türkler, ne yapıyor? MÖ 4500 yılları hatta bazı arkeolojik kazılarla MÖ 9000 yıllarına giden varlığına karşın ilk yazılı belgeleri MS 6. yüzyıla ancak gidebilen Türkler! Bu konuda çok şey söylenebilir ama bunu şimdilik bir kenara bırakalım. Ama şunu söyleyelim ki, Türkçe kadar diğer dillerin etkisinde kalan, değişik dillerden yüzlerce sözcük almış, egemeni tarafından bile hor görülmüş, kenara atılmış başka bir ulus dili, dil yoktur. Ama Türkçe tüm bu olumsuzluklara karşın, çok yazı üretmediği halde kendi özelliğini korumuş hem de inatla korumuş, gelişmiştir. Bu gün bu dile zayıf diyenler, sözcük sayısı azdır diyenler bilsinler ki bu gün ki sözcüklerin hiç birinde bu denli zengin yazıya karşın hemen hemen katkıları yoktur. Ama beğenmedikleri bozkırın, ovanın o avcı o göçebe insanları bu dili yaratmışlardır. Hala onların sözcükleriyle sevgimizi, acımızı beliriyor, aktarıyor ve paylaşıyoruz. 24 25 İnsanoğlunun ilk sözcüğü, hatta ilk cümlesi a’ dır. Türkçe’ den başka hiç bir dilde abece a ile başlamaz, ya da ilk harf, bu sesi çıkarmaz. 26 27 28 29 Türkler, bilinen ilk dönemlerde Köktürk ( Türk Runik ), Soğut ( İrani bir kavim ) ve Uygur abecelerini ve 1000 yıl da Arap abecesini kullanmışlardır. Tarih boyunca Türkçe kadar değişik abecelerle yazılmış başka bir dil olmadığını söyleyebiliriz. Niye? Bu konuda da çok şey söylenebiliriz ama bunu da şimdilik bir kenara bırakalım. 30 31 32 33 Köktürk abecesi 38 harften oluşmuştur. Bu harflerin 4’ ü sesli, 25’ i sessizdir. 5 harf çift sessizleri, 4 harf de bir sesli ile bir sessizi gösterir. Köktürk abecesiyle yazılmış 360 dan fazla yazıt günümüze ulaşmıştır. Bunları içinde en önemli olanları Orhun Anıtlarıdır. Orhun Anıtları Türk adı ve Türk ulusu sözünün geçtiği ilk Türkçe metinlerdir. 34 35 36 37 38 Uygur abecesi 18 harften oluşmuştur. Ancak iki ya da üç bazı harfin birleştirilmesi veya bazı harflerin altına üstüne noktalar koymak suretiyle 23 sesi karşılayacak şekle getirilmiştir. Bu abecede a, i, u olmak üzere üç sesli harf bulunmaktadır. Sesli harflerin yetersiz oluşundan dolayı Uygur abecesi Türkçe’ nin tüm gereksinimlerini karşılamaktan uzaktır. Oysa Türkçe dili, ünlüler bakımından çok zengin bir dildir. Buna karşın yine de Orta Asya’ da Türk edebiyatına dair en güzel örnekler Uygur harfleriyle verilmiştir. 39 40 Mani, Bırahmi, Süryani, Tibet, Çin, İbrani, Kiril abecelerinin hepsini, Türkler birlikte oldukları uluslara göre ya da benimsedikleri dinlere göre kullanmışlardır. 41 42 43 Hellen abecesi, Oğuz boylarından önce Anadolu’ ya gelen ve Bizans’ ın hizmetine giren Karamanlı Türkleri tarafından kullanılmıştır. Karamanlı Türkleri, Hıristiyanlığı kabul etmelerine karşın dillerini korumuşlar, Türkçe’ yi Hellen harflerini kullanarak yazmışlardır. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 55 / 189 1 2 Kiril abecesi, Hellen kökenlidir, 11 sesli 27 sessiz olmak üzere 38 harften oluşmuştur. Sovyet dönemince bu coğrafyadaki Türkler tarafından zorlamayla kullanılmıştır. 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Arap abecesi, MS 3. yüzyılda Nebati yazısından geliştirilmiş, 17 temel şekille gösterilen 28 sessiz harften oluşmuştur. Türkler İslamiyet’i kabulüne paralel şekilde Arap abecesini kullanmaya başlamışlar ve bu durum Harf Devrimi’ ne kadar sürmüştür. Yapısı gereği Türkçe’ yi Arap harfleriyle doğru, düzgün yazmak ve okumak mümkün değildir. Türkçe gibi sesliler bakımından oldukça zengin bir dil nasıl oldu da 1000 yıl süresince tamamen sessiz harflerden oluşan bir abeceyi kullandı, kullanabildi? Hayretler verici bir olay! Bu konuda da çok şey söylenebilir ama bunu da şimdilik bir kenara bırakalım. Ama şunu da sormadan edemeyeceğim, bu ulusun egemenleri bu işkenceyi bunca yıl nasıl sürdürebildiler? Hiç bir akılcı yorum bulamazsınız! Ama şunu söyleyebiliriz, bu abeceyi ve onun yarattığı dili, sözcükleri Anadolu’ nun o basit insanları günlük yaşamlarında hiç kullanmadılar! 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 56 / 189 1 Türk Yazı Devrimi, Bilal N. ŞİMŞİR 2 3 4 5 6 Kırım Savaşı sırasında, 1855 yılında telgraf telleri Avrupa’ dan İstanbul’ a ulaşır. Ama Arap harfleriyle Türkiye’ den Avrupa’ ya telgraf çekilemez. Dış dünyaya telgraf çekebilmek için Latin harflerini kullanmak gerekir. Avrupa’ daki Osmanlı elçilikleri, İstanbul’ a gönderdikleri telgraflarını Latin harfleriyle çekerler ve İstanbul’ dan Latin harfleriyle karşılık alırlar. 1850’ lerden Türk yazı devrimine kadar ki 70 yıllık dönemde Osmanlı Dışişleri teşkilatının dış dünya ile telgraf yazışmaları hep Latin harfleriyle yapılmıştır. 7 8 9 Geçmişe Toplu Bakış Türkler, tarih içinde değişken bir yaşam sürmüşlerdir. Yer değiştirmiş, din değiştirmiş ve yazı değiştirmişlerdir. Değişik 10 kadar yazı kullanmışlardır. 10 11 12 13 Köktürk Yazısı: Bilinen en eski Türk yazılı belgeleri, 2. Köktürk hanedanı döneminden, 7. Ve 8. yüzyıllardan kalmadır. Bunların en eskisi, 688-692 yılları arasında yazıldığı sanılan, Doğu Gobi yöresindeki Çoyren yazıtıdır. Bu tarihlerden 50 yıl kadar sonra da 732-733 yılarında, tanınmış Orhun Anıtları dikilmiştir. 14 15 16 Köktürk yazıtları, 18. Yüzyıldan beri bilim adamlarının dikkatini çekmiş, ama uzun süre okunamadan kalmıştır. Sonunda Danimarkalı Vilhelm Thomsen, 1893 yılında Köktürk yazısını çözmeyi, Orhun Yazıtları’ nı okumayı başarmıştır. Bu yazının Arami kökenli olduğunu ileri sürmüştür. 17 Diğer araştırmacı Radloff, biçimine bakarak Köktürk yazısını Runik diye adlandırmıştır. 18 Runik yazı, kayaya, taşa kazındığı için dik çizgilerden oluşur. 19 20 Oldukça zengin bir yazı çeşidi olan Köktürk abecesinde 38 harf vardır. Bunlardan 4 ü sesli (ünlü), 25 i sessiz (ünsüz) dir. Ayrıca 5 harf çift ünsüzleri, 4 harf de 1 ünlü ile 1 ünsüzü gösterir. 21 22 23 Kalın ve ince olmak üzere, 10 ses için ikişer harf kullanılır. Bu yüzden 25 ünsüz harfle 15 ünsüz karşılanabilir. İnce ve kalın ünsüzlerin de yardımıyla 6 ünlü yazılabilir. Bu yazıyla gerçekte 21 ses okunup yazılabilir: 6 ünlü, 15 ünsüz. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 57 / 189 1 2 Ünlüler yetersizdir. O ile u’ yu, ö ile ü’ yü birbirinden ayırmak olanaksızdır. Ünlülerin kullanılışı da düzensizdir. Örneğin y harfi ay, ya, yı, ıy … biçimlerinde; ç harfi aç, eç, çı, çi biçimlerinde okunabilir. 3 4 5 Uygur Yazısı: 8. yüzyıldan sonra Köktürk yazısı bırakılmaya başlanmıştır. Uygurlar Türkleri(745-970) Uygur yazısını geliştirmişlerdir. 6 7 8 Uygur yazısı, Sogud ( Soğd ) yazısının Türkçeye uydurulmuş bir biçimiydi. 18 harfliydi. 2-3 harfin birleştirilmesi ya da üste noktalar konması ile 23 sesi karşılıyordu. Ama özellikle ünlüler bakımından çok yetersizdi, hepsi 3 ünlü vardı. 9 Oysa Türkçe dili ünlüler bakımından zengin dildir. 10 Uygur yazısı, Köktürk yazısından bile daha yetersiz kalıyordu. 11 12 13 Öteki Yazılar: Türkler, Uygur yazısının yanı sıra, yine aynı dönemde, Sogud, Mani ve Hind kökenli Bırahmi yazıların da kullanmışlardır. Tibet, Çin, Mogol-Passepa ve Nasturi-Suryani yazılarını da kullanmışlardır. 14 15 16 Kısaca Türkler, Müslümanlığı benimsemeden önce, yaklaşık 500 yüzyıllık bir zaman içinde, 9 ayrı yazı kullanmışlar ya da denemişlerdir. Kendi geliştirdikleri ve oldukça zengin bir yazı olan Köktürk yazısına sımsıkı sarılmamışlar. 17 18 19 Arap Yazısının Alınması Arap yazısı, 10. yüzyıldan başlayarak, Türk dili ve lehçeleri üzerinde yaklaşık 1000 yıl kadar sürecek bir egemenlik kurmuştur. Niye böyle olmuştur? 20 21 Orta Asya Türk Devletleri, Büyük Selçuk ve Anadolu Selçuk İmparatorlukları, Anadolu Beylikleri vb. hep Arap yazısını kullanmışlardır. Niye böyle olmuştur? 22 23 Arap yazısı, Kuran yazısı olduğu, dinin bir parçası imiş gibi görüldüğü için alınmıştır! Ama alınırken bu yazının Türk diline uygun olup olmadığı göz önünde tutulmamıştır. 24 25 26 Burada önemli olan (dini etmenden de önemli olan), o gün kullanılmakta olan cılız Uygur yazısı Arap yazısının baskısına karşı çok dayanamazdı, eninde sonunda boğulurdu; nitekim boğulmuştur! 27 28 Tarihsel Çile Arap yazısı, başka seçenek olmadığı için alınmış bile olsa, Türk diline tepeden inme giydirilmiştir. 29 30 Arap yazısı, Türkçeye taban tabana ters düşüyordu. O yazıyla Türk dili arasında yapısal çelişkiler vardı. Arap harfleriyle Türk seslerini saptama olanağı yoktu. 31 32 Arap yazısında p, ç, j, g seslerini verecek harfler yoktu. Sonraları b, c, z harflerine üçer nokta eklenerek p, ç, j harfleri bulundu. 33 34 35 Arap yazısı, ünsüzlerden kurulu bir yazı sistemiydi. Bu abecede ünlü harflerin yeri pek önemsizdi. Arap yazısında üç ünlü vardı: a, i, o(u). BU açıdan bakınca Arap yazısı, Uygur yazısından daha ileri değildi. Köktürk yazısına bakarak daha da geri bir yazıydı. 36 37 38 Türkçenin en belirgin özelliklerinden biri ünlülerin bolluğuydu. En az sekiz ünlü vardı Türkçede: a, o, u, ı, e, ö, ü, i. Ağızlar ve lehçeleri de göz önünde tutunca Türk dilindeki ünlü sayısının daha da yüksek olduğu görülür. 39 Türk, kendi öz adını bile “Trk” diye yazmak zorundaydı. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 58 / 189 1 2 Arap yazısıyla Türkçe yazımda karşılaşılan daha önemli bir güçlük de harf bolluğundan doğuyordu. Bu abecede, Türkçede bulunmayan bir takım sesler için de harfler vardı. 3 4 Arapçada kök sürekli değişikliğe uğrar. Böyle dillere bükümlü diller denir. Oysa Türkçemiz bir eklemli dildir, onda kök hiç bozulmadan durur, bütün ekler, takılar kökten sonra sıralanır. 5 6 7 Türkçe ile Arapça, dil aileleri bakımından yapılan bölümlemede de başka ailelere girerler. Arapça, Semitik dillerdendir. Türkçe ise Türk diller ailesindendir. Ayrı ailelere giren bu iki dil arasında uzaktan yakından bir hısımlık yoktur. 8 9 10 11 Arap yazısı (Arap abecesi) Arap dilini de arkadan getirmiştir, bir ölçüde. Arapça sözcüklerin, Arapça dil kurallarının Türk diline girmelerine önemli rol oynamıştır. Arap yazısını aldıkları gibi sözcüklerini, eklerini ve dil kurallarını da almaya başlamışlardır. Bu gidiş 15. yüzyıldan sonra yoğunlaşarak sürmüştür. Gitgide Arapça ve Farsça bilmeden Türkçe yazı yazılamaz olmuştur. 12 13 14 İstanbul’ un fethi ile birlikte Türkçe üzerinde Arapça ve Farsça etkisi artmaya başlamıştır. Sultan Mehmet’ in kurdurduğu sekiz medresenin yönetim ve öğretim ile ilgili terimleri ve derslerinin tümü Arapça idi. Bu öğretim kurumlarında Türk diline yer verilmiyordu. 15 16 17 “Hep şunu söylerler. Türkçe fakir, Arapça zengin bir dil; Türkçede şu kadar sözcük var oysa Osmanlı(ca)da (Arapçada) bu kadar. İyi de, kimse de, “niye”, diye sormaz?” C.Akyol 18 19 20 Çeviri Yazılar Batıda, Türkçe yazmak için Latin harflerinin çok eskiden beri kullanıldığı bilinir. Avrupalılar, Türkçeyi Latin harfleriyle yazabilmek için çeşitli çevri yazılar kullanmışlar ya da denemişlerdir. 21 22 23 24 25 Bugün elde bulunan Latin harfleriyle yazılmış en eski Türkçe belge Kuman El Yazmaları’ dır. Osmanlı Devleti’ nin kuruluş döneminde, 1303-1362 yıllarında yazılmıştır. Türkiye Türkçesiyle değil, Kuman (Kıpçak) Türkçesiyle kaleme alınmıştır. Aşağı Volga yöresinde yaşayan Kumanlar (Kıpçak Türkleri) arasında Hıristiyanlığı yaymaya çalışan Alman ve İtalyan misyonerlerinin kaleminden çıkmıştır. Her nasılsa İtalyan ozanı Petrarca’ nın eline geçmiş, o da bunu Venedik Cumhuriyeti’ ne bağışlanmıştır. 26 Hıristiyan dualarını Kuman Türkçesine çevirmişler; bu çevirileri Latin harfleriyle yazmışlardır. 27 28 29 30 1680 yılında, Viyana’ da önemli bir Türkçe grameri yayımlanır. Bunun yazarı Polonya asıllı Fr. de Mesgnien Meninski’ dir. Türkçenin sekiz ünlüsünü sekiz ayrı harfle göstermiştir. Bunlardan a, e, i, o, u, ü harfleri bugün kullandığımız harflerin tıpkısıdır. Bu çeviri yazısı ondan sonraki bu tür kitaplarda temel olarak alınır. 31 32 Türkiye’ de ilk basımevi 1727’ de kurulmuştu. Bundan üç yıl sonra da Türkiye’ de Latin harfleriyle ilk kitap basılmıştı. 33 34 18. yüzyıldan sonra Avrupa’ da Türkçenin Latin harfleriyle yazılması daha da yaygınlaşır. Avrupa’ da yayımlanan Türkçe gramerlerinde Türkçenin, Latin harfleriyle yazımı daha düzenli biçime girer. 35 36 Artık zaman zaman Türklerde, Türkçe yazmak için Latin harflerini kullanmaktadır. M. Kemal Atatürk de, Çanakkale’ den bir kadına yolladığı 13 mektubundan birini Latin harfleriyle yazacaktır: 37 38 “Dunya insanlar itchin bir dari imtihandir. İmtihan idilène hère cualè moutlaka pèke mouafike djèvabe vermessi mumqune olmaya bilire.” 39 40 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 59 / 189 1 Codex Cumanicus' ta aşağıdaki metinler bulunmaktadır: Atamız kim köktesiñ. Alğışlı bolsun seniñ atıñ, kelsin seniñ xanlığıñ, bolsun seniñ tilemekiñ – neçik kim kökte, alay [da] yerde. Kündeki ötmegimizni bizge bugün bergil. Dağı yazuqlarımıznı bizge boşatqıl – neçik biz boşatırbiz bizge yaman etkenlerge. Dağı yekniñ sınamaqına bizni quurmağıl. Basa barça yamandan bizni qutxarğıl. Amen! Türkiye Türkçesi ile metin aşağıdaki gibi aktarılabilir: Atamız sen göktesin. Alkışlı (kutlu) olsun senin adın, gelsin senin hanlığın, olsun senin dileğin– nasıl ki gökte, ve yerde. Gündelik ekmeğimizi bize bugün ver. Ve de yazıklarımızdan (suçlarımızdan) bizi bağışla– nasıl biz bağışlarız bize yaman (kötülük) edenleri. Ve de şeytanın sınamasından bizi koru. Tüm yamandan (kötülükten) bizi kurtar. Amin! 2 3 4 5 6 7 Uyanış, Katip Çelebi Türkler, Arap yazısının Türk diline ters düştüğünü yüzyıllarca pek kavrayamamışlardır. İlk kez 17. yüzyılda Katip Çelebi bu yazının yetersizliğini görür, “ Herkes onaylar ki, müddet-i ömründe doğru yazılmış bir kitap öğrenememiştir” der. 19. yüzyıl ortalarında hem Osmanlı Türkleri hem de Rusya Türkleri arasında Arap yazısı tartışılmaya başlanır. 8 9 10 11 12 13 14 15 Latin Harflerinin Evrenselliği 16 17 18 19 Posta ve Telgraf 2500 yıllık bir geçmişi olan Latin yazısı, öteki abecelerinin hiç birinin erişemediği bir üstünlüğe erişmiştir. Hellen abecesinin bir kolu olarak ortaya çıkar. Önce eski İtalya daha sonra Roma İmparatorluğu’ nun resmi yazısı olur. Tanzimat’ a kadar Osmanlı Devleti’ nin dış ülkelerde beş elçiliği vardır. Tanzimat döneminde dokuz elçilik daha açılır. Hemen hemen bütün Avrupa başkentleriyle Amerika Birleşik Devletlerine Türk elçileri gönderilir. Osmanlı Hariciye Nezaretinde ve Osmanlı dış temsilciliklerinde Arap yazısı değil, Latin yazısı kullanılır. Tüm Osmanlı Hariciye örgütünün resmi yazısı Latin yazısıdır, resmi dili Fransızcadır. Latin yazısının evrenselliği, posta ve telgraf işlerinde de görülür. Osmanlı Devleti, Dünya Posta Birliğine katılır. Birliğin kurallarına, ölçülerine uyar, uluslararası posta işaretlerini benimser. Bu işaretler Latin harfleriyledir. Taahhütlü mektup yerine (R) harfinin kullanılması gibi. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 60 / 189 1 2 3 4 5 Telgrafı getirenler, Türkçenin telgraf haberleşmesine elverişli olmadığını ileri sürerler ve Osmanlı Devletine Fransızcayı telgraf dili olarak kabul ettirirler. Buna tepki olarak Mustafa Efendi adında bir Türk çıkar, Latin harfleri temeline dayanan Türkçe ile Mors abecesini yapar; bunu uygulamaya da koyar. Kendi buluşu olan bu abeceyle 16 Ağustos 1855’ de, Edirne telgraf merkezinin ilk açıldığı gün, ilk Türkçe telgrafı İstanbul’ a çeker. 6 7 Londra’ daki Osmanlı Büyükelçisi Musurus Paşa’ dan İstanbul’ da Saray Başmabeyincisi Mehmet Beye çekilen 16 Kasım 1875 günlü, 12966 sayılı açık telgraf şöyle kaleme alınmıştır: 8 9 10 11 “ Messoudiyé Firgatini humayounoun herchéissi yolounda oloub, Suvarissi yola tchikmak itchoun, éyam havaya mountazirdir; ve bouradan hareketi voukou bouldoughi andé, ba télégraf arz olounadjakdir…“ 12 Bugünkü Türk harfleriyle yazılış şöyle olur: 13 14 15 “ Mesudiye Firgatini hümayunun her şeysi yolunda olup, Süvarisi yola çıkmak için eyamı havaya muntazırdır; ve buradan hareketi vuku bulduğu anda ba telgraf arz olunacaktır…” 16 17 18 19 Türkiye, Yol Ayrımında 20 21 22 23 24 İlk Girişimler Evrensel Latin yazısı, Tanzimat döneminden başlayarak, pek çeşitli yollarla Türkiye’ye de girmişti. Diplomasi yazısı, uluslar arası ticaret, ulaştırma, turizm, bankacılık yazısı, dünya posta ve telgraf yazısı, Batı bilim ve tekniğinin yazısı olarak Osmanlı topraklarında kullanılma alanı bulmuştu. Osmanlılar arasında Arap yazısını bırakıp Latin yazısını almak yolunda ilk adımı Türklerden önce Arnavutlar atmışlardı. 1860’ larda Türk aydınları yazı tartışmalarını sürdürülürken İstanbul’ daki Arnavut aydınları tartışmaları bir kenara bırakıp, işe koyulmuşlardı. Türklerin ve Müslüman Arnavutların tepkilerine karşın, yeni Arnavut yazısı daha 1880’ lerde Arnavut gençleri arasında yayılmıştır. 25 26 27 Arnavutçanın Latin harfleriyle yazılmaması konusunda Şeyhülislamlık “ Latin harflerinin kabulüne ve bunlarla İslam mekteplerinde tedrisat yapılmasına da asla cevaz-ı şer’i olmayacağı” yolunda fetva vermiştir. Fetvada şöyle deniliyordu: 28 29 30 31 “Mehmet imzasıyla takdim olunup havale buyurulan işbu arzuhalde muhakka husus hakkında Tiran kazası ulema ve ahali-i İslamiyesi tarafından keşide olunan telgrafname ve Sinop Mebusu Hasan Fehmi Efendi canibinden muta takrir üzerine mabihün-necat-ı müminin ve nasb-ı ayn-ı müslimin olan Kur’an-ı latif-ül-beyan ve Furkan-ı celilü’l-unvanın huruf-u mürekkebe-i Arabiyyenin gayri huruf ile tahriri ….” 32 33 34 35 Meşrutiyet Döneminde Yazı Tartışmaları Islahatçılar- Abece sorunu güncel bir konuydu. Ama, İkinci Meşrutiyet dönemi aydınlarının büyük çoğunluğu devrimci değil, ıslahatçıydı. Arap harflerini tümüyle atıp yerine Latin abecesinin alınmasını savunamıyorlardı. 36 37 38 Meşrutiyet dönemi ıslahatçılarının üzerinde en çok durdukları konulardan biri de Arap harflerinin birbirine bitişik olarak değil, tek tek, ayrık olarak yazılmasıydı. İkinci Meşrutiyet döneminde aydınların çoğunluğu Arap harflerinin ıslah edilerek kullanılmasından yanaydı. 39 40 41 “Bugün kullanmakta olduğumuz harflerin Türklük ve Müslümanlıkla ilgisi yoktur. Türkler kendi yazılarını bırakıp bunları sonradan almışlardır. Arap harfleri Peygamber zamanında kullanılmıyordu.” Hüseyin Cahit Yalçın Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 61 / 189 1 2 3 İttihat ve Terakki yönetimi Latin harflerine karşıydı. Latin harflerini alan Arnavutları hoş görmüyordu. Bu yüzden suçlanan, kovuşturulan Arnavutlar da olmuştu. Latin harflerini savunan Hürriyet-i Fikriye dergisi, İttihat ve terakki yönetimince süresiz olarak kapatılmıştı. 4 5 Türkçüler- Başta Ziya Gökalp olmak üzere, Türkçüler Arap abecesinin korunmasını istiyorlardı. Çünkü onlara göre, Arap abecesi Rusya Türkleriyle Osmanlı Türkleri arasında birleştirici bir bağdı. 6 7 Ancak, Türkçülerden Celal Nuri İleri, abece sorununun özüne parmak basıyordu. Arap abecesinin Türkçenin ruhuna uymadığını belirtiyor, doğruda doğruya Latin harflerinin alınmasını savunuyordu. 8 9 10 11 12 13 Enver Paşa Yazısı- Harbiye Nazırı Enver Paşa da otoritesini kullanarak bu yeni yazı reformunu uygulamaya koymuştur. Biraz da tehdit altında orduda kullanılmıştır. Enver Paşa yazısında da Arap yazısı ayrık harflerle yazılıyor, sessiz harflerin arasına sesli harfler konuyordu. Harbiye Nezareti, resmi yazışmalarını bu yazıyla yürütmeyi denedi. Orduya genelgelerini bu yazıyla gönderiyordu. Askerliğe ilişkin kimi meslek kitapçıkları da Enver Paşa yazısıyla basıldı. Ama deneme o kadarla kaldı. Yürümedi. Arap abecesini tek tek harflerle yazmaya çalışmak acemice bir girişimdi. 14 15 Yazı Devrimine Doğru İlk kez Yakut Türkleri, daha 1918 yılında Latin yazısını aldılar. Onları Azeriler izledi. 16 17 18 19 Şubat 1923 de İzmir’ de toplanan “Milli İktisat Kongresi’ ne katılan işçi delegelerden İzmirli Nazmi ile iki arkadaşı, Latin harflerinin kabulü konusunda Kongreye bir önerge vermişlerdir. Kongre Başkanı Kazım Karabekir Paşa, bu öneriyi tepkiyle karşılamış ve genel toplantıda okutmamıştır. 5 Mart 1923 günlü Hakimiyet-i Milliye gazetesinde yayımlanan demecinde şunları söylemiştir: 20 21 22 “…bu harfleri (Latin harflerini) kabul ettiğimiz gün, en büyük felakete derhal bütün Avrupa’ nın eline güzel bir silah verilmiş olacak, bunlar alem-i İslama karşı diyeceklerdir ki, Türkler ecnebi yazısını kabul etmişler ve Hıristiyan olmuşlardır… “ 23 24 25 26 1923 yılında Tahsin Ömer, Latin Abecesine dayanan bir yeni Türk abecesi düzenlemişti. 8 ünlü, 25 ünsüz harften oluşan bu abece denemesine, Arap yazısındaki ha, he, hı harflerine karşılık yalnız H harfi öneriliyordu. Arapçadaki te, tı harflerinin yerine de T harfi kullanılıyordu. Eksiklerine, acemiliklerine karşın bu abece, Türkiye’ de Latin abecesine dayanan ilk somut Türk abecesi ya da önerisiydi. 27 28 29 24 Şubat 1924 günü İzmir Mebusu Şükrü Saraçoğlu, Milli Eğitim Bakanlığı bütçesi görüşülürken Türkiye büyük Millet Meclisi kürsüsünde bir konuşma yapar. Halkın Okuma yazma bilmemesinin nedeni olarak Arap harflerini gösterir. İlk kez TBMM kürsüsünden harf değişikliğinden yana bir ses yükselmiş oldu. 30 Ama aynı Saraçoğlu, 1925 Şubatında Milli Eğitim Bakanıdır, şöyle konuşur: 31 32 33 “Efendiler!...Maarif Vekili olmak hasebiyle, memleketimizde harfler hakkında birçok cereyanlar olduğu için, bu cereyanlardan herhangi birisine kuvvet verecek bir şekilde bu millet kürsüsünde söz söylemeyi faydalı değil, zararlı görüyorum.” 34 35 36 37 Bir Osmanlı Müderrisi, Avram Galanti 1925 yılında İstanbul Üniversitesi müderrislerinden Avram Galanti, Türkçe’ de Arabi ve Latin Harfleri ve İmla Meseleleri adlı bir kitapçık yayımlar. Latin harflerinin alınmasına, teknik, ilmi, siyasi, iktisadi bakımlardan karşı çıkar. 38 Musevi asıllı Avram Galanti, Arap yazısını şöyle savunuyordu: 39 “ 1. Arap elifbası, Kur’ an elifbasıdır. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 62 / 189 1 2 3 2. Arap elifbası, Kur’ an elifbası olduğu için Türk, Arap ve Acem milletleri tarafından lisan yazısı olarak kullanılır ve Türkçenin Arapça ve Acemce ile olan lisan münasebeti itibariyle, bu üç lisanın tahsisli kolaylaşır…” 4 5 6 7 Mustafa Necati Bey 8 9 10 11 12 13 14 Matematik Formüller 15 16 17 18 Gecikme Nedenleri Maarif Teşkilatı Hakkında Kanun’ un Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüşülmesi sırasında, 22 Mart 1926 günü, Maarif Vekili Mustafa Necati Bey’ in yaptığı konuşma da dikkatleri çekmişti. Necati Bey bu konuşmasında: “Latin harfleri meselesi doğrudan doğruya Devletin siyaseti meselesidir.” demişti. Cumhuriyet yöneticilerinin de abece devriminden yana olduklarını gösteren birçok belirti bulunmaktadır. Nitekim Milli Eğitim Bakanlığı, matematik, kimya, cebir derslerinde formüllerin bundan böyle Latin harfleriyle öğretilmesine karar vermiştir. Bilim alanında, bu arada tıpta, teşhislerde, reçetelerde Latin harflerinin gittikçe yaygınlaşması eğilimi görülmektedir. Ankara’ nın yeni bir genelgesi de, yanlışları önlemek için, yabancı özel adların resmi yazışmalarda Latin harfleriyle kaleme alınmasını istemektedir. Yakında çıkarılacak pullarda, Latin harfleriyle Türk Postaları sözcükleri kullanılacaktır. Gerçekte dış etkenler nedeniyle değil, Türkiye’ deki iç gelişmeler yüzünden yazı devrimi 1926 yılında yapılamamıştır. 1926 yılının ikinci yarısında dikkatler, Atatürk’ e karşı İzmir suikast girişimiyle ilgili olaylar üzerine çevrilmiştir. 19 20 21 1927 yılı ise “Söylev” yılıdır, denilebilir. O yıl içinde Atatürk, tarihsel Büyük Söylev’ inin kaleme alınmasını, okunmasını tamamlamış; yankılarını, basımını, dağıtımını izlemiştir. Söylev’ in ilk baskısı yazı devriminden önce eski yazıyla yapılmıştır. 22 23 24 25 26 Atatürk, öteden beri yazı devrimine kararlıydı. Ama Başbakan İsmet İnönü kararsızdı. İnönü, Latin yazısının alınmasına karşı uzun zaman direnmişti. 1926’da da direniyordu. O’ nun bu direnişi, Arap yazısını savunmasından ileri gelmiyordu. Latin yazısına geçişin öneminden, çıkabilecek uygulanma güçlüğünden doğuyordu. İnönü’ nün kendi deyimiyle, yazı devrimi “ Atatürk devrimleri içinde karar verilmesi en çok düşünülen konu” idi. 27 28 29 Resmi Hazırlıklar 30 31 32 33 34 Dil Encümeni Latin harflerinin alınmasına hükümetçe 1927 yılında karar verilmiştir. Hükümet 1928 yılına karar vermiş olarak girer. Uluslararası rakamların alınmasına ilişkin yasa tasarısının TBMM komisyonlarında görüşüldüğü bir sırada 20 Mayıs 1928 günü Milli Eğitim Bakanlığı’ ndan başbakanlığa bir yazı sunulur. Bunda “Lisanımızda Latin harflerinin suret ve imkân-ı tatbikini düşünmek üzere bir heyetin teşkilinin muvafık görülmekte olduğu” bildirilir. 35 36 Dil Encümeni 26 Haziran 1928 günü ilk toplantısını Ankara’ da yapar. Encümen, Latin yazısı temeline dayalı yirmi kadar değişik abeceyi incelemeye başlar. 37 38 39 İlk güçlük, harflerimizin Latinleştirilmesi noktasında değil, hangi harflerin seçileceği bakımından çıkmıştı. Yeni abeceye Türkçenin yazım kurallarını, dilbilgisi kurallarını saptamak, bir uygulama planı hazırlamak gibi sorunlar da uzun tartışma konusu olmuştu. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 63 / 189 1 2 3 Elifba Raporu Dil Encümeninin Elifba Raporu’ nun yeni harflerle ilgili bölümü 31 Temmuz 1928 günü Vakit gazetesinde yayımlanmıştır. Raporun tümü de 1928 Ağustos başında kitap olarak İstanbul’ da basılmıştır. 4 5 6 7 “Latin harflerinin lisanımıza tatbiki imkânını düşünmek üzere edip 26 Haziran 1928 de mesaisine başlamış olan heyetimiz, doğrudan doğruya bugünkü müşterek ve edebi lisanımızın istisna ettiği ince ve mütekâmil İstanbul konuşma dilini esas ittihaz ederek, bu dille nazari ve ameli cihetlerden en uygun ve elverişli bir abece vücuda getirmeğe çalışmıştır…” 8 9 10 Dil Encümeni üyesi ve Bolu mebusu Falih Rıfkı Atay, 1 Ağustos 1928, İstanbul’ da Dolmabahçe Sarayı’ nda yeni Türk abecesi projesini Atatürk’ e sundu. Falih Rıfkı, “Arkadaşlar, beş ile on yıl arasında bir mühlet düşünmektedirler.” der, Atatürk’ ün yanıtı kesin ve çok açıktır: 11 “Ya üç ayda, ya hiçbir zaman!” dır. 12 13 14 Türk Yazı Devrimi 9/10 Ağustos 1928 gecesi Atatürk tarihsel Gülhane söylevini verdi. Eski yazının yerine yeni Türk abecesinin alınacağını ilk kez kamuoyuna açıkladı. Şunları söyler: 15 16 17 18 “Arkadaşlar, güzel dilimizi ifade etmek için yeni Türk harflerini kabul ediyoruz. Arkadaşlar, bizim güzel, ahenktar, zengin lisanımız yeni Türk harfleriyle kendini gösterecektir. Asırlardan beri kafalarımız demir çerçeve içinde bulunduran, anlaşılmayan ve anlayamadığımız işaretlerden kendimizi kurtarmak mecburiyetindeyiz…” 19 20 21 22 23 Yazıyı dilden ayırmıyor, soyutlamıyordu Atatürk. Ulusal dil ile yazıyı birlikte düşünüyordu. Türk dilinin güzel, uyumlu, zengin bir dil olduğunu belirtiyordu. Ne var ki bu güzelim dil, yüzyıllarca Arap yazısının tutsağı olmuştu. Bu yazıyı Türkçenin başına saranlar yanlış iş yapmışlardı. Karahanlı mı, Selçuklu mu? Kim olursa olsun, hangi tarihsel koşullarda olursa olsun, Türk dili için Arap yazısının alınması tarihsel bir yanılgı olmuştu. 24 25 “Ulusumuz, yazısıyla ve kafasıyla uygar dünyanın yanında olduğunu gösterecektir.” Atatürk 26 15 Ağustos 1928 günü Milliyet Gazetesi’ nde, Falih Rıfkı Atay özetle şöyle söyler: 27 28 29 30 “1928 yılında Türkiye’ de bir buçuk milyon kadar okuryazar bulunduğu varsayılır. Buna karşın kitaplar en çok beş-altı bin, gazeteler on beş bin basar. Bunları ikişer kişi okuduğu düşünülse bile Türkiye’ deki gerçek okuyucu sayısı kırk bin dolayında kalır. Bir buçuk milyon okuryazara karşılık kırk bin okuyucu bulunması Arap yazısının güçlüğündendir.” 31 32 33 23 Ağustos 1928, perşembe günü, Atatürk, yürütmekte olduğu yeni yazı kampanyasını İstanbul dışına da taşırmak amacıyla Tekirdağ’ a gider. 25 Ağustos 1928, cumartesi günü, Atatürk’ ün önünde Dolmabahçe konferansı toplanır. 34 35 36 37 38 Yazımda Son Değişiklikler İngiliz Büyükelçiliği, Türk yazı devriminin Atatürk’ le özdeşleşmiş göründüğüne parmak basmıştı. Bu bir abartma değildi. Atatürk, gerçekten devrimin ruhu durumundaydı. Bir bakıma yeni abecenin ve yazım kurallarının baş ustası gibi davranıyordu. 22 Eylül 1928 günü gazetelerde yayımlanan yazısıyla, yeni abeceye ve yeni yazım kurallarına son biçimini verdi. Dört yenilik getirdi: 39 40 1. Soru takısı olan mi, mı, mü, mu genellikle ayrı yazılır, ama kendisinden sonra başka ekler varsa onlarla birleşerek yazılmalıdır. 41 Geldi mi, geliyor musunuz? Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 64 / 189 1 2. Bağlantı ilgeci olan ki, “ve dahi” anlamına olan de, da özerk sözcük olarak ayrı ayrı yazılır. 2 Gördüm ki geliyor, sen de gel, o da gelsin. 3 3. Bağlama işareti denen çizgi ya da tire kalkmıştır. 4 Ahmet-le, gelir-ken yerine Ahmetle, gelirken 5 4. Farsça asıllı sözcüklerdeki bağlama çizgisi de kalkmıştır. 6 Hüsn-ü nazar yerine hüsnü nazar 7 8 Atatürk’ ün istediği bu değişiklikler, 29 Eylül 1928 günü Dil Encümeni’ nce de kabul edilmiş, yazım kuralları böylece son halini almıştır. 9 10 11 12 13 14 15 16 Harflerin Belirlenmesi “K ve G harfleri Türkçenin bütün ihtiyaçlarını tamamen karşılayacaktır. Lisanımıza karışmış ve fakat atılmaları zaman meselesi olan yabancı kelimelerin hatırı için Türk abecesine bir takım harfler ilavesini asla münasip görmem. Ha ile Hı’ dan asırlarca çektiğimiz müşkülata benzer güçlük koymaktan çekinmelidir.” Atatürk Yazımda, özellikle sözcük sonlarında b, d gibi yumuşak harfler yerine p, t gibi sert harflerin benimsenmiş olmasında da Atatürk’ ün etkisi bulunduğu söylenebilir. 17 18 19 20 İlk İmla Lügati 21 22 23 24 25 26 27 Mustafa Necati’ nin Rolü 28 29 30 31 Türk Harfleri Yasası 32 33 34 35 36 37 Dil Encümenince hazırlanan İmla Lügati 25.000 sözcüğü kapsıyordu. Yazılması Ekim 1928‘ de tamamlanmıştı. Basımı da 1928 yılının Aralık ayı başlarında bitirilmişti. Sözlük, 17+371 sayfadan oluşuyordu. 1928 yılında Milli Eğitim Bakanı Mustafa Necati Beydi. Yazı devriminin hızla başarıya ulaştırılmasında inanmış bir devrimci olan Mustafa Necati Beyin önemli bir payı vardır. Yeni yazıyla ders kitaplarının yetiştirilmesinde, 1928 yılında bütün okullarda yeni yazıyla öğretime başlanabilmesinde ve Millet Mektepleri örgütünün hazırlanmasında Mustafa Necati Beyin büyük emeği geçmiştir. Millet Mektepleri Talimatnamesi de onun kaleminden çıkmıştır. Ama bu okullar açıldığı gün, 1 Ocak 1929’ da, Necati Bey birdenbire yaşama gözlerini kapayıvermiştir. Son biçimin alan yeni Türk abecesi, Ekim 1928’ de devlet dairelerinde yavaş yavaş uygulanmağa başlanmıştı. 1 Kasım 1928 günü Üçüncü Dönem Büyük Millet Meclisinin ikinci toplantı yılını açarken yaptığı konuşmada abece konusuna da önemli yer ayırdı: “…Her vasıtadan evvel büyük Türk milletine onun bütün emeklerini kısır yapan çorak yol haricinde kolay bir okuma yazma anahtarı vermek lazımdır. Büyük Türk milleti cehaletten az emekle kısa yoldan ancak kendi güzel ve asil diline kolay uyan böyle bir vasıta ile sıyrılabilir. Bu okuma yazma anahtarı ancak Latin esasından alınan Türk abecesidir. Basit bir tecrübe Latin esasından Türk harflerinin, Türk diline ne kadar uygun olduğunu, şehirde ve köyde, yaşı ilerlemiş Türk evlatlarının ne kadar kolay okuyup yazdıklarını güneş gibi meydana çıkarmıştır…” Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 65 / 189 1 2 3 4 5 6 Meclis, Atatürk’ ün konuşmasından sonra Başkanını ve Başkanlık Divanı üyelerini seçti. Hemen arkasından Türk Harfleri yasasını ele aldı. Başkanlık Divanına bir önerge verildi, Önergede, Türk harfleri yasasının ivedilikle görüşülmesi isteniyordu. Hükümet bu önergeyi destekliyordu. Meclis henüz komisyonlarını bile seçememişti,. Harfler yasası projesini incelemek üzere, hemen o dakikada özel bir komisyon kuruldu. On beş kişilik özel komisyon onbeş dakikada incelemesini bitirdi. Oturum yeniden açılınca bu kez Başbakan İsmet İnönü, abece yasasını savunan bir konuşma yaptı. 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Yasanın Gerekçesi: “Türk dili şimdiye kadar bünyesine uymayan Arap harfleriyle yazılıyordu… Bu halin meydana çıkardığı zorluklar herkesçe malumdur… Çünkü aslen Türk olan kelimelerin sadalı harflerle yazılması icap eylediği halde eski sarf sistemimizde bunun için kafi işaret mevcut değildi… Yazı yazmak, doğru okumak ancak muayyen bir sınıfın imtiyazı haline geliyordu. Bu müşkülat yüzünden millet ve bütün halk tarafından okunabilecek ve yazılabilecek bir lisan için icap eyleyen bir gramer vücuda gelemiyordu. … Buna bir de eski Arap harflerinin Türk matbaacılığını nasıl ilerlemekten alıkoyduğu, telgraf gibi medeni vasıtaları kullanmakta milletimizi beyhude masraf ve zorluklara sürüklediği ilave olunursa eski harf sistemimizi değiştirmek zarureti meydana çıkar…” 16 17 18 19 Kanunun Adı: Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkındaki Kanun Kanun No: 1353 , Kabul Tarihi: 1 Kasım 1928 Resmi Gazete İlan Tarihi: 3 Kasım 1928 20 Yasa, Meclisten oybirliğiyle geçmiştir. Olumsuz oy kullanan çıkmamıştır. 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 66 / 189 1 Türkçe’ nin Sadeleşme Tarihi 2 Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi, Yusuf Ziya ÖKSÜZ 3 4 5 “Osmanlı(ca)’ yı beğenir ya da beğenmeyiz; Türkçe’ yi beğenir ya da beğenmeyiz, ancak bilinen bir gerçek vardır, Osmanlı(ca), Türkçe değildir.” C. Akyol 6 7 8 9 “Osmanlı(ca)’ yla, son zamanlarda dilin yapısıyla oynanmaya başlanmıştı. Sözcük değişimleri, Türkçe’ nin yapısını, Türkçe’ nin kendisini yok etmeye başlamıştı. Türkçe’ nin eklemeli dil dediğimiz o zengin dil yapısını bozar hale gelmişti.” C.Akyol 10 11 Dil arayışında ilk akla gelen, yazı dilini sadeleştirmek, yani yazı dilini mümkün olduğu kadar halk diline yaklaştırmak meselesi olmuştur. 12 13 Tanzimat devrinde Şinasi ile başlayan dilde sadeleşme isteğinin, başka bir deyişiyle konuşma diliyle yazı dili arasındaki ayrılıkları giderme gayretlerinin başarılı bir şekilde gelişme göstermesi… 14 15 16 “Türkçe’ de sadeleşmeyi anlatmak istediğinizde, ister istemez daha başta hazır destekleyiciler ve karşı tarafçılar yaratıyorsunuz. Her ikisi de önceden hazır; ve her ikisinin de önemli kısmı duygusal davranıyor. Önceden “evet” ve önceden “hayır” larının içini doldurmaya çalışıyor. 17 18 19 Konuyu, Türkçe’ den, “Dil Nedir?”, dediğimizde ve bunun tam anlamıyla karşılığını koyabildiğimizde konu biraz daha aydınlanacaktır, sanırım.” C.Akyol 20 21 22 23 24 Devlet Dili Türkçe Selçuklular, İslamlık’ la birlikte girdikleri yeni kültür alanında, bu kültür alanının gerektirdiği dini, edebi, felsefi, ilmi kavram ve kelimeleri kendi dilleriyle ortaya koyacakları yerde, Arap ve Fars dillerini benimseme, hatta bunları kültür ve devlet dili olarak kabul etme yolunu tutmuşlardır. Anadolu’ da, Türkçenin edebi bir dil olma yolunda Arapça ve Farsçaya karşı verdiği mücadele de bu devrede başlar. 25 26 27 28 29 30 Daha sonra Karaman Beyliği’ nin ve onun ardından da Osmanlı Devleti’ nin Türkçeyi resmi dil olarak kabul etmişlerdir. Aslında Batı Türkçesinin edebi bir dil haline gelmesi de bu yüzyılda, yani Beylikler Devri’ nde gelişir. Bu bakımdan Selçuklu İmparatorluğu’ nun parçalanması, Anadolu’ da siyasi birliğin parçalanması bakımından olumsuz sayılırsa da, dil ve kültür bakımından mutlu bir olaydır. Çünkü birtakım yeni Beyliklerin kurulması ve bunların kurucularından çoğunun, Türkçenin dışında bir dil bilmemeleri, Türk dili ve kültürüne dönüşü kolaylaştırmıştır. 31 32 33 14. yüzyıl, Türkçenin Anadolu’ da varlığını geliştirerek sürdürdüğü bir dönemdir. Anadolu’ nun bu yüzyıldaki siyasi ve sosyal hayatı, Türk Dili ve edebiyatının burada kuvvetle tutunarak yerleşip gelişmesine hizmet etmiştir. 34 35 36 14. ve 15. yüzyılın birinci yarısında yazılan eserlerinin pek çoğu, sade Türkçeden hoşlanan hükümdarlarına sunulmak üzere yazıldığından, mümkün olduğu kadar yabancı kelimeden uzak, temiz bir Oğuz Türkçesiyle yazılıyordu. 37 38 Osmanlı Türkçesinin yabancı dillerden yeni kelimeler alarak, bu kelimelerle birleşmekten doğan bir İmparatorluk dili haline gelmesi, 15. yüzyıla rastlar. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 67 / 189 1 2 3 4 5 6 7 Gramer ve Sözlük Türkçenin gramerinin hazırlanması 1851’ de kurulan Encümen-i Daniş tarafından ele alınmış ve bunun düzenlemesi işi de, Ahmed Cevdet Paşa ile daha sonra Sadrazam olan Mehmed Fuad’ a verilmişti. Tanzimat devrine kadar, Arapçanın olduğu gibi, Türkçenin de bir grameri olacağı düşünülememişti. Necib Asım, hemen her dilden birtakım yabancı sözcüklerin alınabileceğini ve bunun da doğal bir şey olduğunu; ancak doğal olamayan bir şey varsa, o da yazımızda, Arapça ve Farsçanın kurallarını da benimseyerek, dilimizin geleceğini bozarcasına, dilimizde tutmuş olmamızdır, der. 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 68 / 189 1 2 Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Türk Dilinde Agah Sırrı LEVEND4 3 4 5 6 7 8 Fars Edebiyatının Gelişmesinde Türklerin Rolü Yeni Fars edebiyatının gelişmesine yol açan asıl Türk sultanları olmuştur. Türk hükümdarlarının sarayları, büyük ünleri kendilerine çekmeğe başlamış ve hükümdarlarla vezirlerin koruyuculuğu, yeni Fars edebiyatının Arapçanın baskısından kurtulup yavaş yavaş gelişmesini sağlamıştır. Örneğin, Amak-ı Buhari, Necib-i Fergani ile Reşidi gibi şairler Karahanlılar (840-1212)’ da destek görmüşlerdir. 9 10 11 12 Hindistan’ la birlikte hemen bütün İran’ ı egemenliği altına alan Gazneli Sultan Mahmut ile ardalarının sarayı ise, şair, bilgin ve sanatçıların sığındığı bir yerdi. Firdevsi’ den başka Unsuri, Ferruhi, Esedi, Minuçihri, Hakim Senai, Mesud-i Sa’d Selman, Ebu’l-Ferec-i Reyni gibi şairlerin sanatlarına yol hazırlayan Gazneliler (961-1187) olmuştur. 13 14 15 16 Büyük Oğuz yığınlarının başında İran’ a gelip yerleşen Selçuklular(1040-13. yüzyıl) ve bunları izleyen Harzemşahlılar (1077-1231)’ la Atabeyler de, İran edebiyatının gelişip ilerlemesine geniş ölçüde yardım ettiler. Nasır-ı Hüsrev, Hayyam, Enveri, Hakani, Saib, Reşidü’d-din-i Vatvat ve Nizami gibi Fars edebiyatının en değerli şairleri bu devirde yetişmişlerdir. 17 18 19 15. yüzyılda ün kazanan şairler ve bilginler ise, Timuroğulları’ yla öteki Türk hükümdarlarının sarayında en büyük saygınlığı görmüşlerdir. Hafız divanını yeniden düzenletenin Hüseyin Baykara olduğunu burada anımsayabiliriz. 20 21 Türk şair ve bilginleri de, eserlerini Farsça yazarak bu edebiyatın gelişmesine hizmet etmişlerdir. Nitekim, Ferruhi ve Nizami başta olduğu halde İran edebiyatının en büyük şairlerinden kimisi Türk’tür. 22 23 24 25 26 Türkler hiçbir yerde Arap ve İran medeniyetine tamamen tabi olmuş değildiler ve Türklerin kendi lisanlarını unutmaları da hiçbir yerde vaki olmamıştır. Bunun la beraber Arap ve İran medeniyetlerinin Türkler’ e tesiri o kadar kuvvetli idi ki Türk lisanı hiçbir yerde devlet ve medeniyet lisanı olamadı. Türk devletinin en garbi kısmı olan Küçük Asya memleketinde 13. asra kadar devlet lisanı Arapça idi; bu malumat 14. yüzyılda Küçük Asya’ da yazılan müellifi meçhul bir Farsi eserde mevcuttur. 27 28 Arapçanın bu etkisi 12. yüzyılın sonlarına dek sürer, 12. yüzyılın sonlarında Arapçanın yavaş yavaş önemini kaybettiği, buna karşılık Frasçanın önem kazanarak Arapçanın yerine geçtiği görülür. 4 Agah Sırrı LEVEND: (1893, Rodos-28 Ekim 1978), Cumhuriyet dönemi edebiyat tarihçisi ve siyasetçisi. Onu Türk diline emek verenlerin ön sıralarında saymamız gerekir. 1940-1946 yılları arasaında Aydın Milletvekilidir. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 69 / 189 1 2 3 4 5 Türk Dili Türkçenin, Arapça ile Farsça yanındaki durumunun ilk zamanlar çok tehlikeli olduğuna kuşku yoktur. Eğer, düşüncelerini halka yaymak amacıyla avam dili sayılan Türkçeyi kullanan, ya da halk arasında yetiştiği için eserlerini Türkçe yazan şairler olmasaydı, bu ezici üstünlük karşısında, Türk dili ve edebiyatının gelişmesi daha uzun yıllar gecikmiş olacaktı. 6 “… 7 8 Türk diline kimsene bakmaz idi Türkler’ e hergiz gönül akmaz idi 9 10 11 Türk dahi bilmez idi o dilleri İnce yolı ulu menzilleri” Aşık Paşa 12 13 14 15 Oysa Türkçenin zenginliği yakınmaların yapıldığı zamanlardan çok daha önce bir gerçek olarak ileri sürülmüş ve eserlerle ortaya konmuştur. Kaşgarlı Mahmut’ un 11. yüzyılda yazdığı Divanü Lugati’tTürk, bu eserlerden biridir. Türk adının Tanrı tarafından verildiğini söyleyen Kaşgarlı Mahmut, eserinde Türkçülüğü de ilk kez savunmak istemiştir. 16 17 Aynı şekilde 15. yüzyılda Ali Şir Nevai, Muhakemetü’ l-Lügateyn adını verdiği eserinde Türkçe ile Farsçayı karşılaştırarak, Türkçenin Farsçadan daha zengin bir dil olduğunu örneklerle gösteriyor. 18 19 20 21 22 23 Hangi Türkçeye Osmanlı(ca) Diyoruz? Osmanlı(ca), Tanzimatın ortaya attığı deyimlerdendir. Siyasal birliği kurmak amacıyla “millet-i Osmaniye” tamlamasını uyduran Tanzimatçılar, Osmanlı ülkesinde konuşulup yazılan Türkçeye de Osmanlı(ca) dediler. Tanzimat’ tan sonra yazılmağa başlanan Türkçe gıramer kitaplarına “kavaid-i lisan-i Osmani” adı verildiği gib, Türk dili de “Türkçe, Arapça ve Farsçadan mürekkep bir lisan” olarak tanımlandı. 24 25 Bu genel anlamda, Türkçeye “Osmanlı(ca)” demek elbet doğru olmaz. Bu durumda eski dili belirtmek için kullandığımız Osmanlı(ca) deyiminin de yerinde olmaması gerekmez mi? 26 Sayfa 12. 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 70 / 189 1 Türkiye Türkçesi’ nin 2 3 4 Giriş Dünü ve Bugünü, György HAZİ Türk dillerinin Oğuz gurubuna ait olan ve bugün Türkiye’ de ve Türkiye’ ye komşu ülkelerin bazı bölgelerinde konuşulmakta olan Türkçenin dil bilimsel incelenmesi bu çalışmanın konusudur. 5 6 7 Bugünkü Türk dilini konuşanların ataları olan Oğuz kökenli Selçuklu Türkleri 11. yüzyılda Anadolu’ yu fethettiler ve böylece, etnik-dilsel bir değişim sürecine, yani söz konusu bölgenin Türkleşmesine önayak oldular; bu süreç Anadolu’ ya komşu bazı bölgeleri de etkiledi. 8 9 10 11 12 Selçuklu ve Osmanlı egemenlikleri sırasında, yönetimleri altında bulunan bölgelerde İslam kültürünün, dolayısıyla Arap ve Fars dillerinin etkisi altında devasa bir edebi ve resmi yazın ortaya çıktı. Bu yazının gelişiminde, yavaş yavaş halk diline yabancılaşması belirleyici bir rol oynadı. Böylece, yüzyılımızda kökten bir dil reformu zorunlu hale geldi. Bunun sonucu olarak da, yeni diyebileceğimiz bir yazı dili doğdu! 13 14 15 16 Türkiye’ de dil bilimsel araştırmaların serpilip ortaya çıkması Cumhuriyet’ in kuruluş dönemindeki karalı çalışmaların sonucudur. Bu gelişme üzerinde Kemal Atatürk’ ün ilan ettiği dil reformunun büyük etkisi oldu. Türk dil bilimi Türkiye için can alıcı nitelikteki bu adım sayesinde sadece devletin ve toplumun olağanüstü desteğine kavuşmakla kalmadı, aynı zamanda bir dizi somut ödevle ve teşvikle karşılaştı. 17 18 19 Türk Dilinin Tarihi Türk yazı dilinin, varlığının ilk yıllarında geniş halk tabakalarının diline çok daha yakınken, tarih içinde bu dilden yavaş yavaş uzaklaştığı gayet iyi bilinen bir gerçektir. 20 21 22 23 24 25 26 27 Fakat Arapça-Farsça kelimeler, ifadeler, deyimler ve bileşimlerin dile akın etmesiyle gerçekten yeni ve üst düzeydeki ürünleri aşağı halk tabakaları için tamamen anlaşılmaz olan bir yazı dili ortaya çıktı. Böyle ürünler sadece, Osmanlı toplumundaki, sıkı sıkıya İslam kültürüne bağlı ve Arapça ile Farsça temeline dayalı bir eğitim görmüş bazı imtiyazlı çevrelerin ihtiyaçlarına cevap veriyordu. Alman Türkoloji literatüründe çok doğru olarak Fasih Osmanlı(ca) terimiyle adlandırılan bu tür bir Osmanlı Türkçesiyle yazılmış eserlerle bir kere uğraşmış olan herkes söz konusu dilin Türkçe temeliyle pek az ilgisinin kaldığını kolayca saptayabilir. Bu eserlerin dilinin Türkçe çehresi söz dizimsel yapı bir kenara bırakılırsa neredeyse tamamen örtülmüştür. 28 29 30 Toplum ile yazı dili arasındaki örtüşme ancak 20. yüzyılda, Kemal Atatürk’ ün başlattığı dil reformuyla sağlandı. Geniş kitlelerin büsbütün yabancısı olduğu yazı dilinin yerine, gene öz Türkçe kimliğini taşıyan yeni bir yazı dili oluştu. 31 32 33 34 35 36 37 Türk Yazı Dilinin Oluşumu 1. Türklerin Anadolu’ da ve buraya komşu ülkelerde belirmesinden önce, Orta Asya’ da eski Türk yazı dillerinin yanı sıra bir ikincisi, yazılı bir Oğuz ağızı vardı ve bu, yakından akraba olduğu, Kıpçak, Suvar ve Türkmen ağızlarının bir takım özelliklerini barındırmaktaydı. 2. Bu ikinci yazılı dil yoluyla, Horasan ve çevresiyle Anadolu’ da kesin biçimde İslami karaktere sahip bir Türk dili ortaya konmuş oluyordu. 13. yüzyıla gelindiğinde, bu edebiyatın her yönden bütünüyle olgunluğa ulaştığı görülebilir. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 71 / 189 1 2 3 3. Küçük Asya’ ya, Oğuzlara ve akrabaları olan boylara ek olarak başka boylar da geldiğinden, bu coğrafyada ilk dönemlerde yazılan eserlerde Eski Türkçe yazı dilinin kullanıldığı gözlenebilir. Ne var ki sonraları Oğuzlar ve akrabaları olan boylar öbür hepsinin izlerini silmeyi başarmıştır. 4 5 6 7 8 4. Selçukluların İslam kültürünün merkezlerine olan yakınlığı, ayrıca çok büyük ölçüde İslami Fars kültürünün etkisi altında kalmaları sebebiyle, Anadolu’ da kurulan ilk idari merkez Arap ve Fars edebiyatlarının gelişmesini sağlayan bir merkez olmakta, bu arada 13. yüzyıl Türk edebiyatının önemi ikinci derecede bir konuma düşüyordu. 14. yüzyılda idari merkezin dağılmasıyla bunun tersi bir süreç gözlenmektedir. 9 10 11 12 5. 13. Yüzyılda üst sınıflar, Türkçe bildikleri halde, Arapça ve Farsça olarak yazıyor ve kendi dillerini bilmemekle gurur duyuyorlardı. Bu gelenek bütün sonraki yüzyıllarda da devam etmiştir. Fakat, böyle bir cahillik iddiasının gerçeğe uymadığı da açıktır. Türkçe bilmediğini ileri süren yazarlar bu dilde, en yüksek düzeyde olmak üzere, cilt cilt eser yazmışlardır. 13 14 6. Bir kere daha, Osmanlı Devleti’ ne bağlı merkezi idarenin ortaya çıkası Arap ve Fars edebiyatına yönelme seçeneğinin yeniden güçlenmesine yol açtı. 15 16 7. Osmanlı edebiyatı nihayet şaheserler üretmeye başlayıp kendi başına bir değer kazandığında, dildeki yabancı unsurlardan şikayetler de başladı. 17 18 19 8. Türkçe eserlerle karşılaştırıldığında Arapça ve Farsça yazılı esrelerin sayıca çok olması eski Anadolu’ da Arapça veya Farsça konuşan bir nüfus olduğunu göstermez, çünkü Osmanlı İmparatorluğu zamanında, son yüzyıla kadar Türkler tarafından bu iki dilde fazlasıyla eser yazılmıştır. 20 21 22 Oğuzca Yazı Dili Zeynep KORKMAZ’ a göre 12. ve 13. yüzyıl Oğuzca yazı dili, içinde hem Oğuzca hem Karahanlı unsurları bulunan, karışım niteliği çok belirgin bir dildir. Korkmaz’ ın ana tezler: 23 24 25 26 1. Her ne kadar Kaşgarlı Mahmut bize Oğuzca’ nın 11. yüzyılın ikinci yarısındaki dil yapısını aydınlatan bilgiler vermiş ise de bugün elimizde bu yüzyıldan, bir dereceye kadar Oğuzca özellikleri de yansıtan bir eser bulunmadığı için, Oğuzların 12. yüzyıl ortalarına kadar daha Karahanlı yazı diline bağlı bulundukları görüşündeyiz. 27 28 29 30 31 2. Oğuzca’ nın Orta Asya bölgesinde yazı dili ürünlerine geçmiş ilk belirtilerini 12. yüzyıl eseri olarak kabul edilen Kuran Tefsiri’ nde bulmaktayız. Karahanlı Türkçesi’ nden Harezm Türkçesi’ ne geçiş döneminde yazılan ve Karahanlı yazı diline daha yakın olarak kabul edilen bu eserin sözlüğü de yayınlanmıştır. Oğuzca’ nın en geç 12. Yüzyıl ortalarından başlayarak yazı dili ürünlerinde yer aldığına hükmedebiliriz. 32 33 34 3. Geçiş döneminde Orta Asya’ nın Harezm ve Horasan kesimlerinde Oğuzca ile, Anadolu bölgesindeki Selçuklular Oğuzca’ sı arasında bir ayrılık yoktur. Her iki bölgede de genel yapısı itibarıyla aynı nitelikte bir Oğuzca vardır. 35 36 37 38 39 4. Anadolu yazı dilinin kuruluşu son zamanlara kadar sanıldığı gibi Anadolu bölgesinde 13. yüzyıl sonlarında ve kendi içinde başlamış bir kuruluş değildir. Aynı dönemdeki Orta Asya yazı dili ile bağlantılı bulunmaktadır. Anadolu’ ya gelen Oğuzlar kendileri ile birlikte bir yazı dili geleneği de getirmişlerdir. Bu durum, Eski Anadolu Türkçesi’ nin imlasında Arap ve Fars imla geleneği yanında, bir süre eski Uygur imla geleneğinin devam ettirilmiş olması ile de tevsik edilmektedir. 40 Sayfa 61 41 42 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 72 / 189 1 Türkçenin 2 3 4 5 6 7 Giriş Müdafaası, Derleme Çalışma Kemalist devrimlerin Müslüman-Türk Milleti’ ne en çok zarar vereni, hiç şüphesiz, harf değişikliği ve onun devamı olan dil devrimidir. Bu uygarlığın adeta olmazsa olmazı olan abece 1928 yılında bir devrim darbesiyle yasaklanmıştır. Bu abece değişikliğinin Müslüman Türk Milleti’ ni İslam milletleri ailesinden ve hatta kendi milli tarihinden koparıp ayırmaya yetmeyeceği düşüncesiyle bunu dil devrimi yapmak zorunluluğunu hissetmişlerdir. 8 9 Devlet otoritesi kullanılarak uydurma bir dil, millete dayatma suretiyle kabul ettirilmeye çalışılmıştır ki bu durum hala sürmektedir. 10 11 Kısa açıklamalarda anlaşılmaktadır ki dil devrimi, asıl amacı Kuran’ ı Kerim’ e karşı savaş ilanı olan bir gerçekleşmedir. 12 13 Dilimizi özleştireceğiz dediler. Fakat asırlardan beri Türk’ ün malı olan kelimeleri attılar, bunların yerine büsbütün yalancı, acayip, maskara, uydurma, kelimeler koydular… 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Türkçenin Hastalıkları Türk dili modern düşünce, ilim ve teknik kavramlar bakımından da çok fakirdir ve yabancı kelimelere muhtaçtır. Buna karşılık onun yabancı kelimelerden kurtulmak ve kendi kendisi olmak için de milli bir özlemi vardır. Yabancılaşma ve özleşme hamleleri arasındaki bu çatışma Türkçe’ nin ana buhranını yaratır. Batı dilleri arasında ortak terimlerin Türkçe karşılıklarını aramaya lüzum ve imkan yoktur. Kültür dili milletler arasıdır. Necip Fazıl KISAKÜREK Bir milletin öz dili, alimlerin, aydınların, yabancı kültürlerle temasta olanların lisanı değil, hatta okuryazar olmayanların, bakkalın, çakkalın, hamalın, işçinin dadının, babaannenin, köylünün, neferin dili… Bunların bilmediği hiçbir kelime Türkçe olamaz. 25 26 27 28 Türk, yani İslamiyeti kabul ettikten sonra gerçek Türk’ ü bulan Türk, ilk iş olarak kaba bir dilden öteye gidemeyen dilini zenginleştirmek zorunluluğunu anlamıştır. Bunun için de, Batılının, Yunan ve Latin kaynaklarına uzanışı gibi, öz kültür kaynağının iki örnek diline el uzatmış ve Türkçenin çarşafı üzerine Arap ve Fars ağaçlarının meyvelerini silkelemeyi tek yol olarak benimsemiştir. 29 30 31 Ancak aldığı unsurları asli maddeler halinde benimseyip Türk diline uydurmayı, Türk gramer ve hançeresine mal etmeyi ihmal etmiş ve doğrudan doğruya Arapça ve Farsçanın ifade mimarilerine esir olmakta bir sakınca görmemiştir. Bu durum, hataların en büyüğü olmuştur. 32 33 Yapılacak tek şey, dilimize girmiş bütün Arapça ve Farsça kelimeleri benimseyip, asli maddeler halinde kabullenmektir. 34 35 36 37 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 73 / 189 Devriminin Öyküsü, Sami N. ÖZERDİM 1 Yazı 2 3 4 5 Geçmişe Kısa Bir Bakış Türkler, Müslümanlığa girmeden önceki dönemlerinde, kendi abeceleri olan Köktürk, Uygur abecelerini, zaman zaman başka abeceler de kullanmışlardır. Müslümanlığı kabul ettikten sonra, aşağı yukarı bin yıllık bir süre içinde, Arap abeceleriyle okuyup yazmışlardı. 6 7 8 9 Arap abeceleri Türk diline uygun değildi. Türkçenin, İslam kültür çevresine girildikten sonra, Arap ve Fars dillerinin etkisi altında bozulduğu, Arapça, Farsça sözcüklerle dolduğu, Osmanlı(ca) denilen bu karma dilde Türkçe sözcüklerin giderek azınlıkta kaldığı bilinir. Osmanlı(ca), yalnız yabancı sözcüklerle değil, yabancı dillerin kurallarıyla, tamamlamalarıyla da dolup taşmıştı. 10 11 12 13 14 “Osmanlı(ca)’ ya dil olarak yaklaşmak tüm dünya dillerine yapılacak en büyük saygısızlıktır. Bir şeye dil demek için o dilin ulusun dağlarında, ovalarında, köylerinde konuşulması gerekir. Sarayda ve yakın çevresinde birileri bir şeyleri bir şekilde mırıldanıyor diye ona dil denilmez, denilse denilse, Özdemir İnce’ nin de dediği gibi jargon denir.” C.Akyol 15 16 Soruna ilk değinenlerin ilki Münif Paşa’ dır. Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’ de (Osmanlı Bilim Derneği) verdiği konferansla bu konuyu ortaya atmıştı. 17 18 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra, abece ve yazım sorunlarını Ali Suavi, Namık Kemal, başkaları tartışma alanına getirdiler. Şinasi ile Ebuzziya Tevfik, bir takım düzeltme girişimleri yaptılar. 19 20 21 22 Azeri yazar ve düşünürü Fethali Ahundzade’ nin burada anılması gerekir. 1863’ te İstanbul’ a, harflerin düzeltilmesi için bir tasarı ile gelmiş, ancak, tasarısı ilgi görmüşse de bir sonuca bağlanmamıştı. Ahundzade’ nin, İslav (kimilerine göre Latin) harflerine dayanan bir abece önerisiyle Türkiye’ ye bir kez daha geldiği de belirtilmektedir. 23 24 25 26 27 1908 Meşrutiye’ tinden sonra abece ve yazım sorunları yeniden ortaya çıktı. 1. Dünya Savaşı’ ndan önce Harbiye Nazırı Enver paşa, orduda kullanılmak üzere Enver Paşa Yazısı denilen, munfasıl (ayrışık) harflerle yazılan bir abeceyi uygulamaya koydu. Aslında bitişik yazılan Arap harfli sözcükler, bu alfabe ile, bu harflerde pek az olan sesli harfler (ünlüler)le pekiştirilerek, Latin harflerine benzer bir biçimde yazılıyordu. Ancak, ayrı yazılış Arap harflerine uymadığı için bu girişin başarısızlıkla sonuçlandı. 28 29 30 31 Öte yandan, başta İçtihat dergisi sahibi Dr. Abdullah Cevdet, Kılıçzade Hakkı (Kılıçoğlu), Tanin gazetesi başyazarı Hüseyin Cahit (Yalçın), gazeteci, yazar Celal Nuri (İleri) olduğu halde, daha ileri düşünenler Latin harflerinin kabulü için yazdılar, tartıştılar. Latin harfi yandaşları içinde, hatta Meşrutiyetten önce, Hafız Ali efendi adlı bir hocanın da bulunması dikkate değer. 32 33 34 35 Arap harflerinin en büyük eksiği, ünlülerin azlığıdır. Türklerin sonradan eklediği (he) ile birlikte bu harflerde dört tane ünlü vardı. Elif, Vav, Ye. Elif, a, e, i, önünde Ye konulduğunda ı, Vav konulduğunda o,ö, u, ü seslerini verirdi. Ne var ki, sözcük sonunda bu ünlüler, bir başka ünsüzle, Ye ile gösterilirdi. Sulu demek için sulı yazmak gerekirdi. 36 37 “Bir dile yapılacak en büyük haksızlık, başka bir dilin kutsallaştırılmasıdır.” C.Akyol 38 39 Atatürk, Latin harfleri üzerindeki düşüncelerini 1908’ den bir iki yıl önce Bulgar Türkoloğu Manolof’ a söylemişti: 40 41 “Batı uygarlığına girebilmemize engel olan yazıyı atarak, kılık kıyafetimize kadar her şeyimizde Batılılara uymalıyız. Emin olunuz ki bunların hepsi bir gün olacaktır.” Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 74 / 189 Türklerin Abece 1 1 Kasım 1928 Harf Devrimi, Tarihte 2 Serüveni, 3 4 5 1 Kasım 1928 günü Tekirdağ Milletvekili Cemil Bey, Afyon Milletvekili Ali Bey, Erzincan Milletvekili Saffet Bey imzalarıyla TBMM Başkanlık Divanı’ na Türk harfleri yasasının ivedilikle görüşülmesini isteyen bir önerge verilmiştir; hiç vakit kaybetmeden komisyon kurulmuş ve teklif ele alınmıştır. 6 Atatürk milletvekillerine hitaben bir konuşma yapıyor: 7 8 “ ... Büyük Türk milletinin cehaletten az emekle kurtulması, ancak kendi güzel diline uygun bir vasıta ile ifadesiyle kabildir. ” 9 10 Konuşmanın ardından yasa önerisi on beş dakika içinde incelenmiş ve Başbakan İsmet Paşa ile iki milletvekilinin birer konuşma yapmasından sonra hemen oylamaya geçilmiştir. 11 12 13 Kanun ” Yeni Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkındaki Kanun “ adıyla aynı gün içinde yani 1 Kasım 1928 Perşembe günü 1353 kanun numarasıyla ve oybirliğiyle kabul edilmiştir. 3 Kasım 1928 günü de 1030 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. 14 15 1593 -1595 Macaristan Seferini anlatan Şehname-i Hümayün adlı bir eser yazan Talikizade, Türkçe’ nin bütün dillerin en güzeli, en süslüsü olduğunu ileri sürer, ancak şu sözcüklerle : 16 17 18 “ Çün bu zaman-ı bi-aman Sultan-ı Rum, Arab u Acem ve Türk ü Deylem ve umum-ı alem ve cumhur-ı nev’-i ademe bi-avnillahi’ l –meliki’l-ali malik ü validür, lisan-ı Rum dahı, kelamü’ l-mülük mülükü’l-kelam kavlince cemi’-i elsinenin ebha vü ezyeni, murassa’ u müzeyyeni olmağın...” 19 Aşıkpazade, Tevarih-i Al-i Osmanlı’ dan ( 15. Yüzyıl ) 20 “Aydos hisarı ne vech-ilen feth olundı, anı beyan ider: 21 22 23 24 25 26 Meğer tekürinün bir kızı var –ıdı. Nagah bir gice Hazret-i Resul’ i aleyhisselamı ol kız vakıasında görmiş. Ne görmiş? Görür kim kendüyi bir derin çukura düşmiş. Bu halda-y- iken nagah hub suretlü ve latif siretlü kişi gelür bu kızı çukurdan çıkarır. Bunun geydügi libaslarun dahı egninden çıkarur, yabana atar. Bunun endamın yur, dahı harir geyecekler geydürür. Bundan sonra kız belinleyü uyanur, fikr ider. Bu gördüği düşe acayibe kalur ve illa bu gördügi düşindeki kişinün hayali kızun aklını alur. Gice ve gündüz hayali gözinden ve gönlinden gitmez. Tahayyürde kalur. “ 27 Çeşmizade Tarihi’ nden ( 18. Yüzyıl ) 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Çıldır valisi Hasan Paşa’ nın Asitane-i devlet ü iclale mütevarid ü müteakib olan tahriratından ma’lum olduğu üzere ol taife-i ber-karın kavl-i mülayim ile semt-i salaha rücu’ları mümkin olmayup kavi tedarük ve muntazam asker ile üzerlerine varılup haşak-ı vücud-ı na-pakleri suhte-i şu’le-i şemşir olmağa muhtacdır. Eğer kendüsü serasker tayin buyurulup irsal eylediği defter mucebince asker ve zehair ve levazım ve edevat ihsan buyurulur ise bi-faz-lillahi teala ahali-i Gürcistan’ ın cem’iyetlerin tefrik u perişan ve rakabelerin rıbka-i itaate idhale sırf-ı nakdine tab ü tuvan eylemek üzere taahhüd ve iltizam edüp filvaki’ kendüsü ol havalide neşv ü nema bulup cüz’i ve külli ahvallerine vukuf-ı tammı olduğı cihetden bu emr-i hatir anın duş-ı ihtimamına tahmil olunmak vücuh ile evfak u enseb mülahaza buyurulduğuna binaen bin yüz yetmiş sekiz senesi şa’banında sefer-i Gürcistan’a serasker ta’yin olumağla tebcil ü tevkir ve ber-muceb-i defter matlubu olan levazım ma’a ziyadetin tarafına tesyir olundu. “ Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 75 / 189 1 2 3 Ne oldu? Yazılan ama konuşulmayan Osmanlı(ca), konuşulan ama yazılmayan Türkçe. Bunun en güzel örneğini Şinasi de görürüz! 4 Şinasi’ nin annesine Paris’ ten yazdığı mektuptan ( 1851 ): 5 “Benim canımdan aziz olan valdeciğim, 6 7 8 9 Geçenki aldığım mektubunuzda bir yıldan beri hasta olduğunuzu bildirmiş idiniz; lakin bundan anladığıma göre canınızla uğraşır mertebeye gelmişsiniz! Öyle ise efendim, niçin bu zamana kadar bildirmediniz? Eğer bildirmiş olsaydınız çarçabuk tahsilin arkasını alıp şimdiye dek Asitane’ ye gelirdim; çünkü bundan mukaddem daha kolaylıklar vardı. Her ne ise, şu günlerde işimi bitirmek üzereyimdir. “ 10 Şinasi’ nin Tasvir-i Efkar Gazetesi’ nin ilk sayısındaki giriş yazısından ( 1862 ): 11 12 13 14 “Herbir devlet, idaresine müvekkel olduğu bir hey’et-i mecmua-yi milliyenin bekasıyla payidar ve hayr ü menafi’ine muvafık surette tedbir-i meham eylemekle, kaviyyü’l-iktidar olmak kaziyesi burhandan müstağnidir. Bu hal-i medeniyette bulunan halk ise kendi menafi’inin husulü hakkında ne suretle sarf-ı zihin eylediği terceman-ı efkarı olan gazetelerin lisanından belli olur.“ 15 Evet, sonuç? 16 13 milyon nüfus, %7 si okuryazar, bu oran kadınlarda %1 bile değil. 17 18 19 Ve 19. yüzyılda Edebiyatçıların çoğu ağırlaşan Osmanlı(ca)’ ya karşı yeni bir dil ve üslup arayışlarına girmişlerdir. Daha sonra da Şinasi, Muallim Naci, Ahmet Cevdet Paşa gibi kişiler abecenin ve yazı dilinin yalınlaşması gerektiğini savunmuşlardır. 20 21 22 3 Kasım 1839 Tanzimat Fermanında ( Gülhane Hatt-ı Hümayunu ), Osmanlı(ca)’ ya uygun bir abece düzenlenmesi, dilbilgisiyle ilgili kitaplar hazırlanması ve öğretim yöntemlerinin değiştirilmesi önerilmiştir. Belki de en üst düzeyde ilk kez Arap abecesi açıkça eleştiriliyordu. 23 24 25 26 18 Şubat 1856 Islahat Fermanında, Tanzimat Fermanından farklı olarak eğitim konusu, doğrudan fermanın maddelerinden birisi olarak yer almıştır. Müslüman olmayan azınlıklara kendi okullarını kurma ve eğitimde bağımsızlık gibi bir takım haklar tanıyan bu fermanın, bu okullarda Latin harflerinin kullanılacak olması açısından önemi vardır. 27 28 Abece konusunda ilk sistemli çalışma Ahmet Cevdet Paşa tarafından yapılmıştır; yazı ve imla konusunu ele almıştır. Ahmet Cevdet Paşa 1822-1895 29 30 Ali Süavi 1839-1878 Enver Paşa 1881-1922 Mustafa Necati 1894-1929 Daha sonra Paşanın başında bulunduğu Encümen-i Daniş’ de ( 26 Mayıs 1851 de ilk Tük Akademisi olarak, Padişah Abdülmecid’ in iradesiyle kurulmuş ) bu konu üzerinde durulmuş, bazı kararlar alınmıştır. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 76 / 189 1 2 Bunlardan en önemlisi 1863-1864 ders yılında ders kitaplarında Arap yazısının harekeli olarak kullanılması kararıdır. 3 4 5 Yazı ve abece konusunda çalışmalar yapmış ve görüşlerini açıklamış ikinci kişi Mehmet Münif Paşa’ dır. Paşa hareke kullanılmadığı için bir kelimenin çeşitli biçimlerde okunabildiğini, büyük harf olmadığı için de özel isimlerin ayırt edilmediğini, ayrıca harflerin basıma uygun olmadığını dile getirmiştir. 6 7 Azerbaycanlı Şair Mirza Feth-Ali Ahundzade, Latin abecesinin kabul edilmesini tavsiye etmiş ve Latin abecesini temel alan yeni bir abece hazırlamıştır. 8 9 10 11 Namık Kemal, köklü bir abece değişikliğine taraftar olmadığını vurgulamıştır. Onun Arap abecesinin bırakılarak yerine yeni bir abece alınmasına şiddetle karşı çıkmasının sebebi İslam Birliği yanlısı olmasıdır. Ali Süavi Bey de Arap harflerinin tamamen değiştirilmesinden değil ıslah edilmesinden yanaydı. 12 13 23 Temmuz 1908 2. Meşrutiyet’ in ilanıyla eğitim ve özellikle de abece konusunda tartışmalar yine hızlanmıştır. Bu dönemde iki düşünce ortaya çıkmıştır: 14 15 1. Latin harflerinin kabul edilmesi gerektiği şeklinde, Hüseyin Cahit Yalçın’ ın başını çektiği aydınlardan oluşan bir grup, 16 17 2. Arap harflerinin Türk diline uydurulması ya da Arap harfleri üzerinde bazı çalışmalar ve değişiklikler yaparak yeni bir abece oluşturulmasını isteyen, Milaslı Hakkı Bey’ in önderliğini yaptığı bir grup. 18 19 Bu dönemde Arnavutların Arap harflerini bırakarak Latin abecesini kabul etmesinin etkisi büyük olmuştur. 20 21 Bu fikirlerden etkilenen Harbiye Nazırı Enver Paşa, askeri yazışmalarda hem Türkçe hem de Arapça ve Farsça sözcüklerin yine Arap harfleriyle ama yeni bir yazımla yani ayrı olarak yazılmasını emretmiştir. 22 23 24 25 Ancak bu dönemde hoşgörülü uygulamalara karşın din kaynaklı muhalefetten çekinildiği için Latin abecesinin kabulü mümkün olmamıştır. Bu durum, Arapçanın Kuran dili olarak algılanmasından ve Arap dili ile abecesinin dışındaki yazı ve abeceleri almak ve kullanmanın kafir işi sayılacağı düşüncesinden ileri gelmiştir. 26 27 Ancak Osmanlı döneminde abece konusu çeşitli encümenlerde, cemiyetlerde Cumhuriyet dönemine kadar aralıksız tartışılmış, hep gündemde kalmıştır. 28 29 30 Yeni Türk Devleti’ nde Latin harflerinin kabulü meselesi, Milli Mücadelenin zaferle sonuçlanmasının hemen ardından 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihleri arasında İzmir’ de toplanan İzmir İktisat Kongresinde gündeme gelmiştir. 31 32 33 34 35 İşçi delegelerden İzmirli Nazmi ve iki arkadaşı tarafından Latin harflerinin kabulüne dair bir önerge verilmiştir. Bu önerge, kongre başkanı Kazım Karabekir Paşa tarafından tepkiyle karşılanmış ve genel kurulda okutmadan reddetmiştir. Paşanın daha sonra konuyla ilgili “ ... kabul ettiğimiz gün bütün Avrupa’ nın eline güzel bir silah verilmiş olacak, bunlar alem-i İslam’ a karşı diyeceklerdir ki; Türkler ecnebi yazısını kabul etmişler ve Hıristiyan olmuşlardır.” demiştir. 36 37 İzmir Milletvekili Şükrü Saraçoğlu 24 Şubat 1924 günü TBMM’ de konuyu meclise taşımış, Latin harflerini savunmuştur. 38 Atatürk’ ün bu konudaki görüşleri çok nettir: 39 1. Arap harfleri Türkçe’ ye uygun değildir. 40 2. Bu harflerin öğrenilmesi zordur ve toplumda eğitim düzeyinin düşüklüğünün bir nedenidir. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 77 / 189 1 2 3 Bu sırada, 26 Aralık 1925 tarihinde Uluslararası Saat ve Takvimin Kullanılmasına İlişkin Kanun ve 17 Şubat 1926 tarihinde Medeni Kanun kabul edilmiştir. Özellikle Medeni Kanun’ unun kabulünden sonra abece ve yazı konusundaki tartışmalar oldukça artmıştır. 4 5 6 7 Bu ortamda Milli Eğitim Bakanı Mustafa Necati’ nin 22 Mart 1926 günü Milli Eğitim Teşkilatı Hakkında Kanunun TBMM de görüşülmesi sırasında yaptığı konuşma da oldukça önemlidir. Mustafa Necati konuşmasında “Latin harfleri meselesi doğrudan doğruya devletin siyaseti meselesidir.“ demiştir. Bu konuşma konunun bir devlet işi olarak ele alınacağını gösteriyordu. 8 1926 yılının Mart ayında Akşam Gazetesi bu konuyla ilgili bir anket başlatmıştır: 9 10 1. Latin harflerini kabul etmeli miyiz? 2. Kabul edersek menfaatimiz nedir, zararımız ne olabilir? 11 12 Bu günlerde Mithat Sadullah, Latin harfleriyle Türkçe Elifba Tecrübesi adlı bir kitap yayınlayarak 29 Latin harfinden oluşan bir Türk abecesi önerisini ortaya atmıştır. 13 14 TBMM’ in 20 Mayıs 1928 tarihinde Uluslararası Rakamları kabul etmesi, Latin harflerinin kabulü yönündeki bir gelişme olarak, tartışmaları daha da hızlandırmıştır. 15 16 Atatürk’ ün konuyla ilgili düşüncesi ta 2. Meşrutiyet öncesinde Selanik’ te Bulgar Türkolog Ivan Maolov ile yaptığı görüşmede bellidir: 17 “Arap yazısı Batı kültürüne girmemize engeldir.” 18 19 Atatürk, 8/9 Ağustos 1928 akşamı İstanbul Gülhane Parkı’ nda, Sarayburnu’ nda düzenlenen Halk Fırkası’ nın bahçe eğlencesinde, 20 21 22 “Arkadaşlar, bizim ahenktar, zengin lisanımız yeni Türk harfleriyle kendisini gösterecektir. Asırlardan beri kafalarımızı demir çerçeve içinde bulundurarak anlaşılmayan ve anlayamadığımız işaretlerden kendimizi kurtarmak, anlamak mecburiyetindeyiz.“ 23 demiştir. 24 25 26 Atatürk başöğretmenliğinde, 11 Ağustos 1928 günü Dolmabahçe Sarayı’ nda yeni Türk harfleri üzerine ilk uygulamalı ders açılmış ve böylece bir abece seferberliği başlatılmıştır. İstanbul’ da bulunan 80 kadar milletvekiline Dolmabahçe Sarayı’ nın üst katında karatahta önünde abece dersi verilmiştir. 27 28 En çok tartışma C, Ç, Ş, Q ve X harfleri üzerine olmuş, Atatürk bizzat konuya el koyarak son şeklini vermiştir: 29 30 1. Çift harf kullanılmayacak, 2. Q ve X harflerine gerek yoktur. 31 32 Atatürk bundan sonraki çalışmalarını İstanbul, Marmara Bölgesi ve yurdun diğer yörelerinde olmak üzere üç aşamada yürütmüştür. 33 34 Yurt düzeyindeki çalışmalar 1928 yılı içinde Çanakkale, Eceabat, Sinop, Amasya, Tokat, Sivas, Şarkışla, Kayseri, Ankara’ da bizzat Atatürk’ ün karatahta başında dersleriyle yapılmıştır. 35 36 Latin abeceye geçileceği artık kesinleşmiş gibidir ama zamanı, süresi tartışılmaktadır. Yine Atatürk son sözü söylemiştir, Falih Rıfkı Atay’ a, 37 “Bu ya 3 ayda olur ya hiç olmaz!” 38 demiştir. 39 40 Ve 1928 Ocak ayı içinde abece konusunu ele almak ve bu konuda çalışmalar yapmak üzere Milli Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi başkanlığında bir komisyon kurulmuştur. Atatürk, bizzat her şeyin ve her Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 78 / 189 1 2 ayrıntının başındadır. İstanbul’ da Atatürk’ ün de katılımıyla gerçekleştirilen toplantılar gündüzleri Galatasaray Lisesi’ nde geceleri de Dolmabahçe Sarayı’ nda yapılmıştır. 3 4 Oluşturulan Dil Encümeni’ nde Türk elifbasının harfleri olarak 29 şekil üstünde anlaşılmış, bu yönde rapor hazırlanmıştır. 5 6 a(a) b ( be ) c ( ce ) ç ( çe ) d ( de ) e(e) f ( ef ) 7 8 g ( ge ) h ( ha ) i(i) ı(ı) j ( ji ) k ( ka ) l ( el ) m ( em ) n ( en ) o(o) p ( pe ) q ( ku ) r ( er ) S ( es ) ş ( eş ) t ( te ) u(u) v ( ve ) w ( çift v ) X ( iks ) Y ( ye ) z ( ze ) Daha sonra, ö, ü, ğ gibi işareti harfler tabloya eklenmiş, q, w, x tablodan çıkarılmış ve bazı harf adları da değiştirilmiştir. f ( fe ) ğ ( yumuşak g ) h ( he ) k ( ke ) l ( le ) m ( me ) n ( ne ) ö(ö) r ( re ) s ( se ) ş ( şe ) ü(ü) 9 10 11 26 Ağustos 1928 günü Ankara’ da Öğretmenler Birliği’ nin 4. Kongresi toplanmıştır. Öncelikle bu kongrede, “ Yazışmaların, Latin harfleriyle yapılması ve Arap harfleriyle yazılacak önerilerin göz önüne alınmayacağının “ kabul edilmesi, yeni harflerle ilgili önemli bir gelişme olmuştur. 12 13 Hakimiyet-i Milliye Gazetesi 20 Eylül 1928 de birinci sayfasını, Cumhuriyet Gazetesi 29 Eylül 1928 de son sayfasını yeni harflerle yazmaya başlamıştır. 14 15 16 17 18 Yoğun bir şekilde sürdürülen bu çalışmalar sırasında bir taraftan da öncelikle bütün kamu görevlilerine kısa sürede yeni harflerin öğretilmesi amaçlanmış ve konferanslar hatta kurslar başlatılmıştır. Memurların yeni harfleri öğrenmeleri işi sıkı tutulmuş ve öğrenmeme durumunda çeşitli yaptırımlar öngörülmüştür, sınavdan geçirilmişlerdir. Diyanet İşleri Başkanlığı da Başbakanlıkla yazışmalarını yeni Türk harfleriyle yapmaya başlamıştır; konuyla ilgili genelge yayınlamıştır. 19 20 Son anda g, k, h harflerinin yetersiz olacağı ileri sürülmüş; Atatürk 24 Eylül 1928 günü bu konuda da şu cevabı vermiştir: 21 22 23 “K ve G harfleri Türkçe’ nin bütün ihtiyaçlarını tamamen karşılayacaktır. Lisanımıza karışmış ve fakat atılmaları zaman meselesi olan yabancı kelimelerin hatırı için Türk abecesine bir takım harfler ilavesini asla münasip görmem.” 24 25 26 Bu arada Harf Devrimi’ nin gerçekleştirilmesine yardımcı olacak bir başka gelişme olmuştur. O da kamu kurum ve kuruluşlarının adlarıyla bazı makam adlarının yeni dil ve harflere göre yeniden tespit edilmesi, resmi kağıt başlıklarının yeni harflerle bastırılması olmuştur. 27 28 Ekim 1928’ de devlet dairelerinde yavaş yavaş uygulanmaya başlanmıştır. Atatürk’ ün kat’ i karar ve tutumuyla iki ay kadar kısa sürede şaşırtıcı sonuçlar alınmıştır. 29 30 TBMM, Türk harfleri yasasını kabul etmeye hazır hale gelmiştir ve TBMM’ nin 1 Kasım 1928 günkü ilk oturumunda ele alınmıştır. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 79 / 189 1 2 3 1 Kasım 1928 günü Tekirdağ Milletvekili Cemil Bey, Afyon Milletvekili Ali Bey, Erzincan Milletvekili Saffet Bey imzalarıyla TBMM Başkanlık Divanı’ na Türk harfleri yasasının ivedilikle görüşülmesini isteyen bir önerge verilmiştir; hiç vakit kaybetmeden komisyon kurulmuş ve teklif ele alınmıştır. 4 Atatürk milletvekillerine hitaben şunları söylemiştir: 5 6 “ ... Büyük Türk milletinin cehaletten az emekle kurtulması, ancak kendi güzel diline uygun bir vasıta ile ifadesiyle kabildir.” 7 8 9 10 11 Konuşmanın ardından yasa önerisi on beş dakika içinde incelenmiş ve Başbakan İsmet Paşa ile iki milletvekilinin birer konuşma yapmasından sonra hemen oylamaya geçilmiştir. Kanun ” Yeni Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkındaki Kanun “ adıyla aynı gün içinde yani 1 Kasım 1928 Perşembe günü 1353 kanun numarasıyla ve oybirliğiyle kabul edilmiştir. 3 Kasım 1928 günü de 1030 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. 12 13 14 15 16 1 Aralık 1928 tarihinden başlayarak bütün Türkçe gazete ve dergiler yeni Türk harfleriyle çıkarılmaya başlanmıştır. 1 Ocak 1929 tarihinden itibaren devlet daireleri, şirketler, bankalar, dernekler ve kurumların işlemlerinde Türk harflerini kullanmaları, Türkçe basılacak kitapların Türk harfleriyle basılması zorunluluğu uygulamaya konulmuştur. 1 Haziran 1929 tarihinden sonra da eski harflerle halk tarafından yapılacak başvurular kabul edilmemiş ve eski harflerle basılmış kitaplarla öğretim yasaklanmıştır. 17 Bir kez daha Atatürk’ ün dediği olmuştur: 18 19 “Bu ya 3 ayda olur ya hiç olmaz! ” M.K. ATATÜRK 20 21 Harf Devrimine batının bakışı değişik olmuş; kimi olumsuz karşılamış kimi olumlu bakanlar da bile bu işin çok uzun süre alacağını söylemişlerdir. 22 23 İngiliz basını, Harf Devrimi’ nin körü körüne taklitten başka bir şey olmadığını, başarılı olamayacağını yazmıştır. 24 25 ABD basınından The New York Times gazetesi, Türkiye’ nin Latin abecesine geçmesinin 15 yıl süreceğini yazmıştır. 26 27 28 Oysa dünya tarihinde Harf Devrimi kadar sabırla, eksiksiz, halkın da desteğini alarak yapılmış aynı etki ve derecede bir başka devrim olmamıştır. Tüm diğer Cumhuriyet Devrimlerinde Atatürk’ ün yanında şu ya da bu kişilerin etkisi, katkısı olmuştur; Harf Devrimi başlı başına Atatürk’ ün eseridir. 29 İsterseniz sözü yine Atatürk’ e bırakalım, konuyu onun sözleriyle tamamlayalım: 30 31 32 33 34 “Türk milletinin dili Türkçe’ dir. Türk dili dünyada en güzel, en zengin ve en kolay olabilecek bir dildir. Onun için her Türk dilini çok sever ve onu yükseltmek için çalışır. Türk dili, Türk milleti için kutsal bir hazinedir. Çünkü Türk milleti, geçirdiği bunca tehlikeli durumlarda ahlakının, geleneklerinin, anılarının, çıkarlarının, özetle bugün kendi milliyetini oluşturan her şeyin, dili sayesinde korunmakta olduğunu görüyor. Türk dili Türk milletinin kalbidir, zihnidir. “ 35 36 “Osmanlı dili, hiçbir zaman sokağın dili, sokaktaki insanın dili olmadı ki.” C.Akyol 37 38 39 40 41 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 80 / 189 Latin Harfleri Meselesi (1908-1928), Selami KILIÇ 1 Türkiye’ de 2 3 4 5 6 2. Meşrutiyet Devri ve Sonrası Latin Harfleri Meselesi 7 Latin harflerinin kabul edilmesini ve buna dayanan yeni bir Türk alfabesinin meydana getirilmesini savunan ve konu ile ilgili bir hayli cesaretli yazılar yazan Osmanlı aydınları olmuştur. Bunlar içinde, Hüseyin Cahit (Yalçın), İçtihat dergisi sahibi Dr. Abdullah Cevdet, gazeteci, yazar Celal Nuri (İleri) gibi düşünürler, cesaret göstererek, bu konuda hayli ilginç yazılar yazmışlar. Celal Nuri İLERİ, Tarih-i İstikbal (1921) 8 9 10 11 “… şu (Sami) ve dilimizin ruhuna -gıramer demek istiyor- harfleri terk edelim. Evrensel olan Latin harflerini alalım. Arap harfleri, Arap ve İbrani gibi Sami dilleri içindir. Bu diller matematik diller olup, kurallar, vezinler içinde hareket eder. Her kelime türlü şekillere bağlıdır. Oysa Türkçemiz, Arapçanın içinde boğulduğu halde Turani özelliğini yitirmemiştir. Sami dillerinden çok Avrupa dillerine benzer. 12 13 14 … Bir harfi bırakıp da diğerini kabul eden yalnız biz olmayacağız. Harflerin değişimiyle bizde yeni bir devir, yeni bir anlayış başlayacaktır. Biraz ulusal bir yiğitlik gösterelim. Dilde, edebiyatta, harflerde, düşüncelerde bir devrim yapalım. Yenilelim, tazelenelim. 15 16 17 18 19 … Harflerimiz berbattır. Bu harflerle biz işimizi göremeyiz. Harflerimizin noksanından, bir işe yaramadığından, ilim dışı olduğundan burada söz etmeyeceğiz. Yalnız şurasını söyleyeceğiz ki, bu harfleri ve bunlarla yazılmış sözcükleri, cümleleri halk kolaylıkla öğrenemiyor. Bunlar gayr-ı tabii şeylerdir. … Onun için harfleri ıslah gibi boş, saçma çözüm yolları arayacağımıza, biran önce, cesaretle Latin harflerini kabul etmeliyiz. 20 Almanlar yavaş yavaş Gotik harflerini bırakıp, Latin harflerini alıyorlar. 21 22 23 … Latin harfleri hem doğal, hem de Türkçe dilinin yazılmasına Arap harflerinden daha müsaittir. Bu harflerin kabul edilmemesi için ileri sürülecek itirazlar o kadar sıradan ve basittir ki, tartışmayı bile uygun bulmayız -tenezzül etmeyiz-.” 24 Abdullah CEVDET 25 “Harflerimiz berbattır. Bu harflerle, bu heriflerle hiçbir işimizi göremeyiz.” 26 Hüseyin Cahit YALÇIN, (1910) 27 28 29 30 31 32 “Bugün kullanmakta olduğumuz harflerin, Türklük ve Müslümanlıkla ilgisi olmadığını, Türklerinkendi yazılarını bırakıp bunlar sonradan kabul ettiğini, şimdiki Arap harflerinin Peygamber zamanında kullanılmadığını bu hale göre, Arnavutların şhtiyaçlarına elverişli harfleri kabul etmekle serbest bırakılması gerektiğini, Latin alfabesini kabul edecek olurlarsa bir-iki hafta gibi kısa bir zamanda okuma yazma öğrenip bizi geride bırakacaklarını, onlara engel olmak şöyle dursun, şmkanı varsa bizim d kabul etmemizin yerinde bir hareket olacağını …” söylüyor. 33 Kılıçzade Hakkı Bey (1914) 34 35 36 37 “ Latin harfleri, birbirinden ayrılmış harflerdir. Birbirinden ayrılmış harflerin okuma yazmadaki kolaylığını ancak softalar veya onlar gibi eksik ve karanlık düşünenler yadsıyabilir. Harflerin ayrı yazılışının doğruluğunu teslim ettikten sonra Latin harflerini kabul etmek en doğru harekettir. Latin harfleri, insanlık dünyasının düşünürlerinin asırlarca süren bir deneyiminin ürünüdür. 38 39 … Harflerimizin ve bunun sonucu imlamızın o bitmez, tükenmez güçlüklerini, kusurlarını en tutucu olanlar bile açıkça söylüyorlar. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 81 / 189 1 2 3 4 … Madem ki esaslı bir devrim yapılacaktır, mükemmel olamyan ve uydurma harflerle Araplıktan çıkmış bir elifba yerine her yönden mükemmel ve özellikle el yazısında daima sadeliğini ve bitişkenliğini korumuş olan Latin harflerinin kabulü hem kestirme bir yol olur, hem de bunu takip edecek makalelerimde sırası geldikçe söyleyeceğim çeşitli yararları sağlar. 5 … Latin elifbasını dini bir engel olarak söyleyeceklere gelecekteki bir fıkrayı sunarım: 6 7 8 9 10 11 Şeyhülislam yahut Fetva Emini hazretlerinden şu soruma bir cevap almayı pek arzu ederdim: Fıransızlar İslamiyet’ in esaslarını pek makul bularak milletçe iman etmek istiyorlar! Acaba onları Müslüman addedilmek için o pek zarif dillerinin Arap harfleriyle yazılması esas şart mı olarak kabul edilecek? “Evet” cevabını beklemediğim halde alırsam, cesaretle: “Siz bu zihniyetle dünyayı Müslüman edemezsiniz” derim. “Biz Türklerin de Latin harflerini kullanmamıza izin veren bir fetva veriniz” ricasını söyleyeceğim. Hayır, Fıransızlar ne kadar az Arap isler, biz de o kadar az Arabız.” 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Yazı (imla, harf) meselesi, Azerbaycan Hükümeti’ nin Latin esaslı bir yazıyı 22 Temmuz 1922 tarihinde kabul etmesi üzerine, bizde de yeniden canlanıp ön pilana geçti. 12 Eylül 1922 tarihinde, aralarında, Hüseyin Cahit (Yalçın) ile Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) nin de bulunduğu İstanbul gazetecileri (bu arada Vatan başyazarı Ahmet Emin Yalman ve Tasvir-i Efkar başyazarı Ebüzziya Velid) temsilcileri İzmir’ e giderek Atatürk ile görüşmüş ve Hüseyin Cahit’ in: “Niçin Latin yazısını almıyoruz” sorusuna Atatürk: Zamanı daha gelmemiştir.” Karşılığını vermiş, bu konuda acele etmeden adım adım ilerleme, “yazı devriminin zamanını bekleme” yolunu tutmuştur. Bununla beraber, bu yılın (1922) Ekim ayında Atatürk, Bursa öğretmenleriyle yaptığı bir görüşmede Türkçeyi Arapça kalıplardan kurtarmak fikrini de savunmuştur. 21 22 23 24 25 TBMM’ nde Harfler Meselesi ve Yankıları Büyük Millet Meclisi kürsüsünde harfler meselesine ilk dokunan İzmir Milletvekili Şükrü Saraçoğlu olmuştur. 1924 yılı bütçesi konuşulurken ilk söz alan Şükrü Bey, maarif bütçesinden söz ederken, çok büyük fedakarlıklar yapılmasına rağmen, halkın hala okuma yazma bilmediğini söyleyerek, sözlerine şöyle devam etmiştir: 26 27 28 29 “Benim kanaatimce bu büyük derdin en vahim noktası harflerdir. Arap harfleri Türk dilini yazmaya uygun değildir. Hacımızın, hocamızın, amirimizin, memurumuzun çabasına, yıllardan, asırlardan beri yapılan bunca fedakarlıklarına karşın halkımızın ancak %2 si veya %3 ü okumuştur…. Benim kanaatimce buna sebep doğrudan doğruya harflerdir.” 30 Prof. Zeki Velidi Togan, 1926’ da: 31 “Kesinlikle bilmeliyiz ki, Latin harflerinin dilimize uygulanması olanaksızdır ve zararlıdır.” 32 33 34 35 36 37 38 39 40 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 82 / 189 Harf Devrimi, 1 KASIM 1928 1 Türkçe, 2 3 4 5 6 7 8 Türkiye Cumhuriyeti Yazısını Niçin Değiştirdi? Türkiye Cumhuriyeti beşinci yılını doldurur ve birbiri arkasına devrimler yapılırken Mustafa Kemal ve arkadaşları ekin devriminin en önemli, en büyük adımını atmaya hazırlanırlar. Çünkü genç cumhuriyete, Osmanlı İmparatorluğunun kalıtı olan Arap abecesi türlü sorunlar yaratmaktadır. İmparatorluk, yüzyıllarca Arap abecesini kullanmıştır. Bu abece, doğallıkla bükümlü bir dil olan Arapçanın doğasına yatkındır; bağlantılı dil özelliği taşıyan Türkçenin doğasındaki sesleri yansıtmaktan uzak bir dizgedir; Türkçenin ünlü seslerini göstermemekte; h, k, s gibi kimi ünsüzler için birkaç ayrı harf kullanılmaktadır. 9 10 11 12 13 Arap abecesi, ayrıca dinsel anlamlar yüklenmiş bir dizgedir. Okuryazar olmayan halk, bu abeceyle yazılmış tüm kitaplara, gördüğü her basılı kâğıda inanç penceresinden bakmakta, kutsal kitap yazısıyla yazılmış her şeyi âdeta kutsallaştırmakta; bu nedenle salt okuma yazma bilmek bile dinle ilişkilendirilmekteydi. Okuryazar olmayan halk, dilekçesini, mektubunu yazmaktan yoksundu, eski yazıyı bilenlerin yönlendirmesine açıktı. 14 15 16 17 18 19 Yönünü çağdaş uygarlığa çeviren genç cumhuriyetin amaçladığı devrimlerin yaşama biçimi olması için ilk engellerden biri yazıdır. Kaldı ki cumhuriyet öncesi yazı ve dil, Osmanlı aydınlarınca da yoğun tartışmalara yol açmıştır. Mustafa Kemal'in yazının değiştirilmesine ilişkin düşüncesi yeni değildir, bu düşünceyi çevresiyle tartışarak geliştirmiş, o güne değin yapılan çalışmalar da göz önüne alınarak bir kurul oluşturulmuş, bu kurula "Alfabe Komisyonu" denmiş, bu adın yanına bir de "Dil Encümeni" eklenmiştir. 20 21 22 Bu kurulda dokuz üye bulunuyordu. Ragıp Hulusi Özden, İbrahim Grantay, Ahmet Cevat Emre, Emin Erişirgil, İhsan Sungu, Avni Başman, Falih Rıfkı Atay, Ruşen Eşref Ünaydın, Yakup Kadri Karaosmanloğlu' ndan oluşan kurul çalışmalarını kısa zamanda tamamladı. 23 24 25 26 Mustafa Kemal, yeni abeceyi Dilci İbrahim Necmi Dilmen' den öğrenmiş, 4-5 Ağustos 1928 gecesi Başbakan İsmet İnönü'ye yeni harflerle mektup yazmıştı. 9-10 Ağustos akşamı Sarayburnu'nda düzenlenen bir dinletide Falih Rıfkı Atay, Atatürk'ün yeni harflerle yazdığı açıklamayı yüksek sesle okudu: 27 28 29 30 31 "Arkadaşlar, güzel dilimizi ifade etmek için yeni Türk harflerini kabul ediyoruz. Bizim güzel, ahenkli, zengin dilimiz yeni Türk harfleriyle kendini gösterecektir. Yüzyıllardan bu yana kafalarımızı demir çerçeve içinde bulundurarak anlaşılmayan ve anlayamadığımız işaretlerden kendimizi kurtarmak, bunu anlamak zorundasınız. Anladığımızın belirtilerine yakın gelecekte bütün dünya tanık olacaktır. Buna kesinlikle inanıyorum." 32 Atatürk, aynı gece Sarayburnu'nda halka şunları söylemiştir: 33 34 35 36 "Bugün yapmak zorunda bulunduğumuz çok değerli bir iş daha vardır: Yeni Türk harflerini çabuk öğrenmek... Kadına, erkeğe, hamala, sandalcıya, bütün yurttaşlara öğretiniz... Bunu yurtseverlik, ulusseverlik görevi biliniz. Bu görevi yaparken düşününüz ki bir ulusun, bir sosyal topluluğun yüzde onu ancak okuma yazma bilir, yüzde doksanı bilmezse, bundan insan olanların utanması gerek." 37 38 39 40 41 42 Atatürk, yazıyı değiştirecek devrimi anlatabilmek için hemen yurt gezilerine başladı. Birçok yerde tahta başında yeni harfleri yazdı, yazdırdı; yeni yazıyı tanıttı, bu yazının ne denli kolay öğrenilebileceğini belirterek her konuda olduğu gibi bu işte de ulusuna öncü oldu. Türkiye Büyük Millet Meclisi, 1 Kasım 1928'de 1353 Sayılı Yasayla 29 harften oluşan yeni Türk abecesini kabul etti. Yeni abecenin bütün ulusa öğretilmesi, "Millet Mektepleri" (Ulus Okulları) denilen, bir bakıma ülkedeki ekin devrimini hızlandıran kurumlar aracığıyla sağlandı. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 83 / 189 1 2 Mustafa Kemal Atatürk'ün, 1 Kasım 1928'de TBMM'yi açarken söylediği şu sözler, Harf Devrimini ve önemini çok iyi tanımlamaktadır: 3 4 "Büyük Millet Meclisi'nin kararıyla Türk harflerinin kesinlik ve yasallık kazanması, bu memleketin yükselme uğraşında başlı başına bir geçit olacaktır. 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Yeni Yazı, Eski Dile Ayna Tutuyor Yeni yazı, bir gerçeği gözler önüne sermişti. Bu yazıyla Osmanlı(ca)yı oluşturan yabancı sözcükleri, tamlamaları yazmak, yazım birliği sağlamak kolay olmuyordu. Yazı Devrimi, bir bakıma dile ayna tutmuş, Türkçenin üzerinden kalın bir perde kalkmıştı sanki. Başka dillerden, özellikle Arapça ve Farsçadan akın eden, bu dillerin yapısına uydurulmaya çalışılarak yapılan uzunlu kısalı, anlaşılması zor "terkipler" in, her biri başka başka yazılan batı kaynaklı sözcüklerin boyunduruğu altındaki Türkçe tanınmayacak durumdaydı. Kuşkusuz Osmanlı(ca), yüzyıllar süren bir imparatorluğun diliydi; bu nedenle yadsınamazdı; ama kendi benliğinden çok uzaklaşmış bir dille genç cumhuriyetin bilimsel, sanatsal yaratıcılığının ortaya çıkarması, düşünsel üretimin hızlanması, bütün bilim, sanat, teknik kavramların karşılanması da olanaksızdı. Mustafa Kemal, dilin de yenileşmesi gerektiğini yakın çevresine açıklamıştı. Yazı Devrimini gerçekleştiren "Dil Encümeni" dağılmamış, Milli Eğitim Bakanlığı içinde bir birim olarak dil işleriyle ilgilenmeye başlamıştı. Yazım (imla) konusu, bu kurulun çözmesi gereken ilk sorundu, nitekim "Dil Encümeni" ilkin "İmla Lügatı" (1928) adıyla bir yazım kılavuzu hazırladı. Arkasından "Türk Söz Kitabı" adıyla sözlük hazırlığına girişildi. Ancak hem kurul üyeleri arasında anlaşmazlık vardı, hem bu anlaşmazlıklar TBMM kürsüsüne dek uzanıyordu. Bu kurulun dilin yenileşmesi için sağlıklı çalışamayacağı, siyasal erkin dil işlerine sık sık karışacağı belli olmuştu; nitekim 1931 yazında Milli Eğitim Bakanlığı ödeneğini kesince, Dil Encümeninin çalışmaları son buldu. 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 84 / 189 Dil Devrimi, 12 TEMMUZ 1932 1 Türkçe, 2 3 “Dil devrimi değil, yapılan din devrimi idi.” Hayati İNANÇ, HaberTürk TV, 06.11.2014 4 5 6 7 8 Dilde Devrim Yapmak Bir Zorunluluktu Türkiye Cumhuriyeti'nde uluslaşma sürecini tamamlayan Türk Devriminin ya da Atatürk devrimlerinin en önemli basamaklarından ilki cumhuriyetin kuruluşundan dört yıl sonra yapılan Harf Devrimi, ikincisi de cumhuriyetin kuruluşundan dokuz yıl sonra yaşama geçen Dil Devrimidir. Dilbilimci-Yazar Prof. Dr. Tahsin Yücel, Yazı Devriminden Dil Devrimine uzanan süreci şöyle anlatır: 9 10 11 12 13 14 15 16 17 “Cumhuriyetten önce Türkiye’de okuryazarlığın bile herkesin erişemediği bir ayrıcalık olarak kaldığı, yurt çapında bir ulusal eğitimin varlığından söz etmenin güç olduğu göz önüne alınınca, örneğin üçgen, dörtgen, açı gibi terimlerin bile eski karşılıklarının ne Türkçe’ liklerinden söz edilebilirdi, ne Türkçeleşmişliklerinden. ‘Bunların hiçbir karşılığı yoktu’ demek daha doğru olurdu. Ama Türkçe de bütün diller gibi sonsuz sayıda bildiri üretmeye elverişli bir dizge olduğuna göre, yeni gereksinimleri kendi olanaklarıyla kendi kaynaklarından sağlamasından daha doğal bir şey olamazdı. Bunun için büyük Atatürk’ün söylediği gibi, onu ‘bilinçle işlemek’ yeter, bilinçle işlenebilmesi için de genellikle yazıyı sözden üstün tutma alışkanlığında olan aydınların onu bir yazı dili olarak somut biçimde algılayabilmelerini sağlamak gerekirdi. 18 19 20 21 22 23 24 Bu açıdan bakınca, Yazı Devriminin Dil Devriminden önce başlatılması gerçekten derin bir sezginin, gerçekten derin bir dil duygusunun belirtisidir. Atatürk, ‘Bizim zengin, uyumlu dilimiz yeni Türk harfleriyle kendini gösterecektir’ derken, öncelikle dilsel bir gereksinimi vurgular, ulusumuzun ‘güzel ve soylu diline kolay uyan’ bu aracın bizi ‘az emekle, kısa yoldan’ kurtaracağını söylediği ‘bilisizlik’ de aynı zamanda dilsel bir bilisizliktir. Hiç kuşkusuz başka yararları da vardır Yazı Devriminin, okuyup yazmayı kolaylaştırır. (…) Gerçekten yeni abecenin benimsenmesinin salt bir yazı değişimi olarak kalmayacağını o dönemin devrimcileri de tutucuları da seziyorlardı. 25 26 27 28 29 30 31 32 Falih Rıfkı Atay, yeni abecenin hazırlanışı sırasında çıkan tartışmalardan söz ederken açıkça ortaya koyar bunu: ‘Yeni yazı komisyonunda biz Türkçüler kazandık. Sağcılar Arap ve Farsça sözlerini bütün değerleri ile belirtecek harfler aramışlardır. Arapçada üç noktalı se başka, dişli sin başkadır: Süreyya ve selim aynı söylenmez. Biz buna karşı koyduk. Çünkü Türk ağzında bu söyleniş farkı kalmamıştır. Asıl kavga q harfinden koptu: K harfli Türkçe kelimeleri ince seslilerle ke, kalınlarla ka okuruz. Biz Türkçe alfabe için q harfine lüzum olmadığını ileri sürdük. Yabancı kelimeler ya ayıklanıp gidecek, yahut Türk ağzına uyacaktı’ der, sonra da devrimin gelişimini yakından izlemiş bir yazar olarak kesin gözlemini ekler: ‘Yeni yazı Türkçeleşme hareketine hız vermiştir. Osmanlı(ca)nın devam etmesine imkân yoktu.’ 33 34 35 36 37 Gerçekten de eğitimin yaygınlaşmaya, okuyanların sayısının hızla çoğalmaya başladığı bir dönemde Osmanlı yazı dili öğelerinin dilimize eskiden olduğundan da fazla karışması işten bile değilken, yeni yazı buna olanak vermedi. Tam tersine Hıfzı Veldet Velidedeoğlu’nun söylediği gibi, ‘Harf Devrimi kesinlikle Dil Devrimini, yani karma bir dil olan Osmanlı(ca)dan ulusal bir dil Türkçeye geçişi getirecekti ve nitekim getirdi de.’ 38 39 40 41 42 43 Görüldüğü gibi, Yazı Devrimi Türkçeyi bilinçle işlemenin önkoşulu ve ilk evresidir. 12 Temmuz 1932’de Atatürk’ün öncülüğünde, Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin kurulmasından, 26 Eylül 1932’de Birinci Türk Dili Kurultayının toplanmasından sonra da bu eğilim dizgesel bir çabaya dönüşür. 1936 yılında Üçüncü Türk Dili Kurultayında, Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin adının Türk Dil Kurumu’na dönüştürülmesiyse bu çabaların kısa sürede sağladığı büyük başarıya tanıklık eder.” (Dil Devrimi ve Sonuçları, TDK Yayınları, Ankara 1982, s. 33 ve ötesi) Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 85 / 189 1 2 3 Bu bilgilerin ışığında Dil Devrimini kısaca, Türkçe ile düşünmeyi, Türkçenin bütün, bilim, sanat ve teknik kavramları karşılayacak yolda gelişmesini sağlayan eylemdir, diye tanımlayabiliriz. Dilbilimci Kâmile İmer de "Dil Devrimi nedir" sorusunu şöyle yanıtlıyor: 4 5 6 "Dili daha çok yerli öğelerin egemen olduğu bir kültür dili durumuna getirmek amacıyla yapılan ve devletin desteğini kazanmış olan ulus çapındaki dili geliştirme eylemine 'Dil Devrimi' adı verilmektedir." (Dilde Değişme ve Gelişme Açısından Türk Dil Devrimi, TDK Yayınları, Ankara, 1976, s. 31 ve ötesi) 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Dil Devrimi, dilbilimcilerin belirttiği gibi, doğrudan dilin gelişmesiyle ilgilidir. Devrim süreciyle yüzyıllarca Türkçenin unutulan sözcükleri kullanılır olmuş, işletilemeyen ek-kök ya da gövdeleri işlerlik kazanmış, böylece dilimiz, Mustafa Kemal’in de belirttiği gibi “bilinçle” ele alınmıştır. Dilde devrim yapılamayacağını, türetme işinde “aşırılığa” kaçıldığını öne sürenlerse, yapılan eylemin Türkçenin işlenmesi olduğunu göz ardı ederek ve Dil Devrimini sözcük türetme eylemiyle sınırlı tutarak, türetilen sözcükleri de devrimi de küçümsemişlerdir. Yanlış kullanılan Arapça ve Farsça sözcüklerle, yanlış kurulan eski “terkip”leri bile “galatımeşhur” (yaygın yanlış) diyerek hoşgörenler, “toplum, okul, ilginç, örneğin…” gibi pek çok sözcüğün yanlış yapıldığını, “-sal /-sel” gibi kimi eklerle sözcük türetilemeyeceğini savlayarak Türkçenin kendi olanaklarıyla yapılan sözcüklerden hoşgörüyü esirgemişlerdir. 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Her insan, kendi dilinin sözcükleri arasında bağ kurarak kendi tümcesini kurar ve düşüncesini anlatır. Sözcük ve kavramları zengin bir dil, düşüncenin aktarılmasını, iletişimi kolaylaştırır. Bu açıdan bakınca Türkçeye yeni sözcükler, kavramlar kazandıran Dil Devrimi aynı zamanda düşüncenin yenileşmesini sağlayan bir eylemdir. Yine İmer' in söylediği gibi, "Dil Devriminin gerçekleşmesini sağlayan etkenler, aynı zamanda onun amaçlarını ortaya koymaktadır. Uluslaşma etkeni dili yabancı öğelerden temizleme amacını, öteki de kültür dili durumuna getirmeyi amaçlamaktadır. Bu amaçların olumlu sonuçlar vermesi, ortaya çıkan ürünlerin toplumun malı olmasına bağlıdır. Devletin desteği olmaksızın dilde yapılan devrim, bireysel bir eylem olarak kalır, topluma mal olmaz. Dil Devriminin hazırlık evresindeki çabalar, bunun en güzel örnekleridir. Türk Dil Devriminin hazırlık evresi olarak nitelendirebileceğimiz ve Tanzimat Fermanı ile başlayan dönemdeki dili temizleme isteği toplumu kapsayamamıştır. Ancak cumhuriyetten sonra, 1932 yılında devletin öncülüğünde Türk Dili Tetkik Cemiyetinin kuruluşuyla dilde yapılan yenilikler, ulus çapında bir eylem olarak topluma mal olmaya başlamıştır." (Agy, s. 32) 28 29 Dil Devrimi hızla topluma mal olmaya başlamışken özellikle Atatürk’ün ölümünden sonra devrime eleştiriler yoğunlaşır. 30 31 32 33 34 35 36 37 38 “Dili değiştirmeye kalkan biz değiliz ki! Bu dil, en aşağı yüzyıldan beri boyuna değişiyor. Niçin değişiyor. Bir kişi öyle dilemiş de buyurmuş, onun için mi değişiyor? Olur mu öyle şey? Yüzyıldan beri boyuna değişiyorsa demek ki bir sıkıntısı var, kendi kendine yetmiyor, kendini beğenmiyor; sınırları dar geliyor” (Söyleşiler, TDK Yayını, 1962, s. 113) diyen Nurullah Ataç kuşkusuz haklıdır. Hiçbir dil kendi kendine değişemez, gelişemez. Tarihin hiçbir döneminde hiçbir dil, kendi akışına bırakılmamıştır. Gelişmiş toplumlar, bilim, sanat ve uygulayımda (teknikte) attıkları her adımı, yeni sözcüklerle, yeni kavramlarla adlandırmışlardır. Üstelik dünyada dilde devrim yapan ilk ve tek ülke Türkiye değildir. Almanya, Macaristan, İsrail ve Norveç, Türkiye’den çok çok önce dilde devrim yapma gereksinimi duymuşlardır (K. İmer, aynı yapıt, s. 36 ve ötesi). 39 40 41 42 43 44 45 Dil Devrimine Tepkiler Bilimsel Değil, Duygusaldır Türkiye’deki dilde devrimin kuşaklar arasında kopukluğa yol açtığı, geçmişle bağımızı kopardığı türünden savlar, dilbilimsel veriler, olgular göz ardı edilerek yoğunlaştırılmış, 1950’den sonra bu savların sahipleri siyasal erkten de aldıkları destekle Dil Devriminin tam karşıtı olan “yaşayan Türkçe” söylemini özellikle eğitim kurumlarına egemen kılmışlardır. Dil Devrimine karşı olanlar eleştiride olduğu gibi eleştirme biçiminde de ölçüyü kaçırmış, Dil Devrimini savunanlara, “ne idüğü bilirsiz manyaklar; kültürsüz, cahil, kasıtlı kişiler; dilimize güve gibi musallat Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 86 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 olanlar; fareler; havhavcılar; türediler; birtakım herifler; Nurullah Ataç da olduğu gibi (işi) deliliğe kadar götüren bir ruh hastalığı ve kuru inatçı bir taassub; abesle uğraşma; ilmi tezyif ve istihkâr etme; hür teffekküre düşman olma; cehalet ve hiyanet; hoyrat; densiz; dinsiz; cibilliyetsiz; milletin aklı selimine küfretmek; gençliğin ruhi asaletini yıkan ve behimi hislerini kışkırtan sapıklık; manevi cinayet; milli facia; ilericiliğin soysuzlaşması; Hitlercilik; azılı bir ırkçılık, solculuk; komünistlik; komünistler…” gibi sıfatlar ve anlatımlarla saldırıyı yoğunlaştırmışlardır. Yazık ki bu tür sıfatları ve anlatımları yazıp konuşanlar arasında ordinaryüs profesörler, akademik sanı olan öğretim üyeleri, yazarlar, gazeteciler bulunmaktadır (T. Yücel, aynı yapıt, s.45- 69 arası). Bu kişilerin etkisi ve yönlendirmesiyle özellikle 1960’ların ortasında MEB’ nin başlattığı sözcük yasaklama eylemi, sonraki yıllarda da zaman zaman depreşerek bütün devlet kurumlarına yayılmış, insanlar kullandıkları sözcüklere bakılarak “ilerici/gerici; solcu sağcı” diye adlandırılmış; başta öğretmenler olmak üzere pek çok kişi, kullandığı dil öne sürülerek cezalandırılmıştır. Devlet kurumlarının genelgeler yayımlayarak Dil Devrimiyle kazanılan yeni sözcükleri yasaklaması, genellikle “milliyetçi muhafazakâr” iktidarlar dönemine rastlamaktadır, Türkçeyi dışlayan bu “milliyetçilik” anlayışı çok düşündürücüdür. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bu yana, ülkede konuşulan başka diller de olmasına karşın, Türkçe dışında, “resmi uyarı, buyruk, belge” niteliği taşıyan genelgelerle yasaklanan başka dil yoktur. 17 18 19 Dil Devrimi savunucularına yöneltilen “dili siyasaya araç yapmak” suçlamasını ise, devlet eliyle yayımlanan genelgelerle; devrimcileri yukarıda örneklerini verdiğimiz sıfatlarla aşağılayanların tavrı çürütmüştür. 20 21 22 23 24 Atatürk’ün kurduğu Türk Dil Kurumu’yla Dil Devrimini savunanların hiçbir yapıtında, konuşmasında sözcük yasaklama girişimi; kişileri, kurumları kullandıkları dile bakarak eleştiren, türlü sıfatlarla anan ve adlandıran yoktur. Hiç kimse “imkân, cevap, mesele, hürriyet…” gibi sözcükleri kullandığı için eleştirilmemiş, ceza almamış; ama “olanak, yanıt, sorun, özgürlük…” gibi sözcükleri kullananlar uyarılmış, soruşturma geçirmiş, kimi öğretmenler sürgünle cezalandırılmıştır. 25 26 27 Ancak 2000’li yıllara gelindiğinde Dil Devrimini ve devrimle kazanılan sözcükleri karalayanlardan yaşamda olanlar gibi, devrim karşıtlarının ardılları da “deli” diye anılan Ataç’ın, öteki devrimcilerin yarattığı sözcüklerle konuşup yazmaya başlayacaklardır. 28 29 30 Böylece Ataç’ın dediği gibi, Türkçenin ve devrimin gücü önünde durulamayacağını tarih kanıtlamıştır. En önemlisi, laik cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün ne denli uzakgörüşlü, duyarlı bir önder ve aydın olduğu yeniden ortaya çıkmıştır. 31 32 33 Eleştiri adıyla büyüyen ve örgütlü tepkiye dönüşen bu saldırılar, meyvesini 1980’lerin başında vermiş, Atatürk’ün Türk Dil Kurumu, olağanüstü bir dönemde militarizmin gücüne yaslananlar tarafından kapatılmıştır. 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 87 / 189 Dil Özleşmesi, Adil DİLAÇAR 1 Türkiye’ de 2 3 Adil DİLAÇAR (Hagop MARTAYAN), (1895-1979) 4 5 6 7 8 Türkçe, Altay ailesinin bir kolu olan Türk dil topluluğuna bağlı bir dildir. İslam dünyasını tanımadan önce, Türkçede pek az yabancı asıllı kelime bulunuyordu. Çinceden, Tibetçeden, Saka ve Soğdak dillerinden rasgele alınan kültür kelimeleri, Sanskrit, Pehlevi (Manihai) ve Süryani (Nasturi) dillerinden gelen din terimleri de Türk dilini esas bakımından değiştirmediği gibi, yine bir Altay dili olan Moğolcadan gelen alıntılar da bu bakımdan bir değişiklik yapmamıştır. 9 10 11 12 Fakat İslamlığın kabulü üzerine, Kuran ve bilim dili olarak Arapça, Ortadoğu’ nun işlenmiş yazı dili olarak da Farsça, örnek olarak kabul edildi. Asıl Türkçe, halk edebiyatında ve halkın konuşma diline sınırlanıp, kaldı. Böylece gölgede kalan Türkçenin kelime yapma gücü zayıfladı, gerek kelime hazinesinin, gerekse şekillendirici öğelerin bir kısmı kullanılmaz oldu. 13 14 15 “Bunun hesabı dün de sorulmadı, bugün de! Ama bugün niçin -yalan yanlış da olsa- Türkçe konuşuyoruz, diye hesap soruluyor.” C.Akyol 16 17 18 “İlginçtir, Türkçe, Farsçanın sağlam duruşunu gösterememiştir. İslam’la birlikte Farsça büyümüş, ama Türkçe bir o kadar geriye gitmiştir; güçlü devletlerine karşın!” C.Akyol 19 20 21 22 “Bir dil ne denli güçlü(!) dil olursa olsun, diğer dillerden beslenir; bu tüm dillerin doğasında vardır. Ancak, hiçbir dil bu beslenme sırasında yapısını, dilbilgisini bozmaz/değiştirmez. Osmanlı(ca)nın, Türkçede yaptığı en büyük yıkım, dilin yapısını bozmak idi. Bunu görmemek için kör olmak gerek!” C.Akyol 23 24 25 26 “Bir araştırma yapılsa, Osmanlının son iki yüz yılında bir tek Türkçe sözcüğün türetilememiş olduğu görülecektir. İyi ki Yunuslar, Karacaoğlanlar, Pir Sultanlar vardı; bugün ki dil haznemizi onlara borçluyuz.” C.Akyol 5 5 Agop DİLAÇAR: Martayan dillere sevdalıymış sadece. Ermenice, Türkçe, İngilizce dışında Azerice, Uygurca, Osmanlı(ca), Latince, Yunanca, Almanca, Rusça ve Bulgarca ile de ilgilenmiş. Türkçe’ye olan özel ilgisini doğduğu toprakların maharetinden mi, zorunda kaldığından mı, zamanın ruhundan mı bilinmez ama kullandığı dili, biraz da teşvikle, kalıba sokmak için uğraşmış didinmiş. Kendisi Hagop Martayan’dan Adil Açar’a dönüştükçe, Türkçe’yi durağan kılabilmek için çalışmış. Bildiği onca dile rağmen çok dilli olamamış, diller arası geçişkenliği ve esnekliği görmemeyi seçip hem Türkçeye ‘yabancı’ kaynaklardan giren kelimeleri, değiştirme yoluna gitmiş, hem de “bütün dillerin ortak atası Türkçe’dir” diyen bir teoriye gözü kapalı destek vermiş senelerce. Ama ‘güneş’ ölünce teorinin de ömrü uzun soluklu olmamış. Mustafa Kemal’e Atatürk soyadını önermiş. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 88 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Osmanlı(ca), sadece kelime bakımından yabancı olan öğelerin değil, aynı zamanda yabancı gramer kurallarının da bir karması idi. Osmanlı(ca)yı anlayıp, kullanabilmek için, Sami asıllı Arapçanın ve HintAvrupa asıllı Farsçanın gramer örgüsünü tamamıyla bilmek gerekiyordu. Yeni Sözcük Yapma Amaç, Türkçeyi sağduyuya uygun bir ölçüde kendi kaynaklarından toplanmış, gerek Doğu gerek Batı dillerinin baskısından kurtulmuş, kendine uygun ilkelerle işleyebilecek kadar özgür ve bu yolda gelişebilir bir dil durumuna getirmektir. İyice kökleşmiş olan yabancı asıllı kelimelere, uygun birer karşılık bulununcaya kadar dokunulmayacaktır. Yeni kelime yapılırken, seçilen kelime kökleri bir yeğlik sırasına konulmaktadır: 10 11 12 13 14 15 16 1. 2. 3. 4. Türkiye Türkçesi ilk yeri tutmaktadır. Standart -belirgin- kelimeler kendiliğinden yeğ sayılır. Sonra halk dili kelimeleri gelir. Üsteki kaynaklar tükenir ve uygun bir kök bulunmazsa, yine sırasıyla, a. arkaik, b. bırakılmış, c. lehçe 17 18 19 20 21 kelimelerine başvurulur. 5. Bu araştırmalardan da bir şey çıkmazsa, Türkiye sınırlarını aşarak eski ve edebi Türk lehçeleri, 6. Daha sonra da yaşayan ve edebi olmayan uzak lehçeler ele alınır. 7. Terimlerde, bir Türkçe karşılığın aranması gereksiz görülürse, yabancı köklere hoşgörü gösterilir. 22 Nasıl? 23 24 25 Yeni kelimeler yapılırken, her şeyden önce, Türk dilinin örgüsü ve Türkçede kelime türetiminin tipi göz önünde bulundurulur. Başlıca, Türkçe eklerin görev değerine dayanılır. Canlı ekler serbestçe kullanılır, donmuş ve arkaik ekler yeniden görevlendirilerek canlandırılır. 26 27 28 29 Yabancı kalıplardan ve kalıp halinde çevirilerden kaçınılarak, çok kere değere karşı değer esasına göre karşılık bulmaya çalışılır. Bunda, işin gereği olarak analoji yani kıyas esası başlıca yardımcımızdır. Aynı zamanda dil duygusu ve zevk de hesaba katılarak bu duyguyu incitmemeye, yeni yapılan kelimelerin ahenkli ve beğenilir olmasına dikkat edilir. 30 31 32 “Çoğu zaman, Türkçeleştirme sırasında aşırıya gidildiği, olmaz -uydurma- sözcüklerin Türkçeye sokulduğu söylenir; doğrudur da! Ama adama da sorulur, siz ne yapıyorsunuz?” C.Akyol 33 34 35 36 37 38 39 40 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 89 / 189 1 Türk Dil Devrimi ve Sonuçlar, Tahsin YÜCEL 2 3 Tahsin YÜCEL (1933- …) 6 4 5 6 7 8 9 10 11 Toplum düzeninde herhangi bir değişiklik yapma gereksinimini duyan, örneğin kırallık yönetimini yıkarak halk yönetimini getirmek isteyen kişiler, yaşadıkları ülkede egemen olan yurttaşlık koşullarını yeterli ve güvenilir bulmadıkları için tehlikeye atmazlar mı canlarını? İnsanın, özellikle de çağımız insanının gelenekler, görenekler, yerleşmiş değerler karşısında en geleneksel tutumudur bu, “olan” ın yerine “olması gereken” i getirebilmek için çabalar durur. Olanı, olması gerekene dönüştürme çabası, yüzlerce, binlerce yıldan beri insanların ve toplumların yaşamına yöne ve anlam vermiş, insanlığın bütün ileri adımlarına kaynaklık etmiş olan çabadır, bunun için de yadsınması, yerilmesi değil, saygıyla karşılanması gerekir. 12 13 14 Dilde şu şekilde ya da bu yönde birtakım değişiklikler yapmaya kalkmak toplumun en köklü, en vazgeçilmez kurumlarından birine el atmak olduğuna göre, böyle bir girişimin karşısına çıkanlar bulunması doğaldır. 15 16 17 18 Hiç kuşkusuz, Benveniste7’ in söylediği gibi, “toplumu dilden, dili toplumdan ayrı olarak düşünemeyiz”, daha da önemlisi, “toplum ancak dille varolur”; ama, gene Benveniste’ in söylediği gibi, “birey de dille varolur, ancak. Çocukta bilincin uyanışı dilin öğrenilmesiyle aynı zamana rastlar, çocuğu birey olarak yavaş yavaş dil katar topluma”. 6 Tahsin YÜCEL: Türk öykü ve roman yazarı, denemeci, eleştirmen ve çevirmendir. 1953' de Galatasaray Lisesi'ni, 1960' da da İÜEF Fransız Dili ve Edebiyatı Bölümü' nü bitirdi. Fakülteyi bitirdikten sonra, orda kalmayı tercih etti ve 1969' da doktorluk, 1972' de doçentlik, 1978' de de profesörlük ünvanlarını aldı. 2000 yılına kadar burda kaldıktan sonra emekliliğe ayrıldı. 7 Emile Benveniste: (1902-1976) Ferdinand de Saussure tarafından kurulan dilbilimsel paradigmaları genişletmesi ve HintAvrupa dilleri üzerine çalışmaları ile tanınır. Başlangıçta Sorbonne Üniversitesi'nde Ferdinand de Saussure'un eski bir öğrencisi olan Antoine Meillet'yle çalıştı. Daha sonra École Pratique des Hautes Études'de öğretmenliği başladı. On yıl sonra 1937'de Collège de France'a dil bilimi profesörü olarak seçildi. 1969 yılında sağlığının bozulması sebebiyle bu okuldan emekli oldu. 1969-1972 yılları arasında Uluslararası Gösterge Bilimi Derneği'nin birinci başkanlığını üstlendi. Kariyerinin başlangıcında, derin uzmanlığı ve teknik çalışmalarıyla sınırlı bir akademisyen grubunu etkisi altına aldı. Onun anıtsal yayını, problèmes de Linguistique générale (Genel Dil Bilimi Sorunları) alanında çok daha geniş kitlelerce tanınmasını sağladı. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 90 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 Yaşamımız süresince edindiğimiz bilgilerin, kazandığımız deneyimlerin ancak çok küçük bir bölümünü dolaysız deneyler sağlar bize, üst yanını hep dille birlikte ve dil aracılığıyla özümler, sürdürür, geliştiririz; dille birlikte ve dil aracılığıyla kendi zamansal ve uzamsal çevremizin çok ötelerine uzanırız. Bir bakıma, toplumun bütün bireylerince paylaşılmış bir gömüdür dil, çağdaş dilbilimin büyük öncüsü Ferdinand de SAUSSURE’ ün ünlü benzetmesi uyarınca, toplumun her üyesinde ötekilerle özdeş bir sayısı bulunan bir sözlük gibidir. Her birimiz kendi eğilimlerimize, kendi gereksinimlerimize göre yararlanırız bu sözlükten. Dil değiştirmeye gelince, böyle bir amacımız bulunsa bile, buna kolay kolay gücümüz yetmez. Kısacası, öyle yurt yönetimini değiştirmek gibi sert ve kesin, öyle toplumsal bir eylem değildir yaptığımız. 9 10 11 “Bir kişinin bir sözü kendi bildiği, kendi dilediği gibi yazmasını hani neredeyse bir başkaldırma, yurda karşı bir suç sayacaklar da işleyenin susturulmasını, kısığa atılmasını, belki de ipe çekilmesini isteyecekler”, derken, Ataç da bu özgürlüğün doğal bir özgürlük olduğunu vurgular. 12 13 14 15 16 17 Osmanlı(ca) dediğimiz melez ve yapay dizge, söz konusu özgürlüğün nerelere dek götürülebileceğini de, böyle bir yönelimin sonuçlarını da somut bir biçimde gösterir bize. Değişik dönemlerde gösterilen güçlü tepkilere karşın, 9. yüzyıl sonlarından 15. yüzyıla değin Arapça ve Farsçadan sözcük, sözcük öbekleri, sözdizim kalıpları alınarak oluşturulan, 15. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına değin de belli bir çevrede varlığını sürdüregelen bu kurmaca yazın, bilim ve yönetim dilinin hangi sınırları zorladığını yeterince biliyoruz: 18 19 “Balayı kuh-sar-ı serinde aşiyan-saz olan zağ-ı cife-ha-ı can-ı habisi şigaf-ı tarekinden nişiip gah-ı duzaha pervaz eyledi.” 20 21 22 türünden tümcelerin yalnızca günümüzde değil, yazıldıkları dönemlerde de geniş kitlelerce anlaşılması söz konusu olmadığına göre, Osmanlı(ca)nın Türkçenin değişik bir biçimi değil, Türkçeden ayrı bir dil olduğunu kesinlemek gerekir. 23 24 25 “Türkçeye yapılacak en büyük saygısızlık Osmanlı(ca)yı Türkçenin bir hali, bir şekli hatta gelişmiş bir şekli gibi göstermek olacaktır.” C.Akyol 26 27 28 “Birileri illede yabancı dil olarak Osmanlı dili ya da kendi dili Osmanlı dili olduğu için bu dili konuşmak isteyecekse konuşsun ama onu Türkçemizle yarıştırmasın, kıyaslamasın.” C.Akyol 29 30 31 32 33 34 35 Osmanlı(ca), yalnızca yabancı kökenli sözcükler almakla yetinmeyip Türkçenin yapısına uymayan “dilbilgisi kuralları” da alarak birlik ve denge kurallarını yok saymış, daha doğrusu Türkçenin kendi öz yapısı dışında bir birlik ve denge aramaya yönelmiş, bunun için de sonunda Türkçeden ayrı bir dil olup çıkmıştır. Gerçekten, yukarıya aldığımız tümcede de açıkça gösterdiği gibi, Türkçe ile Osmanlı(ca) arasındaki uzaklık, Fıransızca ile İtalyanca arasındaki uzaklıktan daha az değildir. Bunula birlikte, Osmanlı(ca) örneği dil/söz karşıtlığının nerelere götürülebileceği konusunda verilebilecek örneklerin en çarpıcısıdır. 36 37 38 39 Söylemek bile fazla, dil ile söz arasındaki karşıtlık olağan koşullarda hiçbir zaman bu oranlara varmaz, hiçbir zaman yapısal bir karşıtlık düzeyine ulaşmaz, çünkü gene Benveniste’ in söylediği gibi, “dilde değişen, insanların dilde değiştirebildikleri yalnızca adlandırmalardır, bunlar çoğalır, birbirinin yerini alır, her zaman da bilinçli olarak yapılır, ama dilin temel dizgesi hiçbir zaman değişmez”. 40 41 42 43 44 45 “Temel dizgenin değiştirilmesi kadar tehlikeli olan, adlandırma değişikliği yaparken yeni adlandırmaya anlam yüklemesi yapılmasıdır. Yeni adlandırmanın yapılmasının çoğu zaman amacı budur, durduk yere olmaz bu, Osmanlı da aynısını yapmıştır. Adlandırma yapmıştır, anlam yüklemesi yapmıştır, temel dizgeyi değiştirmiştir. Bugün ki telaşlarının asıl nedeni de yeni sözcüklerle -adlandırmalarla- bu anlam yüklemesinin kalkmış olmasıdır.” C.Akyol Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 91 / 189 1 2 Osmanlı(ca), bir ayrıcalık koşulu, bir sömürü aracı biçiminde kullanıldığı da çok olur. Bu nedenle, sınıfının üstünlüklerini korumak isteyenler gibi, sınıf değiştirmek isteyenler de dört elle sarılırlar ona. 3 4 5 6 7 “Biz bugün Türklerin pek çoğu tarafından kullanılan konuşma dili ile yazı dili arasındaki büyük ayrılığı azaltarak ikisini birbirine yaklaştırmaya, böylelikle edebiyatımızın, her türlü yazılarımızın yalnız birkaç bin kişinin halledebileceği bir bilmece olmasından kurtulmasına uğraşacağız. Benim istediğim yalnızca budur.” Celal SAHİR 8 9 10 11 “Dil insan topluluğunun içinde doğup geliştiğine, toplumun oluşumunu yönlendiren süreç uyarınca, yaşama olanaklarını yaratma, doğayı dönüştürme ve araçları çoğaltma çabalarıyla oluştuğuna”8 göre, Türkçe belirli düşün ve bilim alanlarının sözcük ve terimlerinden yoksunsa, yetersiz bir dil olduğu için değil, Türk toplumunun söz konusu alanlarda etkinlik göstermesine olanak sağlanmadığı için yoksundu. 12 13 14 “Türkçe, 1000 yıldır kenarda bırakılmışlığına karşın düşün ve bilim dilinde bugün çağı yakalabildiyse, bunu Türkçenin sağlam yapısına borçluyuz.” C.Akyol 15 16 17 18 Yazı devriminin dil devriminden önce başlatılması gerçekten derin bir sezginin, gerçekten derin bir dil duygusunun belirtisidir. Atatürk, “Bizim uyumlu, zengin dilimiz yeni Türk harfleriyle kendini gösterecektir” derken, öncelikle dilsel bir gereksinimi vurgular, ulusumuzun güzel ve soylu diline kolay uyan bu aracın bizi az emekle kısa yoldan kurtaracağını söylediği bilisizlik de aynı zamanda dilsel bir bilisizliktir. 19 20 21 Ama yalnızca okuyup yazmayı kolaylaştırmak değildir yazı devriminin amacı, Atatürk’ ün sözlerinin açıkça gösterdiği gibi, Türkçe sözün Türkçeliğini, yabancı sözün yabancılığını daha bir belli ederek özleştirme akımını da elden geldiğince hızlandırmaktır. 22 23 Gerçekten, yeni abecenin benimsenmesinin salt bir yazı değişimi olarak kalamayacağını o dönemin devrimcileri de tutucuları da seziyordu. 24 25 “Bu yazı -yeni abece- ile Osmanlı(ca)nın devam etmesine imkan yoktu.” Falih Rıfkı ATAY 26 27 Dil devrimini ulusumuzun geçmişine karşı bir saldırı sayanlar da bir bakıma kendi beğenilerini saltlaştırıyorlar. Bunlara sormak gerekir: “Siz hangi Türkçeden söz ediyorsunuz?” 28 29 Dil düzleminde kavramlar, nesneler gibi, adlar da değişken ve ölümlüdürler, bugün bir nesnenin adıyken, yarın başka bir nesnenin adı oluverirler, ya da silinirler büsbütün. 30 31 32 33 Bir ulusun çağlar içinde birbirini izleyen kuşakları arasında kesin bir süreklilik, kesin bir uyum aramak, tarihin tanıklık ettiği evrim düşüncesini yadsıyarak her zaman için durmuş bir toplum düşü kurmakla birdir. Ama hiçbir zaman gerçekleşmemiş bir düştür bu. Bugünün kuşakları Fuzuli’ nin kuşağıyla da, Şinasi’ nin kuşağıyla da, Ali Fuat Başgil’ in kuşağıyla da anlaşamazlar. 34 35 36 37 Osmanlı(ca)nın büyük çoğunlukça bilinmeyen bir yazı dili olmasına karşın, tarih bilincimiz atalarımızınkinden daha güçlü, tarih bilgilerimiz atalarımızınkinden daha sağlam, daha geniş. Öyleyse dil devrimini geçmişe karşı bir saygısızlık, ulusal uygarlığımıza karşı bir kundakçılık olarak göstermeye çalışmak kaba bir saptırmacadan başka bir şey değil. 38 39 40 41 İran’ ın ulusumuzun egemenliği altına girmiş ülkeler arasında bulunmamasına karşın, Farsça kaynakların Arapça kaynaklılardan pek de geri kalmaması, yalnız Arap ülkelerinin de uzun süre egemenliğimiz altında kaldıkları düşünülünce dilimizde Bulgarca, Rumence, Sırpça kaynaklı sözcüklere neredeyse hiç rastlanmaması bu ilginç kuramla nasıl bağdaştırılabilir. 8 Beneviste Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 92 / 189 1 2 3 4 5 6 Dil devriminin yıkıcılığını vurgulamak için ileri sürülen başlıca savlardan biri de bu eylemin Türkçenin anlatım gücünü alabildiğine zayıflatarak onu ilkel bir dil durumuna düşürmesi. Onlara göre, sözcük sayısının fazlalığı dil için zenginlik ve gelişmişliğin ilk belirtisidir, bir ulusun gelişmişliği de dilindeki sözcük sayısıyla ölçülür. Bu bakımdan, yeryüzünde konuşulan diller iki sınıfa ayrılabilir: uygar ve ilkel. Örneğin sözcük sayılarının sekiz yüzü geçmediği söylenen kimi Afrika ve Yeni Zelanda oymaklarının dilleri ilkel dillerdir, sözcük sayısı yüzyirmi bine yaklaşan İngilizce ise uygar bir dil. 7 8 9 Ereği yalnızca olguları incelemek olan dilbilim, her şeyden önce yöntem bakımından yadsır bu türlü görüşleri, “uygar”, “ilkel”, “zengin”, “yoksul” gibi değer yargısı içeren nitelemelerin dilbilimle bir ilgisi olamaz. 10 11 12 Türkçenin özelleştirilmesine karşı çıkan yazarlarımızın bütün bu tutarsız görüşleri dönüp dolaşıp bir tek savda noktalanıyor: kişinin dile uyması, “güneşin doğup batışına, varlığın olup bitişine tabi” olduğu gibi, dile de “tabi” olması gerektiği savında. 13 14 15 Yeni sözcüklerin zamanla, kendiliklerinden doğmalarına gelince, yalnızca bu gerçekle değil, mantıkla da bağdaşmayan bir görüş bu. Yeni bir olgu yeni bir sözcük gerektiriyorsa, dil kendi başına nasıl yaratır bu sözcüğü. 16 Uydurma etkinliğini nasıl küçümseyebiliriz öyleyse? 17 18 19 20 21 “Diyelim ki be Fıransızca bir kelimenin karşılığını arıyorum. Türkçede yok öyle bir kavram, ne yapacağım? O kelimeyi ben kurmağa, uydurmağa çalışmayacak mıyım? Ben de, benim gibi o kelimeye ihtiyaç duyanlar da ellerimizi, kollarımızı kavuşturacağız, dil onu kendi kendine yapacak. Çıldırmak işten değil! Yani günün birinde gökten zembille mi düşecek? “ Nurullah ATAÇ 22 23 24 “Osmanlı(ca) nasıl Türkçe/Eski Türkçe olabilir, Osmanlı toplumu içindeki Sırplar, Bulgarlar hatta Araplar ne kadar anlayabiliyorsa, Anadolu’ daki ve Rumeli’ deki Türkler de o kadar anlıyordu, o Türkçeyi!” C.Akyol 25 26 27 28 29 “Osmanlı(ca) denilen bu yabancı ve yapma dil, yüzyıllar boyunca Türk toplumunun kültür dili olmuş, bunun sonucu olarak toplum öz varlığından uzaklaşmış, ulus birliğini yitirmiş, sanki iki ayrı toplum oluşmuştur: Bir yanda Osmanlı çevresi, öte yanda halk çevresi ise Türkçe dil ve edebiyatı ile birbirinden sanki ayrı yaşamışlar, böylece toplum ikiye bölünmüş.” H.N.ÖZTÜRK 30 31 32 33 34 35 “Herkes için en anlaşılır, en aydın dil anadilidir. Örneğin üçgen ve müselles sözcükleriyle ilk olarak karşılaşan bir Türk çocuğu, üçgen teriminin anlattığı kavramı henüz öğrenmemiştir, ama daha önceden bildiği üç’ e dayanarak bir şeyler sezmeğe başlamıştır; işte bu sezgi öğrenme yolunda bir kazançtır, bununla iş kolaylaşmıştır. Buna karşılık, müselles kelimesi bu Türk çocuğuna hiçbir şey söylemez; bunun üçle bir ilgisi olduğu kendisine ayrıca öğretilecektir.” Macit GÖKBERK 36 37 38 39 40 “Üretilen, yaratılan veya kaynaklarımızdan aranılıp çıkarılan kelimelere uydurma adını takmışlardır. Anıt, yazıt, gerçek, ülkü kelimelerini görünce çileden çıkarlar. Fakat abide, kitabe, şe’ niyet, mefkure kelimelerine taparlar. Arapçada bulunmayan ve kırk yıl önce uydurulmuş olan bu sonuncuları gökten inmiş ve kendilerine emanet edilmiş mukaddesattan sayarlar.” Ömer Asım AKSOY 41 42 “Kimseye yeni bir dil öğretmeye kalkan yok, kendi dilimizi öğrenelim.” Melih Cevdet ANDAY 43 44 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 93 / 189 TÜRK DİLİ 2 BİRİNCİ KURULTAYI Tezler, Müzakere Zabıtları, 26 Eylül 1932 Pazartesi 3 4 5 6 7 Reşit Galip Bey … Selçuklulardan beri 8 asır süren şaşkın bir inat ile şuursuz ve kozmopolit bir sapmayla Türkçe, bizzat Türkler tarafından ölüm çukuruna sürüklendi. … Osmanlı müellifleri, şairleri, edipleri, alimleri de yabancı istilasına karşı Türk dilinin kapısını ardına kadar açtılar. Böylece dilimiz Türkçe olmaktan çıktı, içinde pek az Türkçe kelimelerle bazı Türkçe kaideler bulunan bir Osmanlı(ca), bir yeni dil oldu. 8 Millete hala yüzde yetmişini anlamadığı bir dille hitap ediyoruz. 1 9 10 11 12 13 14 Dilimize gene kendimiz tarafından sokulmuş olduğunu söylediğimiz Arap ve Fars kelime veya kaidelerinden şikayetimiz Arap ve Fars milletlerine veya dillerine karşı sevgi ve saygımızın eksikliği şeklinde tefsir edilemez. Türkçenin Ari ve Sami Lisanlarla Mukayesesi Samih Rifat Bey 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 94 / 189 1 Osmanlılar Okur Yazar değil miydi? 2 3 4 Geçen meşhur bir tarihçi çıktı, Osmanlılarda okur-yazarlığın çok düşük olduğundan bahsetti. Bunu da bağnazlığa bağladı. Ama ilk Kur’an emrinin “Oku!” olduğundan bahsetmedi. Ne diyelim, dilin kemiği yok. Ama rakamlar yalan söylemez. 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Cumhuriyet istatistikleri 1927’de Türkiye’deki okur-yazar nispetini %8,1 verir. Fakat bu sayı hayli problemlidir. Acaba kasıt Latin harflerini bilenler midir? Zira 1903 Maarif Salnamesi’ne (yıllığına) göre, 19.929.168 nüfusun, 1.375.511’i talebedir. Bu sayının 868.879’u da ilkmekteptedir. Şu halde nüfusun %5’i ilkmektebe devam etmektedir. Orta, lise ve yüksek tahsilde veya gayrı resmî mekteplerde okuyan, hususi ders alan talebeler de vardır. Memur sayısı yüzbinleri bulur. 5-10 yaş arası çocuklar, nüfusun %10’u olduğuna göre, her 2 çocuktan biri talebedir. 1903’deki topraklardan 1923’te TC elinde kalanlar üzerinden hesap yapılırsa nispet artar. Zira burada yaşayan 12.516.308 nüfusun, 981.442’si ilkmektep talebesidir. Bu da nüfusun %8’i eder. Yeni rejimin verdiği okuryazar nispeti, sadece ilkmektebe devam edenler kadardır. İstatistik mantığına göre geriye kalan nüfusun yarısının daha evvel mektebe gittiği düşünülecek olursa, okuryazar nispeti %50’den aşağı olamaz. Çeyreği gitmişse, bu nisbet %30’lardadır. Şu halde iki istatistikten biri yalan söylüyor. 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 1908-1914 arası sadece İstanbul gazetelerinin günlük tirajı 100 binin epeyce üzerindedir. Taşra gazeteleri de canlıdır. 1928’de İstanbul ve Ankara gazetelerinin (zaten yeni rejim, yüzlerce gazeteden sadece üçüne izin vermiştir) tirajı 19.700’dür. Bu, Osmanlı devrinden daha düşük bir seviye demektir. Cihan Harbi’nde okumuş kitlenin cephelerde eritilmesi bir yana; harf inkılâbı sayesinde “okur-yazar” kesim, bir günde “okumaz-yazmaz” hâle gelmiştir. Arap abecesi zor mu? Cemiyette okur-yazarlığın çok şey ifade etmediği; soyluların, papazların, hatta kralların bile okumayazma bilmediği, buna ihtiyaç duymadığı, okuma ve yazmanın bir zanaat olarak görüldüğü ve gerekirse ücret mukabilinde yaptırıldığı bir devirdir bu. Üstelik Şark kültüründe yazı değil, söz kıymet ifade eder. Sözlü kültür, yazılı kültürün önündedir. Her ne kadar “Hatırdan çıkar, satırdan çıkmaz” dense de, “İlim sudûrdan sutûra (kalbden yazıya) intikal edince zâyi olur” sözü tercih edilmiştir. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 95 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 1927’de 13.650.000 nüfusun, okuryazar olmayan 1.347.0007’u on yıl içinde yeni harflerle okuma yazma öğrenmiştir. Okur-yazarların nüfusa nispeti, 1935’de %15; 1960’ta %32; 1970’te %46’dır. Bu da yeni harflerin okur-yazar nispetini arttırmakta yetersiz kaldığını gösterir. Bu nispetin düşük olmasının sebebi, Arap alfabesinin zorluğu ve imkânsızlıklar değil; okuma-yazma istek ve ihtiyacının bulunmamasıdır. Zira normal zekâlı bir insan 3 ayda okuma ve yazmayı öğrenir. Arap alfabesinde bu müddet, Latin alfabesindekinden daha uzun değildir. Bu satırların yazarı Latin alfabesini 3 ayda sökmüş, üstelik sınıfın ilklerinden olduğu için kırmızı kurdele almış; Kur’an-ı kerim okumayı ise 15 günde öğrenmiştir. 9 10 11 12 13 Bir meselede hüküm verirken, hem zamanın şartlarını nazara almalı; hem de mukayese yapmalıdır. Acaba aynı yıllarda Avrupa’daki vaziyet nedir? 1890’da bu nisbet Rusya’da % 17’dir. İspanya, %39; İtalya, %45; Belçika, %74; Fransa, %78; Amerika’da %89,3; İngiltere, %92 okuryazara sahiptir. Osmanlı Devleti, şarklı bir imparatorluk olmasına rağmen, kendisine en çok benzeyen Rusya’dan çok ileride, İspanya ve İtalya ile aynı seviyededir. 14 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 96 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Şifre harfleri Osmanlı(ca)nın, Latin harflerine göre zorlukları vardır, avantajları da vardır. Bazı harfler yazılır, ama okunmaz; bazıları yazılmaz, ama okunur. Fakat alışan bir kimse için matematik gibidir. Bazı formüller kafaya yerleştirildiği zaman iş kolaylaşır. Harfler birbirine bağlıdır. Bu sebeple stenografiktir, acele not tutmaya uygundur. Aziz Nesin’den Kenan Evren’e kadar çok enteresan kimseleri bu harflerle not tutarken görmüşüzdür. Harfler yuvarlaktır, gözleri yormaz. Eskilerde gözlük takan sayısı azdır. Üstelik çeşitli yazı türleri çıkarılabilir, sanata elverişlidir. Şifreli yazı yapılabilir. Üstelik Yemen’de, okuma ve yazmanın beraber öğretildiği bir usul sayesinde, okur-yazar olmayan yok gibiydi. 1862’den sonra kurulan ibtidaiyelerde bu usul tatbik olundu. Sağdan sola yazıldığı için insanın dengesine uygundur. İbrani, Süryani, Hind, Göktürk, Uygur, Japon ve Çin alfabeleri de sağdan sola yazılır. Bir tek Latin alfabesi soldan sağadır. Câmi olan her köy ve mahallede bir hoca, dolayısıyla bir ilkmektep vardır. Erkek ve kız çocukların buraya gönderilmesi mecburidir. Sultan II. Mahmud’un bu yolda bir fermanı vardır. Câmi olmayan köyler, kışın veya Ramazan’da bir hoca tutar; bu, çocuklara okuma-yazma öğretir. 2-3 sene süren bu mekteplerde Kur’an-ı kerim ve tecvid, imlâ ve inşâ (yazı), ahlâk ve ilmihâl (din dersi), hesap ve biraz da tarih okutulur. Eski yazıda okumak başka, yazmak başkadır. Bazısı okur ama yazamaz. Çin’de böyledir. Osmanlı coğrafyasında okur-yazarlık nispetinin düşük olduğu iddiası, inkılâbı haklı göstermek için yapılmış normal karşılanacak bir propagandadır. Ama bunu söyleyen tarihçinin, devletçe neşredilen ve kendisinin de editörlerinden olduğu Osmanlı istatistiklerini okumaması şaşılacak bir husustur. 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 97 / 189 1 Trajik Başarı “Türk Dil Reformu”, Geoffrey LEWIS 2 Giriş 3 4 5 Geoffrey LEWIS 1920-2008 6 7 8 İlk hedef “muassır medeniyet seviyesini” yakalamak olarak ifade edilmişti: yani Batı ile aramızda gittikçe açılan mesafeyi kapatmak. Söz konusu mesafeni açılmaya başlaması 17. yüzyıla uzanır. Değişen, bozulan dengelerin lehimize düzeltilmesi yolundaki çalışma ve gayretler de böylece başlar. 9 10 11 12 13 Osmanlı için büyük kırılma 18.yüzyılın son çeyreğinde, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması sonucu imparatorluk/süper güç vizyonunun sarsılması, hatta sona ermesiyle gerçekleşmiştir. Hızla modernleşen ve güçlenen Çarlık Rusya’ sının bir yanda Balkanlara, diğer yanda Kafkasya’ ya dayanması; Yunanistan’ ın bağımsızlığını ilan etmesiyle ağırlaşan Balkan sorunu jeopolitik önemi dolayısıyla imparatorluğun hayat alanı içinde yer alan Mısır gibi bölgelerde inisiyatifin “ kolonizatör” batı’ ya geçmesi. 14 15 16 17 Osmanlı kendi hesabına tehlikenin farkındadır. Tanzimat Fermanı içerik olarak değilse de tarihsel olarak bu değişimin yani Batılılaşmanın resmi bir ilanıdır. Dil konusundaki sorunlar 11. Yüzyıla dayanır ve Tanzimat yıllarına kadar, çoğu divan şiiri etrafında gelişen bazı dil tartışmaları ya da eleştirileri görülür. 18 19 20 21 Tanzimatla birlikte ortaya çıkan basın yayın ve tercime faaliyetleri, iyice genişlemiş bürokratik yapının merkez taşra yazışmaları ve kayıtları, telgırafın gelişi, modern eğitim kurumları, edebiyat ve retorik tartışmaları vb. gibi sebepler dil ve abece meselelerini gündeme getirmiştir. Abece, imla, sadeleşme, terimler ve sözlük tartışmaları Münif Paşa, Şinasi ve Namık Kemal ile başlar. Münif Paşa 1830-1910 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Şinasi 1826-1871 Namık Kemal 1840-1888 Ziya Gökalp 1876-1924 Harf devrimi 98 / 189 1 2 Abecenin yetersizliği ile ilgili ilk görüş Münif Paşa’ nın başkanlığındaki Cemiyet-i İlmiye-yi Osmaniye’ de dile getirilmiştir. 3 4 Namık Kemal’ in bilhassa imla, noktalama ve tıp terimleri hakkındaki makaleleri ilgi çekicidir. Şemseddin Sami’ nin sözlük çalışmaları çok önemlidir. 5 6 7 Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları adlı eserinin Lisani Türkçülük bahsinde, kendisine kadar yapılmış tartışmaların meyvesi ve bileşkesi niteliğinde, Türkçenin ne şekilde ele alınması ve neler yapılması gerektiğiyle ilgili önemli görüşler ortaya atmış, ve maddeler halinde özetlemiştir. 8 9 “Dil oluşun, varlığın evidir.” Hedidegger 10 11 12 13 14 15 “Her dil bir gelenek, her kelime kabullenilmiş bir simgedir.” J.L. Borges Türkçenin Pirus Zaferi! “Yerinde bir kelime ile hemen hemen yerinde bir kelime arasındaki fark, şimşek ile ağustos böceği arasındaki fark kadardır.” Mark Twain 16 Türkçeye ilişkin tartışma, gerçekte modernliğe, modernleşmeye ilişkin bir tartışmadır. 17 18 19 “Türkçe için cumhuriyet dönemi yapılanlar, yüzyıllardır süren bir yanlışın düzeltilmesi, yanlıştan dönülmesidir. İkiyüzlülüğe, dil cambazlığına son verilmesidir.” C.Akyol 20 21 22 23 Ulus ve ulus devlet, insanlığın evriminde daha ileri ve yeni bir aşamaydı ve ona uygun bir bulunmalıydı. Bu dil vardı ve kuşkusuz Türkçeydi. Fakat Türkçe, Arapça ve Farsçanın hegemonyası nedeniyle kaybolmak üzereydi ve bu durumdan kurtarılmalıydı. Yeni Cumhuriyet bir ulus devletti, otoritesini halktan alıyordu ve onun dilini kullanmalıydı. 24 25 26 “Cumhuriyetin ilk günlerinde abecede yapılanı salt ulusçuluk olarak görmek, fazla zorlama bir niteleme. Var olan her şey yanlıştı, yanlıştan dönüldü!” C.Akyol 27 28 29 30 31 32 33 34 Türkçe ve kullanılan abece hakkında radikal kararlar Cumhuriyet döneminde alınmış olsa da, Türkçenin ve kullanılan abecenin bir sorun haline gelişi bilindiği gibi 19 yüzyılın ilk yarısında Tanzimat devrinde başlar. Cumhuriyetin kurucu kadroları açısından, Harf Devrimi’ ni meşru kılan argüman şudur: Okumayı ve yazmayı zorlaştıran Arap harfleri geri kalmışlığımızın ve cehaletimizin asıl kaynağıdır. Bunu izleyen ikinci görüş ise, Arap harflerinin Türkçenin fonetik yapısına uymadığıdır. Cumhuriyetin kurucu önderleri ulusal bir dilin oluşmasını ulusun inşası için en temel adım olarak gördüler. Bir imparatorluğun enkazı üzerinde yükselen Cumhuriyet’ in yeni bir devlet, yeni bir ulus yaratırken, yeni bir tarih ve yeni bir dil yaratmaya çalışması da bir arada düşünülmesi gereken, temel bir arayışın parçalarıdır. 35 36 37 38 39 Güneş-Dil Teorisi’ nin ortaya koyduğu esas keşif, “Güneşin ilk insanlar için her şeyden üstün bir obje olduğu ve dilin ortaya çıkışında da ilk nedenin güneş bulunduğudur. Bu yüzden, dilin kaynağına yönelik incelemelerde akılda tutulması gereken ilk obje güneştir. Dilin kaynağında ilk insanın güneşe bakıp “A” demesi yatar. İlk insan başlıca kavramlarını güneşten almıştı. Buna göre bütün dillerin kaynağında genel bir dilin varlığı söz konusudur. Bu dil, hiç kuşkusuz, Türkçedir. 40 41 42 “Ya herkese Osmanlı(ca)yı öğreteceklerdi ya da abeceyi değiştireceklerdi. Kolayını seçtiler, abeceyi değiştirdiler.” C.Akyol Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 99 / 189 1 2 Türk Dil Devrimi, Türkçeyi bir dil sorunu olarak değil, bir eğitim, çağdaşlaşma, uluslaşma sorunu olarak gördü. Cumhuriyetin kurucu elitlerinin gözünde, topluma şekil vermek dile şekil vermekten geçiyordu. 3 4 Bir dilin gücünü belirleyen şey, kelimeler arasındaki ilişkiler, bağlantılar, gramer ve sentaks nitelikleri, başka dillerden aldığı kelimeleri kendine mal edişinde yatar. 5 6 Yabancı kelimelere Türkçe karşılıklar bularak ne dil ne edebiyat gelişir. Ana dilini işlemek, ana dilinde düşünmek ve ana dilinle sevişmekle ifade gücünü artırmak mümkündür. 7 8 “Osmanlı(ca), birçok Türk için böyleydi ama!” C.Akyol 9 10 11 12 13 14 15 Diğer Dillerde Almanca konuşulan topraklarda Fransızcanın yayılması 16. yüzyılın sonunda başladı. Macarcayı Almanca ve Latince kelimelerden temizleme maksatlı bir hareket de 18. yüzyılın ikinci yarısında başlamış ve hatırı sayılır bir başarıya ulaşmıştır. İngilizceyi arındırma yönünde teşebbüsler de yapılagelmiştir. Sözün gelişi, Inwit 1230 yılları civarında yazılmış conscience (vicdan) yerine kullanılıyordu. 19. yüzyılda ortaya, aslı Hellence ve Latince olan kelimelerin yerine Sakson kökenli yerli karşılıkları çıktı. 16 Ama hiçbir yerde bu türden bir mücadele Türkiye’ deki kadar uzun süre devam etmedi ve etkili olmadı. 17 18 Türk dil reformunun amacı, uzun zamandan beri dilin bir parçası durumunda olan Arapça ve Farsçaya ait dilbilgisi özelliklerini ve bunlardan ödünç alınmış binlerce kelimeyi tasfiye etmektir. 19 20 21 Osmanlı Türkçesi Türkçedeki temel dini terimler Arapçadan ziyade Farsça veya diğer İran kökenli dillerden gelir: Namaz, oruç, peygamber. Bu süreç Selçuk İmparatorluğu (1040-1157) döneminde başlamıştır. 22 23 Arapça kelimeler genelde üç harfli kökler üzerine kuruludur. Bunlar üç sessiz harftir; örneğin sırasıyla, yazma ve mecbur etme kavramlarını anlatan K-T-B ve C-B-R. 24 25 26 Arapça ve Farsça kelimelerin gelişiyle beraber Arapça ve Farsça dilbilgisi adetleri de gelmiştir. Türkçe, Arapçanın aksine, dilbilgisel cinsiyet denen şeyden azade doğmuştur. Dahası, Türkçe sıfatlar isimlerden önce gelirken, Arapça ve Farsça sıfatlar isimlerden sonra gelir. 27 28 29 30 “Bir dilin sözcüklerinin bozulması, yabancılaşması neyse de dilbilgisinin bozulması ve yabancılaşması artık o dili yok eder. Osmanlı(ca)nın kullanımının son durumu artık Türkçenin dilbilgisini de tehdit ediyordu.” C.Akyol 31 32 33 Farsçalaşma, Osmanlılar döneminde kesintisiz sürdü. Onlar, Farsçayı resmi dil ilan eden Selçuklu ataları kadar kendi anadillerini hor görmede ileri gitmeseler de, 15. yüzyıl Türk yazarlarının kaleminden çıkan nesir ve nazım Farsça etkisinin muazzam yükselişine tanıklık etti. 34 35 Aşağıdaki, içinde tek bir Türkçe hece dahi bulunmayan üç beyit, klasik çağın en itibarlı şairi Baki (15261600) tarafından Sultan Süleyman’ ın onuruna yazılmış bir kasideden alınmıştır. 36 37 38 Balanişi-i mesned-i şahan-i tacdar Vala-nişan-i ma’reke-i arsa-i Keyan Cemşid-i ayş u işret ü Dara-yı dar ü gir 39 40 Zamanın Türk gazetecileri içinde en verimli olan Ahmet Midhat (1844-1912) ise 1871 de tek bir Farsça isim tamlaması kullanmadan yazmıştır: Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 100 / 189 1 2 3 4 5 6 7 “En evvel kalem sahiplerine şunu sormak isterim ki, bizim kendimize mahsus bir lisanımız yok mudur? Türkistan’ da söylenmekte bulunan Türkçeyi gösterecekler, öyle değil mi? Hayır, o lisan bizim lisanımız değildir. Bundan altı yedi asır mukaddem bizim lisanımız idi, fakat şimdi değil. O Türkçe bizim lisanımız olmadığı gibi Arabi ve Farisi dahi lisanımız değildir. … “ Yeni Abece Abece değişikliğinin amacı Türkiye’ nin İslami Doğu ile olan bağlarını koparmak, içteki ve Batı dünyasıyla olan iletişimi kolaylaştırmaktı. 8 9 10 11 “Yahu, bir ulus 1000 yıl sonra diline kavuşmak istiyor, konuştuğu gibi yazmak istiyor, bunun yok onunla bağlarını koparacak, şununla yakınlaşacakla ne ilgisi var? Bir ulus ana dilini istiyor, kimseden de bir şey istemiyor, 1000 yıldır doğru yanlış kullandığı sözcükleri de sahiplerine geri veriyor!” C.Akyol 12 13 14 Türkçe yazmak için Arabi-Farisi bir abeceyi tercih etmek lehine söylenecek bir şey yoktur. Bu harflerin elif de dahil olmak üzere hepsi sessiz harflerdir ve bazıları da Türkçede olmayan sesleri temsil eder. Örneğin bunlardan biri olan Kef Türkçede g, k, n ve y şeklinde okunabilmektedir. 15 16 17 18 19 20 Güneş Dil Teorisi ve Sonrası 1935 yılında bir ara ATATÜRK, Viyana’ da yaşayan Dr. Hermann F. KVERGIÇ’ in kaleme aldığı kırk yedi sayfa uzunluğunda bir daktilo metin aldı. Buna göre dil ilk olarak jestlerden oluşurdu ve buna bazı anlamlı sesler sonradan eklenirdi. Kvergić, görüşüne dair ispatı Türkçe zamirlerde bulmuştu. Men, elim, sen, elin, biz, siz kelimelerde olduğu gibi. Dahası, Kvergić Türkçenin biçimlenen ilk insan dili olduğunu düşünüyordu. 21 22 23 24 Dilin başlangıcını ilkel adamın güneşe bakıp, “Aa!” dediği anda bulduğunu iddia eden Güneş Dil Teorisi olmuştur. Bu teori, dilin gelişimiyle değil, sadece başlangıcıyla ilgili olduğundan, insanoğlunun bu en eski “Aa!” dan nasıl sadakat, umut ve hayırseverlik bu üç şey yüceliğine veya gelişigüzel bir ifadeye ulaştığının açıklanması ihmal edilmiş diye kusurlu bulunamaz. 25 26 Hilaire de Brenton bütün insanlığın konuşma yetisinin ortak bir kökeni olduğunu onaylamaktadır, fakat bu kökenin Türkçede değil Sümerce’ de olduğunu düşünmektedir. 27 28 29 “Resmi dil Türkçe demek yeterli değil. Türkçe olarak neyi anladığınız, önemlidir. Osmanlı(ca) konuşulurken de devletin dili Türkçe, deniliyordu.” C.Akyol 30 31 32 Karışımın Unsurları Reformcuların başat arzusu, önerilen yeni kelimeler Türkçe olmasa bile, her halükarda Türkçeyi Arapça ve Farsçadan alınmış kelimelerden kurtarmaktı. 33 34 35 36 37 TDK’ nın Türkçe ile Hint-Avrupa dillerinin birbirine yakın diller olduğunu ispat etmek için elinden geleni yaptığı günlerde, Türkçenin özelliklerine aykırı olan ön ekler kullanmak yoluyla kelimeler yaratma yönünde çabalar sarf edildi. Orta Asya lehçelerinin bir tanesinden, anlamı Türkçedeki alt kelimesine benzeyen ast eki ithal edildi. Daha sonra bir ek as- şeklinde kısaltıldı. Söz konusu ek üsteğmen ve astsubay kelimelerinde varlığını devam ettirmektedir. 38 39 Atatürk, dil çalışmalarını sadece uzmanların işi olarak görmedi. Uzmanların yalnız başlarına bunu başarmalarını mümkün değildi. Amaç, konuşma dili ile yazı dili arasındaki farklılığı ortadan kaldırmak, Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 101 / 189 1 2 3 halkın konuştuğu dili geliştirmek olunca, bu çalışmalara bütün bilim ve kültür emekçilerinin, hatta halkın da katılması bir zorunluluktu. Osmanlı(ca)nın tasfiyesi ve Türkçenin geliştirilmesi demokratik bir gelişmeydi. Halkın dil çalışmalarına katılması, bu demokratik gelişmenin sonucudur. 4 5 Bayan kelimesinin, yani Moğolca “zengin” anlamına gelen bir kelimenin, neden bayın dişil karşılığı olarak seçildiğinin hiçbir açık sebebi yoktur. 6 7 8 9 Yeni Türkçe Bu noktada sormamız gereken iki soru vardır: Reform, entelektüellerin dili ile halkın dili arasındaki uçurumu bertaraf etti mi ve reform dili fakirleştirdi mi? Birinci sorunun cevabı, uçurumun eskisi kadar büyük olmamakla beraber halen varlığını koruduğudur. 10 11 Ümit edilen, gündelik hayatta Osmanlı(ca) kelime kullanımının bırakılmasıydı. Artık “ev” demek varken “ikametgah”, “kusur bulmak” yerine “nakısa addetmek” denmeyecektir. 12 13 14 Elbette, tasfiye edilen Arapça ve Farsça kelimelerin çoğu geri gelmeyecek şekilde mevcudiyetini kaybetmiştir ve çok sayıda Türk burumda dilin onarılmış değil tam tersine zedelenmiş olduğu kanısındadır. 15 “Baba ile evlat birbirini anlamaz hale gelmiştir.” Sözü, abartılı bir ifadedir. 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 102 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Devler Konuşuyor, Türk Edebiyat Vakfı Tahsin BANGUOĞLU Dil, bir kültür konusudur. Dil, milliyetin damgasıdır. Yazı dilimizin milli bir dil haline getirilmesi davası, fiili olarak elle tutulur bir şekilde Meşrutiyet devrinde ortay atılmıştır. Ve Meşrutiyet devrinde yazı dili adeta gömlek değiştirmiş gibi olmuştur. Ondan evvelki dil, Osmanlı(ca) idi. Milliyetçilik fikri Türkiye’ de yankı bulunca, bir milli dil davası kendiliğinden ortaya çıktı. Bunun öncüleri eski devirlere aittir. Meşrutiyet devrinde bunu başarırlar. Daha evvel halkın anlamadığı bir dil haline gelmiş olan Osmanlı(ca)’ yı yazıyorlar ve savunuyorlardı. Bunlara karşı çıktı, Türkçüler. Konuştuğumuz dili yazacağız dediler. Ve yazmaya başladılar. O zaman yazı dilimizin, en sade yaza için yarıdan fazlası yabancı kelimeydi. Mehmet KAPLAN Kelime yok dilimizde. O karmaşık hayatı, olayları, yani bir Osmanlı’ nın kendi kelimeleriyle ifade ettiği şeyleri ifade edebilecek kelimeler bugün Türkçede mevcut değil. Dilimiz fakirleşmiş, dilin fakirleşmesi demek düşüncenin fakirleşmesi demek. 15 16 17 18 Felsefe kelimesi sistematik bir düşünceyi içeriyor. Türklerin filozofları yok! büyük bir eksiklik. Batı uygarlığının temelinde eski Hellen felsefesi var. Bir felsefe gelenekleri var. Biz de ise dini gelenek var. Avrupa’ da en az elli tane orijinal filozof vardır. Yani sistem kurmuş. Bizde, kelimelerin içerisinde kendisini ifade eden bir hayat felsefemiz var. 19 20 Dil milli bir değer. Bu İslamiyet’ e aykırı değil, Türkiye’ de yaşayan herkesin mutlak şekilde Türkçe konuşması lazım. Bunun üzerine titrememiz lazım., tıpkı dini değerler üzerine titrememiz gibi. 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 103 / 189 Dil Tartışmaları 1 Türkiye’ de 2 3 4 5 Murat BELGE Dilin politik bir tutumla milliyetçi bir anlayışla ele alınması, ulusallığın aracı olarak görülmesi ve ayrıca yukarıdan aşağıya politik müdahalelere uğraması, Türkçenin oluşumuna yararına çok zarar getirmiştir denebilir. 6 7 8 9 “Dil devriminin elbette ki politik ve ulusalcı bir yaklaşımı vardır, bunu yadsıyamayız. Ama devrimi tamamen böyle açıklamak ise haksızlıktır. Bu haksızlığı yapanların, benzer soruyu dili Osmanlı(ca)ya dönüştürenlere söylediği hiçbir söz yoktur.” C.Akyol 10 11 12 13 Özleştirme, arındırma gibi olaylar dilin kendi içinden türeyen bir rasyonel ihtiyacın sonucu değil, dilin dışında, kendine özgü mantığı olan bir düşüncenin (çeşitli dozlarda milliyetçilik) ürünüdür. Türkiye toplumu (!) yazılıdan çok sözlü kültürün belirleyici olduğu bir toplumdur. Abeceyi bilenin ötesinde, gerçek anlamda okuryazar bir toplum olduğu bugün bile söylenemez. Şapka kullanmamak hata değil, seçimdir. 14 15 16 “Yıllarca, Osmanlı(ca)nın sekiz sesliyi yazamamasını sorun etmeyenlerin, bugün bir şapka olayına takılmaları ilginç!” C.Akyol 17 18 19 20 21 22 Astrid MENZ 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 Özlem ERAYDIN 34 35 36 Erhan AFYONCU 37 38 Geoffrey Lewis Türkçenin yeni yazı sistemini şöyle nitelendiriyor: “ … Latin abecesi inkar edilemez bir şekilde Türkçe için kullanılanların en iyisidir ve okuryazarlığın artmasında önemli bir rol oynamıştır.” Yeni sistemin temelinde ses bilimsel ilkeler olduğu için bir kelimenin telaffuzunu bilmek, doğru yazılması için çoğu zaman yeterli oluyor. Elbette bu ilkenin istisnaları vardır, fakat başka dillerin yazımıyla karşılaştırırsak, Türkçenin imlasının kurallı ve kolay olduğunu kabul etmek gerekir. Dil, ulus ve devlet olguları arasındaki ilişkileri tarihsel boyut içinde değerlendiren araştırmacılar, Avrupa’ da ortaya çıkan iki rotadan söz ederler. Bunlardan biri, İngiltere ve Fransa’ da olduğu gibi, ulusu önceleyen bir devlete sahip bireylerin yavaş yavaş ulusu oluşturdukları ve daha sonra tek dile yöneldikleri, bir devlet bir ulus bir dil rotasıdır. Diğeri ise, Almanya örneğinde olduğu gibi, aynı dili konuşan kişilerin bir ulus oluşturdukları fikrini geliştirerek devletlerini oluşturmak için mücadele ettiği, bir dil bir ulus bir devlet rotasıdır. Bu rotanın fikri temellerinden olan dilsel ulusçuluk, Almanya’ da gelişmiş, Doğu Avrupa ulusçuluk hareketleri başta olmak üzere, ulusçuluk hareketlerinde ve siyaset felsefesinde kalıcı etki bırakmış bir düşünce akımıdır. Gerek Avrupa’ da, gerekse dünyanın diğer yerlerinde, dil politikaları, ulusçuluk akımı ile bağlantılı olarak, o siyasal birimde ulusu şekillendiren dinamiklerle etkileşim içinde gelişmiştir. “Osmanlı(ca) denilince, “Biz Arapça mı öğreneceğiz” diyorlar? Osmanlı(ca) dediğimizin Türkçe olduğunu, Arap harfleriyle yazıldığını öğrensinler yeter.” “Masum görünen, en tehlikeli sav!” C.Akyol 39 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 104 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 “Harf Devrimine Niye Karşıyız?” Keşkül Dergisi, 25. Sayı 1. 1000’ lerce yılda oluşmuş kelime hazinesi terk edildi! 2. 20 yüzyılda yalnızca Türklerde harf devrimi oldu! 3. Zengin bir kütüphane iptal edildi, yok sayıldı! 4. Konuştuğumuz, alıştığımız, ezberlediğimiz dili terk ettik! 5. Yapılan, insan doğasına aykırıdır! 6. Tepeden aşağıya uygulanmıştır! 7. Batı dillerinden gelen sözcüklere aynı tavır gösterilmemiştir! 8. Halk sade dille konuşuyordu, aydınlar daha çok Arapça, Farsça konuşuyordu! 9. Dide ırkçılık olmaz, İngilizce’ nin de %60’ ı Latince, Almanca, Fıransızca kaynaklıdır. 10. Asıl amaç, Osmanlı’ dan, Kuran’ dan koparmaktı, İslam’ la olan bağı koparmaktı! 11. Dil devrimine sahip çıkmak, Irkçılıktır! 12. Osmanlı(ca)yı halk anlıyordu, ha Çoban anlamazdı. Ama, Çoban, Yunus Emre’ yi de anlamazdı! 13. Asıl amaç, %20 kentleşmiş kitleyi eğitme idi, kendine benzetme idi! 14. Dil devrimi, Türkçe’ ye yabancı sözcüklerin girişini hızlandırmıştır! 15. Asıl amaç, yeni insan tipi yaratmaktı! Başka Ne Dediler? 1. Sömürge ülkeleri dışında kendi ulusal dilini bırakıp yabancı dilde eğitime kucak açmış Türkiye’ den başka bir ülke göremiyoruz. Yabancı dil öğrenmek başka, yabancı dille eğitim öğretim yapmak başkadır. 21 22 2. Cumhuriyet devrimleri arasında bugünlere de uç vermiş olan sonuçlarıyla en çok tartışılanı, harf devrimidir. Dile yapılan bu köktenci müdahale, toplumsal bellekte bir yırtılmaya yol açmıştır. 23 24 3. Adına Osmanlı(ca) veya Osmanlı Türkçesi denilen dil, esasen, Türk dilinin Osmanlı çağlarındaki biçimi ve ismidir. 25 26 27 4. Müslüman olan Türklere verilen, genel adıyla Türkmenlerin, İslamlaşma süreciyle birlikte bu harf sistemini kullanmaya başladığını biliyoruz ve bu abeceden doğan Türkçe’ ye de Osmanlı(ca) diyoruz. 28 29 30 5. 1920’ li yıllarda başlayan harf ve dil devrimleri, bugüne kadar ki süreçte Türkçe’ de onulmaz yaralar açtı. Zengin ve geniş bir coğrafyada kullanılmış olan bir imparatorluk/medeniyet dili, Batıcı ulusalcılık adına tasfiye edilip, neredeyse yok edildi. 31 6. Dil fukaralığı günümüzde tavan yapmış durumdadır. 32 33 34 7. İslam-Kur’an yazısından Latin yazısına geçiş inkılabı, yazılı ve edebi Türkçe’ ye, milli kimlik ve kültürümüze büyük zarar vermiştir. Kur’an yazısı, Türkçe konuşan Türkiyeli Müslümanların bin yıldan fazla kullanmış olduğu milli yazıdır. 35 36 8. Bir abecenin öğrenilmesi zor, çetrefil, karışık olması onunla yazan ve okuyan halkın ve ülkenin geri kalmasına yol açmaz; aksine güçlenmesine yol açar. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 105 / 189 1 2 3 9. Halkımızın ezici çoğunluğu şu anda atalarının Türkçe mezar taşlarını, eski camilerin ve başka tarihi yapıların ve abidelerin kapılarındaki kitabeleri, 1928’ den önce yayınlanmış roman, hikaye ve diğer kitapları okuyamayacak derecede kara cahil durumdadır. 4 5 6 10. Konuşma ve yazı Türkçe’ sinde 1920’ lerin zengin, ahenkli düzgün Türkçe’ sine dönülmelidir. Osmanlı(ca) dergiler, gazeteler ve milliyetçi Müslümanlar, hem Latin harfleriyle, hem Osmanlı(ca) eğitim veren güçlü İslam mektepleri açmalıdır. 7 8 11. Bugüne dek 12 defa harf devrimi yaptık. Ama bu son harf inkılabı bizi yalnızlaştırdı, etrafımızda bir duvar örüldü. 9 10 12. Osmanlı(ca)’ yı bilmemek de bizim 600 yıllık tarihimizde atalarımızın ortaya koyduğu fikir, ilim mirasına yabancı kalmak demektir. 11 12 13 13. Biliyoruz ki, sağdan sola yazmak gözün yapısına daha uygundur. Soldan sağa okumak ise gözün yapısına aykırı olduğu için bu hem beyin faaliyetini performans açısından düşürür, hem de görme bozukluklarına sebebiyet verir. 14 15 14. Osmanlı(ca) muazzam bir dildir. Çünkü Arapça ve Farsça başta olmak üzere diğer bütün dillerden beslenerek gelişiyordu. 16 15. Osmanlı(ca) harfler, İslam harfleridir. 17 18 19 16. Devrimin temel gayelerinden biri yeni nesillere geçmişin kapılarını kapamak, Arap-İslam dünyası ile bağları koparmak ve dinin toplum üzerindeki etkisini zayıflatmaktı. Din eserleri eski yazıyla yazılmış olduğundan okunmayacak, dinin toplum üzerindeki etkisi azalacaktı. 20 17. Osmanlı Türkçesi, Türklerin yüzyıllar boyunca geliştirdikleri özgün bir dildir. 21 22 23 18. "Biz başka bir şeyi kaybettik. Bütün bir İslam coğrafyası, aslında ilme olan aşkını, sevdasını, şevkini yitirdi. Kitaplarla arasındaki irtibatı yitirdi. Kitapları okumak için lazım olan dilini yitirdi. Kitapların hepsine sahip olsa da kitapları anlayacak harflerini yitirdi." 24 25 26 27 28 29 Asıl Mesele! 30 31 32 33 34 Bugünün Bazı Aydınları da Farklı Şeyler Söylemiyor! 35 36 37 38 39 40 41 “Esas maksat, esas mesele İslam’ dan, Osmanlı’ dan, Kuran’ dan kopmak; Arap kültüründen uzaklaşmaktı. Eğer Arap harfleri devam etseydi, çocuklarımızı Kuran kursuna göndermeye gerek olmayacaktı, otomatikman az bir çabayla Kuran’ ı okuyacaklardı. Harf inkılabı 900 yıllık medeniyeti devirmiştir. Dedelerimizin mezar taşlarını okuyamıyoruz.” Mustafa Armağan “1000 yıllık bir kültürün birikimini bir anda hiç anlaşılmayan bir dil gibi niteleyip, üzerine beton döküp… kayda geçmiş envanterimizi başkasının tercümesiyle öğrenim. Bir öncesini karalayıp, yerin dibine sokmak niye?” Coşkun Aral “Öncelikle bir hususu belirtmem gerek. 1 Kasım 1928'de yapılan Harf Devrimi'ne hep tedbirli yaklaşırım. Çünkü bu devrimle toplum bir gecede dilsiz kalmış, dahası yeni dile adapte olacağım derken eski dilin tüm kültürel zenginliğinden hızla kopmuştu. İçerisinde başka dillerden sözcükler de bulunmasına karşın kaldırıldığı güne kadar Osmanlı(ca) tam 80 bin sözcükten oluşuyordu. Oysa şimdi kullandığımız dil yaklaşık 30 bin kelime. Dilde sadeleşme ve özleşme çalışmaları beraberinde edebi bir tasfiyeyi de getirdi. Kendi edebiyatımızı/tarihimizi okuyamaz olduk. Gürkan Hacır Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 106 / 189 Karanlık Günleri, Necmettin HACIEMİNOĞLU 1 Türkçenin 2 3 4 Türkiye’ de dilimizin yabancı unsurlardan arınarak kendi benliğine dönmesi için başlatılan sadeleşme hareketinin öncüleri, Ziya Gökalp ve Ömer Seyfettin gibi Türk Milliyetçileridir. Bunların hareketi, İstanbul’ da dar bir aydın çevresinin meydana getirdiği ve milletimizin anlamadığı Osmanlı yazı diline karşı idi. 5 6 “Osmanlı(ca) demek yerine Osmanlı Dili demek, daha doğru sanırım.” C.Akyol 7 8 9 10 1932 yılında Atatürk’ ün giriştiği teşebbüs ise, bir sadeleştirme hareketi değildir. Resmi dil ve hukuk terimlerinin Türkçeleştirilmesi ile, Türk dilinin ilmi bakımından incelenmesi davasıdır. Fakat onun ölümünden sonra bu konu hem asıl gayesinden uzaklaştırılmış, hem de tamamıyla kasıtlı ellere geçmiştir. 11 12 13 Türk dilinin sadeleşmesi hareketinin asıl gayesinden saptırılarak tam bir kültür ihtilali şekline dönüşmesi 1960 yılından itibaren başlamıştır; Türkçenin çöküşünü büsbütün hızlandırmıştır. Bütün aşırı solcu yazarlar, bütün aşırı solcu gazete ve dergiler uydurma dilin yayılması için canla başla çalışmaktadırlar. 14 15 Dil, insanla beraber fakat onun dışında, onun üstünde, kendiliğinden ve tabii bir şekilde meydana gelmiştir. O, insan zekasının bir eseri değildir. Ve insanın emrinde değildir. 16 17 18 19 “Bu görüşe katılmak mümkün değil! Dil insanın daha doğrusu toplumun en büyük eseridir. İnsanlık, dili, gün be gün üretmiştir. Evet, bir ya da birkaç kişinin emrinde değildir ama toplumun emrindedir. Ama gün gelir o denli erginleşir ki artık herkesten her şeyden bağımsızlaşır.” C. Akyol 20 21 22 23 24 25 Türkçenin yabancı dillerin akımına karşı benliğini koruması meselesi, Türklerin Müslüman olup İslam uygarlığı çerçevesi içine girdikleri 10. yüzyılda ortaya çıkar. Çünkü, Kuranı Kerim dili olduğu için, birçok dini ve İslami kavramlarla beraber sayısız Arapça sözlerin de, adeta kitle halinde, bu yüzyıldan itibaren Türkçeye girdiği görülür. Böylece bir yandan din yoluyla Arapça sözler, diğer yandan, aynı uygarlık çevresine dahil bulunduğumuz İran’ la yapılan sıkı temaslar sonucunda da, edebiyat yoluyla, Farsça sözler Türk diline girmeye başlamıştır. 26 27 Anadolu Selçuklu hükümdarları 12. yüzyıldan itibaren Farsçayı da Türk saraylarında resmi devlet dili gibi kullanmışlardır. 28 29 30 İlk olarak, Kaşgarlı Mahmut 1072 yılında Türk dilinin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu ve Ali Şir Nevayi de Türkçenin Farsçadan daha güzel ve zengin bir dil olduğunu söylemişler, ispat etmeye çalışmışlardır. 31 32 33 34 35 Böylece, 16. yüzyılın sonlarından 19. yüzyılın ilk yarısına gelinceye kadarki zaman içinde Türkçeye giren yabancı unsurların miktar, nispet ve çeşidi zirveye yükselir. Bu devirde ilim dili Arapça, edebiyat dili Farsçadır. Resmi dil ise anlaşılması imkansız yapay bir dildir. Türk yazı dilini Arapça ile Farsçanın yalnız sözcükleri değil, ifade tarzları, terkipleri, deyimleri ve gramer şekilleri de bir ayrık otu gibi istila etmiştir. 36 37 38 39 Türkçe, 8. yüzyılda mükemmel bir yazı dili idi. Devrinin dini, edebi ve felsefi düşünceleri, duygularını tam bir ifade rahatlığı içinde dile getiriyordu. Türkçenin yanında, Latince, Grekçe, Arapça, Farsça ve Çinceden başka kültür dili de yoktu. Bugünün dilleri İngilizce, Fıransızca, Almanca ve İtalyanca henüz oluşmamıştı. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 107 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Türk Dili Tetkik Cemiyeti 12 Temmuz 1923’ te Atatürk tarafından kurulan Cemiyetin gayesi: 1. Türkçenin, tarihi gelişmesi araştırılarak, mukayeseli bir gramerin yazılması, 2. Türkçenin tarihi gramerinin yazılması, 3. Türkçenin bugünkü gramerinin yazılması, 4. Türk lehçelerinin sözlüklerinin hazırlanması, 5. Bugünkü Türkçenin, yani Türkiye Türkçesinin sözlüğünün yapılması, 6. Bütün ilim ve teknik terimler için Türkçe karşılıklar bulunması, 7. Yabancı bilginlerin Türk dili üzerinde yaptıkları araştırmaların Türkçeye çevrilmesi. 10 Uydurma Sözcükler 11 1. Yabancı eklerle yapılmış sözcükler: 12 13 14 a. –sal/ -sel Türkçe’ de bu ekler yoktur. Fıransızca’ dan alınmıştır. kırsal, kentsel, töresel, yöresel, tarihsel, bilimsel, dinsel, kişisel, belgesel 15 16 17 b. –al/ -el Bu eklerle yapılan bütün sözcükler yanlıştır. Çünkü bu ek, Türkçe’ de yoktur. kural, özel, ulusal, tüzel, yerel, genel, doğal, 18 19 20 c. –ul/ -l Bu eklerle yapılan bütün sözcükler yanlıştır. Türkçe’ de böyle bir ek yoktur, Fıransızca’ dan alınmıştır. ardıl, buzul, kumul, bağıl, çoğul, kuru, okul, anayasal 21 22 23 d. –ay/ -ey Bu eklerle yapılan bütün sözcükler yanlıştır. Bu ekler Türkçe değil, Moğolca’ dır. olay, düzey, birey, yatay, düşey, dikey, deney 24 25 26 e. -tay Bu eklerle yapılan bütün sözcükler yanlıştır. Bu ekler Türkçe değil, Moğolca’ dır. danıştay, sayıştay, yargıtay, kurultay 27 28 29 f. –man/ -men Bu eklerle yapılan bütün sözcükler yanlıştır. Çünkü bu ek, Türkçe’ de yoktur. öğretmen, okutman, danışman, yönetmen 30 31 32 g. –av/ -ev Bu eklerle yapılan bütün sözcükler yanlıştır. Çünkü bu ek, Türkçe’ de yoktur. ödev, görev, sınav, söylev 33 34 35 36 37 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 108 / 189 1 Cemil MERİÇ ve Osmanlı(ca) 2 3 Demek ki Osmanlı(ca) denilen dil, Osmanlı Türklerinin konuşup yazdıkları halis Türkçedir. Yalnız, sosyal sebeplerden, biraz "precieux", biraz yapmacık bir dil bu. 4 5 6 7 Türkün kılıcı ülkeler fethederken, Türkün zekâsı da kelimeler fethediyordu. Ülkeler ne kadar bizimse, kelimeler de o kadar bizimdir. Ecdadımız onlarla düşündü, babalarımız onlarla konuştu. Kısaca, Türk milletinin tarihinde çeşitli merhaleler var. Nasıl eski Fransızca, eski İngilizce diye tasnifler yapılmışsa, eski Türkçe, orta Türkçe gibi adlandırmalar da yapılabilir. 8 9 10 11 12 13 14 15 Türkçenin bedbahtlığı, tabii tekâmülünü yaparken, birdenbire zıplamaya zorlanmasından olmuştur. Nesiller arasındaki köprüler uçurulmuş ve hafızadan mahrum bir nesil türetilmiştir. Hafızadan yani kültürden… Milletin ana vasfı: devamlılık. Dilde, terbiyede, gelenekte devamlılık… Altı yüz yıl cerrahi bir ameliyatla içtimai uzviyetten koparılıp atılınca, Türk düşüncesi boşlukta kalmıştır. Boşlukta kalmıştır, çünkü Batı'ya da tutunamamış, sırtını Batı tefekkürüne de dayayamamıştır. Elli yıldan beri Batı' yla bu kadar sarmaş dolaş olduğumuz halde, hâlâ yeni neslin tek değer yetiştirememesi, bunun en hazin tecellilerinden biri değil mi? Uydurca ile bir 'Hürriyet Kasidesi', bir 'Sis', hatta bir 'Erenlerin Bağından' yaratılabilmesi için en az bir altı yüz yıla daha ihtiyaç var. 16 17 Mesele yanlış konuyor, daha doğrusu birçok meseleler, isteyerek veya istemeyerek, birbirine karıştırılıyor. 18 19 20 21 22 23 24 'Halkın tuttuğu Türkçe' ne demek? Hangi halk? Türkiye'nin kuzeyi, güneyi, doğusu ile batısı aynı vokabüleri kullanmaz. Bütün memleketler böyledir. Nereyi ölçü alacağız... Sonra, 'bugünkü nesil'. Bugünkü nesil, ağabeylerinin hafızası zorla iğdiş edilen ikinci nesildir. Devlet kanalı ile, nereden çıktığı bilinmeyen, iğri büğrü kelimeler onların genç beyinlerine zorla sokulmuş. Halk Partisi, uydurcacılığı devrimcilik olarak göstermiş. Dil Kurumu elindeki kaynakları bu uğurda seferber etmiş. Zavallı aydınlar neye uğradıklarını, ne yapacaklarını şaşırmışlar. Dil Kurumu, kurulduğu günden bugüne, hangi selahiyettar ilim ve sanat adamını etrafında toplamış? İlim zaten yok... 25 26 27 28 'Halkın tutması' neyle belli olacak? Mesela, yeni harflerden önce, ilk mektep tahsili yapan her İstanbullu Refik Halit'i, Reşat Nuri'yi, Halide Edip'i rahat okuyabiliyordu. O halde "halk' kim? Halk, ilk tahsil gören İstanbullu' ydu o devirde. İlk tahsil yaygın bir hal aldıktan sonra, adeta uniform hale geldikten sonra, ilk tahsil yapan herkes Tialk' olacaktı ve tabiatıyla Refik Halit'i, Reşat Nuri'yi, Ahmet Mithat'ı anlayacaktı... 29 30 Şaire gelince, her memlekette, her tabakanın kendine göre sevdiği şairler var. Esasen bir şairin bütün ahali tarafından anlaşılmasına lüzum yok. Bu, dünya için de böyle... 31 Tefekkürle ilgili eserlere gelince, Kant' ı kaç Alman anlar? (Marx'in cevabı...) 32 33 34 35 Yani, halkın anlayacağı kitaplar vardır, halkın, yani geniş kalabalıkların, ilk mektep tahsili yapanların. Onların dışında aydınlanmak isteyenlerin okuyacağı kitaplar vardır. Sonra, gerçek aydınların temas edeceği kitaplar vardır. Bunların konuları aynı olsa bile, meseleyi ortaya atışları, kullandıkları vokabüler birbirinden çok farklıdır... 36 37 38 39 'Halkın seviyesine ineceğiz' diye, dilimizi papağanınkine benzetmek, halklaşmak değil, eşekleşmektir. (Ulunay' ın verdiği örnek, onun karşısında Galatasaraylı Uygur' un verdiği cevap, ikisinin de Fransızca bilmediğini gösterir: Fransızca' da aşkı ifade eden en az -tabii çeşitli derecelerinde- yirmi otuz tane kelime var.) 40 41 42 Esasen vokabüler üzerinde durmak, yani, yerleşmiş kelimeleri 'Arapçadır diye atmaya kalkmak', sadece cehaletle kabil-i izahtır. Fransızcada aslı Fransızca olan kelimelerin sayısı yüz elliyi geçmez. Aynı dilde Arapça, Farsça hatta Türkçe menşeli kelimeler çok daha fazla sayıdadır. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 109 / 189 1 2 3 4 5 6 7 Ziya Gökalp bir bakıma haklıydı. Bir bakıma, çünkü İstanbul konuşmasını yazı dili haline getirmek, yazı dili ile konuşma dili arasındaki uçurum hatırlanınca, arzuya şayan bir ideal sayılabilir. Nitekim o ideal gerçekleşmişti veya gerçekleşmek yolundaydı. Ondan sonra, dile yeni mefhumlar getirmek, düşünmek ve geçen nesilleri aşmak kalıyordu... Bu yapılacağına dil, Penelop' un örgüsüne döndürüldü. En azgın şovenizme ilericilik adı verildi. Tatarca’ dan, Kıpçakça’ dan, Çağatayca’ dan ölü kelimeler devşirildi. Ve olan sanata oldu, tefekküre oldu... Garibi şu ki, dildeki ırkçılığı, şaşılacak bir beyinsizlikle, kendilerini solcu sanan aydınlar benimsediler. 8 9 10 11 Bütün bunlar altyapıdaki anarşinin üstyapıda tecellisi-dir. Bir yanda feodal istihsal, feodal inkısam... ötede bir gecekondu burjuvazisi! Ve dilini kaybeden, görülmemiş bir afaziye uğrayan, kekeleyen, garip sesler çıkaran bir nesil... orta mektep kitabı yazmaktan âciz üniversite hocaları, papağan kadar sevimli olmayan doçentler... 12 13 14 15 Dilin gelişmesinde rol oynayan iki kuvvet: ihtilalci kuvvet, muhafazakâr kuvvet. Akademilerin vazifesi, devrimci kuvvetin dili argo haline getirmesine meydan vermemektedir. Nesillerle, dilin gerek fonetiğinde gerek kelime hazinesinde değişiklikler olur. Her nesil dilini öğrenirken kolaya kaçar. Akademilerin, kitabın, edebiyatın hikmet-i vücudu, "dünü yarına bağlamak." 16 Bütün mekteplerin ana vazifesi, çocuğa dilini öğretmek. (Meillet'nin "College de France"da verdiği ders). 17 Yan aydının sadizmine terk edilen dil. Tefekkür bir it payı mıdır? 18 19 20 21 Kurtuluş çaresi var mı? Tehlikeyi bütün azametiyle kavrayan yok. Dil politikaya alet edilmekte. Dil, heveskâr mektep kaçaklarının şamar oğlanı. (Dil karşısında entelijansiyanın durumu, Cezmi Ertuğrul' un, Celal Nuri' nin fikirleri)... İyi niyet sahiplerinin, hangi siyasi tandansa mensup olurlarsa olsunlar, bir cephe kurmaları milli bir zarurettir... 22 23 24 “Bir halk, ana dilinin sözcüklerini öğrenir mi? Hayır! Neredeyse dilbilgisini -gramerini- bile öğrenmez. O, ana dilini konuşur. Osmanlı(ca) yı bu halk öğrenmeden konuşabilir mi? Buna ana dil denilebilir mi? C.Akyol 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 110 / 189 1 Peyami SAFA’ nın Osmanlı(ca) Hakkındaki Görüşler, 2 Sinan ÇİTÇİ 3 4 5 Harf İnkılâbına Yönelttiği Tenkitler Arap alfabesine birkaç harf ilave edilerek oluşturulduğu için “Osmanlı alfabesi” de dediğimiz alfabeye tam karşılamasa da- Peyami Safa da sıklıkla “Eski harfler”, “Arap harfleri” ve “Arap alfabesi” der. - 6 7 8 9 Devrin pek çok aydını gibi ilk zamanlar harf inkılâbına “evet” demeyi “ahmaklık” olarak gören Peyami Safa, bu yoldan dönüsün mümkün olmadığını görünce bir taraftan Latin Harfleri Elifbası isimli eserini neşretmiş, diğer taraftan da Lâtin alfabesiyle birlikte Osmanlı alfabesinin de öğretilmesi gerektiğini savunmuştur. 10 11 12 13 14 15 16 17 18 “En güzel alfabe bir milletin ağzındaki seslerin bütününü ifadeye en fazla muktedir olan alfabedir” kaidesince Osmanlı alfabesi, her ne kadar Arap menşeli bir alfabe olsa da sonradan ilave olunan harflerle Türk milletinin ağzındaki seslerin çoğunu ifadeye muktedir bir hâle gelmiştir. Latin alfabesine geçişle birlikte pek çok lüzumlu harfin alfabeden çıkarılması ise millî ağızdaki bazı önemli seslerin karşılıksız kalmasına sebep olmuştur. Bu da kelimelerin telaffuzunu ve Türkçenin diksiyonunu bozmuştur. Peyami Safa, bu konudaki iddiasını iki örnekle açıklamaya çalışır: “‘Mevzu’ kelimesinin sonunda bir ‘ayın’ olduğunu bilmeyen yeni nesil(ler), bu kelimenin mûzaf (tamlanan) hâlinde ‘mevzuu’ seklinde yazılıp okunacağını bilmiyor ve ‘mevzusu’ diyor.” Galat-ı meşhur hâline gelen “camisi” kelimesi de aslında “camii” seklinde olmalıdır. 19 20 21 22 23 Harf inkılâbı, gençliğin hiç değilse harfler delâletiyle Arap ve Fars kelimelerinin köklerini ve manalarını sezmeleri imkânını da ortadan kaldırmıştı(r). “Kitap”, “kâtip”, “mektep”, “mektup”, “kütüphane” gibi Türkçede sıklıkla kullanılan kelimelerin aynı kökten türediğini hissettirmeyen yeni harfler, bir taraftan bu kelimelerin ayrı ayrı öğrenilmesi zahmetini ortaya çıkarmış; diğer taraftan Türk nesrinin kısırlaşmasına sebep olmuştur. 24 25 Millî kültürle yeni nesiller arasında köprüsüz bir uçurum açan harf inkılâbı, kartopu gibi nesilden nesle intikal ederek tekâmül eden edebî gelişmeyi de durdurmuştur. 26 27 28 29 Harf inkılâbıyla birlikte “gençliğin tarihiyle, millî kültürü ile geçmişe ait değerler(iy)le ilgisi kendiliğinden kesilmiştir.” Kendi tarihini, kültürünü, medeniyetini ve değerler sistemini bilmekten mahrum edilen yeni nesiller, ellerinde bir mihenk taşı olmadığı için gizli ve düşman propagandacıların telkinlerine hedef olmuşlardır. 30 31 32 Osmanlı Alfabesini Öğrenmenin Faydaları Türk milleti kendini tanıyabilmesi ve varlığının şuuruna erebilmesi için Latin alfabesiyle birlikte Osmanlı alfabesini de öğrenmelidir. 33 34 35 36 Osmanlı alfabesi hızlı ve rahat yazılıp okunma özelliğine sahiptir. Hızın ve rekabetin önem kazandığı 20. yüzyılda gençlerin hem az zamanda çok şey okuyabilmeleri hem de eksiksiz not tutabilmeleri için Arap harflerinin mucize denecek kadar rahat, çabuk, işlek yazma ve okuma kolaylığından mahrum olmaması gerekir. Bunun için edebiyat fakültelerinde olduğu gibi liselerde de bu harflerin öğretilmesini savunur. 37 38 39 Latin alfabesi, halkın ağzındaki bazı sesleri ifade etmekten aciz olduğu için bazı kelimelerin yanlış yazılıp okunmasına bazılarının da hiç yazılamamasına sebep olmaktadır. Mesela; “kâgıt”, “kâtip” ve “keder” kelimelerinin ilk harfleriyle “kalem”, “kâtil” ve “kader” kelimelerinin ilk harfleri eski alfabemizde iki ayrı Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 111 / 189 1 2 sese karsılık olarak iki farklı harfle yani “kef” ve “kaf” harfleriyle ifade edilirken, yeni alfabeye geçişle birlikte bu seslerin her ikisi de bir harfle ifade edilmeye başlanmıştır. 3 4 Osmanlı alfabesi, Türk insanının kendi kültürünü, tarihini, uzak ve yakın edebiyatını okuyup anlayabilmesi ve bir kuru kalabalık olmaktan çıkıp millet olabilmesi için en önemli vesiledir. 5 6 7 8 9 10 11 Dil Olarak Osmanlı(ca)ya (Osmanlı Türkçesine) Bakısı Ne kadar yanlış olursa olsun daha kullanışlısı ve pratiği bulunamadığı için zaruret icabı kullanılan “Osmanlı(ca)” tabiri, aslında Türkçeden farklı bir dili ifade etmiyor. Osmanlılar bugünkü Türklerin ataları olduğu için her Türkün müşterek soyadı “Osmanlı” olduğu gibi konuştuğu dilin adı da Osmanlı(ca)dır. “Osmanlı(ca)” ile farklılığı vurgulanan şey, Türklerin Anadolu’ya yerleşmesinden Cumhuriyet’ in ilanına kadar geçen dönemde konuşulan ve yazılan Türkçedir. O nedenle en doğru tabir, “Osmanlı Türkçesi” dir. 12 13 14 15 16 Osmanlı Devleti zamanında kullanılan Türkçe ile Cumhuriyet’ in ilanından; bilhassa eğitim, dil ve kültür alanlarında yapılan inkılâplardan sonraki Türkçe arasında bazı farklılıkların olmasını tabiî karşılamak gerekir. Fakat bu farklılıklar, hiçbir zaman Osmanlı(ca)nın Arapça ve Farsça gibi Türkçeden ayrı bir dil olduğunu hatta menşe birliği olan Kırgızca, Kazakça ve Özbekçe gibi bir dil olduğunu iddia edecek kadar büyük değildir. 17 18 19 Şiddetle karşı çıktığı hususlardan birisi de birtakım Arapça ve Farsça asıllı kelimeleri tasfiye ederken onların yerine Frenkçe kelimeler konulmasıdır. Hayatının bütün dönemlerinde milliyetçi kimliğiyle temayüz eden Peyami Safa, bu hassasiyetiyle Arapçadan boşalan yeri Türkçenin doldurmasını ister. 20 “Adını bile kolayca koyamıyoruz, Türkçe diyemiyoruz, Osmanlı(ca) diyemiyoruz, Osmanlı Türkçesi 21 22 diyemiyoruz, sanırım en iyisi C.Akyol 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Hazırlayan: Cengiz AKYOL ل سان ع ثمان ى, Lisān-ı Osmānī demek, olacak!” Harf devrimi 112 / 189 1 19. Milli Eğitim Şurası Genel Kurul Kararları, 2 06.12.2014 3 4 5 6 “ "Osmanlı Türkçesi" dersinin zorunlu bir ders olarak bütün liselerin öğretim programlarında yer alması önerisi görüşülürken, "Osmanlı Türkçesi" dersinin, bütün liseler yerine Anadolu imam hatip liselerinde zorunlu ders olması yönünde değiştirilmesi yönünde önerge verildi. Yapılan oylama sonucu değişiklik önergesi görüşmeye açıldı. 7 8 9 10 11 Söz alan bir üye, "Osmanlı(ca)' nın saraylarda konuşulan dil" olması nedeniyle zorunlu bir ders olmaması gerektiği yönünde görüş bildirdi. Komisyonda önergeyi veren üye ise Osmanlı(ca)' nın tüm liselerde zorunlu ders olmasının, gençlerin yüksek yararına bir adım olacağını ifade etti. Müzakerelerin ardından, "Osmanlı Türkçesi dersinin, bütün liseler yerine Anadolu imam hatip liselerinde zorunlu ders olması" şeklinde değiştirilen öneri kabul edildi. “ 12 Bu kararın sonrası ülke çapında tartışmalar yapıldı: 13 14 15 16 17 “Osmanlı(ca) yabancı bir dil değil. Türkçe’ nin bir başka alfabe ile yazımıdır. Özellikle CHP grup başkanvekilinin ifadesi; ‘mezar taşlarını mı okuyacaklar’ ifadesi... Evet, onları okumayan bir nesil tarihi bilemez. Evet sizin zamanınızda o mezar taşlarından başka bir şey bırakılmadı... Herkes bilsin, Osmanlı(ca) Türkçe’ dir...” Ahmet DAVUTOĞLU 18 19 20 21 “Bahsedilen dil; yabancı, düşman, orta çağ karanlığından gelen bir dil değil. Kadim Türkçe desek, 19 yüzyıl Türkçe’si desek ve okutsak karşı çıkacaklar mı? Nedir bu Osmanlı(ca) alerjisi anlamıyorum. Namık Kemal, Ömer Seyfettin Türkçesi, Meclis-i Mebusan Türkçesi desek karşı mı çıkacaklar?” Ahmet DAVUTOĞLU 22 23 24 25 26 "Geçmişte Gotik alfabeyle yazılan bir metni bir Alman aydını okuyorsa, Goethe'yi okuyabiliyorsa, bir İngiliz Shakespeare'i aslından okuyabiliyorsa, bir Türk aydınının da bırakınız 16-17. yüzyıl metinlerini, Namık Kemal'i aslından okuyabilmesinden kim niye rahatsız olsun? Okuyamıyorsa bir zaaftır. Atatürk'ün Nutkunu aslından okuyabiliyorsa kim niye rahatsız olsun?" Ahmet DAVUTOĞLU 27 28 29 30 31 32 33 34 35 “Bir Alman aydını, bir Alman Parlamenteri, bir İngiliz Parlamenteri 100 yıl önceki metni okuyor. Peki, siz 1. Meclis'in metinlerini okuyabilir misiniz? Okuyamazsınız. Bu bir zaaf değil mi? Eğer alfabe devrimi yapılmışsa bu geçmiş alfabeyi karanlık, kötü, tahkir edici kullanmaya zemin mi teşkil eder? Zaten Türkiye'de yerleşik şekilde bu geçiş süreci yaşanmış ama bu geçiş süreci tahripkar şekilde bugün anlaşılmış ve bir dönem Osmanlı arşivlerini okuyacak arşiv uzmanı kalmamıştı. Evet ben, her yetişen Türk gencinin, bir Türk aydını olarak 19, 18, 17, 16. yüzyıl Koçibey Risalesini de Aşık Paşazade' yi de mümkünse aslından okumalarını aydın olmanın bir zarureti olarak görüyorum. Aydınlık bir gelecek vaat etmenin bir zarureti. Bunu yapamayan bir İngilize, bir Almana aydın denmez.” Ahmet DAVUTOĞLU 36 37 38 39 “Osmanlı(ca) yalnız Osmanlı(ca) değil. Mevcut iktidarın Tanzimat’ tan bu yana süregiden Batılılaşmaya karşı kullanmak istediği bir silah… Osmanlı(ca), iktidarın İslamlaşma, yerlileşme ve Osmanlılaşma için bulduğu sembollerden biri.” Özgür MUMCU, Cumhuriyet 10.12.2014 40 41 “Ne çıkacak şu meşhur Osmanlı(ca) tartışmasından? Osmanlı(ca)yı sular seller gibi öğrenebilen yeni bir nesil mi çıkacak? Ağdalı Osmanlı(ca) metinlerini leblebi çekirdek yapmış yeni bir liseli tipi mi çıkacak? Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 113 / 189 1 2 3 Osmanlı(ca)yı hakkını vererek öğrenmişlerin bile okumakta zorlandıkları tarihi mezar taşlarını bir bakışta okuyabilecek yeni bir gençlik mi çıkacak? Fuzuli'yi, Şeyh Galib'i, Nedim'i idrak edebilmiş yeni bir altın nesil mi çıkacak? 4 5 Henüz ayrı yazılması gereken de'leri, da'ları ayrı yazamayanlardan, bin türlü istisnai kurala sahip olan Osmanlı(ca)yı mükemmel bir şekilde yazabilen bir irfan ordusu mu çıkacak? 6 … 7 8 1. Eski Osmanlı metinlerini okuyup anlayabilecek bir Osmanlı(ca) bilgisi edinmek, lisede bir-iki dersle mümkün olacak bir iş değildir, çok daha büyük bir çabayı gerektirir. 9 10 2. Çocuklarımızı "okuduğunu anlama" konusunda dünya ölçeğinde en son sıralara yerleştiren eğitim sistemimizin, bu işi başaracak takati, yetkinliği ve performansı yoktur. 11 Osmanlı(ca) tartışmasından "Osmanlı(ca) öğrenimi" çıkmayacak. 12 Peki ne çıkacak? 13 Şunlar çıkacak: 14 15 -Miting meydanlarında "Bunlar dedemiz Fatih' in, dedemiz Kanuni' nin konuştuğu dilin öğretilmesine karşı çıktılar" şeklinde mükemmel ve etkili bir propaganda cümlesi çıkacak. 16 17 -Siyasi tartışmalarda "Bunların alayı Osmanlı düşmanı" şeklinde, zaten sıkı olan parti saflarını daha sıklaştırmaya yarayacak muhteşem bir propaganda cümlesi çıkacak. 18 19 -Ekran kapışmalarında "Biz Osmanlı' dan yanayız, siz kimden yanasınız" tarzında gayet işe yarar bir polemik cümlesi çıkacak. 20 -Yaklaşan seçimler için "ecdat" üzerinden yeni bir kutuplaştırma fırsatı çıkacak. 21 Kısacası... 22 23 24 Osmanlı(ca) tartışmasından... İktidarın işine yarayacak ne varsa çıkacak. Ama bu çıkanların hiçbirinin... Osmanlı(ca)ya bir faydası olmayacak. Tabii Türkiye'ye de...” Ahmet HAKAN, Hürriyet 11.12.2014 25 26 27 “Evet, Osmanlı(ca) neredeyse ayrı bir dildir; Arap alfabesiyle yazılan, Arapça, Farsça ve Türkçe karışımı, genellikle saray çevrelerinde kullanılan, halka yabancı bir dildir. Eski yazıyı veya Arap alfabesini bilmek ise asla ve asla Osmanlı(ca)yı okumak ve anlamak için yeterlidir. 28 29 30 Eski yazının mantığında sesli harfler pek kullanılmadığından, bir kelimeyi okuyabilmek için önce o sözcüğü bilmek, sonrada cümlenin tamamını ve konuyu anlamak gerekir.” Emre KONGAR, Cumhuriyet 11.12.2014 31 32 33 34 35 “Osmanlı(ca), Türkçe olsaydı örneğin Fıransızca-Türkçe Sözlük gibi, “Osmanlı(ca)-Türkçe Sözlük” oluşabilir miydi? Bu sözlük, Osmanlı(ca)nın Türkçe olamayacağını gösterdiği gibi, Osmanlı(ca)nın ne olduğunu da ortaya koyar; sözlüğü oluşturan her bir Osmanlı(ca) sözün belirtilen kökeni, ya Arapça ya da Farsça’ dır; başka anlatımla, Arapça ve Farsça olmayan yani Osmanlı(ca) diyebileceğimizbir tek söz yoktur. 36 37 Kuşkusuz yapılmak istenenler, Dil Devrimini geçersizleştirmeye, Harf Devrimini de yok etmeye yöneliktir. Meriç VELİDEDEOĞLU, Cumhuriyet 12.12.20014 38 39 40 41 “Osmanlı(ca) dediğiniz aslında Arap harfleridir, Arap harfleri kutsal değil. Biz Kuranı okumak için Arap harflerini bilsek iyi olur, yani kutsal değil, bu kutsallaştırmanın da alemi de yok! Ne Osmanlı(ca) kutsal ne de Arapça kutsal.” Alparslan KUYTUL, Furkan Vakfı Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 114 / 189 1 Hangi Osmanlı(ca)yı Öğreteceksiniz, Osman BAHADIR 2 3 4 5 Osmanlı(ca), Arap alfabesini kullanan, Arapça, Farsça ve Türkçe karışımı bir dildir. Genel olarak söyleyecek olursak, Osmanlı(ca)da bilim, idare ve hukuk dili çok büyük ölçüde Arapça, edebiyat dili öenmli ölçüde Farsça ağırlıklıdır. Yazı dilinde Türkçenin etkisi zayıftır, fakat Osmanlı ülkesinde halkın konuştuğu dil çok büyük ölçüde Türkçedir. 6 7 8 Arapçanın, Osmanlı(ca) üzerindeki büyük ağırlığı sadece sözcüklerin önemli bölümünün Arapça olmasından değil, fakat aynı zamanda sözcük türetme, sözcükleri çoğul yapma, sıfat oluşturma vb. gbi kuralların da Arapça gramerine göre yapılıyor olmasından ileri gelmektedir. 9 10 11 Ahmet Vefik Paşa’ nın ünlü Lehçe-i Osmani (1876) adlı iki ciltlik Türkçe sözlüğü, dili Türkçeleştirme çabalarınınönemli bir dönüm noktasını oluşturmuştur. 20. yüzyılın ilk çeyreğinde ise Osmanlı(ca) üzerindeki Arapça etkisini azaltma girişimlerinin önemli boyutlara yükseldiğini görüyoruz. 12 13 Öte yandan son dönem Osmanlı düşünürlerinden Baba Tevfik (1884-1914) Bey’ in öncülüğünde, bilim dilinin Türkçeleştirilmesi için büyük bir mücadele yürütülmüştür. 14 15 Cumhuriyetin ilk yıllarında harf devriminden önce yayımlanan eserlerdeki dil, hem Arapça ve Farsça etkisinden önemli ölçüde sıyrılmış, hem de günlük konuşma diline yaklaşmış durumdadır. 16 17 18 “Bugün Osmanlı dili olsun diyenlerin kopardıkları gürültüyü, 19. yüzyılda Osmanlı aydınları koparmamıştı. Çünkü bugünkülerin Cumhuriyet’ le sorunları var, gerisi onların deyimi ile laf-ı güzaf!” C.Akyol 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 115 / 189 1 2 Osmanlı(ca) Değerlendirmesi, Prof. Dr. Ali DEMİRSOY 9 10 Aralık 2014 3 4 5 6 7 8 9 Osmanlı(ca)nın belirli bölümlerde okutulması, hatta yüksel lisans ve doktora yapılması teşvik edilmeli, desteklenmeli; ancak yaygın eğitim ve öğretimde asla gündeme getirilmemelidir. Milli Eğitim Bakanlığının, gerek yönetici atamalarında izlediği yol, gerek eğitimde yapmış olduğu sinsi ekler, bu ülkenin geleceğini çağdaş ve uygar bir topluma bağlamış olanlarda kuşkular ve endişeler yaratmıştır. Osmanlı(ca)yı ve izlenen eğitim politikasını masaya yatıran bu yazıyı saygılarımla bilgilerinize sunuyorum. 10 11 12 13 14 Bir insanın ve bir bilim adamının mütevazı olması gerektiğini biliyorum. Ancak son zamanlarda ister gündemi değiştirmek için ister belirli amaçlara ulaşmaya bir adım daha yaklaşmak için, ister sadece bir devrin düşünce tarzını daha iyi anlamak için olsun, başlatılan ve uygulamaya sokulan Osmanlı(ca) eğitim tartışmasına ciddi olarak müdahil olabilmek (karışabilmem) için şu cümleyi utanarak yazmak zorundayım: 15 16 17 Ben, Ali Demirsoy olarak 30 ülkeye 600 yıl egemen olmuş Osmanlıda biyoloji alanında belki daha geniş anlamda doğa bilimlerinde yazılmış olan tüm bilimsel kitaplardan daha fazlasını yazmış birisiyim. Hem de çok daha bilimsel, ayrıntılı ve Öztürk’çe bir dille. 18 19 20 21 22 Bir kültürün varlığından; ancak o ülkenin ya da coğrafyanın kendine özgü bir dil yapısı olmasıyla bahsedilebilir. Dil, olmadan ne kendine özgü bir kültürden ne de başka topluluklardan belirgin olarak ayrıcalığı tarif edilen özgün bir toplumdan dem vurulabilir. Son zamanlarda televizyonlarda Osmanlı(ca) tartışmaları ile sahneye çıkan insanların konuşmalarını dikkatle izliyorum. Bir ülkenin aydın, eğitimci, bilgin olarak sanılan insanları bu kadar cahil ve bilgisiz nasıl oluyor? 23 24 25 26 Konuşmaya her çıkan Osmanlı kültüründen dem vuruyor ve onun yaşatılmasının önemine değiniyor. İnsanlar nasıl oluyor da bu kadar kör oluyor; anlamak mümkün değil. Bu insanlara sormak gerekiyor: Ey gafil, Osmanlı İmparatorluğu döneminde yaratılmış ya da bulunmuş ya da keşfedilerek insanlığın emrine sunulmuş herhangi özgün bir alet, edevat, malzemeyi kullanıyor musunuz? 27 28 Osmanlıda yazılmış bir öykü kitabını, romanı, bilimsel bir kitabı, okudunuz mu; çocuklarınıza önerdiniz mi? Okula giden çocuklarınıza her hangi bir şeyi, bunu da Osmanlılar bularak insanlığı hediye etti 9 Prof. Dr. Ali DEMİRSOY: (1945 Yuva, Kemaliye, Erzincan) Türk biyolog, profesör akademisyen, entomoloji ve entomoloji dalında evrimsel biyoloji uzmanı. Çalışma alanları arasında öncelik taksonomidedir. Türkiye'deki Mantodea, Caelifera, Odonata, Blattodea, Dermeptera, Scorpionidae, Hirundina faunaları üzerine taksonomik çalışmalar ana uzmanlık alanıdır. Ayrıca, doğanın ve çevrenin korunması, genetik ve evrim ile zoocoğrafya da çalışma alanlarının uzanımlarıdır. Özellikle evrim konusunda Türkiye'deki en popüler ve aktif uzmanlardan biridir. Demirsoy' un evrim üzerine olan popüler yayınları evrim teorisine karşı olanlarca da sık sık eleştiri amacıyla kullanılmaktadır. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 116 / 189 1 2 3 4 5 6 7 diyebildiniz mi? Birkaç sıra dışı insan hariç, Osmanlıdan bir heykeli ya da heykeltıraşı, resmi ya da ressamı, yeni bir yapı tarzını ya da mimarı; her insanın huşu içinde dinleyeceği bir müzik parçasını ya da müzisyeni, bir aleti ya da bir keşfi ya da kâşifi; insanlığa yön veren bir felsefeciyi (çıkmış olanları da Osmanlı kafasını kesmiştir); başka toplumlara yön veren bir düşünürü söyleyebilir misiniz? Bunu yazdığımda, birçok insanın aynaya bakarak gerçek yüzümüzü göreceğini, geçmişi yeniden kurgulayamayacağı için, bu hiçlikten kurtulabilmek için, birkaç uç örneği bilime katkı yapmışız sanısı ile bana ileteceğini de tahmin ediyorum. 8 9 Bir İmparatorluk, bugünkü 30 ülkeye 600 yıl boyunca egemen olmuş; ancak dünya mirasına önemli bir katkıda bulunmamış. 10 11 12 13 14 Geçmiş geçmişte kaldığına göre, bu gün bu sürecin sahiplerini (Osmanlıları) göklere çıkaran, çocuklarımıza en hızlı ve en kapsamlı temel bilimler eğitimi vermek zorunda olduğumuz bir dünyada, çocuklarımızın zamanlarını çalarak, onların gelecekleriyle oynayarak, hiçbir zaman gerçek kültür oluşturmamış, hiçbir zaman gerçek bir dil yapısı geliştirmemiş, tükenmiş bir devri bir kültürü yaşatacağız safsatası ile tekrar eğitim tezgahına koymak aptallık değilse ihanettir. 15 16 17 Bu topraklarda bugün özgün eserleriyle kendilerini hala anımsatan, Hititler, Urartular, Lidyalılar, Firikyalılar, Bizanslılar bugün diller tarihinde kendi özgün dil yapısıyla anılırken, Osmanlı(ca) sadece bir dil grubunun temsilcisi olarak değil sadece Osmanlı(ca) tanımı ile bilinmektedir. Nedeni açıktır: 18 19 20 21 Osmanlı(ca) diye bir dil yoktur. Osmanlı(ca), Türkmenlerin Anadolu’ya gelirken yanlarında getirdikleri Türkçe gramer ve kelimeler ile yolda edindikleri Farsça ve daha sonra dini eğilimleri nedeniyle edindikleri Arapça kelimelerin, Arapça alfabesi ile yazılmasıdır. Osmanlıda bir kelime ararken, o kelimenin kökünü ya Türkçe ya Farsça ya da Arapça bir sözlükte aramaya başlarız. 22 23 En geri zekâlıların bile anlayacağı bir biçimde Osmanlı(ca)yı tariflersek, Osmanlı(ca) toplama bir dildir ve dünya dillerinin bir ögesi değildir. 24 25 26 27 Osmanlı(ca) Arapça harfler ile yazılmıştır. Türk dili sesli harflerin baskın olduğu ve kural olarak bir sessiz harfi bir sesli harfin izlediği özel bir dil yapısına sahiptir. Sesli harflerin yeterli olmadığı bir alfabe ile Türkçe yazıp okumak çok zordur. Bugün kullandığımız alfabenin bu açıdan yeterli olduğu bile söylenemez. 28 29 30 31 Arapça harfler en azından benim bildiğim diller ve alfabeler açısından en kötü seçilmiş bir dildir. Çünkü kural olarak sesli harfler hem yetersiz hem de tam karşılığı verecek durumda değildir. Bu nedenle bu dile yeterince aşina olmayan biri bazı kelimeleri aslıyla hiç ilgisi olmayacak biçimde okuyabilir. Öğrenilmesi ve dilimiz açısından doğru yazılması en sakıncalı alfabe Arap alfabesidir. 32 33 34 35 36 37 38 Osmanlı(ca) denen toplama dil, Türk dili ile hiç uyuşmayan Farsça ve Arapça kelimeleri kullanır. İsterseniz çocuğunuza bugün yüklenici ya da üstlenici olarak bilinen müteahhit kelimesini ya da savcı anlamına müddeiumumi kelimesini bir yazdırın; bakalım kaç kişi ya da çocuk doğru yazabilecek. Türkçe ses uyumu ve ahengine dayalı bir dildir. Bu nedenle halk geçmişte Osmanlı(ca)yı hiçbir zaman konuşmadı. Türkçede örneğin kelime ”d” ile bitmez, kelime içinde “b” den önce “n” gelmez (üç istisnası var: Onbaşı, Safranbolu, İstanbul); iki sesli harf yan yana kelime içinde bulunmaz ve benzerleri. Hâlbuki Arapça ve Farsçada bu dil yapısı en yaygındır. 39 40 41 42 43 44 45 Aslında Osmanlının müzik (saray müziği) başta olmak üzere, devlet düzeni ve organizasyonunun önemli bir kısmının Bizans’tan alındığı bilinmektedir. Bizans müziğini sözsüz olarak bir dinleyin bakalım bizim sanat müziğimizden ayırt edebiliyor musunuz? Mimari diyorsunuz, arkasında ya bir Ermeni ya bir Rum ya da başka bir kültürün sanatçısı ya da yapımcısı çıkıyor. Elinizi vicdanınıza koyun, bu ülkede Fars ya da Arap mimar, sanatkâr tarafından yapılmıştır diye bir sanat eserini göndünüz mü? Büyük bir huşu ile dinlediğimiz sanat müziğinin bestecileri ya Ermeni ya Rum ya da onların yanlarında yetişmiş Türk sanatçılardır. İstanbul’un (ve Anadolu’ nun) gözde ve güzide sanat yapılarının, istasyonlarının, Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 117 / 189 1 2 köprülerinin önemli bir kısmının altında Fransız, Alman, Avusturyalı mimar ve mühendislerin imzası vardır. Duvarlarımız yabancı ressamların yaptıkları tablolarla süslenmiştir. 3 4 5 6 Osmanlı aslında Müslümanlığı geriye götüren, bağnazlık çukuruna sokan El Gazali’nin ve her türlü dalaverenin kaynağını oluşturan Emevilerin düşüncesinin sürdürülmesinden başka bir şey yapmamıştır. Sürekli Arap kültürünü Türk Kültürünün üstüne örtmeye çalışanların, Osmanlıyı gündeme getirmesi de kökleri derinlerde olan bu körü körüne bağlanmanın sonucudur. 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Aslında özgün bir Türk Kültüründen dem vurmak da doğru değildir. Kökleri Orta Asya’ nın çeşitli yerlerine uzanan, Alevi, Bektaşi kültürü ile şekillenmiş, bugünkü çağdaş gereksinmelere yeterli olmayan bir kültürden söz ediyoruz. Bunun çağdaş dünyaya uyarlanması gerekiyordu. Çağdaş Türkiye cumhuriyeti de bunu yapmaya çalıştı. Burada dikkat edilecek husus, yapılmaya çalışılanlar Orta Asya’nın salt Türk gelenek ve göreneklerini yeniden kurma değil, Anadolu’ nun kültürel zenginliğini, gramer, dil yapısı ve terimleriyle uygar dünyanın benimseyeceği bir şekle sokmaktı. Seksen yıldır, yasalarla ve zaman zaman süngü zoruyla yeşertmeye ya da yerleştirmeye çalıştığımız Türkçe Kültürünü bir kalemde söküp atmak zor olacaktı. Bunun yavaş yavaş adım adım kemirilmesi gerekiyordu. Orta eğitimdeki 4+4+4 ve zorunlu din dersi ile başlayan yapılanma sürdürülmeliydi. Bir adım ötesi Osmanlı(ca) oldu; daha sonraki adımın Arapça olması beklenir. 17 18 19 Önemli yerlere dini eğitimden geçmiş insanların yerleştirilmesi de bu süreci kolaylaştıracaktır. Zaten isteseler de istemeseler de biz Osmanlı(ca)yı gençlerimize öğreteceğiz diyen cumhurbaşkanı, kurgulanan bu planın önemini ve arka planını ortaya koymuştur. 20 21 22 23 24 25 26 27 Bütün bunlardan “Osmanlı(ca) denen derleme dili öğrenmeye gerek yoktur“ sonucunu çıkarmamız da son derece yanlıştır. Bu topraklar üç imparatorluğa, çok sayıda devlete ve kültüre ev sahipliği yapmıştır. Bunların araştırılması ve öğrenilmesi önce bizim görevimizdir. Bu nedenle, ilk akla gelen unutulmuş Hitit’çe, Bizans’ça, Urartu’ca, Akad’ca, Anadolu Rumcası, yaşamakta olan Süryanice, Ermenice, Kürtçe, Lazca ve burada dile getirilmeyen daha nice dil bu ülkede birilerine öğretilmelidir. Osmanlı(ca)nın öğretilmesi de milli hedefimiz olmalıdır. Çünkü neresinden bakarsak bakalım, bizim ve komşularımızın, bir zaman Osmanlı toprağında yaşamış olan ülkelerin halkının geçmişini bilmeye ve bazı belgeleri öğrenmeye hakkı vardır ve bunu da öncelikle bizim insanımız yapmak zorundadır. 28 29 30 31 32 Ancak tartışma Milli Eğitim Şurasından çıkan kararın arka planı ile ilgilidir. Halk, bu idarenin iyi niyetinden kuşkuludur. Çünkü yandaşlarını, dincileri önemli yerlere getirmesi, orta eğitimde dini öğretiyi sinsi bir şekilde örgütlemesi (ders ve okul seçimi bakımından) ve siyasilerin ağızlarını her açtığında dini istismar etmesi, çağdaş gelecek umudu taşıyan insanları ürkütmüştür. Hele birilerinin Osmanlı(ca)yı mezar taşı okumaya indirgemesi yargısı, aklı başındaki insanları çileden çıkarmıştır. 33 34 35 36 37 38 39 40 Diyebilirsiniz ki bugünkü yönetim kültür aşığıdır; bu nedenle en küçük fırsatı değerlendirmeye çalışıyor. Ancak bugün uygar dünyada kültürün ögeleri yazılırken, heykel, resim, opera, dans, tiyatro ve benzeri aktiviteler en başa yazılıyor. Bu kadar kültüre meraklı olanlar en az 12 yıl içinde bu aktivitelerin birinde, en az açılışlarda boy göstermeliydiler. Boy göstermeyi bırakın, baltalamak için ellerinden geleni de yapıyorlar. Bu durumda bu dünyanın kültüre bakış açısı demek ki farklı; batı ve Ortadoğu kültürü farklı dünyaların yaşam tarzı. Bu durumda hükümetin aldığı kararı yadırgamamak gerekiyor. Ortadoğu yaşam ve düşünce tarzını bu toplumda yaygınlaştırmak için bu kültürün dilini ve yazısını yaygınlaştırmayı bu açıdan bakınca onların açısından bakınca akıllıca görmek gerekiyor. 41 42 43 44 45 46 Din dersinin okullarda yaygınlaştırılması, diyanete 7-8 bakanlığın bütçesi kadar kaynak ayrılması, her köşe başına bir cami yapılması, dini eğitim gören kişilerin öncelikle bir yerlere atanması, türbanın bir çeşit kutsallaştırılması ve siyasi simge yapılması, aslında bu projenin temel öğelerini oluşturmuştu; buna Osmanlı(ca)nın yaygın öğretilmesinin eklenmesini niye yadırgıyoruz ki? Özlem duyduğumuz Arap kültürüne başka nasıl ulaşabiliriz ki? Diyelim ki Osmanlı(ca)yı öğrettik, bu dili kiminle konuşacaklar? Araplar ve Farslar için yetersiz, bugünkü öz Türkçe için ise neredeyse yabancı bir dil gibi uzak duracak. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 118 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Adı ne olursa olsun kültürlerin korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması insanlık borcudur. Türk devleti de bu görevini yerine getirmelidir. Bunun için: Üniversite giriş sınavında iyi puan almış öğrencilere teşvik edici ve özendirici miktarlarda lisan eğitimi, yüksek lisan, doktora bursu vererek ve onlara akademisyen olabilme yolu açılarak nitelikli, araştırıcı insanlar olarak yetiştirme ile başlamalıyız. Bunların sayısı birkaç değil onlarca, gerekirse binlerce de olabilir. Bu işlerde bin gecekondu yapacağınıza bir tane Süleymaniye yapmanız önemlidir. Bu ülkede hüküm sürmüş kültürler öncelikli olmak üzere dünya kültürlerinin öğretilmesi önemli görevimiz olmalıdır. Osmanlı döneminin tüm belgeleri ve tapu kayıtları günümüz diline çevrilmelidir. Keza bu ülkede yaşamış olan tüm kültürlerin belgeleri bu özel yetiştirilmiş insanlar tarafından incelenmeli ve günümüz diline çevrilmelidir. Uygar olmanın gereklerinden biri budur. 10 11 12 13 14 Bu satırları yazan, emekli olduktan sonra (2011-2012 yıllarında), Hacettepe Üniversitesinde öğrenciler ile birlikte aynı sıralara oturarak kesintisiz olarak Osmanlı(ca) dersi almış biridir. Yani durumun önemini kavramıştır denebilir. Bu dilin, tarih, Türkçe bölümlerinde ve belki ilahiyat fakültelerinde ve tapu ile ilgili bölümlerde zorunlu; imam hatip okullarında, sosyal bilimlerle ilgili bölümlerde seçmeli olması beklenirdi. Ayrıca açılan kurslara (özel amaçlı olanlar da olabilir) da destek verilebilirdi. 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Ancak, Milli Eğitim Şurasında alınan kararın iyi niyetine, söylenen sözlerin ve yapılan açıklamaların içeriğine ve samimiyetine aydın kesim inanmamaktadır. Dini yapılanma ile ilgili yaptıkları ve dini siyasete bulaştırmadaki girişimleri birçok insanı haklı olarak endişeye sürüklemiştir. Verdikleri örnekler tutarsızdır. Örneğin bugünkünden farklı bir dille eserlerini yazanları, İngilizlerin öğündüğü William Shakespeare, (1564–1616), Almanların öğündüğü Johann Wolfgang Von Goethe(1749-1832),’yi ret mi ediyorlar ki biz de ret edelim diyorlar. Kimse bizim neden bir Şekpir’ imiz ya da Göte’ miz olmadığını sorgulamıyor. Meydanı boş bulunca ağızlarına geleni söyledikleri için, halk da bu şamatacıların söylediklerini sahi sanıyor. Şekspir’ in ve Göte’ nin o gün kullandıkları dili bugün belki dünyada anlasa anlasa birkaç yüz kişi anlar ve hiçbir zaman da bu ülkelerde o döneme ait yaygın bir eğitim verilmez. 24 25 26 27 Osmanlı, kültür dünyasında önemli bir iz bırakmadan ortadan kaldırılmıştır. Ancak hüküm sürdüğü 600 yıl boyunca, çoğu dünya işlerine (tapu, vergi, demografik hareketler ve belki anlaşmalar) ait çok sayıda belge bırakılmıştır. Kültürel nedenle değil, geçmişteki dünyevi ilişkilerin öğrenilmesi nedeniyle Osmanlı(ca) okullarımızın uygun bölümlerinde öğretilmelidir. 28 29 30 31 32 33 34 35 Artık anlayalım, Osmanlı öldü; genç Türkiye cumhuriyetini yaşatmaya ve geliştirmeye çalışalım. Aslında Osmanlı, Türk Kültürü ve halkı için çok daha önce ölmüştü. Alevi-Türkmen kültürü ile gelişen ve genişleyen Osmanlı, İstanbul, İmparatorluğun baş şehri olduktan kısa bir süre sonra kimliğini yitirmiş devlet örgütlenmesi bakımdan Bizans, kültür ve dil bakımından Arap ve Fars Kültürünün emrine girmiştir. Türkmenlerin İstanbul’a ve kültür merkezi olan şehirlere girmeleri sayıca sınırlanmış; hiçbir okulda arı Türkçe dilinin okunmasına izin verilmemiş; hiçbir yayın desteklenmemiş; uygarlık yetişmişlik, saygınlık Arap-Fars dilini bilmeye bağlanmıştır. Türkçe konuşanlar aşağılanmış; Türkmenler bi idrak (idraksiz) olarak nitelendirilmiştir. Türk dilinin geliştirilmesi için tek bir adım atılmamıştır. 36 37 Genç Türkiye Cumhuriyetinin dildeki arılaşma çabaları ve arayışları yine bu köhne zihniyet tarafından alay konusu yapılmış, aşağılanmış, çok defa da siyasi bir akımın işareti olarak gösterilmiştir. 38 39 Osmanlı(ca)da Fars ve Arapça dillerinden devşirilen, duyguları anlatan kelimelerin, özellikle yaranmak ve yaltaklanmak için gerekli kelimelerin Yeni Türkçede karşılığını bulmak zordur. 40 41 42 43 44 45 46 47 Geniş bir kitlenin 600 yıl devlet olanakları ile kullandığı ve geliştirdiği günlük dilin zenginliğini kısa bir sürede geliştirilmeye çalışılan Yeni Türkçede aramak ve bunu kusur olarak göstermek olsa olsa yobazlık olabilir. Neyse ki bir şansımız var. Osmanlı(ca) bilim dili olarak bir hiçtir. Hiçbir bilimsel kelimeyi geliştirilmiş olarak orada bulamayız. Farsça ve Arapça kelimeleri bilim dili olarak bilmişiz. Yeni Türkçede bilim dili ile yeni bir terminolojiyi yaratma yolunda önemli adımlar atmıştır. Binlerce sayfa bilimsel kitap yazmış biri olarak (ilgilenenler sitemdeki kitapların listesine ve içeriğine bakabilir), dilimizin, Yeni Türkçemizin bilimsel yazım açısından gereksinmelere hemen hemen cevap verdiğini; bunun için Osmanlı(ca)ya bir kere bile danışma gereğini duymadığımı söylemek isterim. Öğrencilerimizin bu Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 119 / 189 1 2 3 4 kitapları dikkatle bir defada okuyup anladıklarını söyleyebilirim. Rüştiye mezunu olan ve yeni Türkçeye de bir üniversite mezunu kadar hâkim olan babamın, Osmanlı(ca) yazılmış metinlerde bazı cümlelerin hangi anlama geldiğini ya da ne demek istediğini ya da neyi kast ettiğini kendisi gibi iyi eğitilmiş yakın arkadaşları ile tartıştıklarına defalarca tanık oldum. 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Bir dil kendi döneminin gereksinmelerini karşılama için ortaya çıkar ve yeni gelişmelere göre zenginleşir, yeni kavramlar ve sözcükler eklenerek yeni gereksinmeleri karşılar. Bugün gelişmiş diller olarak bilinen İngilizceye yılda 1000-2000, Fransızcaya 600-1000, Almancaya bir o kadar yeni kelime eklendiğini biliyoruz. Alt yapısını tamamlamada geç kalan Türkçe dilimize çok daha fazlasının girmesi gerekiyor. Yeni gelişmeler yeni kelime ve tanım ihtiyaçlarını doğuruyor. Milli Eğitim Bakanlığı bu işlerle uğraşacağına, anlamadan okunması gereken Kuran’ın, ciddi bir dil ailesinden bile sayılmayan, devşirme ve toplama, ömrünü doldurmuş Osmanlı(ca)yı diriltmenin peşine düşmüş durumda. Bilim dili olmaya aday Türkçenin geliştirilmesi için alınan önlemler, destekler Şuralarda tartışılması gerekirken eski berbere tıraş olmaya kalkışmak doğrusu anlaşılabilir değil. 14 15 16 17 18 19 20 Milli Eğitim Bakanlığının önemi ve yükümlülüğü diğer her bakanlık ve kuruluştan daha önemlidir. Dünyaya bugün bile şu ya da bu şekilde, doğrudan ya da dolaylı egemen olan İngiltere’nin bu gücünü hangi mantıktan aldığını merak edebilirsiniz. İkinci Dünya Savaşında ekonomik olarak çok zor durumda iken, Nazi Askerleri kapılarına dayandığı bir zaman diliminde, İngiltere Genel Kurmay Başkanının ve Ordu Komutanlarının Başbakana şöyle bir talebi oluyor: Bu yıl Kültür ve Eğitime ayıracağınız paranın bir kısmını bize verin ki topraklarımızı savunalım. Başbakanlıktan gelen yanıt aslında tüm sorularımıza yanıt veriyor: Kültür ve eğitim olmaz ise Siz neyi koruyacaksınız? 21 22 23 24 Milli Eğitim Bakanlığı, artık bir şeyi anlamalı. Bir insanın ve çocuğun bir günde beslenmeye, spora, öğrenmeye, uyumaya, dinlenmeye ve oynamaya ayıracağı vakit bellidir ve sınırlıdır. Eğitimden ve öğretimden sorumlu olan bir kurumun yapacağı en büyük katkı, bir çocuğun zamanını en verimli biçimde değerlendirme ve onu evrensel değerlerin egemen olacağı geleceğin koşullarına göre hazırlamalıdır. 25 26 27 28 29 30 31 32 33 2014 tarihinde yapılan meslek merkezi sınavında fizik öğretmeni olmak için giren fizik öğretmenliği ve fizik bölümü mezunu öğrencilerinin (lise müfredatı düzeyinde sorulan soruları) doğru yapma oranının neden 50 üzerinden ortalama 14’de kaldığını; aynı şekilde diğer temel bilimler sorularında sorulan soruları doğru yapma oranının toplam soru sayısının 1/3’nü neden aşamadığını; üniversite sınavına giren öğrencilerin 150.000’nin neden sıfır bile alamadığını, bir Avrupalı lise mezunu iki yabancı dili rahat konuşurken, bizdekilerin bir dilekçeyi ana dillerinde bile neden doğru dürüst yazamadıkları tartışılması gerekirken, kız erkek ayrı ayrı mı yoksa karışık mı okumalı, din dersinin daha da artırılarak okutulup okutulmaması, Osmanlı(ca)nın nasıl okutulacağının tartışılması doğrusu cinnet getirmiş bir toplumun haleti ruhiyesi olmalı. 34 35 36 37 Ben 3 yıl ortaokulda, 3 yıl lisede, 4 yıl da üniversitede Fransızca dersi aldım, bu dil eğitimimle Paris’te Gare de l’Est’te bir tren bileti alamadım. Devlet okullarında okuyan kime bir dili doğru dürüst öğrettiniz ki şimdi kalkmış bir yenisini ekliyorsunuz. Bunun Türkçede karşılığı bir özsöz vardır: Namaz kıla kıla evimi yıktı, şimdi kalkmış hacca gidiyor. 38 39 40 41 42 43 Dünyamız yakında, yaratıcı, özgür düşünen, dogmadan uzak, temel bilimlerin kurallarını içine sindirmiş, evrensel bilimi içselleştirmiş çocukların dünyası olacaktır. Bunun için izlenecek yol da bellidir. Siz bu çocukların değerli zamanlarından çalıp, din bilgisi altında dogma öğretirseniz, ölmüş kültür ve dilleri eğitimin bir parçası yapmaya kalkışırsanız, namaz başı öğrenmeyi, fizik, kimya, biyoloji, jeoloji derslerinin önüne koymaya kalkışırsanız, bu coğrafyanın insanını aynen göklere çıkardığınız, bilimde ve sanatta hiçbir iz bırakmayan Osmanlı gibi tarihin karanlık sayfalarına gömersiniz. 44 45 46 Bir ülkede yapılan her türlü yanlışın ya da ihanetin önlenme şansı olabilir. Ancak eğitimde atılan yanlış bir adımın sonuçlarını ortadan kaldırma yüzyıllar alır. Bu coğrafyanın bu ülkeye çok ihtiyacı var; bu coğrafyaya kötülük etmeyin derim." Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 120 / 189 1 2 Osmanlı(ca) yı Öğretemezler, İlber ORTAYLI 14.12.2014 3 4 5 6 Politikacılar Osmanlı(ca) için önce bütün liselere dediler, kıyamet kopup işi biraz incelemeye başlayınca imam hatiplerle sınırlıyız diyorlar. Fark etmez; imam hatiplerin çoğunluğu Arapça gibi Osmanlı(ca)yı da öğretemez 7 8 9 10 11 12 13 Osmanlı(ca) gündelik hayatımızda halk arasında ve maalesef havas dediğimiz okumuşlar arasındada ayrı bir dil olarak zikrediliyor. Giderayak tarih ve edebiyat fakültelerinde bile “Osmanlı(ca) bilir” gibi abes bir deyiş söz konusudur. Oysa Osmanlı(ca), Türkçenin sadece Arap harfleriyle yazılmasıdır. Bunun ayrı bir dil olamayacağı çok açıktır. Nitekim Türkçe; Aramca harflerden kaynaklanan Estrangelos benzeri Uygur harfleriyle, Köktürk Runik alfabesiyle, yakın zamanlarda şimdi tamamen terk edilmekte olan Kiril alfabesiyle hatta Anadolu’ nun Karamanlı denen Türk Hıristiyanları tarafından Yunan harfleriyle ve Ermeni harfleri ile yazıldı. 14 15 16 17 18 Osmanlı(ca) denen dil bir dil değil, bir bürokrat jargondur. Tıpkı orta zamandan yeni zamanlara geçerken Avrupalıların yazı dillerinde birtakım Yunan-Latin deyimlerini kullanmaları ve barındırmaları gibi bir olaydır. İngilizler bunlar atmayı denedi, başarılı olamadılar, daha doğrusu ortaya çıkan ucube hoşlarına gitmedi. Macarlar ve Almanlar bir hayli yol aldılar ama yine hukuk ve felsefe dünyası YunanLatin deyimlerinden temizlenmiş değildir, hiç kimsenin temizlemeye de niyeti yoktur. 19 20 21 22 23 24 25 Türkçenin eski metinlerinin okunması ve bilinmesi dar bir zümreye mahsus kalmamalıdır. Üstelik bu zümrenin de bu işi iyi öğrenmediği açıktır. Ancak bizim kuşağın bazı tarihçileri ciddi bir eğitimden geçtikleri için eski metinleri ustalıkla çevirmeyi öğrendiler. Bu ciddi eğitimde yabancı hocalardan hatta yabancı dilde tarih eğitimi görmelerinin payı vardır. Profesör Mübahat Kütükoğlu ve Mehmet Genç gibi imam hatip eğitimi veya klasik Şark dilleri okumamış tarihçilerin Osmanlı metinlerini yetkiyle okumalarında kendilerini arşivde yetiştirmeleri; ama her şeyden evvel zaten geniş okuma yapan, tarih bilgileri geniş uzmanlar olmaları asıl nedendir. 26 27 28 29 30 31 Mazideki Avrupalı Osmanistlerin başarıları da onların Latince-Yunanca ve kendi dillerindeki tarihi edebi metinleri çok iyi öğrenmelerinden ve bu alanda meleke kazanmalarından ileri gelir. Misal mi istiyorsunuz; Paul Wittek aslen bir Romanistti. Birinci Büyük Harp’te Şam’da yedek subaylık yaparken Türkçe öğrendi ve Osmanlı(ca) metinlere girdi. Fekete Lajos bütün Macar tarihçiler gibi Macar ve Latin vesikalarını tahlilde uzman olduğu için Osmanlı diplomatikası ve paleografyası dediğimiz vesikalarını tahlilde öncü bir rol oynamıştır. 32 33 34 35 Bu yanıyla bakarsanız Osmanlı metinlerini incelemenin başı ve sonu yoktur; bazı adamların ağzından düşmeyen bir yağ ve de bu konuda geçerli olamaz. Eski toplumumuzun insanları hatta 1928’ den önce lise bitirenler bile bütün Osmanlı vesika ve metinlerini doğru ve yetkili olarak okuyor değillerdi. Bunu bizim kuşağın mensupları bilir. Bir tarihte Tapu Kadastro’ daki vesikaları değerlendiren grupta siyakat Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 121 / 189 1 2 3 4 yazı dediğimiz mali kayıtların yazısını bazı genç tarihçilerin yaşlı neslin emeklilerinden daha çabuk ve doğru okuduğunu bizzat gördüm. Oysa bugün Avrupa’ da genç kuşak tarihçiler eski kuşak şarkiyatçılar kadar ustalıkla metin kullanamıyorlar. Çünkü hümanist eğitim dediğimiz ölü dillerde metin okuma alışkanlığını tahsillerinde edinemediler. 5 6 7 8 Türkiye bu faciayı daha derin olarak yaşıyor. İmam hatip liselerinde dahi yoğun Arapça hele Farsçadan hiç haber yok. Üniversitelerde aslında geç dönemde başlayan eski metinleri değerlendirme de eğitimin yeterince ciddi olmamasından dolayı zayıf gidiyor. Dil öğrenmeyen ve yeterince çalışmayan kimseler 1928 Harf Devrimi’ni suçluyorlar. 9 10 11 12 13 Oysa Harf Devrimi ile Çinceden Latin harfli bir dünyaya yahut piktografik yazıdan (resim yazısından) fonetik bir alfabeye geçmiş değiliz. Avrupa’ daki şarkiyat şubelerinde bölüme yeni giren talebelerin daha ilk haftalarda söktükleri bu harfleri bizimkiler öğrenmezler. Öğrenemezler demedim, çünkü merak ve sabır yoktur. Haftalarca ellerinden düşürmedikleri iPhone’a harcadıkları enerjiyi Arap harflerine, İngilizce gramerine veya müzik derslerindeki notalara ayırsalar ve harcasalar başarılı olabilirlerdi. 14 15 16 17 18 19 Zamanımızın politikacıları kolayı bulmuş; Osmanlı(ca) için önce bütün liselere dediler, kıyamet kopup işi biraz incelemeye başlayınca imam hatiplerle sınırlıyız diyorlar. Hiç fark etmez; imam hatiplerin çoğunluğu Arapçayı nasıl öğretemiyorsa Osmanlı(ca) dediğinizi de öğretemez. Çünkü bu işler yöntem bilen hoca ister, öğrencinin de meraklısı gerekir. Sanat okuluna, tarım enstitüsüne girecek öğrenciyi o kurumları açmadığınız için imam hatibe yöneltirseniz, gerekli sabır ve meraka sahip gençleri bulamazsınız. 20 21 22 Ben bu memlekette 400 tane okulun binlerce ve binlerce öğrencisine Osmanlı(ca) öğretecek sayı ve nitelikte bir öğretmen kalabalığı tanımıyorum, böyle bir şeyin varlığına da inanmıyorum. Buna inandığını söyleyen milli eğitim otoriteleri bence ya hayal görüyorlar ya da göz boyamaya çalışıyorlar. 23 24 25 26 27 Sosyal bilimlerde, hukukta, ilahiyatta uzman yetiştirmek zordur. Batı’nın 18’inci ve 20’nci yüzyıl arasındaki en büyük başarılarından birisi hümanist gymnasium’lar dediğimiz liselerdi. Buralarda dil, tarih, coğrafya eğitimine önem verilirdi. Mesela İsveç’ teki liselerde İkinci Büyük Savaş’ tan evvel üç ölü (Latince, Yunanca ve atalarının dili olan Norse), üç diri (İngilizce, Fransızca, Almanca) dil öğretilirdi. Fransızlar, İtalyanlar ve Almanlar Latinceyi mutlaka öğrenirlerdi. 28 29 30 31 32 Sivil-asker Osmanlı memurlarının sicili ahvaldeki kayıtlarına bakarsanız muayyen miktardan Farsça öğretildiğini görürsünüz. Fransızca 19’ uncu yüzyılda birçok lisede iyi öğretilmeye çalışılır. Bugünün Türkiye’ sinde yabancı okullar dediğimiz yerlerde bile İngilizce, Almanca, Fransızca gibi diller Latincesiz öğretilir. Türkiye’ de nesillerin tarih şuurunu ve edebiyat ustalığını kazandıracak tipte bir dil eğitimden uzak kaldığı açıktır. 33 34 35 36 37 38 Çözüm fen liselerinin karşılığı olan edebiyat liseleri ve bunlar gibi çokça dil öğretecek az sayıdaki imam hatiplerdi. Maalesef bu ciddiyet politikacılar için benimsenmesi mümkün olmayan bir tutumdur. Tasarlanan Türk edebiyat liselerinin adı sosyal bilime çevrildi (çok iddialı bir başlık). Ardından sayıları sınırsız olarak artırıldı. Okullara giren öğrenciler ise milli eğitimdeki memurlardan daha bilinçli ve istekli. Osmanlı(ca)yı öğrenmek istiyorlar ama bunun Farsçası ve Arapçası nerede? Batı dillerini uzmanca öğrenmeleri gerekiyor, en azından 1940’ larda denendiği gibi bir parça Latince öğretecek adam nerede? 39 40 41 42 Bahsettiğim bu iki deney Osmanlı(ca)nın da nasıl öğretileceğinin şimdiden habercisidir. Kimse kışkırtıcı nutuklar atmasın, bu tip nutuklar için yapacak savunma bile bulunamaz. Gene bir ciddiyetsiz hamle devri başlıyor. Yapılmak istenen Osmanlı(ca) öğretmek değil, bir gösteridir. Az sayıda okulda, gerçekten imtihanla alınan öğrencilere biraz Arapça, Farsça, Latince ve bir Avrupa dili öğretilebilir. 43 44 45 46 Bu öğrencilere Osmanlı(ca) da en âlâsından talim ettirilir. Binlerce ve binlerce çocuğa Osmanlı(ca) öğreteceğim demek bir kere öğretmen kıtlığından dolayı onları her türlü edebiyat ve dil öğretiminden soğutmak demektir. Türkiye’de Osmanlı(ca) öğretecek insan sayısı şu anda sınırlıdır. Seçkinci bir öğretimle gereği kadar öğrenciye Osmanlı(ca) öğretilerek bir gelişme sağlanabilir. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 122 / 189 1 2 Yolsuzluk Başka Hırsızlık Başkadır, Hayrettin KARAMAN 10 21 Aralık 2014, Yeni Şafak 3 4 5 6 Muhalif siyasetçilerin hedefi, her vasıtayı kullanarak iktidarı düşürmek olursa gerekli gördüklerinde abartıyı, yalanı, iftirayı, kumpası… kullanırlar. Onlar, yolsuzluk yapan için bu kelimeyi kullanmak amaca hizmet etmezse daha yıpratıcı olan “hırsızlık” kelimesini kullanmakta sakınca görmezler. 7 8 9 10 Ama dindar bir Müslümanın ağzından çıkan her sözün hesabının sorulacağı şuurunda olması ve buna göre davranması gerekir. Bu sebeple mesela yolsuzluk yapana “hırsız”, alkol alana “zânî: zina yapan”, gıybet edene “müfteri: iftira eden”, “kumpas düzenlemekten sorgulanan kimseye rüşvetçi” diyemez. Derse yalan söylemiş, iftira etmiş olur. 11 12 Şimdi yolsuzluk ile hırsızlığın hem laik-seküler sistemlerde hem de İslam hukukundaki tariflerine bakalım: 13 14 15 16 Seküler sistemlerde yolsuzluk şu ifadelerle tanımlanmıştır: “Kamu görevinin özel çıkar sağlamak için kötüye kullanılması” (Dünya Bankası), “Kamu güç, görev ve yetkisinin rüşvet, irtikap, kayırmacılık, sahtekarlık ve zimmet yoluyla özel çıkar elde etmek için kötüye kullanılması” (Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı), 17 18 19 20 21 “…doğrudan doğruya ya da dolaylı yollardan rüşvet ve yasadışı bir menfaat temin eden kişinin yürüttüğü görevlerin veya gerekli davranışların yasalara uygun bir şekilde yerine getirilmesinde sapmalara yol açan rüşvet veya başka her türlü yasadışı menfaatin talep edilmesi, teklif edilmesi, verilmesi ya da kabul edilmesi” (4 Ocak 2009 tarihli Avrupa Konseyi Yolsuzlukla Mücadele Özel Hukuk Sözleşmesi’nin 2. Maddesi) 22 23 Uluslararası Şeffaflık Örgütü, yolsuzluğu sadece “kamu gücüyle” sınırlı olmayan herhangi bir görevin özel çıkarlar için kötüye kullanılması olarak tanımlar. 24 25 Hırsızlık Türk Ceza Kanunu (5237 sayılı kanun) Madde 141 – 26 27 (1) Zilyedinin rızası olmadan başkasına ait taşınır bir malı, kendisine veya başkasına bir yarar sağlamak maksadıyla bulunduğu yerden alan kimseye bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası verilir. 28 (2) Ekonomik bir değer taşıyan her türlü enerji de, taşınır mal sayılır. 29 30 31 Fıkıhta hırsızlık: “Bir malın veya mal ile değeri ölçülen şeyin, korunan yerden -kötü niyetle, alan kendine mal etmek üzere- gizlice alınmasıdır”. 32 Yolsuzluk hakkında yukarıda verilen tarifler fıkıhta da geçerlidir. 10 Hayrettin KARAMAN: (d. 1934, Çorum), Türk ilâhiyatçı ve yazardır. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 123 / 189 1 2 Şu halde yolsuzluk da ayıp, günah ve suç olduğu halde tarifi ve hükmü bakımından hırsızlık değildir, hukuki sonuçları ve cezası farklıdır. 3 4 5 6 Siyasetçiler birbirine, aslında öyle olmadıkları halde “hırsız, hain, şerefsiz vb.” diyorlar, keşke demeseler; ama ağzından çıkan her sözün hesabını vereceğine iman eden dindarlar ancak, hüküm giymiş hırsıza hırsız ve hüküm giymiş yolsuza yolsuz demek durumundadırlar. Aksi halde yalan söylemiş ve iftira etmiş olurlar. 7 8 9 10 Sözü kasten yanlış yere çekenler için bir daha tekrar edeyim: Ben asla yolsuzluğa ve bunun bir çeşidi olan rüşvete fetva vermedim ve veremem; yolsuzlukla mücadele başta devlet olmak üzere herkesin vazifesidir. Ama sorumluluk duygusuna sahip müminler insanlara, yapmadıkları bir günahı ve suçu isnad ederlerse günaha girerler; maksadım bunu hatırlatmaktır. 11 12 “Niye bu metni koydum? Bu metin kadar Osmanlı dilinin ve Türkçenin ne işe yaradığını anlatan bir başka metin daha olamaz. 13 14 15 16 17 Siz, eğer hırsızlıkla, yolsuzluğu birbirinden ayrı göstermek isterseniz; daha ileriye de gidip, bunlardan birini de masumlaştırmak isterseniz, Osmanlı diline gereksinim duyarsınız. Türkçede her ikisi de aynı kapıya çıkar, Türkçe böyle sakız çiğnemeye izin vermez, uzayıp kısalmaz; ne anlatmak istiyorsa onu söyler. İşte Osmanlı dili bu işe yarar, sakız gibi çiğner; istediğiniz gibi uzatır, kısaltırsınız.” C.Akyol 18 19 20 “Dikkat ettiniz mi, sözcüklerin anlamları kimlik kazandı: Laik sözcük, seküler sözcük, fıkıh sözcük! Sevgili hoca istersen hırsızlığa, yolsuzluğa turşu diyelim; dünyanın her yerinde turşu aynı şeyi gösterir!” C. Akyol 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 124 / 189 1 2 İnkilap, İnkılâp ve Osmanlı(ca), Nazlı ILICAK 09 Aralık 2015 3 4 5 6 TBMM İnsan Kaynakları Başkanlığı’ nın davetiyle Meclis personeline “Hz. Mevlana’yı anlamak” başlıklı bir konferans veren Ömer Tuğrul İnançer, gene skandal mahiyetinde bir lâf etti. Daha önce “Hamileler sokakta gezmesin” dediği iddiasıyla çok tartışılmıştı. Sonradan buna açıklık getirdi. “Nazar değer” düşüncesiyle o sözleri sarf ettiğini söyledi. 7 8 9 10 11 Peki “inkilap… köpekleşme”ye ne diyecek? Belli ki, harf inkılâbını eleştiriyor. Bir anda Arap harflerinden Latin Alfabesi’ ne geçilmesiyle, maziyle bağın koparılmasını tenkit ediyor. “Türkiye’nin bütün kitapları okunmaz hale gelmiştir; kütüphaneler kapatılmıştır” diyor. Bir eleştiriyi, sinir uçlarına dokunmadan, makul biçimde dile getirmek mümkündü. Ne gerek var, kelime oyunu yaparak “köpek” kelimesinin sarf edilmesine? 12 Ömer Tuğrul İnançer’ in yanlışlarını sıralayayım: 13 14 1. Bir kere “inkilap” değil “inkılâp” demek gerekiyor. İnkilap gerçekten “köpekleşme”; kelp (köpekten) türemiş bir söz. Ama “inkılâp”ın kökü, kalbetmek, dönüştürmek, değiştirmek. 15 16 17 18 2. Eski Türkçe yazıdan vazgeçerek, mazi ile bağın koparıldığı doğru. Ama bunu telâfi etmek üzere adımlar atılabilirdi. Sözgelimi, Atatürk devrimlerinin şiddeti geçtikten sonra, Arap harfleri seçmeli ders olarak okullara konulabilirdi. Böylece gençler, atalardan yadigâr kalan değerlere yabancılaşmazdı. 19 20 21 Bu vesileyle, Milli Eğitim Şûrası’ nda alınan bir kararı memnuniyetle karşıladığımı söylemek isterim. Osmanlı(ca)’ nın liselerde okutulması. Bunun zorunlu olması yanlıştı; o yanlıştan dönüldü. Sadece, Anadolu İmam Hatipleri’ nde zorunlu olacak. 22 23 24 Fen Liseleri’ nden sonra Sosyal Bilimler Liseleri kuruldu. Bu okullarda zaten Osmanlı(ca) ve Arapça harfleri tedris ediliyor. Uzun yıllar, eski Türkçe ve “Saray lisanı” diyebileceğimiz Osmanlı(ca), Türkiye’de “gericilik” diye vasıflandırılmıştı. 25 26 Ama Milli Eğitim Şûrası’nda “Zorunlu Osmanlı(ca)” önerisiyle kışkırtıcı bir tavır benimsendi. Bu gibi dayatmalara gerek yok. Makul bir orta yol bulunmalı; bulundu da. 27 28 29 30 31 32 Ders, “seçmeli” olarak kabul edildi. Şimdi sıra uygulamaya geldi. Seçmeli Osmanlı(ca) dersi okullarda yaygınlaştırılmalı. Kültürlü bir nesil yetiştirmek için bu gerekli. Özellikle Fen’ e değil de Türkçe/Edebiyat koluna ayrılanlar açısından, edebi eserleri okuyup anlamak, tarihi belgeleri incelemek ehemmiyet arz ediyor. Üstelik kullandığımız birçok Türkçe kelimenin kökü Arapça ya da Farsça. Doğru telâffuz için, Arapça ve Farsça bilmek önemli. Bu şekilde iyi eğitilmiş bir nesle, “inkilap” ve “inkılâp” gibi kelime oyunları da yapamazsınız. 33 34 35 36 37 AK Parti, yerinde bir adım atarken, bunu, ideolojik bir paket içinde, bir inatlaşma üslûbuyla sunuyor ve tartışma başlıyor. Oysa üslûba dikkat edildiği takdirde hem “Harf devrimiyle bir anda herkes ümmi (okuma yazması olmayan) hale getirildi” diye yakınmak mümkün; hem de bunu düzeltecek adımları tepki almadan atmak daha kolay. Nedense, kavga çıkarmak ve kutuplaştırmak tercih ediliyor. Acaba seçimler yaklaşırken, oy devşirmek mi amaçlanıyor? 38 39 40 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 125 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 EKLER 25 26 27 28 29 30 31 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 126 / 189 1 Kaşgarlı Mahmud, İSAM Ansiklopedi 2 3 XI. yüzyılda yaşamış, Türk dilinin ilk sözlüğü Dîvânü lugāti’t-Türk’ün müellifi ve en eski Türk dili araştırmacısı. 4 5 6 7 Doğum tarihini tesbite yarayacak bir kayda rastlanmayan âlimin künyesi onu Kâşgarlı gösteriyorsa da esasında doğum yerinin Barsgan olduğu anlaşılmaktadır. Bu yerin emîri bulunan babasını da buralı bildiren ifadesi yanında (Dîvânü lugāti’t-Türk, vr. 313a) eserinde kendisinin Barsgan’a olan sıkı bağlılığını hissettiren birtakım başka kayıtlar da göze çarpar. 8 9 10 11 Kitabının Abbâsî halifesine sunuş kısmında kendisini Türk kavminin soyca en köklü kişisi, Türk ilinin coğrafyasında geniş bir alana yayılmış Türk toplulukları arasında yıllarca dolaşıp bunların her birinin ağızlarını yakından inceleyip öğrenmiş, Türk dili üzerinde en üst seviyede bilgi sahibi olmuş bir kimse diye takdim eder. 12 13 14 15 16 17 Kâşgarlı Mahmud’un Karahanlı hükümdar soyundan geldiği gerçeği, ceddini Nasr Tigin yerine sülâlenin doğu kolunda aynı sıfat ve şöhrette bir başka şahsiyete bağlayan ve meseleye bu açıdan bakan farklı bir açıklamada da kendini bir kere daha gösterir. Daha ayrıntılı olan ve bunu yaşanmış bir vak‘aya bağlayan bu açıklamaya göre (Pritsak, TM, X [1953], s. 243-246) Kâşgarlı’nın ceddi, 992’de Sâmânoğulları’nın merkezi Buhara’yı fetheden Hârun Buğra Han (Ebü’l-Hasan Hârun Kılıç Buğra Han b. Süleyman) olup Kâşgarlı Mahmud’un babası Hüseyin b. Muhammed de onun üçüncü göbekten torunudur. 18 19 20 21 22 23 Pritsak’ın, Kâşgarlı’nın ceddini Sâmânoğulları ülkesi fâtihi olarak Nasr Tigin yerine Hârun Buğra Han’a bağlamaktaki gerekçelerinin tenkidiyle Kâşgarlı Mahmud’un ceddini Nasr Tigin göstermesindeki tercihin burada ayrıca açıklanmasına girişilmeyecektir. Ceddi hususunda görüşler farklı olsa da onun Karahanlı ailesinin mensubu veya hânedana yakın yüksek aristokrasi ailesinden olabileceğine dair Barthold ve Zeki Velidi Togan’ın evvelce belirtmiş oldukları kanaat böylece inanılır bir neticeye ulaşmış bulunmaktadır. 24 25 26 27 28 29 Kâşgarlı Mahmud’un hayatı 1072 yılına kadar yeniden bilinmezlik içine girer. Bu bilgi yokluğunun yerini güvenilir bir vesika ve delili olmaksızın ortaya atılmış tahminler, birbiriyle çelişir yorumlar alır. Bunlardan en yaygınının kaynağı olan Pritsak’a göre Kâşgarlı Mahmud ailenin uğradığı suikast felâketi üzerine vatanından kaçmak mecburiyetinde kalmış, bundan böyle devamlı bir kaçkınlık hayatı sürdürerek komşu Türk ülkelerinde on yıl kadar dolaştıktan sonra Bağdat’a gelmiş ve siyasî mülteci olarak orada kalmıştır (TM, X [1953], s. 245-246). 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 Suikastta ailenin başlıca fertlerinin ortadan kalkmasıyla zehirlenerek ölen babası Hüseyin b. Muhammed’in yerine geçen kardeşi İbrâhim b. Muhammed’in saltanatının ancak bir yıl kadar devam ettiği, ona itaate yanaşmayan Barsgan Emîri İnal Tigin’e karşı annesinin teşvikiyle açtığı savaşta yenilerek öldürüldüğü (İbnü’l-Esîr, IX, 299; Müneccimbaşı, Karahanlılar [trc. Necati Lugal], s. 7) göz önünde bulundurulursa, kendisini ülkesi dışında yaşamaya zorlayan şartlar o vakit veya daha sonra ortadan kalkmış olabileceği halde onun sonuna kadar mülteci hayatı sürdürdüğü iddiası doğru olamaz. Bununla beraber Karahanlılar ailesinde bu vak‘adan önce de sonra da iktidar mücadelesi olagelmiştir. Yaşadığı olaylar Kâşgarlı Mahmud’u siyasî hayat yerine ilim yoluna sevketmiş olmalıdır. Bu vak‘anın, öteden beri Türk topluluklarının dilini ve hayatını öğrenmeye meraklı Mahmud’u iktidar ve saltanat gibi arzulardan tamamıyla yüz çevirerek kendini ilme ve araştırmaya yöneltmiş olduğu hususu gerçeğe en yakın bir tahmin olabilir. 41 42 43 Daha ayrıntılı başka bir rivayete göre ise 1057’de kırk dokuz yaşında Kâşgar’ dan ayrılmaya mecbur olan Mahmud, oradan Batı Karahanlılar ülkesine ve Mâverâünnehir’e geçip Türk boylarının yaşadığı bölgeleri bir bir gezmek suretiyle 1057-1072 yılları arasında Dîvânü lugāti’t-Türk için malzeme Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 127 / 189 1 2 3 topladıktan sonra 1072’de Bağdat’a gelmiş ve Kâşgar’da yazmaya başladığı eseri üzerinde bir müddet daha çalışarak burada tamamlamıştır (Sultan Mahmut Kaşgarlı, s. 11). Son iki rivayet esasını, 1972’den bu yana Kâşgarlı Mahmud literatürüne girmeye başlayan yeni araştırma ve yayınlardan alır. 4 5 6 7 8 1972’ de, Dîvânü lugāti’t-Türk’ün telifine başlanmasının 900. yıldönümünü karşılamaya yönelik çalışmalar, 1981’de yeni Uygurca’ya tercümesine girişilmesinin uyandırdığı ilgi ve şevkle Kâşgarlı ve eseri üzerinde hız kazanan araştırmalar ve 1982-1983’te bölge ilim adamlarının Kâşgar yöre halkı ve özellikle eski nesillerden yaşlı kimseler arasında sürdürdükleri geniş çaplı anketin getirdiği yeni bilgiler literatüre çok yeni unsurlar katar. 9 10 11 12 13 14 15 16 Doğum yılı, annesinin kim olduğu, nerelerde okuyup eğitim gördüğü, hocaları, üstatları, Dîvânü lugāti’tTürk’ü tamamladıktan sonraki hayatı, ülkesine Bağdat’tan ne vakit döndüğü, kaç yıl yaşadığı, nerede ve hangi tarihte öldüğü gibi, hal tercümesinin o zamana kadar bilinmeyen noktalarına cevap vermeye yönelik bu mahallî araştırmalarla biyografisinin mevcuttan farklı bir versiyonu ortaya çıkar. Karahanlılar soyundan geldiğine, 1057-1058’de ailesinin kırıma uğradığına dair daha önce Pritsak’ın literatüre mal ettikleriyle vesika mahiyetinde mahallî yazılı kayıtların yanı sıra bölgeden derlenmiş sözlü rivayetlerin bir karması olan bu değişik çerçeve başlıca noktalarıyla Kâşgarlı’nın hal tercümesini yeni baştan şöyle kurar: 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Doğum tarihini önceleri 1029-1038 yılları arasında hesaplayan tahmin (Pritsak, TM, X [1953], s. 246) bu defa yerini bunu 1008 olarak gösteren bilgiye bırakır. Doğum yerini Barsgan olarak kabul eden bilgi Kırgız çevresinden gelen rivayetle daha da kuvvet kazanırken Özerk Uygur bölgesi kaynaklı rivayet ise bunu Kâşgar’ın 45 (veya 48) km. güneybatısındaki Opal köyü diye gösterir. Rivayetlerin belirttiğine göre Kâşgarlı Mahmud’un annesi, Karahanlılar diyarının önde gelen ulemâsından Hoca Seyfeddin Büzürgvâr’ın kızı Bûbî Râbia’dır. Bu geniş kültürlü anne onun eğitimi üzerinde çok etkili olmuştur. Mektebe önce Opal’de başlayıp gençlik yıllarında Kâşgar’da yüksek sınıftan aile çocuklarının devam ettiği Medrese-i Hamîdiyye ve Medrese-i Sâciyye’de okumuştur. Kendisinden naklettiği Türkler hakkında bir hadis dolayısıyla Kâşgarlı’nın ismini andığı Şeyh İmâm ez-Zâhid Hüseyin b. Halef el-Kâşgarî (Dîvânü lugāti’t-Türk, vr. 89a) Medrese-i Sâciyye’de hocasıdır (hakkında bk. Sem‘ânî, Kitâbü’l-Ensâb [nşr. Margoliouth], Leyden-London 1912, vr. 472a; krş. Hartmann, MTM, nr. 4 [1331], s. 168-169). 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Medrese yıllarında zamanının klasik ilimleri yanında Arapça ve Farsça öğrenmiştir. 1057’de babası ve aile fertlerinin saraydaki suikasta kurban gitmelerinin ardından başka ülkelerde geçen uzun gezgincilik yılları sonunda geldiği Bağdat’ta eserini tamamlayarak Halife Muktedî-Biemrillâh’a sunmuştur. 1080’de kendi ülkesine dönüp Opal’de kurduğu Medrese-i Mahmûdiyye’de müderrislik yaptıktan sonra 1090 yılında doksan yedi yaşında iken burada vefat etmiştir. Başka bir rivayete göre ise eserini halifeye sunduktan birkaç yıl sonra seksen dokuz yaşında iken Kâşgar’a dönmüş, medresesinde sekiz yıl müderrislik yapmış ve doksan yedi yaşında vefat ederek medresesinin yanında yapılmış olan türbeye gömülmüştür. Rivayetler onun doksan yedi yaşında öldüğü hususunda birleştiği halde 1090’ın yanı sıra bazısı bu tarihi 1105 (Ulug E‘lim Mehmut Kaşkari ve Unun Heyatı, s. 10), bazısı da 1126 diye gösterir (Mut‘i - Osmanov, ST, nr. 4 [1987], s. 88). 38 39 40 41 Kâşgarlı Mahmud’un vaktiyle türbesinde bulunup da sonraları birçok el değiştirmiş, telif tarihi 1791 olarak gösterilen Tezkire-i Hazret-i Molla adlı bir yazmadan evvelce alınan bir nota göre de Kâşgarlı, ülkesine dönüşte sekiz yıl müderrislik yaptıktan sonra doksan yedi yaşında ve 477 (1084-85) yılında vefat etmiştir. 42 43 44 45 46 Bu kaydın yanı sıra Opal’deki türbeye vakfedilmiş bir Meŝnevî nüshasının sayfaları arasında yer alan, Kâşgar Şer‘iyye Mahkemesi kadısının mührüyle mühürlü 10 Receb 1252 (21 Ekim 1836) tarihli vakıf senedinden, yöre halkınca öteden beri Hazret-i Mollam Şemseddin adı altında ve bir evliya gibi tanınmakta olan zatın esasında Kâşgarlı Mahmud olduğu anlaşılmış, bir ziyaretgâh sayılan türbede yatanın da o olduğu meydana çıkmıştır. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 128 / 189 1 2 3 4 5 6 7 Şemseddin adının ona, babası Hüseyin b. Muhammed’in idarî makam sahibi olarak Karahanlı yönetiminde almış olduğu bir unvandan geldiği sanılmaktadır (mahallî araştırmaların getirdiği bütün bu veriler hakkında toplu bilgi için iki Uygur ilim adamının 1982 ve 1983 tarihli ilmî raporlarında yer alan araştırma neticelerini bildiren Yeni Uygurca makalelerinin Tarım, nr. 3 [Urumçi 1984], s. 13-15, 20-21] Rusça tercümesi: Mut‘i - Osmanov, bibl.; Kahar Barat, “Discovery of History: The Burial Site of Kashgarlı Mahmud”, Aacar Bulletin, II/3, Connecticut 1989, s. 19-22; aynı yazı ayrıca, Central Asia Reader: The Rediscovery of History, New York-London 1994, s. 77-81’de de yer alır). 8 9 10 11 12 Eserinin ortaya çıkışından bu yana yapılan bunca araştırmaya ve sürdürülen o kadar çalışmaya, Dîvân’ının tedkikinde ise hayli yol alınmasına rağmen Kâşgarlı Mahmud’un sıhhatli ve güvenilir bir hal tercümesi için günümüzde söylenebilecek söz onun Barsgan’da doğduğu, 1057’de Bağdat’a gittiği ve 1077 yılında orada eserini meydana getirdiği dışında hiçbir şey bilinmediğinden (James Kelly, “Kashgari, Mahmud al-”, Encyclopedia of Asian History, New York 1988, II, 277) ibaret kalmaktadır. 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Bugün Türk dünyasının Doğu Türkistan, Kırgız, Türkmen ve Kazak kollarının aralarında paylaşamadıkları, her birince kendilerine mal edilmek istenen Kâşgarlı Mahmud’un Orta Asya Türklüğü’nün hangi soyundan olduğu çok farklı görüşlerin karşılaştığı tartışmalı bir konudur. Radloff’tan bu yana Uygur Türkü sayılmışken günümüzde ona sahip çıkan Özbek, Kazak, Kırgız ve Türkmen görüşleri de ön plana geçmiştir. Onun konuştuğu ve eserine de akseden ana dilinin doğup büyüdüğü Barsgan ve Isık Göl yöresinde yerleşik Tuħsı (Türkeş) ve Yağma Türkleri’nin Türkçe’si olduğu, soy mensubiyetinin de buraya ait bulunduğu en inandırıcı görüş durumundadır (Musabaev, XXVII/253 [1972], s. 110). Orta Asya Türklüğü’nün kesimlerinden her biri, hatta Tatarlar, eserinde kendilerinden bir taraf görüp bulduklarından Kâşgarlı Mahmud’u doğrudan doğruya kendilerine mal ederken edebiyat tarihlerinde de ona kendilerinden biri olarak yer verir (meselâ bk. Uzbek Adabiyäti Tarihi, Toşkent 1977, I, 88-92; P. Koroglı, Uzbekskaya Litaratura, Moskva 1977, s. 75-86; Patıp Osman, Borıngı Törki Hem Tatar Edebiyatının Çıganakları, Kazan 1981, s. 16-26; Turgun Almas, Kadımkı Uygur Edebiyatı, Kaşgar 1988, s. 334 vd.). 26 27 28 29 30 … Bunların içinde en önemlisi ve en başta geleni, Kâşgarlı Mahmud’da böyle bir eser yazma düşüncesinin ne zaman ve hangi muhitte doğduğu, nasıl bir tesirle onu telif etmek ihtiyacını duyduğu hususudur. Bunu yalnız sözlüğü için değil ana dili için kaleme aldığı gramer kitabı ile birlikte düşünmelidir. Onu Türk dili üzerinde çalışmaya sevkeden sebep ve ihtiyacı görebilmek şahsiyetini çok daha aydınlığa çıkaracaktır. 31 32 33 34 35 36 37 38 Anlaşıldığı üzere, geniş çaplı lugatının çalışmalarını sürdürürken önce Türk dilinin prensip ve kurallarını gösterecek müstakil bir eser ortaya koymayı uygun bulmuştur. Sözlüğünde sırası geldikçe gramerci bir zihniyetle dil bilgisi konu ve kurallarına da temas etmeyi ihmal etmeyen Kâşgarlı, sadece işaret etmekle yetinmeyip açıklanmaları hususunda bunlar için kendisine göndermeler yaptığı Kitâbü Cevâhiri’n-nahv fî lugāti’t-Türk adını taşıyan bu eserinin varlığını haber verir (a.g.e., vr. 9b). Dîvân’da ele aldığı dil kuralları üzerindeki açıklamaları, başlı başına küçük bir gramer kılavuzu teşkil edebilecek muhtevalarıyla günümüze ulaşmayan bu eser hakkında az çok bir fikir verebilecek durumdadır. Bu yolda yapılmış çeşitli çalışmalarda bunlar müteaddit defa topluca bir araya getirilmiş bulunmaktadır. 39 40 41 42 43 44 Esas eserine gelince en başta öne çıkan mesele, onun Bağdat’a gitmesi ve orada Arap kültür dünyasıyla temasa gelmesi neticesinde yazıldığı hakkındaki çok yaygın kanaat ve bunun ne derece isabetli olduğudur. İçinde hiç ismi geçmedikten başka orada yazılmış olmasını gösterebilecek ufak bir kayıt, tek bir iz bulunmadığı halde sadece önsözünde Abbâsî halifesine bir sunuşun yer almasına bakılarak onun Bağdat’ta meydana getirilmiş olduğuna hükmedilmiş, yazılış sebebi ve gayesi de sırf Araplar’a Türkçe öğretmek düşüncesine bağlanmıştır. 45 46 47 Bu takdirde, böyle bir lüzumu Bağdat’ta hissederek bu yolda bir eser yazmaya karar verdiğinde bunun için gerekli olup toplanması uzun yıllar isteyen, Türk ilinin geniş bir coğrafyaya yayılmış boyları ve toplulukları arasında yerinde yapılma tedkik ve müşahedelere dayanan çok zengin dil ve çok yönlü kültür Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 129 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 malzemesine ne vakit ve nasıl ulaştığı kendiliğinden gündeme gelir. Eser Bağdat’ta doğmuş bir ilhamla ve yazılışı da orada olmuş kabul edilirse bütün bu malzeme, araştırıp tesbit ettiği ağız ve şive farklarıyla ilgili yığınla teferruat, bir o kadar fonetik müşahede, yüzlerce manzum metin ve atasözleri hep zihinden kâğıda dökülmüş demektir. Böyle değil de yıllar boyunca Türk illerinde gezerken topladığı malzemeye ait not ve kayıtları beraberinde getirmiş idiyse tek başına bu dahi Türkçe’nin bir lugatını hazırlama düşünce ve kararının onda Bağdat’a gelişinden önce doğmuş bulunduğunu ortaya çıkarır. Ağızlarını, söz dağarcıklarını ve yaşayışlarını araştırdığı Türk boyları arasındaki çalışmalarla eriştiği malzemeyi Bağdat’ta elde edebilmesi hiç düşünülemeyeceği ve mümkün olamayacağı için onu bu araştırmalara, böyle büyük ve ileri çapta bir sözlük yazmaya sevkeden ilham merkezini başka bir tarafta aramak gereği kolayca belli olur. 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Kâşgarlı Mahmud’un 1057’de ülkesinden ayrıldıktan sonra Bağdat’a gidinceye kadar on-on beş yıl sürdüğü hesaplanan devre içinde Türk boylarını bir bir dolaşarak gerekli malzemeyi toplamış olduğuna dair benimsenmiş görüş de bunu teyit eder. Hem böyle kabul edip öte yandan da eserini hazırlama ilhamının Bağdat’tan geldiğini ileri sürmek bünyesinde bir çelişkiyi taşır. Başıboş bir hevesle gayesiz olarak böyle bir işe kalkışılamayacağına göre şuurlu bir şekilde malzeme toplama ve hazırlık faaliyetine girişmiş olmak için önceden bu istikamette verilmiş bir karar, ortaya konulmuş bir iradenin olması lâzım gelir. Sadece bu açıdan düşünülecek olursa bu arzu ve kararın Kâşgarlı’da Bağdat’a gelmeden önce teşekkül etmiş olduğu bir kere daha ortaya çıkar. Bağdat öncesi böyle bir derleme ve ön hazırlık devresini kabul etmek, kaçınılmaz olarak bu eseri yazma irade ve arzusunun Bağdat’ta Arap kültür çevresiyle daha temasa gelmeden önce onda mevcut olduğu neticesini de beraberinde getirir. Ayrıca onun orta yaşlarda başlamak yerine eseri için malzeme derleme faaliyetine girişmesini gençlik yıllarına götüren yabana atılamayacak bir görüş de vardır (bk. Kafesoğlu, bibl.). 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Eserin hazırlık ve telif kronolojisini söylenenlerden çok başka gösteren bir iddiaya göre ise Kâşgarlı Mahmud yurdunda gördüğü tahsili ilerletmek için Bağdat’a gitmiş, bir sözlük tertip etmek fikrine orada sahip olmuş, bundan sonra da Bağdat’tan ayrılarak eserin malzemesini derlemek için Türk ülkelerine seyahat etmiş ve yeterli malzemeyi topladıktan sonra onu Kâşgar’da yazıp halifeye sunmak üzere tekrar Bağdat’a dönmüştür (Juze, II, 30-31). Bu görüş bir tarafa bırakılırsa Kâşgarlı’ya eserini ilham eden merkezi Karahanlı ve Mâverâünnehir ülkelerinde aramak daha isabetli olacaktır. Orta Asya bozkırlarında, Mâverâünnehir’in türlü yerleşim bölgelerinde Türk boyları arasında yıllarca malzeme derleme peşinde koşmuş olan Kâşgarlı Mahmud’un şuurlu, planlı ve ileriye dönük hazırlık faaliyeti böyle bir eser meydana getirme mâzisinin onda gerilere, Bağdat öncesine gidebileceğini gösterdiğine göre ona bunu ilham eden asıl çevre ve şartların ne olduğu yeniden düşünülmelidir. Eser üzerinde Türkmence bakımından çalışmış olan Türkmen araştırmacısı S. Ahallı, orada adları geçen bazı coğrafî mevkilere ait yön tariflerinin Kâşgar’a göre değil Bağdat’a göre olduklarını belirtirse de bu diğer bütün yer adları için geçerli değildir. 36 37 38 39 40 Önsözünde belirgin şekilde görüleceği üzere Türk dilinin Arapça karşısındaki değer ve durumunu tayin etme, bir bakıma Arapça karşısında Türkçe’nin savunmasını yapma fikrini de güden eserinde, Karahanlı ve Mâverâünnehir kültür merkezlerindeki medreselerde Arapça’nın yüksek tedrîs dili oluşu, devrin ulemâsının eserlerini bu dille meydana getirmesi yönünden doğmuş bir tepkinin mevcudiyeti hiç hatıra gelmemiştir. 41 42 43 44 45 46 47 48 Arapça’nın bu üstün durumunun Kâşgarlı’da ana dili Türkçe’nin yüceltilmesi duygularını davet etmiş olması her zaman düşünülebilecek bir ihtimaldir. Ana dilinin yüceliği, onun Arapça ile at başı yarışacak güçte olduğu inancında kendini hissettiren üstü kapalı reaksiyonun kaynağını bu kültür merkez ve muhitlerinde müşahede ettiği Arapça’nın hâkimiyetinde aramak, Kâşgarlı’yı ve Dîvânü lugāti’t-Türk’e vücut veren ilhamı belki daha iyi teşhis etmeyi sağlayacaktır. Amatörce bir merak ve basit bir pratik maksadın dar çerçevesine sığmayacak çapta olan bu eser, XI. yüzyılda İslâm dünyasının idrak etmekte olduğu bir Türk çağının getirdiği inanç ve ihtiyacın mahsulü olma hüviyetini taşır. Büyük Selçuklu çağı Türklüğünün idaresi ve önderliğinde bütün bir müslüman âlemin Türk asrını yaşamakta olduğu psikolojik Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 130 / 189 1 2 3 4 hissî zemin içinde hazırlanması bir ihtiyaç haline gelmiş bir eser olarak ortaya çıkan Dîvânü lugāti’tTürk’ün her yönden dikkat çekici ve bu büyük dilcinin düşünce sisteminin bir aynası olan önsözü, sahasında asırlarca başka hiçbir telifin yerini alamadığı bu âbidevî çalışmayı doğuran ülküyü devrinin psikolojisi içinden yansıtır. 5 6 7 8 9 10 Hz. Muhammed’in hadislerine dayanarak Türklüğü yüceltme gayreti içinde olan Kâşgarlı Mahmud, Türkler’in “nizâm-ı âlem”i sağlamaktaki tarihî misyonunu belirterek “fezâil-i Etrâk” literatürüne yeni bir boyut katarken İslâm dünyasına Türklük adına bazı mesajlarla birlikte Türk dilini öğrenme yolunda bir çağrıyı iletir. Türk dilinin dillerin en zengin ve en mazbutu bilinen Arapça ile at başı yürür bir seviye ve kabiliyette bulunduğu şeklinde o zamana kadar hiçbir dilci ve lugat müellifinin telaffuz edemediği bir davayı dile getirir. 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Kâşgarlı Mahmud’u kendi çağı ve onun ötesinden bu yana günümüz için de önemli bir şahsiyet kılan en mühim taraf, kendisine kadar hiç ele alınmamış ana dilinin söz servetini ve onu yöneten kurallarını meydana çıkarıp tesbit etmek ihtiyacını çok öncelerden hissederek bu uğurda içine girdiği büyük çalışmanın yanı sıra Türkçe’nin üstünlüğüne ve İslâm âlemi için üniversalliğine inancını cesaretle ortaya koymasıdır. Önünde daha önceleri yapılmış bir deneme, hazır bir örnek olmaksızın ana dilinin geniş bir coğrafî yayılım içindeki kol ve şubelerinden derlediği ve mukayeseli bir şekilde işlediği malzemeyle yarattığı eseri, Kâşgarlı Mahmud’a Türk dilinin bilinebilen ilk sözlüğünün müellifi ve en eski Türk dili araştırmacısı pâyesini verir. Gerçekten Kâşgarlı Mahmud hazırlığı çok kuvvetli, metot sahibi, ileri bir fonetik dikkat ve hassasiyetle ağız farklarını tesbit eden, derlediği malzemeyi değerlendirmesini iyi bilen, devri için çok erken olan mukayeseli dilciliğin öncüsü olmak gibi meziyetlerle mücehhez bir dil bilginidir. Onun, “dil sahasında devri için orijinal modern bir filolog zihniyeti ile çalışan ve nisbeten yeni olan mukayeseli dil tedkiki tarihinde mühim bir yer almaya hak kazanmış olan bir Türk âlimi olduğu” ifadesi (Reşit Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig, I, Metin, İstanbul 1947, Önsöz, s. XX) bu hakikati salâhiyetle yansıtır. 24 25 26 27 28 29 30 Kâşgarlı Mahmud, herhangi bir lugat kitabı gibi içindeki kelimelerin sadece karşılıklarını vererek, arada bazı gramer kurallarına da işaret etmekle yetinmek suretiyle yabancıların Türk dilini öğrenmeleri yolunda pratik bir dil kitabı meydana koymak yerine her vesilede Türk kültürü, Türk etnolojisi, Türk etnografyası, Türk folkloru, Türk mitolojisi, Türk ili coğrafyası, Türk töre ve gelenekleri, Türk şiiri, atasözlerindeki Türk felsefesi ve dünya görüşü, tıbbî usullerden farmakolojiye, spordan yemek adlarına kadar Türklüğe ait günlük hayatın akla gelebilecek nesi varsa münasebet düşürerek muhatabını bilgilendirmeyi gaye edinmek suretiyle eserine bir nevi “Türkiyyât” ansiklopedisi olma hüviyet ve değerini de kazandırmıştır. 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 Kâşgarlı Mahmud’un en fazla üzerinde durulmuş dilci ve lugatçı yönü ile Türkologca çalışması dışında gereğince değerlendirilmemiş bir vasfı edebiyatçı hüviyeti ve şiire olan ilgisidir. Lugatına aldığı sözlerin daha iyi anlaşılabilmesi ve bunların kullanışları için, hatta hatırda kolay kalabilmelerini sağlamak maksadıyla bol bol verdiği manzum metinler onun iyi ve dikkatli bir şiir derleyicisi olduğunu da göstermektedir. Derledikleri içinde anonim halk edebiyatına ait olanlar öncelikli yer tutmakla beraber arada aruzla yazılmış şiirlerin de bulunması bunların halk edebiyatından sayılmasını mümkün kılmamaktadır. Aruzu ve onu kullanmasını bilen münevver kişilerin kaleminden çıkmış olduğunda şüphe bulunmayan bu şiirler ve hikmetli sözlerle eserine koyduğu diğer manzum parçalar, Kâşgarlı’nın edebî eserlerle temas ve ilgisi hakkında bir fikir verebilecek mahiyettedir. Bunlar arasında, Büyük Selçuklu Hükümdarı Sultan Melikşah’ın zevcesi Karahanlılar hânedanından Celâliye Terken Hatun’la (İbnü’l-Esîr, IX, 301) ilgili bir methiye, Dîvân’daki aruzlu şiirlerin hiç değilse bir kısmının Kâşgarlı’nın kaleminden çıkmış olması ihtimalini düşündürür (bu parçanın nazım tekniği ve bazı hususiyetleri hakkında bk. Ömer Faruk Akün, “Divan Edebiyatı”, DİA, IX, 391-392). Üç beyti eserin ayrı ayrı yerlerinden seçilmiş bu methiye mesnevi nazım şekliyle olduğu halde klasik Şark şiirinin kaside geleneğine zihniyet ve mahiyet itibariyle çok yakınlık gösterir. Burada muhatabı olan “memdûh”undan, içinde bulunduğu sıkıntılı durum dolayısıyla kendisine yardım ve lutuf dileyen bir “mâdih-şair” ortaya çıkıyor. Terken Hatun’a verilmiş manzum bir dilekçe olan bu metin başkasına ait bulunduğu takdirde Kâşgarlı bundan haberdar olabilir, onu kolayca eline geçirebilir miydi? Bunun Dîvân’da yer alışını tesadüfle açıklamak kolay değildir. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 131 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Sarayın bir köşesinde kalmış, tesadüf eseri eline geçmiş bir kâğıttan nasılsa aktarılmış bir metin olmak yerine düştüğü sıkıntı esnasında yardım ricasını ileten bu kaside havalı şiirin sahipliğine Kâşgarlı Mahmud en yakın kimse olmak durumundadır. Zamanının idarî ve siyasî hayatı üzerinde söz sahibi ve ileride bir ara kayınvâlidesi olacağı halife katında da nüfuz sahibi olan Terken Hatun’a ilticâ ile müşkülüne yardımcı olma dileğinin Kâşgarlı’ya ait bulunması en tabii ihtimaldir. Terken Hatun’un Kâşgar’dan beraberinde Bağdat’a getirdiği Türkler arasında bulunduğu tahmin edilen Kâşgarlı Mahmud’un (Köprülü, Cumhuriyet, 1 Mayıs 1933; aynı yazı, Araştırmalar, s. 41; Togan, nr. 17 [25 Eylül 1932], s. 135) belki orada yaşadığı güç bir durum dolayısıyla bu “koşuk”u ile hâmisi Terken Hatun’a sığınmış olmaktadır. O zamanın şart ve bağlantıları içinde değerlendirildiğinde Terken Hatun’un Kâşgarlı Mahmud’un hâmisi olma ihtimali kuvvet kazanır. Bu methiye Dîvân’daki örneklerden herhangi biri olmaktan öteye, Kâşgarlı’nın naklettiği aruzlu parçaların da bir kısmının onun kalemine ait olabileceğinin ip uçlarını verecek mahiyettedir. Bu parçaların, Karahanlı Türk edebiyatının Kutadgu Bilig ve Atebetü’lhakāyık gibi eserlerindeki aruz kalıplarından çok başka oluşu, ancak daha sonraki devirlerde yerleşip benimsenmiş olanlarına nisbetle Türkçe’nin henüz alışık olmadığı kalıplarda yazılmış bulunması, Kâşgarlı’nın aruzu kendisine mahsus şekilde kullanma alışkanlığını elde etmiş olduğunun da delili sayılabilir (Dîvân’daki aruz vezinli şiirlerin topluca tedkiki için bk. İ. V. Stebleva, Razvitie Tyurkskiħ Poetiçeskiħ Form v XI Veke, Moskva 1971; G. Doerfer, Formen der älteren türkischen Lyrik, Szeged 1996, s. 123, 161, 206-211, 303-304, 309-310, 316-317, 329, 341-342). Öte yandan Arap edebiyatından tercüme veya nazîre oldukları yahut hiç değilse İslâmî edebiyattan gelme bir ilham ve tesir taşıdıkları ileri sürülen bazı şiirlerin ise (Togan, nr. 17 [25 Eylül 1932], s. 136-137) bizzat Kâşgarlı Mahmud’un kaleminden çıkmış olması da ihtimallerin en kuvvetlisidir. 22 23 24 25 26 Uzun ömürlü olduğu anlaşılan bu çalışkan insan herhalde bilinenler dışında başka eserler de hazırlamış olacaktır. Dîvân’da kullandığı halk edebiyatı metinlerinden onun bu sahada etraflı bir derleme yaptığı belli olmaktadır. Orada yer veremediklerini, elindeki bütün diğer derlenmiş metinlerle birlikte başlı başına bir şiir mecmuası teşkil edebilecek bu örnekleri Kitâbü’l-Eġānî’yi model alan bir eserde toplamış olması da düşünülebilecek bir ihtimaldir. 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Hazırlamış olabileceği başka eserleri bilinmese de Türk dilinin yazıya, bir kitaba bağlanmamış prensip ve kurallarını araştırma ve tesbit yolunda ilk hamle olan Kitâbü Cevâhiri’n-nahv fî lugāti’t-Türk’ten mahrum kalınmış olsa da Kâşgarlı Mahmud tek eseri Dîvânü lugāti’t-Türk’ü ile Batı’da yüzyıllar sonra teşekkül edecek Türkoloji’nin Orta Asya’da ilk temelini atan âlim dilci olmuştur. Türkistan’da arkası getirilmemiş bir “erken-Türkoloji” çığırının başlatıcısı olan eseri, yazılışı üzerinden yüzyıllar geçtikten sonra XX. yüzyılda I. Dünya Savaşı’nın velveleli ortamında ilim âleminin huzuruna çıktığından bu yana Türkoloji tedkikleri için büyük bir gelecek vaad eden bir hazine, tüketilemez eşsiz bir kaynak olarak karşılanmıştır. Türk filolojisinin çözüme bağlanamamış meselelerinin çözülmesine kazandırdığı fevkalâde yardım başta olmak üzere Türk kültür ve medeniyet tarihinin çeşitli konularını “génétique” bir tarzda tedkikine imkânlar getiren eseri Kâşgarlı Mahmud’a Türkoloji tarihinde müstesna bir yer açmıştır. Türkoloji’de ufuk genişletici bir rol üstlenen Dîvân’ı onu günümüzde daha da artan bir değer ve itibarın sahibi kılmaktadır (bk. DÎVÂNÜ LUGĀTİ’t-TÜRK). 39 40 41 42 43 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 132 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 İngilizce’ nin Tarihi İngiltere’ nin Tarihi İngiltere'nin bilinen ilk yerlileri Keltler’ dir. Romalılar, Batı Avrupa’ yı istila ederken İngiltere' yi de fethedip (MS 1. yy) adaya "Britania" adını verdiler. Roma egemenliğinin dört yüzyıl sürmesine karşın ülke bu durumdan fazla etkilenmedi. 5. yy' dan itibaren Anglus ve Sakson halklarının karışımından oluşmuş Anglosakson akınları, Keltleri kuzeydeki (İskoçya) ve batıdaki (Galler) dağlık yörelere göç etmek zorunda bıraktı. Bu göçler sonrasında İngiltere büyük ölçüde Anglosakson kültürü etkisine girdi. Anglosaksonlar 6 ve 7. yüzyıllarda birbirine rakip küçük krallıklar kurdular. 8. yüzyılda Roma İmparatorluğu ve İrlanda’nın etkisiyle Hıristiyanlığı kabul ettiler. 795’te başlayan İskandinav istilası 11. yüzyılın başına kadar birkaç defa tekrarlandı. Danimarkalı Büyük Knud, Büyük Britanya adasını tamamen fethetti. Anglosakson hanedanından Edward (1042-1066) Ingıltere' nin bağımsızlığını sağladı. İngilizce Günümüzde konuşulan İngilizce yani Modern İngilizce, sadece son 200 yıldır kullanılmakta, ancak İngiliz dilinin bütün tarihi çok daha eski. Tarihçilerin çoğu İngiliz dilinin ‘Angles’ diye anılan Danimarka’ lı bir Alman halkının 5. yüzyılda İngiliz adalarını istila edilişi sırasında ortaya çıktığında hemfikirdirler. “England” ve “English” kelimelerinin her ikisi de ‘Angles’ halkından gelmektedir. Eski İngilizce ‘Angles’ ler ve diğer Alman halkları İngiliz adalarına gelmeden önce Roma İmparatorluğu ile uzun yıllar boyu savaşmışlar ve ticaret yapmışlardı. Dolayısıyla bu Alman halkları zaten ‘camp’, ‘cheese’, ‘cook’, ‘street’ ve ‘wall’ gibi birçok Latin sözcüklerini kullanmaktaydılar. 22 23 Ancak bu Eski İngiliz dili bugün konuştuğumuz İngilizce’ den yine de çok farklıydı. İşte ünlü şiir Beowulf’ tan kısa bir örnek: 24 25 “Hwæt! Wē Gār-Dena in geārdagum, þēodcyninga, þrym gefrūnon, hū ðā æþelingas ellen fremedon. Oft Scyld Scēfing sceaþena þrēatum, monegum migþum, meodosetla oftēah, egsode eorlas.” 26 Bu şiir Modern İngilizce’ ye aşağıdaki gibi çevirilir: 27 28 “Lo, praise of the prowess of people-kings of spear-armed Danes, in days long sped, we have heard, and what honor the athelings (princes) won!” 29 30 ‘Angles’ lerin Alman dili, sadece İrlanda, İskoçya ve Galler gibi yerlerde kullanılan ‘Brythonic’ veya ‘Celtic’ dillerinin neredeyse tamamıyla yerine geçti. 31 32 Eski İngilizce aynı zamanda İngiltere’ nin kuzeydoğusunu istila eden Viking’lerin kullandığı Norveç dilinden de güçlü bir biçimde etkilenmiştir. 33 34 35 36 37 Orta İngilizce Eski İngilizce’ den sonra, Orta İngilizce dönemi 1066′ daki Norman istilası ile başladı. Normanlar şimdiki Fransa’ dan geldiler ve beraberlerinde eski Fransız dilini getirdiler. Bu dönem boyunca bayağı halk İngilizce’ nin bu daha Alman formunu konuşmaya devam ederken soylular bu Fransızca benzeri dili konuştular. Ne var ki, zamanla bu iki dil de birbirine karıştı. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 133 / 189 1 2 Ancak Orta İngilizce yine de bugünün İngilizce konuşan halkları tarafından güçlükle anlaşılabilir. İşte 14.yüzyılın ünlü yazarı Geoffrey Chaucer’ dan kısa bir örnek: 3 4 “Whan that Aprill, with his shoures sote The droghte of March hath perced to the roote And bathed every veyne in swich licour, Of which vertu engendred is the flour;” 5 6 Gördüğünüz üzere bazı kelimeler anlaşılır, ama imla bugün kullandığımız İngilizce’ de olduğundan çok daha farklı. 7 8 9 10 Modern Öncesi ve Modern İngilizce Modern öncesi İngilizce 15. yüzyılda aşağı yukarı Shakespeare devrinde başladı. Ve buna rağmen İngilizce’ nin bu formu bile Modern İngilizce ile aynı değil. Bunu Eski Osmanlı(ca) ile Modern Türkçe arasındaki farkla karşılaştırabilirsiniz. 11 12 İlk standart İngilizce sözlüğün basımı ve Modern İngilizce’ nin iletişimde kullanılmaya başlanması 18. yüzyılın ortalarına kadar gerçekleşmedi. 13 14 15 16 Aşağı yukarı aynı zamanda İngiliz İmparatorluğu bütün dünyaya yayılmaya başladı bu da İngilizce’ yi birçok değişik ülkeye götürdü. Geç 19. ve 20. yüzyıllarda Amerika Birleşik Devletleri de ekonomik ve askeri gücünü büyük bir hızla arttırdı, böylelikle İngilizce neredeyse her ülkeye yayıldı ve gerçekten evrensel bir dil olarak yerleşti. 17 18 19 20 21 22 Günümüz İngilizcesi Bugün, İngilizce ne İngiliz’ lere ne de Amerika’ lılara ait. Aksine, bütün dünyaya ait ve onunla ne yapacağımıza karar verebiliriz. Benim görüşüm İngilizce artık emperyalizmin dili değil. Internet sayesinde hemen herkes her yerde İngilizce öğrenebilir. Ve İngilizce sayesinde herkes her yerdeki insanlar ile iletişim kurabilir. Birçok farklı insanın iletişim ve diyaloğu vasıtasıyla, inanıyorum ki daha büyük bir anlayış ve hoşgörü eninde sonunda ortaya çıkabilir. 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 134 / 189 1 2 3 4 5 6 Arapça Dili’ nin Tarihi Arap Abecesi Arap dili abcsi 28 harften oluşur. Bu harfleri oluşturan temel şekil sayısı ise 17' dir. Arap yazısı sağdan sola doğru akış sergiler. Harflerin tamamı sessizdir (sâmit). Harflerin seslenmesini sağlayan, ancak dinî metinler ve şiirler dışında pek kullanılmayan işaretler hareke ismini alır. Arap harflerinin yazılışları, kelimenin başında, ortasında ve sonunda bulunmalarına göre kısmi değişiklikler gösterir. 7 8 9 10 11 Arap abcsi tarihte ve günümüzde sadece Arapların kullandığı bir abc olmamış özellikle İslam' ın başka milletler tarafından da kabul edilmesiyle Türkler, İranlılar, Pakistanlılar gibi Asya'daki diğer Arap olmayan kavimler tarafından da kullanılmıştır. Günümüzde de Arap ülkeleri dışında İran, Pakistan, Afganistan gibi ülkelerde kullanılmaktadır. Ancak, Arapça dışında kullanıldığı dillerdeki farklı sesler için, abcnin temel şekilleri üzerinde küçük değişiklikler yapılmıştır. 12 13 Örneğin; Farsça ve Türkçe' deki "ç" sesi Arap abcsinde olmadığı için İranlılar ve Türkler, kendi abclerine, ( جcim/c) harfinin nokta sayısını üçe çıkararak ( چçîm/ç) şeklini verdikleri harfi eklemişlerdir. 14 15 Arap abcsi, Osmanlı İmparatorluğu dahil, İslam dininin yayıldığı coğrafyada büyük ölçüde benimsenmiş, Latin abecesinden sonra dünyada yazı dili olarak en çok kullanılan yazı sistemidir. 16 17 18 19 Arap abcsi MS 2-4. yüzyıllar arasında Nebati yazısından gelişmiş olmak ile birlikte günümüze ulaşan en eski yazı örnekleri MS 6 yüzyıla (Zebed 512, Harran 568) aittir. [kaynak belirtilmeli] Sağdan sola yazılan Arap abecesinde bulunan 28 ünsüzün, 22 tanesi Sami abecesinden geçerken şekil değişikliğine uğrayan sesler olup, geri kalan altı ses Arapçaya özgüdür. 20 21 22 23 24 Arapça, Afro-Asyatik (Hamito-Semitik)'dillerin alt grubundaki Semitik dil ailesine mensuptur. Arapça, Arabistan yarımadası lehçeleri, Irak lehçeleri, Suriye lehçeleri, Mısır lehçeleri ve Kuzey Afrika lehçeleri gibi beş ana lehçe öbeğine ayrılır. Bu dil Arap Yarımadası'ndan Bereketli Hilal (The Fertile Crescent) boyunca Atlantik Okyanusu'na kadar ulaşan geniş bir alanda konuşulan dünyanın önemli dillerinden biridir. 25 26 27 28 29 30 Arapça büyük medeniyetler, kültürler ve imparatorluklar doğuran dillerin başında gelir. Arapça' nın kullanımı 7. yüzyıla kadar Arap Yarımadası içine sınırlı kalmış, İslamiyetin gelişiyle birlikte Arap Yarımadası'nın dışında büyük bir hızla yayılarak; Irak, Suriye, Mısır ve Kuzey Afrika'yı kuşatmış, oradaki dillerin yerini almış ve bir kültür ve medeniyet dili olmuştur. Sonraki asırlarda İslami fetihlerin sürmesiyle Arapça doğuda Afganistan ve en batıda İspanya'ya kadar uzanan bölgede konuşulan dil haline gelmiştir. Ayrıca Osmanlı(ca) dilinde büyük bir rol oynar. 31 32 33 34 Arap abcsinin, Nabat dilinden türediği kabul edilmekle birlikte nasıl, ne zaman ve nerede oluştuğu konusunda kesin bilgiler bulunmamaktadır. İslam'dan önceki Cahiliye olarak adlandırılan dönemde edebiyat, özellikle şiir çok üst düzeylere çıkmıştı. Ancak yine de yazma konusunda ileri seviyelere ulaşılmamıştı. Muhammed devrinde iki abc kullanılıyordu: 35 Nesih: Kitap ve yazışmalarda kullanılan, yuvarlak harflerle ve bitişik olarak yazılmış el yazısı şekli, 36 Kufi: Çoğunlukla dekoratif amaçlar için kullanılan keskin köşeli harfleri olan yazı şekli. 37 38 39 40 41 Arap abcsi (elifbe) 28 harften oluşur. 28 harfli şimdiki abc temel olarak harflerin üzerine ya da altına koyulan işaretlerle (hareke) belirtilen sesli ya da sessiz harflerden oluşur. Bu işaretler genelde kullanılmamalarına rağmen, ortaokul kitaplarında ve Kuran'ın tüm basımlarında yer alır. Diğer Semitik diller gibi Arapça da sağdan sola doğru yazılır. Abc Farsça, Urduca, Peştuce ve Sindhi gibi diğer birçok dilde de kullanılır. Arapçada harfler tek başlarına, sözcük başında, sözcük ortasında ya da sözcük Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 135 / 189 1 2 sonunda olmalarına göre değişik biçimler alırlar. Arapçada üç sözcük türü vardır: fiil, ad, harf ya da edat. Adların eril ve dişil biçimleri vardır. 3 4 5 6 7 8 9 Konuşulan Arapça doğal olarak ülkeden ülkeye değişir. Fakat klasik Arapça olan Kuran dili, 7. yüzyıldan beri büyük ölçüde değişmeden kalabilmiştir. Kur'an, dilin standartlaştırılması ve geliştirilmesinde büyük bir itici güç olarak yer aldı. Farklı ülkelerden gelen eğitimli Araplar buluştuğunda, genellikle klasik Arapça aracılığıyla iletişim kurarlar. Arap Yarımadası'nın güney kıyısında güney Arapça olarak bilinen birçok lehçe konuşulur. Fakat bu diller kuzeyin Arapça' sından o kadar farklıdır ki güney Arapça çoğu zaman ayrı bir dil olarak kabul edilir. Modern Arapça; temel sözcükler, morfoloji ve sözdizimi bütünü bakımından Kur'an'daki gibidir. 10 11 12 Günümüzde yaygın olan pek çok dil Arapçanın zengin söz varlığından pek çok sözcük almıştır. Türkçe' de pek çok Arapça kökenli sözcük bulunmaktadır. Ayrıca İngilizceye, birçoğu Arapçanın ön eki "al-" ile başlayan birçok sözcük katmıştır. 13 Bunlardan bazıları; 14 15 16 algebra, alcohol, alchemy, alkali, alcove ve albatros, mosk, minaret, sultan, elixir, harem, girate, gazelle, cotton, amber, sofa, mattress, tariff, magazine, arsepial, syrup, sugar, sherbet ve artichoke gibi sözcüklerdir. 17 18 19 "Coffee" (kahve) de İngilizceye Türkçe ve İtalyanca yoluyla giren Arapça bir sözcüktür. "Assassin" (suikast) sözcüğü "haşhaş bağımlıları" anlamındaki "haşhaşin" gibi bir Arapça sözcükten gelir. Ayrıca İspanyolca'da 1600 civarında Arapça kelime olduğu sanılmaktadır. 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 136 / 189 Mektuplar 1 1 Gürkan HACIR’ a 2 TÜRK HARFLERİNİN KABUL VE TATBİKİ HAKKINDA KANUN 3 4 5 6 Kanun Numarası: 1353 Kabul Tarihi: 01.11.1928 Yayımlandığı Resmi Gazete Tarihi: 03.11.1928 Yayımlandığı Resmi Gazete Sayısı: 1030 7 8 Madde 1 - Şimdiye kadar Türkçeyi yazmak için kullanılan Arap harfleri yerine Latin esasından alınan ve merbut cetvelde şekilleri gösterilen harfler (Türk harfleri) unvan ve hukuku ile kabul edilmiştir. 9 …. 10 Sevgili Gürkan Hacır, 11 12 Öncelikli olarak sizi çok sevdiğimi belirteyim ki bu yazıyı bir düşmanınız yazdı diye, okumamazlık etmeyin. 13 14 Dilin vatan toprağından, bayraktan, ulusal marştan, hatta dinlerden bile daha önemli olduğuna inanmışımdır. 15 16 Hepsi değişebilir; vatanınız değişebilir, bayrağınız değişebilir, ulusal marşınız değişebilir, dininizi bile değiştirebilirsiniz; kimliğiniz biraz şekil değiştirir ama yok olmaz. 17 Ama dil ? O değişirse, kimliğiniz yok olur, kanısındayım. 18 19 20 21 22 “ … bir gecede dilsiz kalmış, …” “ … kültürel zenginliğinden hızla kopmuştu. …” “ … Osmanlı(ca) tam 80.000 sözcükten oluşuyor …” “ ... çok büyük bir kültürel mirasımızı da yitirdik. …” “ … Dilde sadeleşme ve özleşme çalışmaları beraberinde edebi bir tasfiyeyi de getirdi. …” 23 Osmanlı’ nın son dönemi okuma yazma bilen sayısı kaç kişiydi? 24 25 O kültürel zenginliği Osmanlı topraklarında, benim ya da sizin kentinizde – kasabanızda ya da köyünüzde de demiyorum – kaç kişi paylaşıyordu. 26 Bir Osmanlı(ca) Sözlüğün (Ferit Devellioğlu ) sayfalarını gelişi güzel çevirelim, isterseniz, Berh Berhabe Berhur Berizen Cebin Ceda Cedvari Devabb Devac Devavin Deverani Fecere Fehham Hanık Hane-perdaz İlhad İlhah İstişrab Kühulet Latma Matare Mehtabi Nussar Sabitat 27 28 Daha devam etmemi ister misiniz? Bu gün bu sözcüklerden ne anlayabiliyorsunuz diye sormayacağım. Büyük olasılıkla siz Osmanlı döneminde de eğitimli olabilirdiniz, anlardınız! 29 30 31 Bu sözcükler 30 Ekim 1928 günü Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları için, kentliler ve köylüler için hatta 1850 de ya da 1900 de Osmanlı topraklarında yaşayanlar için ne anlam ifade ediyordu? Anlıyorlar mıydı? 32 Sizin ya da benim büyükannelerim ne anlıyordu? Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 137 / 189 1 2 3 Adı üzerinde Osmanlı’ ca!!! Siz bu dile Türkçe diyebilir misiniz? Dünyanın neresinde görülmüş, bir hanedan kendi dilini yaratacak? Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’ nda, İspanya İmparatorluğu’ nda; Almanya, Fransa ve İngiltere İmparatorlukları’ nda böyle bir şey oldu mu? 4 Yukarıda örneklediğim gibi sözcüklerden 80 bin değil, 800 bin olsa, ne yazar? 5 Pir Sultan, Yunus, Karacaoğlan, Dadaloğlu, Neşat Ertaş’ ın dedesi o sözcükleri kullandı mı? 6 7 8 Sevgili Gürkan Hacır, kanunla harfleri değiştirebilirsin, dili değiştiremezsin! O yasayla değişen harflerdi, sözcükler değil, dil hiç değil. Eğer yukarıdaki sözcükler halk arasında yaygın kullanılan sözcükler olsaydı, bu kadar kolay ve çabuk değişir ve unutulabilir miydi? 9 “… sadeleşme “ diyorsunuz; orada bile doğru olmayan, temeli olmayan sözcükler tuttu mu? 10 11 12 Evet, Osmanlı dönemine ait çok önemli eserler vardır. Devlet, özel kurumlar desteklerler, Osmanlı(ca) bilmeyi birileri meslek edinir, biz de onların sayesinde o zenginliği yaşamımıza katarız, bundan da onur duyarız, gurur duyarız. Bu başka bir şey, dilin bir gece de değiştiğini söylemek başka bir şey. 13 14 15 16 O gün, 01.Kasım.1928 de olan abece değişikliği idi, dil değil. Ama şu çok belli idi ki o abeceyle gerçek Türkçe - Osmanlı(ca) değil – başlayacaktı. Çünkü tarladan, mutfaktan, obadan, dağdan, bayırdan çıkmayan bir dilin halkın dili olması mümkün değildi; benim yada sizin büyük annelerimizin kullanmadığı bir dilin halkın dili olması mümkün değildi, mümkün de olmadı zaten. 17 18 19 Saygılarımla, Cengiz AKYOL, 23.Eylül.2009 Erenköy 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 138 / 189 Mektuplar 2 1 Gürkan HACIR’ a 2 Sevgili Gürkan Hacır, 3 4 5 “ ..Örneğin Ferit Devellioğu’ nun Osmanlı(ca)-Türkçe Sözlük’ ü , 60.000 madde başlığı içermektedir…Ali Püsküllüoğlu’ nun Öztürkçe Sözlük’ ünün …içerdiği kelime sayısı 4.600’ dür.” Yanlış Cumhuriyet, Sevan Nİşanyan, Sayfa 171. 6 7 Sevgili Hacır, İngilizce-Türkçe Sözlük, 120.000 madde başlığı, Almanca-Türkçe Sözlük 150.000 madde başlığı, Fransızca-Türkçe Sözlük, 200.000 madde başlığı içerebilir. ( Sayıları salladım. ) 8 Buradaki durum ne ise Osmanlı(ca)-Türkçe Sözlükteki durum da odur. 9 10 Şunu hoşumuza gitse de gitmese de kabul edeceğiz: Osmanlı(ca) bize, İngilizce, Almanca, Fransızca kadar yabacı bir dildir, daha kötüsü de uydurulmuş, belirli bir azınlık tarafından oluşturulmuş bir dildir. 11 12 Sayın Hacır, diller oluşturulmaz. O bir halkın tarihidir, toplumsalıdır, geleneğidir. Dile bakarak o halkın kültürünü, folklorunu, inancını vb. görürsünüz. 13 Niye arslan, kaplan, yılan, çıyan, sırtlan, denildiğini merak edersiniz! 14 15 16 Evet, dilimizdeki sözcük sayısı 4.600 diye hile yapıp oradan buradan sözcük devşirerek dil yaratmak iş değildir. Arapça, Farsça ile niye yetiniyoruz, İngilizce, Almanca, Fransızca dillerini de devşirelim, 250.000 adet sözcük sayısına ulaşalım! 17 18 Sevgili Hacır, sözcük sayısının fazla oluşu bir dil için çeşitliliktir, zaman zaman da zenginliktir ama her şey demek de değildir. 19 20 21 “ Çıkarmak’ la ilgili örneği de sanırım, Sevgili Sevan Nişanyan’ ın aynı kitabından aldınız! Çıkarmak sözcüğüne karşı gelen kitapta yazılan sözcüklerin kaçı kimin için, bu günü bırakın 1900 lerde bir şey ifade ediyordu. 22 23 24 25 Diş çıkarmak, Hır çıkarmak, Şapka çıkarmak, Cıcığını çıkarmak, 26 27 dediğimizde neyi eksik anlıyoruz, Sevgili Hacır? Yukarıdaki gibi yazarsınız bir tane çıkarmak sözcüğüm var, dersiniz. 28 29 30 31 Dişçıkarmak, Hırçıkarmak, Şapkaçıkarmak, Cıcığınıçıkarmak, 32 33 Diye yazarsınız, 4 tane sözcük yaratmış olursunuz. Sevgili Hacır, hangi dildeki çıkarmak sözcüğü çıkar sağlamak’ la aynı anlamı sağlar. 34 35 Sevgili Hacır, hoşumuza gitse de gitmese de, 4.600 adet olsa da bu dil bizim dilimiz ve adı Osmanlı(ca) değil, Türkçe! 36 37 Saygılarımla, Cengiz Akyol, 23.11.2009 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 139 / 189 Mektuplar 3 1 Gürkan HACIR’ a 2 Sevgili Gürkan Hacır, 3 4 5 Cevap yazarak zamanınızın bir anını da olsa bana ayırmak zorunda kalmanızdan dolayı üzgünüm, özür dilerim. Beklediğim cevap değildi, sizi değerlendirmek hiç değildi; cevabınız beni çok onurlandırdı, bu ayrı konu… 6 7 Elli beş yaşındaki bir mühendis olarak çevreme, okuduklarıma karşı duyarlı, tepkili ( olumlu ) olmak istiyorum. Size yazmam, bu nedenleydi, bağışlayın beni. 8 … 9 “ Cumhuriyetin temel yanlışlarından … geçmişini inkar yoluna gitmesidir. “ diyorsunuz. 10 11 Bir süre için inkar, bir süre için yok saymak, bir süre için görmezlikten gelme ya da hep görmezlikten gelme, gerçeği saptırma, yönlendirme … 12 Ama ne olur, inkar demeyiniz. 13 Türkçe inkar belki doğru ama Osmanlı(ca) inkar sözcüğü yerine oturmuyor! 14 “ … mirasının baştan yok saymaya çalışmak …” 15 16 Yok saymış görünebilir, birileri gerçekten de öyle düşünmüş olabilir. Ama yok saymak savı çok sınırı aşan bir sözcük. En azından sizi tanıyorum, çok çabuk kullanılmış bir sözcük, özür dilerim. 17 18 Bir de Cumhuriyetin temel yanlışı derken, sanki bitmiş bir dönemden, bir bölümden söz ediyor, gibiyiz. Cumhuriyet hala devam ediyor. 1923, 1930, 1940,1950 … neyse doğrularıyla yanlışlarıyla devam ediyor. 19 20 21 Birilerinin neredeyse mağara, köy beylik, ağalıklarını tarih yaptığı yerde kim Osmanlı’ yı yok sayabilir, inkar edebilir. En azından konunun getirisi - hele de bu günde – inkar etmeyi bırakınız, hakkında efsaneler yaratmayı gerektirir. 22 23 Çok klasik olacak (68 i lisede 78 i üniversitede yaşamış) hala Sosyalist olarak, Sevan Nişanyan’ ı hiç değilse ismini görünce hemen düşman saymam mümkün değil, rahat olunuz. 24 Zamanınızı aldığım için tekrar özür dilerim. 25 Bir Pazar günü misafirim olmanız, sizi ağırlama fırsatını bana vermeniz, beni onurlandıracaktır. 26 27 28 Saygılarımla, Cengiz Akyol, 30.09.2009 29 30 31 32 33 34 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 140 / 189 Mektup 4 1 Gürkan HACIR’ a 2 Sevgili Gürkan Hacır, 3 4 Türkler, tarihin çeşitli dönemlerinde birbirinden farklı 17 abece kullanmak zorunda kalmışlar. Tarihte Türklerden başka böyle bir yığın abece değiştiren bir ulusa rastlamak mümkün değildir. 5 6 Sanırım burada sorulması gereken soru, bazıların İslami bazılarının da Osmanlıcılık adı altındaki hezeyanları bir kenara bırakılırsa; Türkler, niye 17. ye kadar olan 16 abece değişikliğini yaptılar? Neden? 7 8 Özdemir İnce’ nin de dediği gibi ya ulus olarak aşağılık bir durumumuz var ya da ulus olarak biz de ciddi bir şizofrenik bir durum var! 9 10 Haa bir şey daha söyleyeyim, 3. Selim’ in yemek listesini onun annesi de okuyamaz, okusa da anlayamazdı; siz üzülmeyiniz! 11 12 13 Saygılarımla, Cengiz Akyol, 19.04.2010 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 141 / 189 Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun 1 Türk 2 3 4 5 Kanun Numarası: 1353 Kabul Tarihi: 01.11.1928 Yayımlandığı Resmi Gazete Tarihi: 03.11.1928 Yayımlandığı Resmi Gazete Sayısı: 1030 6 7 Madde 1 - Şimdiye kadar Türkçeyi yazmak için kullanılan Arap harfleri yerine Latin esasından alınan ve merbut cetvelde şekilleri gösterilen harfler (Türk harfleri) unvan ve hukuku ile kabul edilmiştir. 8 9 10 Madde 2 - Bu Kanunun neşri tarihinden itibaren Devletin bütün daire ve müesseselerinde ve bilcümle şirket, cemiyet ve hususi müesseselerde Türk harfleriyle yazılmış olan yazıların kabulü ve muameleye konulması mecburidir. 11 12 13 14 15 Madde 3 - Devlet dairelerinin her birinde Türk harflerinin Devlet muametına tatbiki tarihi 1929 Kanunusanisinin birinci gününü geçemez. Şu kadarki evrakı tahkikiye ve fezlekelerinin ve ilamların ve matbu muamelat cetvel ve defterlerinin 1929 Haziran iptidasına kadar eski usulde yazılması caizdir. Verilecek tapu kayıtları ve senetleri ve nüfus ve evlenme cüzdanları ve kayıtları ve askeri hüviyet ve terhis cüzdanları 1929 Haziranı iptidasından itibaren Türk harfleriyle yazılacaktır. 16 17 18 19 Madde 4 - Halk tarafından vaki müracaatlardan eski Arap harfleriyle yazılı olanlarının kabulü 1929 Haziranının birinci gününe kadar caizdir. 1928 senesi Kanunuevvelinin iptidasından itibaren Türkçe hususi veya resmi levha, tabela, ilan, reklam ve sinema yazıları ile kezalik Türkçe hususi, resmi bilcümle mevkut, gayrı mevkut gazete, risale ve mecmuaların Türk harfleriyle basılması ve yazılması mecburidir. 20 21 Madde 5 - 1929 Kanunusanisi iptidasından itibaren Türkçe basılacak kitapların Türk harfleriyle basılması mecburidir. 22 23 24 25 Madde 6 - Resmi ve hususi bütün zabıtlarda 1930 Haziranı iptidasına kadar eski Arap harflerinin stenografi makamında istimali caizdir. Devletin bütün daire müesseselerinde kullanılan kitap, kanun, talimatname, defter, cetvel kayıt ve sicil gibi matbuaların 1930 Haziranı iptidasına kadar kullanılması caizdir. 26 27 Madde 7 - Para ve hisse senetleri ve bonolar ve esham ve tahvilat ve pul ve sair kıymetli evrak ile hukuki mahiyeti haiz bilcümle eski vesikalar değiştirilmedikleri müddetçe muteberdirler. 28 29 30 31 32 33 Madde 8 - Bilümum bankalar, imtiyazlı ve imtiyazsız şirketler, cemiyetler ve müesseselerin bütün Türkçe muamelatına Türk harflerinin tatbikı 1929 Kanunusanisinin birinci gününü geçemez. Şukadar ki halk tarafından mezkur müesseselere 1929 Haziranı iptidasına kadar eski Arap harfleriyle müracaat vakı olduğu takdirde kabul olunur. Bu müesseselerin ellerinde mevcut eski Arap harfleriyle basılmış defter, cetvel, kataloğ, nizamname ve talimatname gibi matbuaların 1930 Haziranı iptidasına kadar kullanılması caizdir. 34 35 Madde 9 - Bütün mekteplerin Türkçe yapılan tedrisatında Türk harfleri kullanılır. Eski harflerle matbu kitaplarla tedrisat icrası memnudur. 36 Madde 10 - Bu Kanun neşri tarihinden muteberdir. 37 Madde 11 - Bu Kanunun ahkamını icraya İcra Vekilleri Heyeti memurdur. 38 Merbut Cetvel 39 Matbaa harfleri Yazı harfleri Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 142 / 189 1 Büyük harfler küçük harfler Büyük harfler Küçük harfler 2 A a K k B b L l C c M m Ç ç N n D d O o E e Ö ö F f P p G g R r Ğ ğ S s H h Ş ş İ i T t I ı U u J j Ü ü V v Y y Z z 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 143 / 189 1 Türk Dil Kurumu 2 3 4 5 6 Kurum "Türk Dili Tetkik Cemiyeti" adı ile 12 Temmuz 1932' de Mustafa Kemal Atatürk' ün talimatıyla, bir dernek olarak kurulmuştur. Kurumun kurucuları, hepsi de milletvekili ve dönemin tanınmış edebiyatçıları olan Samih Rıfat, Ruşen Eşref, Celâl Sahir ve Yakup Kadri' dir. Kurumun ilk başkanı Samih Rıfat Bey' dir. Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin gereği, "Türk dilinin öz güzelliğini ve varsıllığını ortaya çıkarmak, onu yeryüzü dilleri arasında değerine yaraşır yüksekliğe eriştirmek" olarak belirlenmiştir. 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Atatürk' ün kendisi de Türk dili üzerindeki yerli ve yabancı araştırmaları inceleyerek, dönemindeki bilginleri Türk dili üzerinde araştırmalar yapmaya yönlendirmiştir. Nitekim Türk dilinin en eski anıtları olan Göktürk yazılı metinlerin ilk iki cildi onun sağlığında yayımlanmış; 1940' larda yayın hayatına çıkabilen Divanü Lügati' t-Türk, Kutadgu Bilig gibi yapıtlar üzerinde de yine onun sağlığında çalışılmaya başlanmıştır. Daha sonra birçok cilt hâlinde ortaya çıkacak olan Tarama ve Derleme Sözlüğü' yle ilgili çalışmalar da Atatürk' ün sağlığında başlamıştır. Tarama Sözlüğü, 13. yüzyılda başlayan Batı Türkçe' sinin eski eserlerinin taranmasıyla; Derleme Sözlüğü, Anadolu ağızlarında kullanılan kelimelerin derlenmesiyle oluşturulmuş büyük sözlüklerdir. Çağdaş Türkçenin dilbilgisi, sözlüğü, yazımı ve terimleriyle ilgili çalışmalar da Atatürk tarafından ilgiyle izlenmiştir. 16 17 18 19 20 21 Türk Dil Kurumu'nun kuruluşuyla birlikte çağdaş Türkçede Atatürk' ün öncülüğünde özleştirme akımı başlamıştır. Atatürk' ün ölümünden sonra öz Türkçe akımı Türk aydınları arasında sürekli tartışılan bir konu olmuştur. Türk Dil Kurumu bu akımın öncülüğünü yapmayı 1983'e dek sürdürmüştür. Atatürk, ölümünden kısa bir süre önce yazdığı vasiyetname ile malvarlığının bir bölümünü Türk Dil Kurumu ile Türk Tarih Kurumu'na bırakmıştır. Fakat Atatürk'ün vasiyetnamesi 1983' te bu kurumlar devletleştirilerek çiğnenmiştir. 22 23 24 25 26 27 28 29 Türk Dil Kurumu' nun yapısıyla ilgili ilk önemli değişiklik 1951 yılındaki olağanüstü kurultayda yapılmıştır. Atatürk'ün sağlığında Millî Eğitim Bakanı' nın kurum başkanı olmasını sağlayan tüzük maddesi 1951' de değiştirilmiştir. İkinci önemli yapı değişikliği 1982-1983 yıllarında gerçekleştirilmiştir. 1982' de kabul edilen ve şu anda da yürürlükte olan Anayasa ile Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu, bir Anayasa kuruluşu olan Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu çatısı altına alınarak devletleştirilmiş ve dernek tüzelkişiliklerine son verilmiştir. Atatürk, 1 Kasım 1936'da Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin 5. dönem 2. yasama yılının açılış konuşmasında Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu'nun geleceği ile ilgili dileklerini şu sözlerle dile getirmişti: 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 “Başlarında değerli Eğitim Bakanımız bulunan, Türk Tarih Kurumu ile Türk Dil Kurumunun her gün yeni gerçek ufuklar açan, ciddî ve aralıksız çalışmalarını övgü ile anmak isterim. Bu iki ulusal kurumun, tarihimizin ve dilimizin, karanlıklar içinde unutulmuş derinliklerini, dünya kültüründe başlangıcı temsil ettiklerini, kabul edilebilir bilimsel belgelerle ortaya koydukça, yalnız Türk ulusunun değil, bütün bilim dünyasının ilgisini ve uyanmasını sağlayan, kutsal bir görev yapmakta olduklarını güvenle söyleyebilirim. Tarih Kurumunun Alacahöyük' te yaptığı kazılar sonucunda, ortaya çıkardığı beş bin beş yüz yıllık maddî Türk tarih belgeleri, dünya kültür kahraman tarihinin yeni baştan incelenmesini ve derinleştirilmesini gerektirecektir. Birçok Avrupalı bilim adamının katılması ile toplanan son Dil Kurultayının aydınlık sonuçlarını görmekle çok mutluyum. Bu ulusal kurumların az zaman içinde ulusal akademilere dönüşmesini dilerim. Bunun için, çalışkan tarih, dil ve bilim adamlarımızın, bilim dünyasınca tanınacak orijinal eserlerini görmekle mutlu olmanızı dilerim.” 41 42 43 44 45 Bugünkü Türk Dil Kurumu´nun çalışma amacı Türk dilini bağımsız bir hale getirmektir. Atatürk' ün ifade etmiş olduğu; Milli his ile dil arasındaki bağ çok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin olması, milli hissin gelişmesinde başlıca etkendir. Türk dili, dillerin en zenginlerindendir. Yeter ki, bu dil şuurla işlensin. Ülkesini, yüksek bağımsızlığını korumasını bilen Türk milleti, dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır, sözü ve düşünce yolu Kurumun ilkesidir. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 144 / 189 1 İştikak çının Köşesi 2 3 İştikak sözcüğü iki anlamlı kullanır, etimoloji veya türetilen sözcük olarak kullanılır. Aynı kökten türeyen sözcükleri bir arada kullanmaya iştikak denir. 4 Bazı teknik terimler: 5 6 çekim eki (yapım eki) kelimenin manasını değiştirmeden sadece cümle içindeki fonksiyonunu belirtmek için kullanılan ekler, ev+e git-ti+m 7 dar ünlüler 8 dönüşlülük fiilin gösterdiği işin fail yani özne üzerine yöneldiğini bildiren fiil biçimi, yıka-n-, döv-ün- 9 isim tamlaması (belirtisiz, belirtili) ev kapı-sı, evin kapısı 11 ı,i,u,ü Yanlış olarak bunlara “sesli harfler” denir. 10 iyelik eki (mülkiyet eki) baş+ım, baş+ın, baş+ı 11 yapım eki yeni kelime türetmek için kelimelerin sonuna getirilen ekler, göz+lük, ev+li 12 13 Türkçemizde bazı ekler vaktiyle tek başına birer sözcüktü, zamanla ekleştiler. Buna ekleşme diyoruz. Bu nasıl olur? 14 güzel+dim, güzel+miş, güzel+se, gel-ir+dim, 15 güzel idim, güzel imiş, güzel ise, gelir idim 16 17 18 19 20 21 22 Türkçe’ de Eklerin Kökeni Şiş-man, koca-man, az-man, sök-men, seğ-men, Köle-men, Türk-men" gibi sözcüklerdeki man/-men ekinin aslında ayrı bir sözcük olduğu, sonradan ek durumuna geçtiği söylenebilir. Çünkü bu ek, getirildiği ad ya da eylem soylu her sözcüğe genellikle "adam, insan" kavramı katmaktadır. "Değirmen" sözcüğü bile, başlangıçta daha çok "değirmenci" kavramı vermiş olmalıdır. Bunlardan başka Prof. Jean Deny' nin dediği gibi, -daş" eki de -da kalma durumu ekiyle eş sözcüğünden kurulmuş olabilir; 23 24 25 arkadaş=ar-ka-da+eş, kardaş=kar-da+eş, yoldaş=yol-da+eş 26 İkinci bir yol olarak, bazı eklerin iki ekin birleşmesiyle doğduğu söylenebilir. 27 28 Kum-sal ve yok-sul sözcüklerindeki -sal ve -sul ekleri, -sı ve -al, -ıl eklerinin birleşmesiyle oluşmuş görünmektedir. 29 30 31 32 kumsal sözcüğü, kum-su, kum gibi anlamından, -al ekiyle genişletilmiş ve kökanlamdan mensubiyet yüklenerek, köke bağlı sıfat gibi kullanılmış, sonra da adlaşmıştır. kumsal gibi, yoksul sözcüğü de, aynı yolla yok-su, yok gibi anlamından yararlanılarak, -ıl ekiyle genişletilmiştir. Anadolu ağızlarında kullanılan varsıl=varsı-l sözcüğü de aynı kuruluştadır. 33 11 İştikak: Etimoloji, türetme. Aynı kökten türeyen sözcükleri bir arada kullanmaya iştikak denir. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 145 / 189 1 Birleşik Kelimelerin Yazılışı 2 3 4 5 Belirtisiz isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, isnat grupları, birleşik fiiller, ikilemeler, kısaltma grupları ve kalıplaşmış çekimli fiillerden oluşan ifadeler, yeni bir kavramı karşıladıklarında birleşik kelime olurlar: hanımeli, ses bilgisi; açıkgöz, toplu iğne; eli açık, söz etmek, zikretmek, gelebilmek, yazadurmak, alıvermek; çıtçıt, altüst; başüstüne, günaydın; ateşkes, külbastı. 6 7 8 Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler 1. Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır: kaynana (< kayın ana), kaynata (< kayın ata), nasıl (< ne asıl), niçin (< ne için), pazartesi (< pazar ertesi), sütlaç (< sütlü aş), birbiri (< biri biri). 9 10 11 2. Et- ve ol- yardımcı fiilleriyle birleşirken ses düşmesine veya ses türemesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır: emretmek (<emir etmek), kaybolmak (<kayıp olmak); haletmek (<hal’ etmek=tahttan indirmek), menolunmak (<men’ olunmak); affetmek (<af etmek), reddetmek (<ret etmek). 12 13 UYARI: Sadece söyleyişte tonlulaşma biçiminde ses değişmesine uğrayanlar ayrı yazılır: azat etmek, hamt etmek, izah etmek, iktisap etmek. Bu örneklerde tonluluk söyleyişte belirtilir. 14 15 3. Kelimelerden her ikisi veya ikincisi, birleşme sırasında benzetme yoluyla anlam değişmesine uğradığında bu tür birleşik kelimeler bitişik yazılır. 16 17 18 19 20 3.1. Bitki adları: aslanağzı, civanperçemi, keçiboynuzu, kuşburnu, turnagagası, açıkağız, akkuyruk (çay), alabaş, altınbaş (kavun), altıparmak (palamut), beşbıyık (muşmula), acemborusu, çobançantası, gelinfeneri, karnıkara (börülce), kuşyemi, şeytanarabası, venüsçarığı, yılanyastığı, akşamsefası, camgüzeli, çadıruşağı, gecesefası, ayşekadın (fasulye), hafızali (üzüm), havvaanaeli, meryemanaeldiveni. 21 22 23 24 25 3.2. Hayvan adları: danaburnu (böcek), akbaş (kuş), alabacak (at), bağrıkara (kuş), beşparmak (deniz hayvanı), beşpençe (deniz hayvanı), çakırkanat (ördek), elmabaş (tepeli dalgıç), kababurun (balık), kamçıkuyruk (koyun), kamışkulak (at), karabaş, karagöz (balık), karafatma (böcek), kızılkanat (balık), sarıkuyruk (balık), yeşilbaş (ördek), sazkayası (balık), sırtıkara (balık), şeytaniğnesi, yalıçapkını (kuş), bozbakkal (kuş), bozyürük (yılan), karadul (örümcek), sarısabır (bitki). 26 3.3. Hastalık adları: itdirseği (arpacık), delibaş, karabacak, karataban. 27 28 29 30 3.4. Alet ve eşya adları: balıkgözü (halka), deveboynu (boru), domuzayağı (çubuk), domuztırnağı (kanca), horozayağı (burgu), kargaburnu (alet), keçitırnağı (oyma kalemi), kedigözü (lamba), leylekgagası (alet), sıçankuyruğu (törpü), baltabaş (gemi) gagaburun (gemi), kancabaş (kayık), adayavrusu (tekne). 31 32 33 3.5. Biçim adları: ayıbacağı (yelken biçimi), balıksırtı (desen), civankaşı (nakış), eşeksırtı (çatı biçimi), kazkanadı (oyun), kırlangıçkuyruğu (işaret), koçboynuzu (işaret), köpekkuyruğu (spor), sıçandişi (dikiş), balgümeci (dikiş), beşikörtüsü (çatı biçimi), turnageçidi (fırtına). 34 35 36 3.6. Yiyecek adları: dilberdudağı (tatlı), hanımgöbeği (tatlı), hanımparmağı (tatlı), kadınbudu (köfte), kadıngöbeği (tatlı), kargabeyni (yemek), kedidili (bisküvi), tavukgöğsü (tatlı), vezirparmağı (tatlı), bülbülyuvası (tatlı), kuşlokumu (kurabiye), alinazik (kebap). 37 3.7. Oyun adları: beştaş, dokuztaş, üçtaş. 38 39 40 3.8. Gök cisimlerinin adları: Altıkardeş (yıldız kümesi), Arıkovanı (yıldız kümesi), Büyükayı (yıldız kümesi), Demirkazık (yıldız), Küçükayı (yıldız kümesi), Kervankıran (yıldız), Samanyolu (yıldız kümesi), Yedikardeş (yıldız kümesi). Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 146 / 189 1 2 3.9. Renk adları: baklaçiçeği, balköpüğü, camgöbeği, devetüyü, fildişi, gülkurusu, kavuniçi, narçiçeği, ördekbaşı, ördekgagası, tavşanağzı, tavşankanı, turnagözü, vapurdumanı, vişneçürüğü, yavruağzı. 3 4 5 6 4. -a, -e, -ı, -i, -u, -ü zarf-fiil ekleriyle bilmek, vermek, kalmak, durmak, gelmek, görmek ve yazmak fiilleriyle yapılan tasvirî fiiller bitişik yazılır: alabildiğine, düşünebilmek, yapabilmek; uyuyakalmak; gidedurmak, yazadurmak; çıkagelmek, olagelmek, süregelmek; düşeyazmak, öleyazmak; alıvermek, gelivermek, gülüvermek, uçuvermek; düşmeyegör, ölmeyegör. 7 8 9 5. Bir veya iki ögesi emir kipiyle kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır: alaşağı, albeni, ateşkes, çalçene, çalyaka, dönbaba, gelberi, incitmebeni, rastgele, sallabaş, sallasırt, sıkboğaz, unutmabeni; çekyat, geçgeç, kaçgöç, kapkaç, örtbas, seçal, veryansın, yapboz, yazboz tahtası. 10 11 6. -an/-en, -r/-ar/-er/-ır/-ir, -maz/-mez ve -mış/-miş sıfat-fiil eklerinin kalıplaşmasıyla oluşan birleşik kelimeler bitişik yazılır: 12 13 ağaçkakan, alaybozan, cankurtaran, çöpçatan, dalgakıran, demirkapan, etyaran, filizkıran, gökdelen, oyunbozan, saçkıran, yelkovan, yolgeçen; 14 15 akımtoplar, altıpatlar, barışsever, basınçölçer, betonkarar, bilgisayar, çoksatar, dilsever, füzeatar, özezer, pürüzalır, uçaksavar, yurtsever; 16 17 baştanımaz, değerbilmez, etyemez, hacıyatmaz, kadirbilmez, karıncaez-mez, kuşkonmaz, külyutmaz, tanrıtanımaz, varyemez; 18 çokbilmiş, güngörmüş. 19 20 21 7. İkinci kelimesi -dı (-di / -du / -dü, -tı / -ti / -tu / -tü) kalıplaşmış belirli geçmiş zaman ekleriyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: albastı, ciğerdeldi, çıtkırıldım, dalbastı, fırdöndü, gecekondu, gündöndü, hünkârbeğendi, imambayıldı, karyağdı, külbastı, mirasyedi, papazkaçtı, serdengeçti, şıpsevdi, zıpçıktı. 22 23 24 25 8. Her iki kelimesi de -dı (-di / -du / -dü, -tı / -ti / -tu / -tü) belirli geçmiş zaman veya -r /-ar /-er geniş zaman eklerini almış ve kalıplaşmış bulunan birleşik kelimeler bitişik yazılır: dedikodu, kaptıkaçtı, oldubitti, uçtuuçtu (oyun); biçerbağlar, biçerdöver, göçerkonar, kazaratar, konargöçer, okuryazar, uyurgezer, yanardöner, yüzergezer. 26 Aynı yapıda olan çakaralmaz kelimesi de bitişik yazılır. 27 28 29 9. Somut olarak yer bildirmeyen alt, üst ve üzeri sözlerinin sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: ayakaltı, bilinçaltı, gözaltı (gözetim), şuuraltı; akşamüstü, akşamüzeri, ayaküstü, ayaküzeri, bayramüstü, gerçeküstü, ikindiüstü, olağanüstü, öğleüstü, öğleüzeri, suçüstü, yüzüstü. 30 31 32 33 10. İki veya daha çok kelimenin birleşmesinden oluşmuş kişi adları, soyadları ve lakaplar bitişik yazılır: Alper, Aydoğdu, Birol, Gülnihal, Gülseren, Gündoğdu, Şenol, Varol; Abasıyanık, Adıvar, Atatürk, Gökalp, Güntekin, İnönü, Karaosmanoğlu, Tanpınar, Yurdakul; Boynueğri Mehmet Paşa, Tepedelenli Ali Paşa, Yirmisekiz Çelebi Mehmet, Yedisekiz Hasan Paşa. 34 35 11. İki veya daha çok kelimeden oluşmuş Türkçe yer adları bitişik yazılır: Çanakkale, Gümüşhane; Acıpayam, Pınarbaşı, Şebinkarahisar; Beşiktaş, Kabataş. 36 37 38 39 40 Şehir, kent, köy, mahalle, dağ, tepe, deniz, göl, ırmak, su vb. kelimelerle kurulmuş sıfat tamlaması ve belirtisiz isim tamlaması kalıbındaki yer adları bitişik yazılır: Akşehir, Eskişehir, Suşehri, Yenişehir; Atakent, Batıkent, Konutkent, Korukent, Çengelköy, Sarıyer, Yenimahalle; Karabağ, Karadağ, Uludağ; Kocatepe, Tınaztepe; Akdeniz, Karadeniz, Kızıldeniz; Acıgöl; Kızılırmak, Yeşilırmak; İncesu, Karasu, Sarısu, Akçay. 41 42 43 12. Kişi adları ve unvanlarından oluşmuş mahalle, meydan, köy vb. yer ve kuruluş adlarında unvan kelimesi sonda ise, gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır: Abidinpaşa, Bayrampaşa, Davutpaşa, Ertuğrulgazi, Kemalpaşa (ilçesi); Necatibey (Caddesi), Mustafabey (Caddesi). Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 147 / 189 1 13. Ara yönleri belirten kelimeler bitişik yazılır: güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu. 2 3 14. Bunlardan başka dilimizde her iki ögesi de asıl anlamını koruduğu hâlde yaygın bir biçimde gelenekleşmiş olarak bitişik yazılan kelimeler de vardır: 4 5 6 14.1. Baş sözüyle oluşturulan sıfat tamlamaları: başağırlık, başbakan, başçavuş, başeser, başfiyat, başhekim, başhemşire, başkahraman, başkarakter, başkent, başkomutan, başköşe, başmüfettiş, başöğretmen, başparmak, başpehlivan, başrol, başsavcı, başşehir, başyazar. 7 8 14.2. Bir topluluğun yöneticisi anlamındaki başı sözüyle oluşturulan belirtisiz isim tamlamaları: aşçıbaşı, binbaşı, çarkçıbaşı, çeribaşı, elebaşı, mehterbaşı, onbaşı, ustabaşı, yüzbaşı. 9 14.3. Oğlu, kızı sözleri: çapanoğlu, eloğlu, hinoğluhin, elkızı. 10 11 14.4. Ağa, bey, efendi, hanım, nine vb. sözlerle kurulan birleşik kelimeler: ağababa, ağabey, beyefendi, efendibaba, hanımanne, hanımefendi, hacıağa, hıyarağalık, kadınnine, paşababa. 12 13 14.5. Biraz, birkaç, birkaçı, birtakım, birçok, birçoğu, hiçbir, hiçbiri, herhangi belirsizlik sıfat ve zamirleri de gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır. 14 15 15. Ev kelimesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: aşevi, bakımevi, basımevi, doğumevi, gözlemevi, huzurevi, konukevi, orduevi, öğretmenevi, polisevi, yayınevi. 16 17 18 16. Hane, name, zade kelimeleriyle oluşturulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: çayhane, dershane, kahvehane, yazıhane; beyanname, kanunname, seyahatname, siyasetname; amcazade, dayızade, teyzezade. 19 20 UYARI: Eczahane, hastahane, pastahane, postahane sözleri kullanımdaki yaygınlık dolayısıyla eczane, hastane, pastane, postane biçiminde yazılmaktadır. 21 22 23 17. Farsça kurala göre oluşturulan isim ve sıfat tamlamaları ile kalıplaşmış biçimler bitişik yazılır: cürmümeşhut, darıdünya, ehlibeyit, ehvenişer, erkânıharp, fecrisadık, gayrimenkul, gayrimeşru, hüsnükuruntu, hüsnüniyet, suikast, hamdüsena, hercümerç. 24 25 26 27 18. Arapça kurala göre oluşturulan tamlamalar ve kalıplaşmış biçimler bitişik yazılır: aliyyülâlâ, ceffelkalem, darülaceze, darülfünun, daüssıla, fevkalade, fevkalbeşer, hıfzıssıhha, hüvelbaki, şeyhülislam, tahtelbahir, tahteşşuur; âlemşümul, cihanşümul, aleykümselam, Allahualem, bismillah, fenafillah, fisebilillah, hafazanallah, inşallah, maşallah, velhasıl, velhasılıkelam. 28 19. Müzik makam adları bitişik yazılır: acembuselik, hisarbuselik, muhayyerkürdi. 29 Bir sıfatla oluşturulan usul adlarında sıfat ayrı yazılır: ağır aksak, yürük aksak, yürük semai. 30 31 20. Kanunda bitişik geçen veya bitişik olarak tescil ettirilmiş olan kuruluş adları bitişik yazılır: İçişleri, Dışişleri, Genelkurmay, Yükseköğretim. 32 33 34 35 36 37 38 Ayrı Yazılan Birleşik Kelimeler 1. Etmek, edilmek, eylemek, kılmak, kılınmak, olmak, olunmak yardımcı fiilleriyle kurulan birleşik fiiller herhangi bir ses düşmesine veya türemesine uğramazsa ayrı yazılır: alt etmek, arz etmek, azat etmek, boş olmak, dans etmek, el etmek, göç etmek, ilan etmek, kabul etmek, kul etmek, kul olmak, not etmek, oyun etmek, sağ olmak, söz etmek, terk etmek, var olmak, yok etmek, yok olmak. 2. Birleşme sırasında kelimelerinden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramayan birleşik kelimeler ayrı yazılır. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 148 / 189 1 2.1. Hayvan türlerinden birinin adıyla kurulanlar: 2 3 ada balığı, ateş balığı, dil balığı, fulya balığı, kedi balığı, kılıç balığı, köpek balığı, ton balığı, yılan balığı; acı balık, bıyıklı balık, dikenli balık. 4 5 ardıç kuşu, arı kuşu, çalı kuşu, deve kuşu, muhabbet kuşu, saka kuşu, tarla kuşu, yağmur kuşu; alıcı kuş, boğmaklı kuş, makaralı kuş. 6 7 ağustos böceği, ateş böceği, cırcır böceği, hamam böceği, ipek böceği, uçuç böceği, uğur böceği; ağılı böcek, çalgıcı böcek, sümüklü böcek. 8 at sineği, et sineği, meyve sineği, sığır sineği, su sineği, uyuz sineği. 9 10 11 12 deniz yılanı, ok yılanı, su yılanı; Ankara keçisi, dağ keçisi, yaban keçisi; fındık faresi, tarla faresi; dağ sıçanı, tarla sıçanı; Beç tavuğu, dağ tavuğu; Amerika tavşanı, yaban tavşanı; kaya örümceği, şeytan örümceği; bal arısı, yaban arısı; Pekin ördeği, yaban ördeği; Ankara kedisi, Van kedisi; Afrika domuzu, yaban domuzu. 13 2.2. Bitki türlerinden birinin adıyla kurulanlar: 14 15 ayrık otu, beşparmak otu, çörek otu, eğrelti otu, güzelavrat otu, kelebek otu, ökse otu, pisipisi otu, taşkıran otu, yüksük otu; acı ot, sütlü ot. 16 17 ateş çiçeği, çuha çiçeği, güzelhatun çiçeği, ipek çiçeği, küpe çiçeği, lavanta çiçeği, mum çiçeği, yayla çiçeği, yıldız çiçeği; ölmez çiçek. 18 19 avize ağacı, ban ağacı, dantel ağacı, kâğıt ağacı, mantar ağacı, mercan ağacı, öd ağacı, pelesenk ağacı, süt ağacı, tespih ağacı; kör ağaç. 20 altın kökü, boya kökü, eğir kökü, helvacı kökü, meyan kökü; ek kök, saçak kök, yumru kök. 21 22 23 24 25 dağ elması, yer elması; çalı dikeni, deve dikeni; köpek üzümü, kuş üzümü; çakal armudu, dağ armudu; at kestanesi, kuzu kestanesi; can eriği, gövem eriği; kuzu mantarı, yer mantarı; su kamışı, şeker kamışı; dağ nanesi, taş nanesi; ayı gülü, Japon gülü; Antep fıstığı, çam fıstığı; sırık fasulyesi, soya fasulyesi; Amerika bademi, taş bademi; Afrika menekşesi, deniz menekşesi; Japon sarmaşığı, kuzu sarmaşığı; Hint inciri, kavak inciri; armut kurusu, kayısı kurusu; su sarımsağı, şeker pancarı. 26 kuru fasulye, kuru incir, kuru soğan, kuru üzüm. 27 28 29 UYARI: Çiçek dışında anlamlar taşıyan baklaçiçeği (renk), narçiçeği (renk), suçiçeği (hastalık); ot dışında anlamlar taşıyan ağızotu (barut), sıçanotu (arsenik); ses düşmesine uğramış olan çöreotu ve yaygın bir biçimde gelenekleşmiş olan semizotu, dereotu bitişik yazılır. 30 2.3. Nesne, eşya ve alet adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler: 31 32 alçı taşı, bileği taşı, çakmak taşı, damla taşı, Hacıbektaş taşı, kireç taşı, lüle taşı, Oltu taşı, sünger taşı, yılan taşı; buzul taş, damla taş, dikili taş, kayağan taş, yaprak taş. 33 34 35 36 37 arap sabunu, el sabunu; kahve değirmeni, yel değirmeni; kahve dolabı, su dolabı; oturma odası; duvar saati, kol saati; duvar takvimi, masa takvimi; yemek masası; itfaiye aracı, kurtarma aracı; masa örtüsü, yatak örtüsü; el kitabı, Frenk gömleği, İngiliz anahtarı, İngiliz sicimi; alt geçit, tüp geçit, üst geçit, çekme demir, çekme kat, dolma kalem, dönme dolap, kesme kaya, toplu iğne, vurmalı çalgılar, vurmalı sazlar, yapma çiçek. 38 afyon ruhu, katran ruhu, lokman ruhu, nane ruhu, tuz ruhu. 39 40 2.4. Yol ve ulaşımla ilgili birleşik kelimeler: Arnavut kaldırımı; çevre yolu, deniz yolu, hava yolu, kara yolu, keçi yolu; köprü yol. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 149 / 189 1 2 3 2.5. Durum, olgu ve olay bildiren sözlerden biriyle kurulan birleşik kelimeler: açık oturum, açık öğretim, ana dili, ay tutulması, baş ağrısı, baş belası, baş dönmesi, çıkış yolu, çözüm yolu, dil birliği, din birliği, güç birliği, iş birliği, iş bölümü, madde başı, ses uyumu, yer çekimi. 4 5 2.6. Bilim ve bilgi sözleriyle kurulan birleşik kelimeler: anlam bilimi, dil bilimi, edebiyat bilimi, gök bilimi, halk bilimi, ruh bilimi, toplum bilimi, toprak bilimi, yer bilimi; dil bilgisi, halk bilgisi, ses bilgisi, şekil bilgisi. 6 7 2.7. Yuvar ve küre sözleriyle kurulan birleşik kelimeler: göz yuvarı, hava yuvarı, ısı yuvarı, ışık yuvarı, renk yuvarı, yer yuvarı; hava küre, ışık küre, su küre, taş küre, yarı küre, yarım küre. 8 9 10 11 12 2.8. Yiyecek, içecek adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler: bohça böreği, su böreği, talaş böreği; badem yağı, çiçek yağı, kuyruk yağı; arpa suyu, maden suyu, meyve suyu; kaşar peyniri, tulum peyniri, beyaz peynir; Adana kebabı, tas kebabı, Urfa kebabı; İnegöl köftesi, İzmir köftesi; ezogelin çorbası, mercimek çorbası, yoğurt çorbası; irmik helvası, kâğıt helvası, koz helva; acı badem kurabiyesi; Kemalpaşa tatlısı, peynir tatlısı, yoğurt tatlısı; badem şekeri, balık yumurtası. 13 14 burgu makarna, çubuk makarna, yüksük makarna; kakaolu kek, üzümlü kek; çiğ köfte, içli köfte; dolma biber, kesme şeker, süzme yoğurt, yarma şeftali; kuru yemiş. 15 16 2.9. Gök cisimleri: Çoban Yıldızı, Kervan Yıldızı, Kutup Yıldızı, kuyruklu yıldız; gök taşı, hava taşı, meteor taşı. 17 18 19 20 2.10. Organ veya organ yerine geçen sözlerden biriyle kurulan birleşik kelimeler: patlak göz, süzgün göz; aşık kemiği, bel kemiği, elmacık kemiği; serçe parmak, şehadet parmağı, yüzük parmağı; azı dişi, köpek dişi, süt dişi; kuyruk sokumu, safra kesesi; çatma kaş, takma diş, takma kirpik, takma kol; ekşi surat, kepçe surat; gaga burun (kimse), karga burun, kepçe kulak, çakır pençe, demir yumruk, kuru kemik. 21 22 23 2.11. Benzetme yoluyla insanın bir niteliğini anlatmak üzere bitki, hayvan ve nesne adlarıyla kurulan birleşik kelimeler: çetin ceviz, çöpsüz üzüm; eski kurt, sarı çıyan, sağmal inek; ağır top, eksik etek, eski toprak, eski tüfek, kara maşa, sapsız balta. 24 2.12. Zamanla ilgili birleşik kelimeler: bağ bozumu, gece yarısı, gün ortası, hafta başı, hafta sonu. 25 26 27 28 3. -r / -ar / -er, -maz / -mez ve -an / -en sıfat-fiil ekleriyle kurulan sıfat tamlaması yapısındaki birleşik kelimeler ayrı yazılır: bakar kör, çalar saat, çıkar yol, döner sermaye, güler yüz, koşar adım, yazar kasa, yeter sayı; çıkmaz sokak, geçmez akçe, görünmez kaza, ölmez çiçek, tükenmez kalem; akan yıldız, doyuran buhar, uçan daire. 29 30 31 4. Renk sözü veya renklerden birinin adıyla kurulmuş isim tamlaması yapısındaki renk adları ayrı yazılır: bal rengi, duman rengi, gümüş rengi, portakal rengi, saman rengi; ateş kırmızısı, boncuk mavisi, çivit mavisi, gece mavisi, limon sarısı, safra yeşili, süt kırı. 32 33 5. Rengin tonunu belirtmek üzere renkten önce kullanılan sıfatlar ayrı yazılır: açık mavi, açık yeşil, kara sarı, kirli sarı, koyu mavi, koyu yeşil. 34 35 36 37 6. Yer adlarında kullanılan batı, doğu, güney, kuzey, güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu, aşağı, orta, yukarı, iç, yakın, uzak kelimeleri ayrı yazılır: Doğu Anadolu, Batı Trakya, Orta Anadolu, Kuzey Amerika, Güney Amerika, Orta Asya, Orta Doğu, Yakın Doğu, Uzak Doğu, Güneybatı Anadolu, İç Asya, İç Anadolu, Aşağı Ayrancı, Yukarı Ayrancı. 38 39 40 41 7. Kişi adlarından oluşmuş mahalle, bulvar, cadde, sokak, ilçe, köy vb. yer ve kuruluş adlarında sondaki unvanlar hariç, şahıs adları ayrı yazılır: Yunus Emre Mahallesi; Gazi Mustafa Kemal Bulvarı; Ziya Gökalp Bulvarı; Nene Hatun Caddesi; Fevzi Çakmak Sokağı, Cemal Nadir Sokağı; Koca Mustafapaşa; Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi, Sultan Ahmet Camii, Sütçü İmam Üniversitesi. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 150 / 189 1 2 3 8. Dış, iç, öte, sıra sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: ahlak dışı, çağ dışı, din dışı, kanun dışı, olağan dışı, yasa dışı; ceviz içi, hafta içi, yurt içi; fizik ötesi, kızıl ötesi, mor ötesi, sınır ötesi; aklı sıra, ardı sıra, peşi sıra, yanı sıra. 4 5 9. Somut olarak yer belirten alt ve üst sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: deri altı, su altı, toprak altı, yer altı (yüzey); arka üstü, baş üstü, böbrek üstü bezi, tepe üstü (trafikte). 6 7 8 9 10 11 10. Alt, üst, ana, ön, art, arka, yan, karşı, iç, dış, orta, büyük, küçük, sağ, sol, peşin, bir, iki, tek, çok, çift sözlerinin başa getirilmesiyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: alt yazı; üst kat, üst küme; ana bilim dalı, ana dili; ön söz, ön yargı; art damak, art niyet; arka teker; yan cümle, yan etki; karşı görüş, karşı oy; iç savaş, iç tüzük; dış borç, dış hat; orta kulak, orta oyunu; büyük anne, büyük baba; küçük harf, küçük parmak; sağ açık, sağ bek; sol açık, sol bek; peşin fikir, peşin hüküm; bir gözeli, bir hücreli; iki anlamlı, iki eşeyli; tek eşli, tek hücreli; çok düzlemli, çok hücreli; çift ayaklılar, çift kanatlılar. 12 Türk Lehçelerinin Söyleşme Oranları ve Miktarları 13 14 15 16 17 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 151 / 189 1 Runik Yazı 2 3 Rök taşı, Futhark alfabesiyle yazılmış en uzun metni içeren yazıt, İsveç 4 5 Macar runik yazısı 6 7 8 16 harfe indirgenmiş Futhark alfabesi 9 10 Runik yazı Ön-Türkler, Etrüskler, Macarlar ve vaktiyle Kuzey Avrupa ülkelerinde (İsveç, Norveç, Finlandiya, Almanya vs.) yaşayanlar tarafından kullanılmış bir yazı sistemidir. 11 12 13 14 15 16 Bu yazı sisteminin, Kuzey Avrupa ülkelerinde kullanılmış alfabesine Runik Alfabe ya da Futhark adı verilir. Bu alfabeye verilen Futhark adı, alfabedeki ilk 6 harfin kullanılmasıyla oluşturulmuş yapay bir addır ve İskandinav mitolojisindeki göksel yaşam kavramını ifade eder. Runik adı ise, maji ve kahinlikle ilgili görülen bu alfabeyi kullanmış eski Cermen dili halklarının (Angıl’lar, Vikingler vs.) Run’lar (runes) adıyla anılmış olmasıdır. Run (rune) sözcüğünün Hint-Avrupa dillerindeki anlamı sırdır (mister).(Bu sözcükten türetilmiş raunen sözcüğü « sırdan söz etmek, mırıldanmak » anlamına gelir.) Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 152 / 189 1 2 Orhun ABeCe’ siyle Yazılmış Tonyukuk Dikilitaşı 3 4 5 6 Futhark ABeCe’ si olarak bilinen, Kuzey Avrupa’daki runik alfabe vaktiyle İskandinav ülkelerinde yaşayanların belirlediği 24 takımyıldıza denk düşecek şekilde 24 harflidir ki, bu halklardan Vikingler bu 24 takımyıldızın oluşturduğu hatta “run (rune) hattı” adını vermişlerdi. 24 harfli olan ilk Futhark alfabesinin 800 yılları civarında 16 harfe düştüğü sanılmaktadır. 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Çoğu kaya üzerine yazılmış olan, Avrupa’daki runik yazıtlar 2.yüzyıldan 17.yüzyıla dek tarihlenmekte olup, sayıları 5.000’ i aşmaktadır. Bunların çoğu İsveç’te,1000 kadarı Norveç’ te ve 700 kadarı Danimarka’dadır. Grönland, İzlanda, İrlanda ve Britanya Adaları’nda da runik yazı metinlerine rastlanmıştır. Kuzey Avrupa’da kullanılan runik yazı Töton tarzı, Angıl tarzı ve İskandinav tarzı olmak üzere üç grupta ele alınır. Bu runik yazıların bazıları kimi Etrüsk ve Ön-Türk metinlerinde de görüldüğü gibi sağdan sola doğru yazılmıştır ki, Latin alfabesi kullanan Avrupalı dilbilimciler bu yüzden ilk zamanlar bu yazıları çözmede ve okumada güçlük çekmişlerdir. Avrupa’daki runik yazılar günümüzde okunabilmekle birlikte anlamları bakımından halen tam olarak çözülememişlerdir. Bu yazıların çözülmesindeki güçlük, eldeki az veriyle ve belli belirsiz kanıtlara dayanarak tahmin yürütme anlamındaki “runik yazıyı okuma” deyimini doğurmuştur. Avrupa’daki runik metinlerin çözülmesinde artık Türk araştırmacıların da katkısı olmaya başlamıştır. Çünkü Türk runik yazısında uzmanlaşmış olanlar Futhark yazısını da okuyabilmektedirler. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 153 / 189 1 2 Björketorp Taşı 3 4 5 6 Futhark' ın Ortaçağ'da kullanılan hali ve Latin alfabesindeki karşılıkları. Latin alfabesinin Etrüsk alfabesinden türetilmiş olup, dönüşümler geçirerek son halini aldığı kabul edilmektedir. 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Futhark alfabesinin kökeni bilinmemekte olup, kökeni hakkında yalnızca varsayımlar ileri sürülebilmektedir. Bunlardan birine göre runik yazının Avrupa’ya gelişi çok eski zamanlarda OrtaAsya’daki Ön-Türkler’ in bir kısmının Batı’ya göçleri aracılığıyla olmuştur. Runik yazı konusundaki uzmanlardan biri olan Kazım Mirşan’ın sözünü ettiği, Avrupa’daki yazıtlardan çok daha eski tarihlere dayanan, Asya’daki, runik yazıların bulunduğu yazıtlarla ilgili yeni arkeolojik keşifler kimilerine göre bu tezi desteklemektedir. (Ayrıca, Asya’da keşfedilen yeni yazıtlar, Ön-Türkler’in runik yazısının Orhun alfabesinin harfleri ile sınırlı olmadığını göstermektedir.) Bu görüşte olanların bir kısmına göre, Batılılar’ca runik yazı olarak adlandırılan yazıya Orhun yazısı ya da Göktürk yazısı demek daha doğru olacaktır. Çünkü Kuzey Avrupa runik yazısı Asya’daki runik yazının bir versiyonundan başka bir şey değildir ve hepsinin kökeninde Türk damga (tamga) yazısı bulunmaktadır. (Damga yazısı damga denilen sembol ve işaretlerden (piktogram, ideogram gibi petroglifler) oluşan çok eski Türk resim yazısıdır ki, Aristov gibi Rus bilginlerine göre Türk runik yazısı bu eski Türk damgalarından türetilmiştir.) Bir başka varsayıma göre de, runik yazı, yine Asya’dan veya Anadolu’dan İtalya’ya göç eden Etrüskler’in aracılığıyla yayılmıştır.Avrupa kavimlerinin birçoğunu Uygur Türkleri' nin torunları olarak kabul eden James Churchward’ un Mu kıtası varsayımından yola çıkan bazı yazarlar ise, Avrasya’daki runik yazının kökeninin Orta-Asya olduğunu kabul etmekle birlikte gerek bu yazının gerekse önceki resim yazılarının kökeninin sembollerden oluşan Mu alfabesi olabileceğini düşünmektedirler. Her ne şekilde olursa olsun Avrupa’daki ve Asya’daki runik yazıların ortak bir kökeni olduğu fikri giderek kabul görmektedir. 25 26 27 28 29 30 Runik yazıyla ilgili çalışma yapan Türk araştırmacılar arasında Turgay Kürüm, İsmail Doğan ve Kazım Mirşan’ ın isimleri sayılabilir. Kürüm ve Doğan’ın son çalışmaları "Türk Runik Yazısıyla İlgili Yapılan Son Çalışmalar” adıyla kısa zaman önce yayımlanmıştır. Runik yazıyla ilgili olarak Türkçe yayımlanan diğer eserler arasında Kazım Mirşan’ ın bazı eserleri ve Türk Dil Kurumu tarafından 2000 yılında yayımlanan, İsmail Doğan tarafından hazırlanan “Doğu Avrupa'daki Göktürk (Runik) İşaretli Yazıtlar” adlı eser sayılabilir. 31 32 33 34 35 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 154 / 189 1 Altın Elbiseli Adam Esik (Issık) kurganında bulunan Altından işlenmiş zırh Kazakistan’ da Altın elbiseli adam pulu Altın elbiseli adam, 1969' da dönemin Kazakistan' nin Almaata şehrinin 50 km ve Salagar Alüvyonlu toprağının 20 km doğusunda, garaj yapmak ve yolu düzlemek için yapılan çalışmalar sırasında tesadüfen bulundu. Kemal Akişev Başkanlığı’ ndaki Kazakistan Tarih, Etnografya ve Arkeoloji Enstitüsü'nün arkeolog ekibi tarafından incelenen Esik Kurganı adlı İskitler veya Sakalara ait kurgandan çıkarılan binlerce altın parçadan oluşturulan zırh. MÖ 5. yüzyıla ait olduğu ve Saka prens veya prensesi olduğu düşünülmektedir Issık Göl’ e yakın Esik Çayı kıyısında Kazak arkeologları tarafından yapılan bir kurgan kazısında, MÖ 4. yüzyıldan kaldığı tahmin edilen mezarda; çok kıymetli eserlerle, 15-16 yaşlarında çok gösterişli kıyafetle gömülü bir genç (Alp) ortaya çıkarılmıştır. “Alp’in üzerindeki kıyafet, sağdan sola doğru kapanan ‘V’ yakalı kısa kaftan, dar süvari pantolonu, diz altında kalan kısa yumuşak çizmeden oluşmaktadır. Kaftan ve çizme üçgen biçiminde işlenmiş, küçük altın levhalar yan yana ve üst üste dikilerek adeta altın bir zırhla kaplanmıştır. Kıyafette kullanılan ipliğin altın olduğu ve altının eğrilerek iplik haline getirildiği anlaşılmaktadır. Belinde 16 büyük altın levha ile süslü kemeri, kını ve kabzası altın süslemeli bir kaması vardır. Elbisenin üzerindeki sayıları 4000’ i bulan bütün diğer altın levhalar; at, kaplan, geyik, pars, kurt, dağ keçisi, aslan ve yırtıcı kuş figürleri ile işlenmiş olup, Kuzey ve Orta Asya maden sanatının gelişmiş bir üslubunu göstermektedir. Elbisenin yanında yer alan gümüş tabaklarda ise Göktürk ABeCe’ siyle “Tigin (Alp) 23’ ünde öldü. Esik (Issık) halkının başı sağolsun” cümlesi yazılıdır. Diğer yandan bu yazı, Göktürk ABeCe’ sinin M.Ö. IV. yüzyılda da kullanıldığının en önemli kanıtıdır.” 2 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 155 / 189 1 2 Altın Elbiseli Adam’ın Yanında Bulunan Tas 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 156 / 189 1 Osmanlı Lisanı Harfleri Adı ALA-LC Harf Çevirisi Güncel Türkçesi elif a, â a, e, â hemze ˀ ', a, e, i, u, ü be b, p b pe p p te t t se s s cim c, ç c çim ç ç ha ḥ h hı ẖ, x h — dal d d — zel z z — re r r — ze z z — je j j sin s s şın ş ş sad ṣ s dad ż, ḍ d, z tı ṭ t Korunmuş Bitiş Orta Başlangıç ﺍ ﺀ ﺏ ﭖ ﺕ ﺙ ج چ ﺡ ﺥ ﺩ ﺫ ﺭ ﺯ ﮊ ﺱ ﺵ ﺹ ﺽ ﻁ Hazırlayan: Cengiz AKYOL ﺎ — — ﺐ ﭗ ﺖ ﺚ ﺞ ﭻ ﺢ ﺦ ﺪ ﺬ ﺮ ﺰ ﮋ ﺲ ﺶ ﺺ ﺾ ﻂ ﺒ ﭙ ﺘ ﺜ ﺠ ﭽ ﺤ ﺨ ﺴ ﺸ ﺼ ﻀ ﻄ ﺑ ﭘ ﺗ ﺛ ﺟ ﭼ ﺣ ﺧ ﺳ ﺷ ﺻ ﺿ ﻃ Harf devrimi 157 / 189 ﻅ ﻉ ﻍ ﻑ ﻕ ﻙ ﮒ ﻆ ﻊ ﻎ ﻒ ﻖ ﻚ ﮓ ﻈ ﻌ ﻐ ﻔ ﻘ ﻜ ﮕ ﻇ ﻋ ﻏ ﻓ ﻗ ﻛ ﮔ ﯓ ﯖ ﯔ ﯕ ﻝ ﻡ ﻥ ﻭ ﻩ ﻻ ﻯ ﻠ ﻞ ﻤ ﻢ ﻨ ﻦ ﻮ ﻬ ﻪ ﻼ ﻴ ﻰ ﻟ ﻣ ﻧ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Hazırlayan: Cengiz AKYOL — ﻫ — ﻳ zı ẓ z ayın ʿ ', h gayın ġ g, ğ fe f f kaf ḳ, q k kef k, g, ñ k, g, ğ, n gef¹ g g, ğ nef, sağır kef ñ n lam l l mim m m nun n n vav v, w, o, ô, ö, u, û, ü v, o, ö, u, ü, û he h, e, a h, e, a lamelif lâ la ye y, ı, i, î y, ı, i, î Harf devrimi 158 / 189 1 Göktürk Yazısı ve Orhun Türkçesi 2 3 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 159 / 189 1 2 3 4 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 160 / 189 1 KÖL TİGİN Yazıtı-GÜNEY Yüzü (1-5) 2 3 Transkripsiyonlu Metin 4 5 1.tengri teg tengride bolmış türük bilge kagan bu ödke olurtum sabımın tüketi eşidgil ulayu iniygünüm oglanım biriki uguşum bodunum biriye şadapıt begler yırıya tarkat buyruk begler [...] 6 7 8 2. tokuz oguz begleri bodunı bu sabımin edgüti eşid katıgdı tiñla ilgerü kün togsıkka birigerü kün ortısıñaru kurıgaru kün batsıkıña yırıgaru tün ortusıñaru anta içreki bodun kop ma[ña körür anç]a bodun 9 10 11 3. kop itdim ol amtı añıg yok türük kagan ötüken yış olursar ilte buñ yok ilgerü şantuñ yazıka tegi süledim taluyka kiçig tegmedim birigerü tokuz ersinke tegi süledim tüpütke kiçig tegmedim kurıgaru yinçü ög[üz] Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 161 / 189 1 2 3 4. keçe temir kapıgka tegi süledim yırıgaru yir bayırku yiriñe tegi süledim bunça yirke tegi yorıtdım ötüken yışda yig idi yok ermiş il tutsık yir ötüken yış ermiş bu yirde olurup tabgaç bodun birle 4 5 6 5. tüzültüm altun kümüş işgiti kutay buñsuz ança birür tabgaç bodun sabı süçig agısi yimşak ermiş süçig sabın yemşak agın arıp ırak bodunug ança yagutir ermiş yagru kontukda kisre añıg bilig anta öyür ermiş 7 Türkiye Türkçesine Aktarımı 8 9 10 1. (Ben) Tanrı gibi, Tanrıdan olmuş Türk Bilge Kağan (ım). Bu devirde tahta geçtim. Sözlerimi tamamıyla işitin. Önce, siz erkek kardeşlerim, oğullarım, birleşik boyum, bütün soyum, sağdaki Şadapıt beyleri, soldaki Tarkanlar ve onlara bağlı beyler, [Otuz Tatar...] 11 12 13 2. Dokuz Oğuz beyleri ve bütün halkı, bu sözlerimi iyice işitin (ve) adamakıllı dinleyin: İleride gün doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar, bu (sınırlar) içindeki halklar hep bana bağlıdır. Bunca halkı 14 15 16 17 3. hep düzene soktum. Onlar şimdi (hiç de) kötü (durumda) değiller. Türk kağanı Ötüken dağlarında oturursa (ordan buraları yönetirse) memlekette sıkıntı olmaz. Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim, denize ulaşmama az kaldı, güneyde Dokuz Ersin'e kadar ordu sevk ettim, Tibet'e ulaşmama az kaldı. Batıda İnci (Sır Derya) ırmağını 18 19 20 21 4. geçerek Demir Kapı'ya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayırku topraklarına kadar ordu sevk ettim. Bunca diyara kadar (ordularımı) yürüttüm. (Anladım ki) Ötüken dağlarından daha iyi bir yer asla yokmuş. İl tutacak yer Ötüken dağları imiş. Bu yerde yerleşip Çin halkı ile 22 23 24 25 26 5. anlaştım. (Çinliler) altını, gümüşü, ipeği ve ipekli kumaşları güçlük çıkarmaksızın öylece veriyorlar. Çin halkının sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş.Tatlı sözlerle ve yumuşak ipekli kumaşlarla aldatıp uzaktaki halkları böylece (kendilerine) yaklaştırırlar imiş. (Bu halklar) yaklaşıp yerleştikten sonra o zaman fesatlıklarını o zaman düşünürler imiş. 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 162 / 189 1 Dünya Abece’ leri 2 3 Göktürk 4 5 Göktürk Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 163 / 189 1 2 3 4 5 6 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 164 / 189 1 2 Türk Oğuz Boyları Arap Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 165 / 189 Babil Ermeni Göktürk Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 166 / 189 İbrani Pers 1 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 167 / 189 1 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 168 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 169 / 189 1 Harf Hazırlayan: Cengiz AKYOL Karşılık gelen harf İsim Transliterasyon Elif ʼ א ﺍ Bet b ב Gimel g Dalet ibrani Arap Yunan Latin Kiril Αα Aa Аа ﺏ Ββ Bb Бб, Вв ג ﺝ Γγ Cc, Gg Гг d ד ﺩ Δδ Dd Дд He h ה ﮬ Εε Ee Ее, Єє Vav w ו ﻭ Zayin z ז ﺯ Ζζ Zz Зз Het ḥ ח ﺡ Ηη Hh Ии Tet ṭ ט ﻁ Θθ Yud y י ﻱ Ιι Ii, Jj Іі Kaph k כ ﻙ Κκ Kk Кк Lamed l ל ﻝ Λλ Ll Лл Mem m מ ﻡ Μμ Mm Мм (Ϝϝ), Υυ Ff, Uu, Vv, Ww, Yy Уу Фф Harf devrimi 170 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Nun n נ ﻥ Νν Nn Нн Sameħ s ס س Ξξ, Χχ Xx Xx Ayın ʿ ע ﻉ Οο Oo Оо Pe p פ ﻑ Ππ Pp Пп Tsade ṣ צ ﺹ Ϡϡ Qaf q ק ﻕ Ϙϙ Qq Reş r ר ﺭ Ρρ Rr Рр Şin š ש ش Σσ Ss Сс, Шш Tav t ת ﺕ Ττ Tt Тт Цц, Чч Harf devrimi 171 / 189 1 2 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 172 / 189 1 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 173 / 189 1 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 174 / 189 1 2 3 4 5 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 175 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 176 / 189 1 GOTHIC Alfabe 2 3 4 5 6 7 Gothic was originally written with a runic alphabet about which little is known. One theory of the origins of Runes is that they were invented by the Goths, but this is impossible to prove as very few inscriptions of writing in Gothic runes survive. The Gothic alphabet was invented around middle the 4th century AD by Bishop Wulfila (311-383 AD), the religious leader of the Visigoths, to provide his people with a written language and a means of reading his translation of the Bible. It is based on the Greek alphabet, with some extra letters from the Latin and Runic alphabets. 8 9 10 11 Used to write 12 Gothic alphabet Gothic, an extinct East Germanic language that was spoken in parts of the Crimea until the 17th century. The Goths were divided into two main tribes: the Ostrogothi or Greutungi (dune-dwellers) and the Visigothi or Tervingi (steppe-dwellers). Related tribes included the Burgundians and the Vandals. 13 14 There are no separate numerals, but each letter has a numeric value. 15 Sample text in Gothic (The Lord's Prayer) 16 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 177 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Transliteration atta unsar þu in himinan weihnai namo þein qimai þiudinassus þeins wairþai wilja þeins swe in himina jah ana airþai hlaif unsarana þana sinteinan gif uns himma daga jah weis afletam þai skulam unsaraim jah ni briggais uns in fraistubnjai ak lausai uns of þamma ubilin unte þeina ist þiudangardi jah mahts jah wulþus in aiwins amen 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 178 / 189 1 Ankara Güdül Yazıtları 2 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 179 / 189 1 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 180 / 189 1 2 Fotoğraflar : Servet Somuncuoğlu, Okuma Önerisi : Cengiz Saltaoğlu 3 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 181 / 189 1 2 3 4 5 6 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 182 / 189 1 1. Satır 2 3 4 5 6 7 8 Sağdan sola – Yukarıdan aşağıya: S2 N1Ŋ S2 N1Ŋ äs an(ı)ŋ Äs An’ıŋ. 9 Av hayvan(lar)ı O’nun(dur). 10 2. Satır 11 12 13 14 15 16 17 Sağdan sola – Aşağıdan yukarıya: Ŋ Ç Ç D2 A D2 ŊÇ ÇD2A D2 aŋç(ı) äç(ü)dä äd Aŋçı, Äçü’dä äd. 18 Avcı, Baba’dan(dır) (Tanrı’dandır) iyilik. Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 183 / 189 1 3. Satır 2 3 4 5 6 7 8 Sağdan sola – Aşağıdan yukarıya: N2 W Ş S2 Ŋ NÇ S2 K2 P WıK N2 WŞ S2Ŋ NÇ S2K2P WıK en uş äs(i)ŋ enç äskäp okı En, uş äsiŋ, enç äskäp okı! 9 (Aşağı) in, işte av hayvanın, rahatça parçalayıp oku (duanı)! 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 184 / 189 1 4. Satır 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Sağdan sola – Aşağıdan yukarıya: W L1 W L1P WL1 WL1P ol ulap Ol ulap Onu ulaştırıp 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 185 / 189 1 5. Satır 2 3 4 5 6 7 8 Sağdan sola – Aşağıdan yukarıya: Y1 iÇ S2 S2 Y1 iÇ S2S2 ay iç säs ay iç säs! 9 söyle gönül sesini (dileği) (Tanrı’ya)! 10 Cümlenin Tamamı ve Okuma Önerisi 11 12 13 14 15 Äs An’ıŋ. Aŋçı, Äçü’dä äd. En, uş äsiŋ, enç äskäp okı! Ol ulap ay iç säs! 16 Av hayvan(lar)ı O’nun(dur). Avcı, Baba’dan(dır) (Tanrı’dandır) iyilik. (Aşağı) in, işte av hayvanın, rahatça parçalayıp oku (duanı)! Onu ulaştırıp söyle gönül sesini (dileği) (Tanrı’ya)! 17 18 19 20 21 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 186 / 189 1 2 3 4 Äs An’ıŋ. Aŋçı, Äçü’dä äd. En, uş äsiŋ, enç äskäp okı! Ol ulap ay iç säs! 5 8 Av hayvan(lar)ı O’nun(dur). Avcı, Baba’dan(dır) (Tanrı’dandır) iyilik. (Aşağı) in, işte av hayvanın, rahatça parçalayıp oku (duanı)! Onu ulaştırıp söyle gönül sesini (dileği) (Tanrı’ya)! 9 Birleşik Yazım 6 7 10 WıK W ıK 11 Dilbilgisel Çözümleme ve Sözvarlığı 12 äs “av hayvanı” 13 14 Karahanlı Tü. es “Yırtıcı hayvanların avı olan hayvan” (Divânü Lugâti’t-Türk, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2005, Kâşgarlı Mahmûd, Çeviri, Uyarlama, Düzenleme, Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser, sy. 265) 15 äsiŋ “(senin) av hayvanın” < äs + -(i)ŋ “tekil 2. kişi iyelik soneki” 16 anıŋ “onun” 17 18 Eski Uygur Tü. anıng “onun” (Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, 1993, Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, sy. 11) 19 20 Eski Uygur Tü. aŋçı “Avcı, hayvan avcısı” (Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, 1993, Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, sy. 11) 21 Äçü’dä “Baba’dan (Tanrı’dan)” < äçü + -dä “adın bulunma-çıkma durumu soneki” 22 äçü “ata, dede, baba” 23 24 Orhon Tü. äçü “ata, dede, ecdat” (Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9, İstanbul, 2003, Talat Tekin, sy. 243) 25 26 27 28 Eçü sözcüğü, Karahanlı Türkçesinde “(Tanrıya seslenme olarak) ey baba, peder” (KB)152 anlamında kullanılmıştır: siziksiz bir ök sen ay meŋü eçü “sen, şüphesiz, birsin, ey sonsuz Tanrı” (KB: 10) (Türk Dillerinde Akrabalık Adları, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 15, Simurg, İstanbul, 1999, Yong-Sŏng Li, sy. 91) 29 äd “iyiye işaret olan herhangi bir şey, iyilik” 30 31 32 Karahanlı Tü. ēd “İyiye işaret olan herhangi bir şey” (Divânü Lugâti’t-Türk, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2005, Kâşgarlı Mahmûd, Çeviri, Uyarlama, Düzenleme, Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser, sy. 265) < ēd ay. 33 34 Eski Uygur Tü. äd “madde, mülk, servet” (Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, 1993, Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu,, sy. 45) Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 187 / 189 1 [Eski Tü. ädgü “iyi, güzel” < äd “iyiye işaret olan herhangi bir şey, iyilik” + -gü “addan ad yapan sonek”] 2 [Krşnz. 160. {+gU}. Nitelik adları türetir: 3 en! “(aşağı) in!” (tekil 2. kişi buyurma kipi) 4 en- “inmek” 5 Orhon Tü. in- “inmek” (OTG, sy. 245) 6 7 Eski Uygur Tü. in- “İnmek” (Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, 1993, Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, sy. 64) 8 Karahanlı Tü. ėn- “inmek” (DLT-Kabalcı, sy. 258) 9 Ana Tü. ė:n- inmek: Orh. in-, MK i:n- iniş, inişli, Türkm. i:n-, Hlç. i:en-der-, Az. ėn- (TDBUÜ, sy. 181) 10 11 Kıpçak Tü. uş “1. İşte” (Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları: 835, Ankara, 2003, Prof. Dr. Recep Toparlı, Yard. Doç. Dr. Hanifi Vural, Yard. Doç. Dr. Recep Karaatlı, sy. 294) 12 13 Eski Türkiye Tü. uş “1. İşte, şimdi” (Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1983, Düzenleyen, Cem Dilçin, sy. 220) 14 enç “huzur, dinginlik, rahatlık; huzurlu, dingin, rahat, memnun, memnuniyetle, severek” 15 16 Eski Uygur Tü. inç “Rahat, huzur, sâkin, sükûnet, sulh, sakit” (Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, 1993, Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, sy. 63) 17 18 Karahanlı Tü. ė:nç “Memnun, dingin” (Divânü Lugâti’t-Türk, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2005, Kâşgarlı Mahmûd, Çeviri, Uyarlama, Düzenleme, Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser, sy. 258) 19 20 Eski Türkiye Tü. enç “Rahat, huzur, asayiş” (Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1983, Düzenleyen, Cem Dilçin, sy. 83) 21 äskäp “yolup, didip, parçalayıp” < äskä- + -p “ulaç türeten sonek” 22 äskä- “yolmak, ditmek, parçalamak” 23 24 Karahanlı Tü. eske- “ufalamak, ufalayıp savurmak” (Türkçe İlk Kur’an Tercümesi, Türk Dil Kurumu Yayınları: 854, Ankara, 2004, Prof. Dr. Aysu Ata, sy. 346); 25 26 iske- “yolmak” (Divânü Lugâti’t-Türk, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2005, Kâşgarlı Mahmûd, Çeviri, Uyarlama, Düzenleme, Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser, sy. 293) 27 28 Eski Uygur Tü. iskän- “ditmek” (Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, 1993, Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, sy. 66) < iskä-n- (dönüşlü çatı) 29 okı! “oku! çağır! dua et! (tekil 2. kişi buyurma kipi) 30 okı- “okumak; çağırmak; dua etmek” 31 Orhon Tü. okı- “çağırmak” (OTG, sy. 250) 32 Eski Uygur Tü. okı- “1. Okumak. 2. Çağırmak, davet etmek” (EUTüS, sy. 94) 33 34 35 Karahanlı Tü. okı- “1. okumak, okuyup ders almak. 2. davet etmek, çağırmak, istemek. 3. tapmak, ibadet etmek. 4. dua etmek, niyaz etmek” (Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası), TDK Yayınları: 854, Ankara, 2004, Prof. Dr. Aysu Ata, sy. 541-542) 36 37 Eski Uygur Tü. ol “Bu, o” (Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, 1993, Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, sy. 94) 38 ulap “ulaştırıp” < ula- + -p “ulaç türeten sonek” Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 188 / 189 1 2 3 Kıpçak Tü. ula- “Bitiştirmek, ulaştırmak” (Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları: 835, Ankara, 2003, Prof. Dr. Recep Toparlı, Yard. Doç. Dr. Hanifi Vural, Yard. Doç. Dr. Recep Karaatlı, sy. 292) 4 5 Orhon Tü. ay- “söylemek, demek” (Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırma- ları Dizisi: 9, İstanbul, 2003, Talat Tekin, sy. 239) 6 7 Eski Uygur Tü. ay- “söylemek, konuşmak, haber vermek” (Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, 1993, Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, sy. 19) 8 iç “iç, gönül” 9 Orhon Tü. iç “iç” (OTG, sy. 244) 10 Eski Uygur Tü. iç “iç, derun, bir şeyin içi” (EUTüS, sy. 58) 11 ses “ses” 12 Kıpçak Tü. ses “Ses” (KıpTüS, sy. 232) 13 Eski Türkiye Tü. ses “ses” (YTS, sy. 184) 14 15 Bu yazıtta geçen RUNİK imler için karşılaştırmalı ses değerleri çizelgesi: 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 Hazırlayan: Cengiz AKYOL Harf devrimi 189 / 189 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Kaynaklar: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. Afrodisias Sanat, Dergi Birinci Dil Kurultayı, Tezler Müzakere Zabıtları Çağdaşlaşma Sancıları, Doğan KUBAN Devler Konuşuyor, Türk Edebiyat Vakfı Dil Bilime Giriş, Prof. Dr. Emel HUBER Dil Üzerine, Prof. Dr. Necati ÖNER Dil, Tarih ve İnsan, Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ Dilde, Fikirde ve İşte Birlik, Kaan TURHAN Dile Karışılmaz mı? Ali Püsküllüoğlu Dilin Gücü, Nermi UYGUR Dilin Tüketimi, Prof. Dr. Feyza HEPÇİLİNGİRLER Dillerin Kökeni Üstüne Deneme, Jean Jacgues ROUSSEAU Edebiyat ve Toplum, Kemal H. KARPAT Elifbe’ den ABC’ ye, Türkiye’de Harf Ev Yazı Meselesi, Rekin ERTEM Elifin Öküzü ya da Sürprizler Kitabı, Sevan NİŞANYAN En Eski Türkçenin İzlerinde, Prof.Dr. Doğan AKSAN İşaretten Konuşmaya Dilin Kökeni ve Gelişimi, Michael C. CORBALLIS İştirakçinin Köşesi, Şinasi TEKİN Kaşgarlı Mahmud, İSAM Ansiklopedi Keşkül Dergisi, 25 Kış Sayısı Köktürk Yazısı ve Orhun Türkçesi, Yavuz TANYERİ Osmanlı’ nın Dili, Hayati DEVELİ Osmanlılar Okur Yazar Değil Miydi? Ekrem Buğra EKİNCİ Tarihi Gerçekleriyle Harf İnkılabı ve Kazanımları, Yard. Doç.Dr. Cengiz DÖNMEZ Trajik Başarı “Türk Dil Reformu “, Geoffrey LEWIS Türk Dil Devrimi ve Sonuçları, Tahsin YÜCEL Türk Dili Ansiklopedisi, Türk Dili Tarihi, Ahmet CAFEROĞLU Türk Dili, Kemal ATEŞ Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Agah Sırrı LEVEND Türk Filolojisi ve Yazı Tarihi, Altay S. AMINJOLOV Türk Yazı Devrimi, Bilal N. ŞİMŞİR Türkçe Üzerine, Yusuf ÇOTUKSÖKEN Türkçe’ deki Eklerin Kökeni, Prof. Dr. Vecihe HATİBOĞLU Türkçenim Bağımsızlık Savaşı, Doğan AKSAN Türkçenin Karanlık Günleri, Necmettin HACIEMİNOĞLU Türkçenin Müdafaası, Derleme Çalışma Türkçenin Sadeleşme Tarihi Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi, Yusuf Ziya ÖKSÜZ Türkiye Türkçesi’ nin Dünü ve Bugünü, György HAZİ Türkiye’ de Dil Özleşmesi, Agop DİLAÇAR Türkiye’ de Dil Tartışmaları, Derleme Çalışma Türkiye’ de Latin Harfleri Meselesi (1908-1928), Selami KILIÇ Yapısal Dil Bilimi, Süheyla BAYRAV Yazı Devriminin Öyküsü, Sami N. ÖZERDİM Yüzyılın Soykırımı, Mehmet DOĞAN Hazırlayan: Cengiz AKYOL