TR 2 MUSTAFA KECER.qxp
Transkript
TR 2 MUSTAFA KECER.qxp
MTA Dergisi, 134, 17-26, 2007 YAPAY ETKÝNLÝKLERÝN GÖKSU DELTASI GELÝÞÝMÝNE ETKÝSÝ, MERSÝN-TÜRKÝYE Mustafa KEÇER* ve Tamer Y. DUMAN** ÖZ.- Anadolu'nun güney kýyýlarýnda Akdeniz'e çýkýntý oluþturan Göksu deltasý, hem Türkiye'nin hem de Doðu Akdeniz'in en önemli sulak alanýdýr. Delta, kýtalararasý göçmen kuþlarýn uðrak yeri ve koruma altýndaki Akdeniz memelilerinin üreme-yaþama ortamýdýr. Son yarým yüzyýldýr deltanýn doðu kesimlerinde deniz aþýndýrma dinamikleri etkisiyle kýyý gerilemektedir. Buna karþýn deltanýn güncel aðýz bölgesi lagün boðazýna doðru ilerlemektedir. Ayrýca, kýyý kumullarý ve kýyý setlerinden rüzgarla taþýnan malzeme ve yarýntý çökelleri lagün alanlarýný doldurmaktadýr. Deltada meydana gelen deðiþimlerin nedenlerini ortaya koymak ve çözüm önerileri getirmek amacýyla delta ortamýndaki güncel dinamik süreçler ayrýntýlý araþtýrýlmýþtýr. Elde edilen bulgulara göre, delta ortamýndaki doðal akarsu sistemi, kýyý dinamiði ve rüzgar erozyonu süreçleri, yapay müdahaleler sonucu deðiþmiþtir. Bu deðiþimlerin devam etmesi deltada ekolojik deðiþikliklere neden olacaktýr. Anahtar kelimeler: Göksu deltasý (Türkiye), kýyý gerilemesi, kýyý ilerlemesi, delta dinamikleri, jeomorfolojik birimler. GÝRÝÞ Delta ortamlarý fauna ve flora türlerinin yaþama ve üremeleri için vazgeçilmez verimli sulak alanlardýr. Bu nedenle, delta ortamlarýnda doðal dengenin korunmasý doðal çevre ve vahþi yaþam alanlarý olarak son derece önemlidir (Maltby, 1991; Erdem, 1995). Göksu deltasý Türkiye'nin Akdeniz kýyýlarýnda, Toros dað kuþaðý önünde denize çýkýntý oluþturan, Doðu Akdeniz'in en önemli sulak alanýdýr (Þekil 1). Deltanýn kýyý ve lagüner ortamlarý çok sayýda flora ve faunaya üreme ve geliþme imkâný sunar. Daðlýk delta gerisi karstik ve verimsiz alanlardan oluþur. Buna karþýn alüvyal topraklardan oluþan delta alaný bol yüzey ve sýð yer altý sularýnýn etkisiyle zengin bir doðal hayatýn geliþmesine ve sürdürülmesine olanak saðlar. Ramsar listesinde yer alan ulusal 450 kuþ türünden 332'si Göksu deltasýnda yaþar. Bu kuþ türlerinin 12'si dünyada yok olma tehlikesinde, 140'ý ulusal ve 106'sý uluslararasý öneme sahiptir. Koruma altýnda bulunan deniz canlýlarýndan Collinactus papidus, Caretta caretta, Cheloniamydos Þekil 1- Çalýþma alaný yer bulduru haritasý. monchos monchos ve Epinephelus aneus delta bölgesinde yaþar. Ayrýca, yörede 8'i endemik, 32'si nadir toplam 441 bitki türü tanýmlanýr (Gülkal, 1992; Uslu, 1993). * Kýzýlot Belediyesi, Manavgat/Antalya-Türkiye ** Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüðü, Jeoloji Etütleri Dairesi 06520 Ankara-Türkiye tduman@mta.gov.tr 18 Mustafa KEÇER ve Tamer Y. DUMAN Göksu deltasý, taban kenarý ana karaya baðlý 165 km² lik alan kaplayan bir çokgen geometrisi sunar. Delta gerisinde Devoniyen, Kretase, Oligosen ve Miyosen yaþlý kýrýntýlý ve karbonatlardan oluþan temel kayalar yüzeylenir (Gökten 1976; Gedik ve diðerleri, 1979; MTA, 2002). Temel kayalar üzerinde geniþ Pliyosen aþýným ve sýyrýlma yüzeyleri yer alýr. Kuvaterner döneminde önceki morfolojik üniteler üzerinde flüviyal yarýlmalar ve yamaç geliþimi gözlenir (Keçer, 2001). Göksu deltasýnda; kýyýlarda baðýl deniz düzeyi deðiþimlerinin delta evrimine etkisi, kýyý çizgisi deðiþimleri, Kuvaterner stratigrafisi ve kýyý eþ-derinliði konularýnda çalýþmalar yapýlmýþtýr (Çetin ve diðerleri, 1999; Ediger ve diðerleri, 1993; Erinç, 1978; Erol, 1991; 1993). Göksu deltasýnýn oluþumu günümüzden 5.000 yýl öncesinde baþlamýþ ve yedi aþamada tamamlanmýþtýr (Erol, 1993). Ýlk evresi MÖ 3.000 yýlýnda oluþmaya baþlayan deltanýn yirminci yüzyýl baþlarýna doðru günümüz þeklinin çoðunluðunu kazanmýþtýr (Erol, 1993; Çetin ve diðerleri, 1999). Deltadaki Kuvaterner birimleri sismik yöntemlerle inceleyen Okyar ve Ediger (1998) delta kýyýlarýnýn eþ-derinlik haritasýný hazýrlamýþlardýr. Bu çalýþmada, önceki araþtýrmacýlardan farklý olarak, Göksu deltasýnda önemli bir boyuta ulaþan kýyýlardaki gerileme ve ilerlemelerin nedenlerini ortaya koymak için araþtýrmalar yapýlmýþtýr. Bu amaçla farklý tarihlerde ve ölçeklerde üretilen topoðrafik haritalardan Göksu deltasý kýyýlarýndaki deðiþim alanlarý ve miktarlarý belirlenmiþ, kýyýlarda meydana gelen bu deðiþimlerin nedenlerini belirlemek için delta güncel ortamýnda mevcut olan güncel dinamik süreçler araþtýrýlmýþtýr. Bu süreçlerin tanýmlanmasý için öncelikle jeomorfolojik birimler ayrýntýlý haritalanmýþtýr. Haritalanan jeomorfolojik birimlerin delta ortamýndaki akarsu, deniz ve rüzgar süreçleriyle olan iliþkileri belirlenmiþtir. Sonuçta elde edilen bulgularýn deðerlendirilmesiyle, Göksu deltasý kýyýlarýndaki gerileme ve ilerlemenin nedenleri ortaya konmuþtur. Ayrýca, kýyýlardaki deðiþimin delta ortamýnda yaþayan canlýlar için önemli olan sulak alanlarý nasýl etkileyeceði belirlenmiþtir. YÖNTEM Bu araþtýrmada çalýþmalar dört ana aþamada yürütülmüþtür. Bunlar, (1) kýyý deðiþimleri ve miktarlarýnýn farklý tarihlerde üretilmiþ topoðrafik haritalardan belirlenmesi; (2) jeomorfolojik birimlerin ayrýntýlý haritalanmasý amaçlý hava fotoðrafý (1/35.000 ölçekli) analizi; (3) hava fotoðrafý analizleriyle belirlenen farklý çökel ortamlarýnýn arazide kontrol edilmesi ve (4) toplanan verilerin yorumlanmasýdýr. Delta ortamýndaki güncel jeomorfolojik birimlerin haritalanmasý için 1/35.000 ölçekli düþey siyah-beyaz hava fotoðraflarý kullanýlmýþtýr. Deltada meydana gelen kýyý deðiþimleri 1961-1995 tarihlerinde üretilen 1/25.000 ölçekli haritalardan belirlenmiþtir. Bu amaçla, 1/25.000 ölçekli topoðrafik haritalar sayýsallaþtýrýlarak Coðrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ortamýna aktarýlmýþtýr. Sayýsallaþtýrma yapýlýrken haritalar 100 dpi (dots per inch) çözünürlükte taranýp UTM koordinatlarýna oturtulmuþtur. Bu iþlem sýrasýnda ortalama hata, Root Mean Square Error (RMSE) 1/25.000 ölçekli haritada 3,175 m'lik yer çözünürlüðüne karþýlýk gelen 0,005''=0,127 mm'den az olacak þekilde gerçekleþtirilmiþtir. Ayrýca, deltanýn doðu kesimlerinde meydana gelen kýyý gerilemesinin belirlenmesi için farklý tarihlerde üretilen 1/5.000 ölçekli haritalar da kullanýlmýþtýr. Diðer taraftan delta ortamýnda Göksu Nehri'nin 1945 öncesi konumunun belirlenmesinde mevcut olan 1945 ve 1927 tarihli 1/250.000 ölçekli haritalardan yararlanýlmýþtýr. DELTA KIYILARINDA GÜNCEL DEÐÝÞÝMLER Göksu deltasý kýyýlarýnda 20. yüzyýl içerisinde meydana gelen deðiþimler Çetin ve diðerleri (1999) tarafýndan hava fotoðrafý ve uydu görüntüleri kullanýlarak araþtýrýlmýþtýr. Bu araþtýrmacýlar deltanýn güncel aðýz ve Ýnceburun kýyýlarýndaki deðiþimleri incelemiþler ve boyutlarýný belirlemiþlerdir. Buna karþýn, deltanýn doðu kýyýlarýndaki deðiþimlerin sadece varlýðýna deðinmiþ- YAPAY ETKÝNLÝKLERÝN GÖKSU DELTASI GELÝÞÝMÝNE ETKÝSÝ lerdir. Bu araþtýrmacýlara göre deltanýn güncel aðýz kesiminde 1951-1995 tarihleri arasýnda yaklaþýk 0.4 km² 'lik alanda en fazla 700 m ilerleme meydana gelmiþtir. Bu çalýþmada, delta genelindeki kýyý deðiþimlerini deðerlendirmek amacýyla deltanýn doðu kýyýlarýndaki gerilemenin boyutlarý belirlenmiþtir. 1961-1995 tarihli ve 1/25.000 ölçekli topoðrafik haritalara göre deltanýn doðu kýyýlarýnda, yaklaþýk 13 km uzunluðundaki bölümde, kýyý çizgisi deniz dinamikleri denetiminde gerilemektedir (Þekil 2). Bu alanda ölçülen en fazla gerileme 380 m uzunluðundadýr. Kýyý gerilemesinin alan- 19 sal daðýlýmý ise 0.77 km² dir. Deltanýn doðu kesimlerindeki kýyý deðiþimi, ayný zamanda Altýnkum Belediyesi ve Ýller Bankasý tarafýndan farklý tarihlerde üretilen 1/5.000 ölçekli haritalardan da araþtýrýlmýþtýr. Kadastro amaçlý 17 Eylül 1969, 16 Aðustos 1983, 8 Kasým 1991 ve 28 Aðustos 1999 tarihlerinde üretilen 1/5.000 ölçekli haritalarda sýrasýyla 170 m, 70 m, 74 ve toplamda 314 m kýyý gerilemesi belirlenmiþtir (Þekil 3). Ayný yöntemlerle, 1961-1995 tarihli 1/25.000 ölçekli topografik haritalar kullanýlarak deltadaki Göksu Nehri'nin güncel aðýz bölgesindeki ilerleme durumu bu çalýþma kapsamýnda tekrar Þekil 2- Göksu deltasý kýyýlarýnda deðiþim bölgeleri. Üst sol köþedeki küçük þekil (a) Göksu Deltasý'ný genelini, (b); ise deltada gerileme ve ilerleme bölgesini gösterir. Noktalý çizgi 1961 yýlýndaki kýyý çizgisini, düz çizgi ise 1995 yýlýndaki kýyý çizgisini göstermektedir. 20 Mustafa KEÇER ve Tamer Y. DUMAN Yelpaze çökelleri, delta gerisindeki temel kayalardan delta alanýna akan yan derelerin biriktirdiði yarý-yuvarlak blok, çakýl, kum, silt ve az miktarda kilden oluþur. Göksu Nehri tarafýndan oluþturulan akarsu çökelleri seki çökelleri (QFt), doðal set çökelleri (QFl), taþkýn ovasý çökelleri (QFfp), art bataklýk çökelleri (QFbm), terkedilmiþ yatak ve menderes çökelleri (QFo) ve kanal çökelleri (QFc) olarak ayýrtlanmýþtýr. Rüzgar çökelleri (Qd) plaj kumlarý ve eski kýyý set adalarýndan taþýnarak oluþturulan kumullardýr. Lagün ve denizel çökeller Göksu deltasýnda oldukça karmaþýktýr. Bunlarýn baþlýcalarý kýyý düzlüðü çökelleri (QMcf), eski lagün çökelleri (QMfl), eski kýyý seti çökelleri (QMfcb), lagün kýyý düzlüðü çökelleri (QMlc), lagün bataklýðý çökelleri (QMlm) ve plaj çökelleridir (QMb) (Þekil 4). Þekil 3- Deltanýn doðu kýyýsýndaki 1961-1991 yýllarý arasýndaki 1/5000 ölçekli kadastro haritalarýndan belirlenmiþ kýyý gerilemeleri. Üst sað köþedeki küçük þekil (a) Göksu Deltasý'nýn genelini, (b) ise deltanýn doðu kýyýsýndaki da gerileme ve ilerleme bölgesini gösterir. ölçülmüþtür. Deltada Ýlerleme alanýnýn toplam 2.24 km² 'lik alanda etkili olduðu tespit edilmiþtir (Þekil 2). Göksu deltasýnýn, güncel aðýz bölgesinde ve doðu kýyýlarýnda son yarým yüzyýlda belirlenen ilerleme ve gerileme alanlarý bulunmaktadýr. Delta kýyýlarýnda meydana gelen bu ilerleme ve gerilemenin nedenlerini araþtýrmak amacýyla, delta ortamýndaki güncel jeomorfolojik birimler ve dinamik süreçler araþtýrýlmýþtýr. JEOMORFOLOJÝK BÝRÝMLER Delta'da güncel süreçlerin anlaþýlabilmesi için, delta alanýnda var olan jeomorfolojik birimler bu çalýþmada ayrýntýlý haritalanmýþtýr (Þekil 4). Delta alanýndaki jeomorfolojik birimler yelpaze, akarsu, rüzgar, lagün ve denizel çökelleri olarak 5 ana grup altýnda incelenmiþtir. Deltada haritalanan jeomorfolojik birimler akarsu, deniz ve rüzgar süreçlerinin ürünleri olarak oluþmuþtur. Deltada devam eden dinamik süreçler, mevcut koþullarýn deðiþmesiyle pasif veya etkisiz duruma dönüþebilmektedir. Bu durum karþýsýnda dinamik süreçler yer deðiþtirmekte ve ortam yeni bir dinamik sürecin etkisi altýna girmektedir. Çalýþma amacýna göre, Göksu Deltasý'nda önemli etkilere sahip baþlýca akarsu, denizel ve rüzgar biriktirme ve aþýndýrma süreçleri aþaðýda ayrýntýlý tanýtýlmýþtýr. Akarsu biriktirme-aþýndýrma süreçleri Göksu Nehri, delta ortamýnda baþlýca oluþturucu sebeptir. Nehir temel iþlevini her iki tarafýnda yer alan birikim unsuru doðal setler arasýnda gerçekleþtirir. Bunlar (setler) nehre paralel uzanan asimetrik basýk doðal yükseltilerdir. Göksu Nehri taþkýn zamanlarý dýþýnda, doðal setleri arasýnda biriktirme ve aþýndýrma süreçlerini sürdürür. Silifke'den deniz kýyýsýna kadar doðal setler arasýnda terkedilmiþ yatak ve menderes çökelleri bulunur (Þekil 4 ve 5). Bu eski yatak kalýntýlarý Göksu Nehri'nin iki seti arasýnda, Akdeniz'e doðru geniþleyen bir daðýlýmla gözlenir (Þekil 4). Taþkýn zamanýnda Göksu Nehri doðal setlerini yýrtar ve krevas (yarýntý) kanallarýyla taþkýn ovasýna, YAPAY ETKÝNLÝKLERÝN GÖKSU DELTASI GELÝÞÝMÝNE ETKÝSÝ Þekil 4- Göksu deltasýnýn ayrýntýlý Kuvaterner çökelleri haritasý. 21 22 Mustafa KEÇER ve Tamer Y. DUMAN göl kenar düzlüklerine, eski ve yeni lagün alanlarýna ince malzemeler taþýr. Bu iþlev sonucu dendritik akarsu þebekesi görünümlü kanallar oluþur. Bu kanallarda selcik (gully) erozyonuna benzeyen bir yarýntý oluþur (Þekil 4). Taþýnan malzeme basýk ve küçük boyutlu birikinti yelpazesi morfolojisi sunan loblar þeklinde yarýntý depolarýný oluþturur. Denizel biriktirme-aþýndýrma süreçleri Göksu Nehri tarafýndan taþýnan malzeme deniz etkinlikleriyle aðýzdan yanlara doðru taþýnýr ve biriktirilir. Bu süreçle denizel birikim unsurlarý olarak kýyýya koþut uzanan aðýz barlarý, ön-kýyý setleri veya set adalarý oluþur. Göksu deltasýnda bir önceki ve günümüz deniz düzeyine göre meydana gelmiþ farklý iki set adasý bulunmaktadýr. Eski olanlarý bir önceki deniz düzeyi yükselmesi ve boðulmayla meydana gelmiþtir. En belirgin olaný iki boðazla üç parçaya ayrýlmýþ durumda Çiftlik kesimindedir (Þekil 4). Ayný dönemin diðer set adasý, Paradeniz-Akgöl lagünleri arasýnda kýyý kordonu þeklinde bulunmaktadýr. Bu dönemin üçüncü set adasý Akgöl ile Akdeniz'i birbirinden ayýrmaktadýr. Kumköy ile Ýncekum arasýnda uzanan bu konkav kýyý seti, Yaðar ve Bahçe derelerinin getirdiði malzemenin GD yönünde iþlenerek taþýnmasýnýn sonucunda þekillenmiþtir. Günümüz deniz düzeyine göre þekillenen yeni set adasý önceki set adasýna yaslanýr ve daha basýk bir morfoloji sunar. Yeni set adasý plajýn devamý niteliðinde ve kabarýk morfoloji sunan kýyý kumullarýnýn bulunmamasýyla belirgin ve güncel kýyýya göre þekillenmiþtir. Delta kýyýlarýndaki deniz aþýndýrmasý ürünleri; set adalarý arasýndaki boðazlar, kýyý çizgisindeki diklikler, fýrtýna dalgalarý zamanýnda plaj arkasýna geçen dalga sularýnýn yaptýðý aþýndýrma ve deniz akýntýlarýnýn mendirek köklerindeki kýyý çizgisi tahribatýdýr. Rüzgar biriktirme-aþýndýrma süreçleri Deltadaki eski ve yeni set adalarý ve plaj alanlarýnda bulunan kumlar rüzgar etkinlikleriyle iki yönde hareket ederek kýyý kumullarý oluþturmuþlardýr. Cýrba aðzý ile Kumköy arasýnda kumul hareket yönü lodos yönü olan güneybatýdan kuzeydoðuyadýr (Þekil 4). Diðer yön ise kuzeydoðudan güneybatýyadýr. Bu alan, Aykýrýakan' dan Altýnkum doðusundaki azmaða kadar olan kesimdir. Kumullar güncel lagün, eski lagün alanlarý ve bataklýk alanlarý yönünde yüksek açýlý, deniz yönünde de düþük açýlýdýr. Bu kumullarýn bir kýsmý aktif bir kýsmý da fosilleþmiþtir. DOÐAL SÜREÇLERE YAPAY MÜDAHALELER Göksu Nehri, eski yatak kalýntýlarýna göre, Çiftlik ve Cýrba arasýnda gezinmiþ ve deltanýn doðu kýyýlarýndan Akdeniz'e boþalmýþtýr. Ancak, nehrin güncel aðzý Paradeniz lagünü yakýnlarýndan güneye akar durumda bulunmaktadýr. Nehrin deltadaki aðýz deðiþikliðinin 1950'li yýllarda meydana geldiði 1927-1995 zaman aralýðýnda basýlan topografik haritalar ve hava fotoðraflarý incelenerek belirlenmiþtir. Harita Genel Komutanlýðý tarafýndan basýlan 1927 ve 1945 tarihli 1/250.000 ölçekli topoðrafik haritalara göre Göksu Nehri deltanýn doðudan, Cýrba aðzýndan (eski aðýz) Akdeniz'e dökülmekteydi. Fakat, 1956 tarihli 1/35.000 ölçekli hava fotoðraflarý ve 1961 tarihli ve sonrasýnda HGK tarafýndan basýlan 1/25.000 ölçekli haritalara göre Göksu Nehri Paradeniz gölüne yakýn yeni aðýzdan Akdeniz'e dökülmektedir. Delta ortamýnda ayrýntýlý araþtýrýlan jeomorfolojik birimler ve güncel dinamik süreçlere göre bu deðiþikliðin doðal yollarla olmadýðý görülmektedir. Deltada, Göksu Nehri kendi doðal sürecinde her iki yanýnda yeralan setleri arasýnda hareket ettiði terkedilmiþ yatak ve menderes kalýntýlarýndan açýkça belirgindir. Göksu Nehri'nin iki doðal setti dýþýnda aktýðýný gösteren herhangi bir jeomorfolojik veri bulunmamaktadýr. Bu nedenle, tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber 1945 ve 1956 yýllarý arasýnda Göksu Nehri'nin eski aðýzdan (Cýrba) yeni aðza yapay olarak çevrilmiþtir. Yöre halkýndan elde edilen bil- YAPAY ETKÝNLÝKLERÝN GÖKSU DELTASI GELÝÞÝMÝNE ETKÝSÝ 23 Þekil 5- Göksu Deltasý'nda doðal dinamik süreçler. Delta kýyýlarýndaki akýntý yönleri, Okyar ve Ediger (1998)'den alýnmýþtýr. 24 Mustafa KEÇER ve Tamer Y. DUMAN gilere göre bu deðiþiklik 1952 yýlýnda yapýlmýþtýr. Bununla birlikte, 1955 yýlýnda Sökün'ün kuzeyinde nehir yataðýnda ýslah çalýþmalarýnýn yapýldýðý bilinmektedir. Nehir aðzýndaki deðiþikliðin bu ýslah çalýþmalarýnda yapýlmýþ olmasý da diðer bir olasýlýktýr. Bu ýslah çalýþmalarýnýn sonucu olarak, Göksu Nehri Sökün kuzeydoðusundan itibaren insan etkinliðiyle doðal yataðý deðiþtirilmiþ ve doðrusal akýþa zorlanmýþtýr (Þekil 4). Nehir yataðýnda 1950'li yýllarda yapýlan bu yapay deðiþim delta ortamýnda bir dizi deðiþikliðe neden olmuþtur. Eski aðzýndan 4,5 km daha güneybatýdan doðrusal akýþa zorlanan ve talveg eðimi artan nehrin yatak kenar diklikleri ve doðal setleri yýrtmasýna neden olmuþtur. Yeni delta ilerleme noktasýnda, yüksek enerji ve hýzlý akýþla malzeme taþýma kapasitesi artmýþ olan nehrin getirdiði kýrýntýlýlarla GB yönünde asimetrik uzanan yeni bir delta lobu oluþumu baþlamýþtýr (Þekil 5). Delta yöresinin eþ-derinlik haritasýnda (Okyar ve Ediger, 1998) bu lobun deniz altýndaki geometrisi belirgindir. Bu süreçte güncel aðýz yakýnlarýnda önceleri varolan Kýzýlboz Adasý deltaya baðlanmýþ ve aðýzda yeni bir kýyý oku geliþmiþtir. Bu delta lobu geliþimi sürdüðü takdirde Paradeniz lagününün aðzý kapanma tehlikesindedir. Ayrýca, daha KD'da bulunan ve eski lagün olan geçici göl durumundaki Akgölün de aðzý kapanacak veya yeri deðiþecektir. Bu durum Paradeniz lagününde ve Akgöl'de deniz etkisi azalmasýna ve ekolojik deðiþikliklerin oluþmasýna neden olacaktýr. Diðer taraftan, akarsu tarafýndan malzeme taþýnmasý kesilen eski delta ilerleme bölgesinde (Cýrba aðzý, Turna Gölü, Aliaða Gölü ve kuzeydeki mendireðe kadar olan kýyý) baskýn duruma geçen, K ve GB yönlü deniz aþýndýrmasý kýyý çizgisini deðiþtirmektedir. Son yarým yüzyýlda, yaklaþýk 13 km'lik bu bölümünde kýyý çizgisi deniz dinamikleri denetiminde gerilemeye uðramýþtýr. Gerekli önlemlerin alýnmadýðý takdirde kýyýnýn bu kesiminde denizin Altýnkum yakýnlarýna kadar 1,2 km içeriye, Göksu aðzý doðusundaki 2 m kotlu noktadan Aykýrýakan'a uzanan doðrusal bir hatta kadar, devam etmesi kaçýnýlmazdýr. Diðer taraftan, kýyý setlerinden ve kumullardan yoðun malzeme alýnmakta ve insan etkinlikleriyle bitki örtüsü yok edilmektedir. Bunun sonucunda, lagünlerinin oluþmasýna ve konumlarýnýn korunmasýnda önemli katkýsý olan kýyý setleri rüzgar aþýndýrmasýyla bozulmaktadýr. Rüzgarla kýyý setlerinden taþýnan malzeme eski lagün alanlarýnda biriktirilmektedir. Benzer þekilde kumullardan ve doðrusal akýþa geçirilen Göksu Nehri'nin taþkýn anýndaki yarýntý kanallarýyla da eski lagün alanlarýna malzeme taþýnmaktadýr. Taþýnan bu malzemelerle sulak alanlar malzemeyle dolmakta ve karalaþmaktadýr. Plajlara destek olan kýyý setlerinin rüzgarla taþýnmasý, plaj kumlarýnýn dalgalarla tahrip edilmesine ve bozulmasýna neden olmaktadýr. Ayrýca, ýslah çalýþmalarýnda kurulan kurutma kanallarý suyu Akgöl ve Paradeniz lagünlerine boþalmaktadýr. Bu kanallar tarafýndan taþýnan malzeme ve tarým alanlarýndan karýþan kimyasal artýklar doðrudan bu göl alanlarýný doldurma ve kirletmeye yöneliktir. TARTIÞMA VE SONUÇ Göksu Deltasý kýyýlarýnda deniz akýntýlarýnýn etki yönleri farklýdýr (Okyar ve Ediger, 1998). Ýnceburun'un doðu kýyýlarýnda saat yönünde, batý kýyýlarýnda ise tersi yönünde denizel akýntýlar hakimdir (Þekil 5). Deltanýn doðu kýyýlarýnda güneybatý yönlü, güney kýyýlarýnda ise kýyýya uygun saat yönünde akýntýlar etkilidir. Göksu Nehri, delta ortamýnda flüviyal aþýndýrma ve biriktirme dinamiklerinin kaynaðýdýr. Nehir delta alanýnda güneydoðuya geniþleyen bir yelpaze þeklindeki yatak alaný içerisinde etkinliklerini sürdürür (Þekil 4). Göksu Nehri ve kýyýlardaki akýntýlar, Göksu deltasýnýn kendine özgü þekil kazanmasýnda ve doðal dengesinin kurulmasýnda temel faktörler olmuþtur. Göksu Nehri kendi doðal sürecinde doðal setlerini aþmadan güneydoðu yönünde akmýþtýr. Bu veri, nehrin doðal setler arasýnda gezinerek býrakmýþ olduðu izlerden açýk olarak belirgindir (Þekil 4). Doðal süreçte, nehir deltanýn YAPAY ETKÝNLÝKLERÝN GÖKSU DELTASI GELÝÞÝMÝNE ETKÝSÝ doðu kýyýlarýna malzeme taþýmýþtýr. Taþýnan bu malzeme güneybatý yönlü deniz akýntýlarýyla iþlenmiþ ve kýyý setlerini oluþturmuþtur. Farklý iki dönemde oluþan bu kýyý setleri hem Akgöl ve Paradeniz lagünlerinin oluþmasýna hem de Ýnceburun'un þekillenmesinde rol almýþtýr. Ayný zamanda, deltada bu özelliklerinin kazanýlmasýnda batýdaki kýyýya paralel ve Ýnceburun'un her iki tarafýndaki birbirine ters akýntýlarýn da katkýsý olmuþtur. Ancak, bu düzen son yarým yüzyýlda Göksu Nehri'nin yataðýnda yapýlan yapay deðiþikliklerle bozulmuþtur. Deltanýn doðu kesimlerinde kýyý 350 m den fazla gerilemiþ, buna karþýn güncel aðýz bölgesinde yaklaþýk 700 m ilerlemiþtir. Lagün boðazýna doðru ortalama 15 m/yýl olan kýyý ilerlemesinin devam etmesi lagün boðazýnýn kapanmasýna neden olacaktýr. Günümüzde, Göksu Deltasý'nýn doðal ortamlarýnýn çok sayýda flora ve fauna için önemi kabul edilmektedir. Bu baðlamda, yerel yönetimler tarafýndan deltadaki bataklýk, tarým alanlarý ve kýyýlarý korumaya yönelik arazi kullaným planlama çalýþmalarý yapýlmaktadýr. Ayný zamanda delta I. derece doðal-sit alaný ilan edilmiþtir. Ancak, planlama ve koruma çalýþmalarýnýn yaný sýra, deltada doðal dengenin tekrar kurulmasý zorunludur. Bu nedenle, delta ortamýnda kendi doðal dinamik süreçlerinin yeniden kazanýlmasý saðlanmalýdýr. Bunun için Göksu Nehri yeniden Cýrba ayrýmýndan Aliaða Gölü kesiminde denize açýlmak üzere bir yapay kanala alýnmalý ve nehrin eski delta ilerleme noktasýna akmasý saðlanmalýdýr (Þekil 4). Böylece deltanýn bu kesimleri gerileyen bir kýyý özelliðinden ilerleyen bir kýyý karakterine dolayýsýyla, kendi doðal süreçlerine dönecektir. Buna baðlý olarak þimdiki-güncel aðýzda malzeme geliþi duracak ve Paradeniz lagünün aðzýný kapatacak olan delta lobunun geliþmesi sonlanacaktýr. Ayrýca, lagünlere yarýntý kanallarýyla malzeme giriþi azalacak ve lagünlerin yarýntý çökelleriyle dolmasý sonlanacaktýr. Yapay kanal baþlangýç noktasýndan aþaðýda kalan Göksu azmaðý istenildiði zaman nehir su- 25 yunun verilebildiði sulak alana dönüþtürülerek bu 4 km'lik akarsu yataðý bir dalyan olarak deðerlendirilebilir. Ayrýca, kýyý setti ve kýyý kumullarýnda yapýlaþma malzemesi olarak kum alýmýnýn durdurulmasý ve kumullarda ekosisteme uygun bitkiler yetiþtirilmesi duraylýlýðý saðlayacaktýr. KATKI BELÝRTME Bu çalýþma Maden Tetkik ve Arama (MTA) Genel Müdürlüðünün yürütmüþ olduðu Göksu Deltasý projesinin bir bölümü olarak gerçekleþtirilmiþtir. Bu nedenle, yazarlar MTA Genel Müdürlüðüne ve Arkum Belediyesi'nden büyük ölçekli haritalarý saðlayan Mustafa Gedik'e teþekkür ederler. Yayýna verildiði tarih, 7 Kasým 2006 DEÐÝNÝLEN BELGELER Çetin, H., Bal, Y. ve Demirkol, C., 1999. Engineering and environmental effects of coastline changes in Turkey, northeastern Mediterranean. Environmental and Engineering Geosciences, Vol. 3 pp. 315-330. Ediger, V., Okyar, M. ve Ergin, M., 1993. Seismic stratigraphy of the fault controlled submarine canyon/valley system on the shelf and upper slope of Anamur Bay, northeastern Mediterranean Sea. Mar. Geol., 115, 129-142. Erdem, O. 1995 Turkey's bird paradises. Green Series: 5, Publication of the Ministry of Environment, General Directorate of Environmental Protection, Ankara, Turkey. Erinç, S. 1978. Changes in physical environments in Turkey since the end of the last glacial In: (W.C. Brice, Ed.), The environmental History of the Near and Middle East since the last ice Age Academic press, London, pp. 87-108. Erol, O. 1991. Impacts of sea-level rise on Turkey, International Sea-Level Rise Studies Project. Institute of Marine and Coastal Sciences 26 Mustafa KEÇER ve Tamer Y. DUMAN Rutgers-The State University of New Jersey, New Brunswick, USA. Erol, O. 1993. Türkiye kýyýlarýndaki baðýl deniz düzeyi deðiþmeleri ve bunun Göksu Deltasý ile diðer deltalarýn evrimine etkisi. Uluslararasý Göksu Deltasý Çevresel Kalkýnma Semineri Bildiri Metinleri, Doðal Hayat Koruma Derneði, Ýstanbul. Gedik, A., Birgili, S., Yýlmaz, H. ve Yoldaþ, R. 1979. Mut-Ermenek-Silifke yöresinin jeolojisi ve petrol olanaklarý. Türkiye Jeol. Kur. Bült. 22, 7-26. Gökten, E. 1976. Silifke yöresinin temel kaya birimleri ve Miyosen stratigrafisi. Türkiye Jeol. Kur. Bült. 19, 117-126. Gülkal, O. 1992. Göksu Deltasý'nýn doðal ve kültürel potansiyelinin belirlenmesi ve kullanýmlar yönünden deðerlendirilmesi. C.Ü. Fen Bilimleri Enst. Yüksek Lisans tezi (yayýmlanmamýþ) Adana-Türkiye. Keçer, M. 2001. Göksu Deltasý'nýn (Mersin) jeomorfolojik evrimi ve güncel akarsu-deniz-rüzgar süreçlerinin kýyý çizgisinde yaptýðý deðiþiklikler. MTA Raporu No: 10468 (yayýmlanmamýþ) Ankara. Maltby, E. 1991. Wetland management goals: wise use and conservation. Landscape and Urban Planning, 20, 9-18. MTA. 2002. 1/500. 000 ölçekli Türkiye Jeoloji Haritalarý, Adana Paftasý. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüðü yayýnlarý. Ankara, Türkiye Okyar, M. ve Ediger, V. 1998. Göksu Deltasý'nýn Kuvaterner jeolojisinin sismik yöntemlerle incelen mesi alt projesi sonuç raporu. ODTU Deniz Bilimleri Enst. Erdemli-Ýçel. Uslu, T. 1993. Göksu Delta'sýnda kýyý kumul yönetimi. Uluslararasý Göksu Delta'sý çevresel kalkýnma semineri bildiri metinleri. Doðal Hayatý Koruma Cemiyeti-Ýstanbul.