Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı
Transkript
Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı
Temmuz 2008 Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı CONSEIL SANTÉ Bu El kitabı Tarım ve Köyişleri Bakanlıgı tarafından, Conseil Santé SA 'nın teknik yardımı ile hazırlanmıştır. ) ) Bu proje Avrupa Birligi tarafından finanse edilmektedir. Yapım FNF Reklam ve Danışmanlık Grafik - Tasarım Dilek Satılmış Baskı Dumat Ofset Baskı Tarihi Temmuz 2008 Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Proje Adı: Türkiye'deki Kuş Gribine Karşı Hazırlık ve Müdahale için Teknik Yardım Projesi Sözleşme No: TR 06.AI/SV Ülke: Türkiye Sözleşme Makamı: Merkezi Finans ve İhale Birimi (MFİB) Eskişehir Yolu 4. km 2. Cad (Halkbank Kampüsü) No:63 C-Blok 06580 Söğütözü Ankara, TÜRKİYE Tel : + 90 312 295 49 00 Faks :+ 90 312 286 70 72 Sn. Muhsin ALTUN Danışman Şirket: Conseil Santé Tel : + 33 (0)1 55 46 92 60 Faks :+ 33 (0)1 55 46 92 79 Sorumlu kişi: Bn. Regine DUCOS Yararlanıcı Kurum: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü Akay Cad., No:3 Bakanlıklar/Ankara TÜRKİYE Tel : + 90 312 4257789 Faks :+ 90 312 4186318 Doç. Dr. Muzaffer AYDEMİR Hazırlanma Tarihi: Haziran 2008 Yazanlar: Dr Yanko IVANOV Ekip Lideri; Planlama Uzmanı Dr Ragıp Bayraktar Ulusal Uzman Veteriner Hekim Kontrol Editörü H. Haluk AŞKAROĞLU, Hayvan Sağlığı Hizmetleri Daire Başkanı, KKGM/TKB Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 92, boulevard Victor-Hugo 92110 Clichy FRANSA I İçindekiler KISALTMALAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vı KISIM -1 KANATLI HAYVAN GÜBRESİ İŞLEME VE KULLANILMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1. Giriş ..........................................................1 2. İşleme öncesi dikkate alınacak hususlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 3. İşleme hususları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 4. Karar verme çerçevesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 4.1 Giriş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 4.2 Dikkate alınacak faktörler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 4.2.1 İşleme yöntemi uygulayıcı için güvenli mi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 4.2.2 Yöntem toplumsal kaygıları yükseltir mi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 4.2.3 Yöntem uluslararası anlaşmalar ve standartlara uygun mu? . . . . . . . . . . . 8 4.2.4 Kabul edilebilir taşıma yöntemleri mevcut mu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 4.2.5 Yöntem yasal gereklilikleri yerine getiriyor mu ve gerekli düzenleyici onaylar alınabilir mi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 4.2.6 Yöntem sanayi standartları ve anlaşmalarına uyuyor mu? . . . . . . . . . . . . . 9 4.2.7 Yöntemin maliyet etkinliği var mı? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 4.2.8 Yöntem işleme sorununu ne kadar kısa sürede çözecek? . . . . . . . . . . . . . 9 4.3 İzlenecek beş adım: karar matrisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 5. Medya ve toplumsal kaygılar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 5.1 Karar verme işlemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 II 5.2 Biyogüvenlik hususları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 5.3 Potansiyel kirlilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 5.4 Toplum etkileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 6. Kanatlı gübresinin özellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 7. Kanatlı gübresi işlenmesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 7.1 Oksijensiz Kanatlı Gübresi İşleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 7.1.1 Oksijensiz Lagünler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 7.1.2 Oksijensiz Sindiriciler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 7.2 Oksijenli Kanatlı Gübresi İşlenmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 7.2.1 Oksijenli Lagünler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 7.2.2 Oksidasyon Kanalları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 7.3 Kanatlı Gübresini Kompostlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 7.5 Yakma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 7.6 Yeni fikirler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 8. Kanatlı hayvan gübresi yönetim sistemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 9. Kaldırma, taşıma ve birleştirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 10. Kanatlı gübresinin kullanılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 11. Gübre idaresi alternatifleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 11.1 Gübrenin Pazarlanması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 11.2 Kompostlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 11.3 Yönetim ve İşleme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 11.4 Sonuç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 7.4 Kanatlı Gübresinin Suyunu Alma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 III KISIM - 2 KANATLI HAYVAN KARKAS İMHASI, İŞLENME VE KULLANILMASI . . . . . . . . . . . . . . 41 1. Giriş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 1.1 Kompostlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 1.2 Fırında yakma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 1.3 Rendering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 2. AVIAN INFLUENZA KARKAS İMHASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 2.1 Giriş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 2.2 Çiftlikte işleme ve muamele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 2.3 Atık gömme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 2.4 Fırında yakma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 2.5 Taşıma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 2.6 Testi Negatif Çıkan Sürüler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 3 Kanatlı Hayvan Karkas İmha Yöntemlerinin Değerlendirilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3.1 Atık gömme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Yöntemin Avantajları:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Yöntemin Dezavantajları: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3.2 Rendering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Yöntemin Avantajları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Yöntemin Dezavantajları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 3.3 Fırında Yakma/Yanma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Yöntemin Avantajları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Yöntemin Dezavantajları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 3.4 Yerinde Gömme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Yöntemin Avantajları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Yöntemin Dezavantajları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 3.5 Torba (Ag-Bag©) Kompostlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Yöntemin Avantajları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Yöntemin Dezavantajları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 3.6 İşletme İçinde Kompostlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Yöntemin Avantajları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Yöntemin Dezavantajları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 4 IV SONUÇLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 KISIM - 3 EKLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 EK-1: FARKLI KANATLI HAYVAN GÜBRESİ VE ALTLIK ÖZELLİKLERİ . . . . . . . . . . . 59 1.1 Kanatlı Hayvan Kümes Gübresi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 1.1.1 Hayvan altlığı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 1.1.2 Broyler altlığı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 1.1.3 Yarka kanatlı altlığı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 1.1.4 Yumurtacı kanatlı kümes altlığı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 1.2 Kanatlı Hayvan Kafes Gübresi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 EK-2: KOMPOSTLAMA İÇİN REHBER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 EK-2.1: Komposlama İşlemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 EK-3: ÇEVRESEL KONTROL LİSTESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 3.1 Atıklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 3.2 İzleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 3.3 Karkasların yakılması. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 3.4 Gömme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 3.5 Toprak doldurma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 3.6 Kompostlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 EK-4: ATIM SONRASI KONTROL LİSTESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 EK-6: KARKAS İMHA VE DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİNİN GENEL DEĞERLENDİRME TABLOSU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 KAYNAKLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı EK-5: TAŞIMA KONTROL LISTESI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 V Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Kısaltmalar VI AGAH Birleşmiş Milletler Tarım ve Gıda Örgütü (FAO)-Hayvan Sağlığı Grubu AI Avian influenza AIHP AI ve İnsan Pandemisine Karşı Hazırlık ve Müdahale Projesi BSL3 Düzey Üç Biyogüvenlik CITES Nesli Tehlikedeki Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme MFİB Merkezi Finans ve İhale Birimi EAD Acilen Ele Alınması Gereken Hayvan Hastalığı EC Avrupa Komisyonu ECD Avrupa Komisyonu Temsilciliği ECDC Avrupa Hastalık Önleme ve Kontrol Merkezi AB Avrupa Birliği FAO BM Gıda ve Tarım Örgütü KKGM Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü TSHGM Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü GIS Coğrafi Bilgi Sistemi GF-TAD Sınır Aşan Hayvan Hastalıkları için Küresel Çerçeve Programı GLEWS Küresel Erken Uyarı ve Müdahale Sistemi HPAI Yüksek Patojeniteli Avian influenza HPNAI Bildirimi Zorunlu Yüksek Patojeniteli Avian influenza IATA Uluslararası Hava Ulaşımı Birliği Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ÇOB Çevre ve Orman Bakanlığı SB Sağlık Bakanlığı NAI Bildirimi Zorunlu Avian İnfluenza STÖ Sivil Toplum Örgütü TZMK Türkiye Zoonoz Milli Komitesi OFFLU Avian İnfluenza Virusları Bilimsel Değerlendirme Komitesi OIE Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü TİM Tarım İl Müdürlüğü KKE Güvenlik amaçlı kişisel koruyucu ekipman PVS Performans, Vizyon ve Strateji Aracı TY Teknik Yardım TAD Sınır Aşan Hayvan Hastalıkları TURKVET Türk Veteriner Bilgi Sistemi UNICEF Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu VKAE Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüsü VIS Veteriner Bilgi Sistemi WAHIS Dünya Hayvan Sağlığı Bilgi Sistemi DB Dünya Bankası WHO Dünya Sağlık Örgütü Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı TKB VII VIII Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 1 KISIM KANATLI HAYVAN GÜBRESİ İŞLEME VE KULLANILMASI 1.Giriş Gübre işlemenin temel amacı hastalık yayılmasını engellemektir. Dolayısıyla bu işlem, hayvan hastalık kontrolü ve eradikasyon programında çok önemli bir kısımdır. Bulaşıcı maddelerin saçılma oranını en aza indirmek için gübre işlemenin hasta hayvanların yok edilmesinden sonra en kısa zamanda tamamlanması gerekmektedir. Hızlı yapılacak işlem birinci derece önem taşırken, hastalığın yayılma riskini artıracak veya çevreyi ve toplumu kötü yönde etkileyecek şekilde yapılmamalıdır. Bütün atıklar potansiyel bulaşıcılıklarına göre sınıflandırılırken ve daha sonra yerel mevzuat koşullarına uygun olarak işlenirken dikkat edilmelidir. İşleme prosedürlerini açıklayan bu işletme kılavuzu Ulusal Avian İnfluenza Acil Eylem Planı'nın bir tamamlayıcı parçasıdır ve mevcut mevzuat; uygulayıcı güvenliği, toplumsal kaygı, uluslararası kabul, ulaşım, sanayi standartları, yerel çevre, maliyet etkinliği ve çözüm olarak değerlendirilecek işleme yöntemleri üzerinde bir karar verme olanağı sunar. Bu yaklaşım, hayvan sağlığı konuları ile acil durum karşısında atık ürünlerin mantıklı, savunulabilir ve şeffaf olarak işlenmesini / imhasını sağlar. Ham kanatlı gübresi ve altlığı geçmişte bitki besleme maddesi ve toprak iyileştirmesi için kaynak olarak kullanılmıştır. Atık idaresi programına bağlı olarak arazi uygulaması uygun bir zirai karar (bu bizi iyi komşular haline getirir) ya da çevresel bir tehlike haline gelebilir. Damızlığı ve broyler üretim tesisleri bulunan ve haftada bir milyon kanatlı üreten bir broyler kompleksi yıllık yaklaşık olarak 65,000 ton gübre üretmektedir (56). Hazırlık planlamasının bir parçası olarak ilgili kişiler belirlenmeli; potansiyel çöp ve atık imhası ile işleme tesislerinin belirlenmesinde ve işleme yöntemlerinin seçilmesinde görevlendirilmelidirler. 2.İşleme Öncesi Dikkate Alınacak Hususlar Kanatlı hayvan gübresi, kanatlı hayvan sanayisinin günlük normal işlemleri sonucunda oluşur. Bu sanayinin değerli bir yan ürünüdür ve geleneksel suni gübrenin ötesinde önemli kullanımları vardır. Alınan besinlerin akıbetine yakından bakıldığında, hayvan besleme sistemine ait ana ürünün hayvansal protein değil gübre olduğunun gözlenmesi ilginçtir. Gübre genellikle atık madde olarak düşünülür ve onu atmak için yer bulunması gerekir (1). Ancak gübre bu sanayinin bir yan ürünü olarak görülürse, pazar ekonomisinde muhtemel bir kullanımı bulunabilir. Bugünün toplu üretim yapan kanatlı hayvan çiftlikleri ile ilgili sorun, sadece bu çiftliklerin çoğunun kanatlı gübresini suni gübre olarak kullanacak arazisi olmamasından değil, kanatlı gübresinin alternatif kullanımlarının oluşturulmamasından kaynaklanmaktadır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Bu denli büyük miktarlarda kanatlı hayvan gübresinin oluşması, çevresel kaynaklarımızın korunması yolunda ciddi sosyo ekonomik sorunlar doğurmaktadır. 2 İşlenmeyi bekleyen gübre, karkas ve diğer maddeler evcil veya yabani kanatlıların potansiyel olarak bulaşıcı bu maddeleri götürmelerini önlemek için tecrit altına alınmalıdır. Davetsiz misafirler, rahatsız olan hayvan sahipleri, hayvan hakları savunucuları, ilgili yerel kişiler, yetkisi olmayan medya, şikayetçi çalışanlar ve meraklı halkı içerebilir. Böcek ve kemirgen kontrolü, yakındaki hassas türlere pasif bulaşma riskinin bulunması durumunda ciddiye alınmalıdır. İşleme/imha ertelenirse karkaslar onaylı bir dezenfektan ile spreylenmelidir. İşleme/imha işlemine başlamadan önce personel tam olarak Patojenin epidemiyolojisi taşıma ve işleme yöntemlerinin seçimini etkileyecektir. Biyo güvenliğin sürdürülebilmesi için hastalık etkenin bulaşmasıyla ilgili mekanizmaların anlaşılması son derece önemlidir. Etkenin belli bir işleme yönteminde canlı kalabilme yeteneği planın kullanılabilirliğini belirleyecektir. Örneğin, Avian influenza virüsünün epidemiyolojik özellikleri için Avian İnfluenza Yönetmeliği ve Acil Eylem Planı ile Ulusal Avian İnfluenza Hastalık Stratejisine başvurulmalıdır. Kanatlı gübresi, kuluçkahane, broyler ve yumurta üretiminin normal seyri sırasında meydana gelmekte, ayrıca hindi ve su kuşu üretiminde de oluşmaktadır. Kanatlı gübresinin büyük bölümü broyler ve yumurtacılarda oluştuğu için kanatlı sanayisinin bu iki kısmına özellikle dikkat gösterilmelidir. Yumurtacı ve broyler işletmelerinin düzeninde, oluşan altlık tipine yönelik temel bir fark vardır. Kafes sistemleri çoğunlukla yumurtacı işletmelerinde kullanılmakta, ancak bunların kullanımı broyler sanayisinde de artmaktadır. Yumurtacı sistemlerde her kafes 1-25 kanatlı içerir ve bir kanalın üzerine asılıdır. Kafes biçimleri merdivenli, modifiye merdivenli, tek katlı, düşürme panelli, iki katlıdan koloni kafesine kadar değişir. Kanalın derinliği gübrenin ele alınma şekline göre ayarlanmaktadır. Derin olmayan bir kanal genellikle bir kaç günde bir sıvılaştırılıp püskürtme kullanıldığına, derin kanal ise gübrenin katı olarak ele alındığına ve yılda bir veya bir kaç defa temizlendiğine işaret eder. Altlık ve zemin sistemleri genellikle broyler üretimi için kullanılır. Altlık malzemesi genellikle zemine serilir ve altlığın seçimi ihtiyaç duyulan emiciliğe ve ticari olarak erişilebilirliğine göre yapılır. Bu altlığın kaldırılması katı biçimdeyken ve civciv büyütme döneminden sonra veya yıllık olarak yapılabilir ya da daha fazla altlık eklemek için daha uzun süre bırakılabilir ve “derin altlık” sistemi oluşturulur. Kanatlı için atık toplama alternatiflerinin bir özeti Ek6'da yer almaktadır. Her işletme şeklinde normal bir tavuk yılda yaklaşık 55 kg gübre üretir. Örneğin; Kanada'da üretilen kanatlı gübresi kabaca yıllık 6 milyon ton olarak hesaplanmıştır. Nispeten Amerika Birleşik Devletleri'nde 7 milyon tonu broyler ve yumurtacılara ait 158 milyon ton gübre üretilmiştir. Bu rakamlarda kuluçkahane atıkları, hindi ve su kuşu gübreleri hesaba katılmamıştır. Kanada'nın çok büyük miktarda kanatlı gübresi ürettiği görülmektedir. Bu gübrenin çoğu meralarda değil özel alanlarda toplanmaktadır. Kısacası büyük kanatlı üretim çiftliklerinin tecridine yönelik bir eğilim olduğundan kanatlı gübresinin alternatif kullanımı sağlanmalıdır (1). Geniş hacimli kanatlı işletmelerinde gübre oluşumu sorununu giderecek çeşitli sistemler vardır: i)Kuru sistemler (Yüksek Binalar; Kurum İçi Kurutma; Dehidrasyon) Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı eğitilmeli ve bilgilendirilmelidir. Hastalığın doğası ve zoonoz hastalıklarla mücadeledeki bütün hijyen gereklilikleri sahada açıklanmalıdır. İşleme/imha işlemine ait bütün aşamaları dikkatle gözden geçirilerek personelin herhangi bir zoonoz hastalığa ya da bütün saha tehlikelerine maruz kalma riski en aza indirilmelidir. Özellikle söz konusu organizmalar nedeniyle insanlar için risk oluşması veya büyük miktarlarda toz, duman, aerosol ortaya çıkması durumunda uygun kişisel koruyucu malzemeler sağlanmalı ve giyilmelidir. 3 ii)Sıvı Sistemler (Oksijenli: Oksidasyon Kanalı ve Yüzey Havalandırması; Oksijensiz: Toprak Püskürtme ve Oksijensiz Sindirim) Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Kanatlı altlığı kullanımı için birçok seçenek araştırılmıştır. Zimet ve arkadaşları, 1988 yılında Amerika'da broiler altlığının sığır yemi olarak değerini belirlemek için bilgisayar simülasyonu kullanmış ve broiler altlığının ortalama ekonomik değerini, metrik ton başına 684 USD olarak bulmuşlardır (58). Bu da altlık işlenmesinin oldukça ekonomik yolu gibi gözükmesine rağmen kullanımı kısıtlı bir durumdur. Altlık işlenerek aynı zamanda gaz fırınları için yakıt kaynağı olarak kullanılmaktır (29). Ancak sürekli altlık kullanılmasıyla fırınların ısısını azaltan bir cüruf yığını ortaya çıkmaktadır. 4 Bu kanatlı gübresi işleme yöntemleri detaylı olarak bu kılavuzun devamında ele alınmıştır ve sistemlerin hepsinin de avantaj ve dezavantajlarının olduğu dikkate alınmalıdır. Bir sistem belli bir işletme için uygun iken, yer, iklim, ebat, ürün ve pazarlar gibi farklılıklardan dolayı diğer bir işletmede işe yaramayabilir. Bütün bu etkenler kanatlı gübresinin toplanma, ele alınma ve işlenme yollarını etkilemektedir. Her toplama, ele alma ve işleme sisteminin kendine özel faydaları ve kullanımları bulunmakta. Hepsi de, kanatlı gübre idaresi sorunu çözmeye yöneliktir. Kanatlı gübre işlemesi üzerine olan bu kılavuzda kanatlı gübre sorununun çeşitli boyutları ele alınmış ve kanatlı gübresinin kimyasal bileşimine ilişkin bazı genel bilgiler de verilmiştir. Gübre idaresi bağlamında Kanada, Amerika Birleşik Devletleri ve Avustralya'nın talimatnameleri ve mevzuatları gözden geçirilmiş ve daha önceden ifade edilen kanatlı gübre işlenmesi ve yönetimleri incelenmiştir. Ayrıca kanatlı gübre oluşumunun çevresel etkileri ile idari görüşler gözden geçirilmiştir. Bu revizyon, kanatlı gübre uygulamasında belli iki temaya bağlanmıştır. Bunlar; suni gübre ve yem ürünü olarak kanatlı gübresi kullanımıdır. Kanatlı gübresinin miktarı ve bileşimi, sanayinin bu ürününün pazar ekonomisinde kullanılabileceğinin güçlü göstergeleridir. Bir ürün olduğunda pazarlarda bunun bir kullanım sahası aranır. Gözden geçirilen bütün sistemler kanatlı gübresi için bir kullanım alanı veya pazar bulmaya yöneliktir. Sürdürülebilir tarımsal gelişmenin, doğru çiftçilik uygulamalarının tamamlayıcı bir parçası haline geldiği günümüzde atığın ve çevreye olumsuz etkisinin azaltılması için önceden atık olarak gösterilenlerin değiştirildiğinin ve çevre dostu yollarla kullanılabildiğinin vurgulanması son derece önemlidir. Çoğu kanatlı üreticisinin karşılaştığı finansal baskılara rağmen endüstrinin bu sektöründe hala büyüme potansiyeli bulunmaktadır. Bu büyüme, birçok kanatlı işletmesinin büyüklüğünde önemli artışların gerçekleştiği bir dönemi takip edecek ve ayrıca gelecekteki gelişmelerde büyük işletmelere olan bu eğilimi devam ettirecektir. Maalesef, bu kanatlı işletmelerinin artan yoğunlukları ile birlikte aynı tempoyu koruyamadıkları alan gübre yönetimidir. Bunun için hala, üreticilerin küçük ahırlarını temizleyip gübreyi yakındaki arazilere yaydıkları zamankine benzer yollar kullanılmaktadır. Gübrenin hacmi kesinlikle artmış, ekipmanlar daha büyümüş ancak yönetim işlemleri çok da fazla ıslah edilmemiştir. Üreticiler ve tarım uzmanları kanatlı gübresinin, hem gübre olarak hem de toprak hazırlayıcısı olarak değerinin farkına varmışlar ancak bunun için gerçek bir pazar değeri oluşturamamışlardır. Bu nedenle üreticilerin çoğu gübrelerinden en ucuz yolla ve mümkün olduğunca küçük bir arazide kurtulmaya çalışmaktadırlar. Mevcut ekonomik şartlar göz önüne alındığında en az masraflı işlemenin, kanatlı gübresi kullanımı olduğunu söyleyebiliriz. Fakat üreticiler bu yaklaşımı sürdürülebilirlik açısından sorgulamalıdır. Çevresel bilincin arttığı bu dönemde üreticiler, ekonomik güçlüklerin etkileri ile sanayi dışından gelen ve giderek artan istekler arasında denge kurmalıdır. Bütün sanayilerin üzerinde üretim atıklarının azaltılması gereğini savunan bir baskı bulunmaktadır. Gübre gibi organik yan ürünlerin basit olarak imhası giderek daha zor ve pahalı hale geleceğinden daha pratik bir yaklaşımın bulunması gerekmektedir. Gübrenin “bir atık mı yoksa bir kaynak mı” olduğu sorusu hayatın “olmak ya da olmamak” şeklindeki önemli sorusu ile aynı düzeyde olmasa da, gübre idaresinde bu konu çok büyük bir kaygıdır. Çevresel konularla uğraşan kişiler “bir atık basit olarak yanlış yerdeki kaynaktır” sözünü kullanırlar. Bu kaynak, yanlış yere gittiğinde çevre kirliliği oluşturmaktadır. Her yıl gübrenin bir kaynak veya kirlilik oluşumunun örneklerini görüyoruz. Toplumumuz atıkların işlenmesi ve kaynakların idare edilmesi konusuna eğilimli olduğundan insanların gübreye bakış açısı ve ele alma şekli bu sorunun cevabını etkileyecektir. Atık işlemesinin hayvancılık ve kanatlı işletmeleri dahil bütün ticari kuruluşlar için bir masrafı vardır fakat amaç ticari kuruluşa olan masrafını en aza indirmektir. Bu ele alınan gübrenin miktarı kadardır. Ticari kuruluşlarca kullanılan bu yöntemler, sanayiye uygulanan toplumsal ve çevresel standartlar tarafından yönetilecektir. Doğru yapılan kaynak idaresi ticari kuruluşa kar sağlamaktadır. Bu yüzden kaynak idaresinin hedefi kaynak kullanımından faydalanmayı en üst düzeye getirmeli ve kaynak idaresi stratejileri ticari kuruluş içinde alınan ekonomik kararlara uyumlu olmalıdır. Gübre yönetimi hayvancılık işletmelerinin sürdürülebilir olması için, ele alınması gereken konudur. Gübrenin bir kaynak olarak kullanılmasındaki kısıtlamalar nelerdir? Ne yazık ki, toprak ve bitkiler için gerçek değere sahip olmasına rağmen çiftçiler için parasal değeri çok az ya da hiç yoktur. Gübre yığın halinde iken, nispeten yüksek nem ve düşük nitrojen, fosfor ve potasyum içeren bir üründür. İstenmeyen kontaminantlar içermekte, çok fazla rahatsız edici kokuya sahip ve Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 3.İşleme Hususları 5 ideal oranda ve yerde uygulanması kolay değildir. Yine de, gelişmiş kullanma teknikleri ve artan suni gübre maliyetleri gübreyi daha çekici bir alternatif haline getirdiğinden bu kısıtlamalar önemini yitirecektir. Dolayısıyla bu sorunun cevabı, şu anda gübrenin tamamen bir atık veya bir kaynak olmadığıdır. Uygulamalar, üreticilerin gübrelerine büyük değer verip o şekilde idare etmesinden, üreticilerin çiftliklerde gübrelerini araziye mümkün olduğunca kalın şekilde dökmesine kadar değişmekte, gerçek bir atık olarak görülmeyecek kadar değerli sayılmakta ancak gerçek bir kaynak olacak derecede değerli görülmemektedir. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı İşleme alanlarının bakım, izleme ve nihai ıslahı gibi uzun vadeli faktörleri, birbirleriyle etkileşerek kamunun bu konudaki algılamalarını karmaşıklaştırır. Aynı zamanda yerel, bölgesel ve ulusal makamların yasal gereklilikleri yerine getirilmelidir. İlgili sanayi ve onunla bağlantılı olanlar, işleme şeklinin güvenli olduğuna dair yapacakları çalışmalar ile güvence sağlamalıdırlar. 6 Halkın gıda, içme suyu ve çevrenin kontaminasyona karşı güvende olduğunu bilmeye hakkı vardır. Yerel koşullar (su tabakası seviyesi, anız yangını kısıtlamaları gibi), mevcut kaynaklar (akaryakıt, ulaşım) ve devlet çevre koruma kanunu dikkate alınmalıdır ve bu pratikte seçenekleri sınırlandırabilir. Bütün atıklar eş zamanlı olarak dikkate alınmalıdır. Kanatlı karkasları ve kanatlı altlığının kompostlanmasında olduğu gibi, birinin işlenme potansiyeli ve diğerinin işlenmesi de tamamlayıcı olabilir. İşleme yöntemi, mevcut seçenekleri belirleyecek veya kısıtlayacak diğer faktörlerden ayrı olarak düşünülemez. Faktörler Aşağıdaki durumlarda yerinde/dışarıda kesim/imhayı içerir. Yerinde kontrol bölgesi içinde dışında Dışarıda kontrol bölgesi içinde dışında İşletme tanımları? Madde işleme/işleme alma: Kıyılmış / ıslatarak yumuşatılmış / homojenleştirilmiş Ürünün atık kg. düşünülmesi Ürünün yakıt değeri Aşağıdakilerin teknik ve fiziksel yardımı: Black Coal CRC Gaz sanayi Çimento sanayi EPA devlet arazi bölümü, yerel yönetim Avustralya Savunma Kuvvetleri, Savunma Bakanlığı Madencilik enstitüleri Taşıma Halk Sağlığı Dönemsel Koşullar: Yangın mevsimi Islak sezon Alanların Coğrafyası Sızıntı suyu Kaya/kum Su tabakası Toprak türü 7 Anaerobic bunker Kaplamasız Kaplamalı Konserveleme Render Toprak doldurma Yerüstü Yeraltı Denize gömme İşlem •izleme •OHS •yer ıslahı Gömme Diğer Yakıtlar •benzin •odun •kömür •fomiteler •diğer? •duman •koku •toksinler Hava kirliliği İŞLEME Halk Yakma Kompost •one-off burn •devamlı •elenmiş •hava yardımlı Odunla yakma Çukurda yakma Ticari Asıl yerinde Oksijensiz Karbon kaynağı •atık kağıt •kömür •talaş •fomiteler Oksijenli Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı EPA=environmental protection authority; NIMBY = not in my backyard; CRC = cooperative research centre •su tabakası •sızıntı suyu •toptak türü •toprak örtüsü •cost •leachater gas treatmenr •İşleme? •metan •suni gübre •yakıt •et unu Yerinde bırakma •mobil •zeminde •enerji sanayi •çimento sanayi •yakma fırınları •yakıt Sindirim Izgarada (havalandırılan) Zeminde 4.Karar Verme Çerçevesi Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 4.1.Giriş 8 Bir 'karar verme işlemi' veya uygulama için belgelendirilmiş bir yöntem mevcut koşulların çeşitli yöntemlere karşı düşünülmesini sağlamak için önerilmektedir. Bu teknik, mevcut olan seçeneklerin en iyisine karar vermek için çeşitli bileşenlerin incelenmesini ve fayda analizinin yapılmasını sağlar. Bir işleme yöntemi işlevsel veya hastalık yönetimi amaçları için uygun olmaması durumunda daha başlangıçta değerlendirmeden çıkarılır. İki boyutlu matris, uzman ekibin şeffaflığını sergileyecek şekilde karmaşık etkileşimli düşünceler üzerine şekil vermeyi hedefler. Ekip matris üzerinde birlikte çalışmalı ve sonuçta, ekibin çoğunluğu tarafından onaylanan, kabul edilebilir işleme yöntemlerinin sıralanmış bir listesi olmalıdır. Bu işlem, yerel hastalık kontrol merkezi (YHKM) işleme/imha koordinatörü gibi yetenekli bir kolaylaştırıcı tarafından yönlendirilmelidir. Sıralanan liste kısa süreli bir zaman çerçevesi içinde belirlenmelidir. Muhtemelen bu işlemlerin farklı ele alma ve hastalık risk özelliklerine sahip farklı türler için kullanılması gerekecektir. 'Seçilecek bir yöntem hepsine uyar' çözümünün kullanılması mümkün değildir. 4.2.Dikkate alınacak faktörler Uygunluklarına göre işleme yöntemlerini değerlendirmek ve öncelik vermek için gerekli olan karar verme çerçevesinin ilgili bütün faktörleri içermesi, farklı durum ve mekanlar için değişimler yapılmasına imkan verecek kadar da esnek olması gerekmektedir. İşlem için bazı alternatifler olabilir; zamanla tek bir yöntem uzun vadeli, geniş ölçekli işleme operasyonu halini alabilir. Karar verme çerçevesi aşağıdaki faktörleri içermeli ancak bunlarla sınırlı kalmamalıdır. 4.2.1 İşleme yöntemi uygulayıcı için güvenli mi? Avian İnfluenza mevzuatına göre, bir Avian influenza mihrakı durumunda gerçekleştirilecek bütün taşıma ve işleme faaliyetleri uygulanmadan önce risk değerlendirmelerine tabi tutulmalıdır. Bunun amacı çalışanların biyo emniyetinin sağlanmasıdır. Bazı işleme yöntemleri, örneğin; gömme çukuru kazılmasına karşılık, atığın bir yüklenici firma vasıtasıyla kayıtlı bir toprak doldurma alanına sevk edilmesi gibi yöntemler doğal olarak diğerlerinden daha risklidir. Diğer yöntemler eşit ölçüde riskli olabilirler ancak riskleri farklı olabilir. Bir işleme yöntemi seçildiğinde çalışanın biyo güvenliği ön sırada gelmelidir ve belirlenen risklerin kaldırılması için tüm çaba sarf edilmelidir. Çoğu durumda kişisel koruyucu ekipman gerekli olacaktır. 4.2.2 Yöntem toplumsal kaygıları yükseltir mi? Potansiyel toplumsal kaygıların bölge bölge değerlendirilmesi gerekecektir. Bir işleme yönteminin çevreye olan zararlı etkisinin minimize edildiğinin garanti edilmesi toplumsal kaygıları azaltacaktır. İşlemin insan yaşam alanlarına yakın olması ve halkın tam olarak durumla bilgilendirilmemesi de kaygıları arttıracaktır. İşlemin uygulandığı yer genellikle diğer faktörlerden daha fazla kaygıya yol açar. Kamu ile sürekli irtibat halinde olunması zorunludur. 4.2.3 Yöntem uluslararası anlaşmalar ve standartlara uygun mu? Ülkemizde bir AI mihrakı sonrası ne kadar süre sonra ticaretin yeniden başlatılacağına uluslar arası komite karar verecektir. Dolayısıyla bunun sağlanmasında geniş ölçüde uluslar 4.2.4 Kabul edilebilir taşıma yöntemleri mevcut mu? Kullanılan bir dizi işleme yönteminde, bulaşıcı veya potansiyel olarak bulaşıcı maddelerin tesis içinde ya da başka bir yere taşınması söz konusudur. Hastalık etkeninin bulaşıcılığı ve belli bir biyogüvenlik seviyesinin korunması ihtiyacı gerekli olan taşıma türünü belirleyecektir. Talep edilen türde araçların mevcudiyeti ise, işleme yönteminin uygulanabilirliğini belirleyecektir. 4.2.5 Yöntem yasal gereklilikleri yerine getiriyor mu ve gerekli düzenleyici onaylar alınabilir mi? Özellikle çevre koruma yasalarının dikkate alınması gerekmektedir. Ancak tehlikeli maddelerin ele alınmasıyla ilgili yasalar gibi diğer yasalar da yöntemin seçilmesinde etkili olabilir. 4.2.6 Yöntem sanayi standartları ve anlaşmalarına uyuyor mu? Standartlar sanayiden sanayiye ve ayrıca mihrakın bulunduğu yere göre de değişebilir. Bu yüzden standartlar, yerel bazda dikkate alınmalıdırlar. 4.2.7 Yöntemin maliyet etkinliği var mı? Mevcut işleme yöntemlerine tam bir maliyet oluşturmak zordur. İlk kurulum maliyeti belirlenebilir ancak devam eden bakım, yönetim ve izleme maliyetlerinin hesaplanması gerekir. sunan ancak uzun vadede bakım, yönetim ve izleme veya geniş ölçüde iyileştirme çalışması gerektiren işleme yöntemlerinin devamlı olan masraflarının göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Örneğin gömme yöntemi hızlı olabilir ancak izleme ihtiyacı ve su taşıyan katmanların kontaminasyonuyla ilgili potansiyel problemler bu yöntemi, daha uzun idare gerektiren, daha tercih edilir ve kolay atılabilir bir ürün meydana getiren kompostlamadan daha az kabul edilebilir yapar. Ayrıca akaryakıt, uzmanlık ve ekipman gibi kaynakların gerekliliği de dikkate alınmalıdır. 4.3.İzlenecek beş adım: karar matrisi 1. Adım Bulaşıcı etkeni kontrol etmek ve yok etmek için hangi işleme yöntemlerinin kullanılacağına karar verin. 2. Adım Oluşacak muhtemel atığın türü ve miktarı ile her atık kategorisinde oluşacak muhtemel alt sınıflandırmaları belirleyin. Gerekirse, atığın risk kategorisini daha düşük bir seviyeye indirmek için atığı arıtın. Böyle durumlarda oluşan atığın çoğu düşük riskli olacaktır ve 'tehlikeli' olmadığı sürece mevcut atık arıtma tesisleri kullanılarak işlenecektir. Örneğin klinik atıklar ve kesici maddeler, lisanslı klinik atık arıtma yüklenicileri yoluyla işlenebilir/imha edilebilir. 3. Adım 4.2.8 Yöntem işleme sorununu ne kadar kısa sürede çözecek? 1. ve 2. adımda belirlenen işleme yöntemleri için aşağıdaki faktörlerin önemini değerlendirin (uygun olan ek faktörler de dahil edilebilir): Genellikle, bulaşıcı etkeni en kısa zamanda etkisiz hale getiren bir işleme yöntemi tercih edilmelidir. Hızlı çözümler uygulayıcı güvenliği; toplum kaygıları; uluslar arası kabul; Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı arası kabul gören kontrol ve imha metotlarının doğru biçimde kullanımı belirlemede önemli rol oynayacaktır. 9 4. Adım taşıma imkanlarının erişilebilirliği; yasal gereklilikler; sanayi standartları; maliyet etkinliği ve çözülme hızı. 3. adımda belirlenen yöntemlerin gerçekleştirilmesi için mevcut kaynakları hesaplayın. Kaynaklar mevcut değilse yöntemi silin. Kaynaklar sınırlıysa daha yüksek puanlı yönteme geçmeden önce bu yöntemi en yüksek puanla kullanmayı planlayın. Örneğin, rendering genellikle diğer çoğu yöntemlerden daha yüksek puanlı çıkar ancak kapasitesi ya sınırlıdır, ya da hiç yoktur. Eğer mevcutsa önce onu kullanın. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Bütün faktörleri dikkate alarak her yöntemi diğerleri ile kıyaslamak için bir karar verme matrisi kullanın. İşleme yöntemlerinin kolonlara ve faktörlerin satırlara listelenip bir bilgisayar sayfasında matris oluşturularak (Tablo 1) kullanılması, ağırlıkların ve değerlerin hızlı olarak yeniden hesaplanmasını ve çeşitli kombinasyonların test edilmesini sağlayacaktır. Duruma bağlı olarak farklı maddeler (örn: Karkaslar, altlık, ürünler) için farklı matrisler gerekebilir. 10 5. Adım Kalan yöntemlerin çevreye olan zararlı etkilerini hesaplayın ve çevreye en az zararlı etkisi olan yöntemi seçin. Her faktör kendine ait öneme göre değerlendirilir (F). Örneğin, uygulayıcı güvenliği ve toplum kaygısı diğer faktörlere göre daha ağır gelecektir. Bütün ağırlıkların toplamı 100 olmalıdır. Hesaplanan her yöntem için iki kolon ayırın. Birinci kolon fayda değeridir (U). Bu değer 1 ile 10 arasında olup bir yöntemin istenilen sonuca ne kadar iyi ulaştığına veya elde ettiğine göre verilen bir sayıdır (1 = en kötü uyan ve 10 = en iyi uyan). İkinci kolon V fayda değeri, (U) ile çarpılan faktörlerin (F) ağırlık değeridir (V = F x U). Tablo 1 karar matrisi örneği (değerlendirme tablosu) Yöntem Faktörler Uygulayıcı güvenliği Toplum kaygıları Uluslar arası kabul Taşıma imkanlarının erişilebilirliği Yasal gereklilikler Sanayi standartları Maliyet etkinliği Çözülme hızı Toplam Ağırlık 20 15 15 15 10 10 10 5 100 Yakma Fayda Değeri 5 2 8 10 10 6 5 8 100 30 120 150 100 60 50 40 650 Gömme Fayda Değeri 5 6 8 10 8 8 5 8 100 90 120 150 80 80 50 40 710 Kompostlama Fayda Değeri 8 8 5 10 8 5 5 5 160 120 75 150 80 50 50 25 710 Rendering Fayda Değeri 10 10 10 4 10 10 6 10 200 150 150 60 100 100 60 50 870 Bu bölüm; Ulusal Avian influenza Halkla İlişkiler Stratejisi ile beraber okunmalıdır. İşleme faaliyetlerinin sonuçları konusunda, yöneticiler ve medya personeli tarafından ele alınması gerekecek alanlara dikkat çekmektedir. Kullanılan işleme seçeneklerinin bir uzman grubunun tavsiyelerine dayanılarak uyarlandığının açık bir şekilde kamuya ve medyaya ifade edilmesi ö n e m l i d i r. İ k i n c i o l a r a k , i ş l e m e düzenlemelerinin, özellikle gecikmelerin hastalığın yayılma potansiyeli ile sonuçlanacak olması vurgulanmalıdır. Daha fazla hayvanın kesilmesi ve/veya mevcut işleme seçeneklerinin azaltılması gerekecektir çünkü çürüyen karkasların imha edilmesi/işlenmesi zordur (21, 52). Aşağıdaki yaklaşımların toplumsal kaygıları yükseltmesi muhtemel olup her türlü iletişim planı içinde ele alınması gerekmektedir. 5.1.Karar verme işlemi Topluma bütün aşamalarda danışılması ve alınan kararların teknik yönlerinin net olarak açıklanması önemlidir. Uzman ekip kurumu ve ilgili uzmanlar iyi tanınmalıdır. 5.2.Biyogüvenlik hususları Hastalığın yayılma potansiyeli yüzünden karkaslar, gübre ve diğer kontamine maddelerin taşınması bir kaygı sebebi olacaktır. Uygulanan koruma önlemleri net olarak belirtilmelidir. Kontamine maddeler yakıldıklarında, belli bir alanda organizmaların termal hava akımlarıyla yayılma potansiyeli olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. 5.3.Potansiyel kirlilik Kamuyu ilgilendirebilecek hususlar başlıca şunlardır: karkaslardan çürüme esnasında kaynaklanan kokular; su kaynaklarını kirletecek sızıntı potansiyeli; karkaslar ve diğer maddelerin yakılmasından kaynaklanan hava kirliliği potansiyeli ve sağlığa olan etkileri ve önerilen izleme programlarının boyutu ve süresi. 5.4.Toplum etkileri Kamuyu ilgilendirebilecek hususlar başlıca şunlardır: yerel akaryakıtın kullanılması, yerel toprakların doldurulması ve yolların ağır makinelerin kullanımından dolayı bozulması gibi nedenlerle yerel kaynaklara zarar verilmesi; örneğin toprak doldurma alanları gibi olanaklar kullanıldığında potansiyel sınırlandırma olması, işleme/imha alanlarının iyileştirilmesi için kullanılacak gelecekteki planlar, iyileştirme için gereken zaman ve alanların kullanımındaki her türlü potansiyel kısıtlamalar. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 5.Medya ve toplumsal kaygılar 11 12 Özgül Ağırlık 0.6 1.5 1.2 0.6 Gaz Amonyak Karbon dioksit Hidrojen sülfat Metan Yok Yok Kötü çürük yumurta kokusu Yok Yok Yok Renk Yok Keskin sert koku Koku Düşük çözünürlük 5.0 4.3 - Orta çönürlük Yüksek çözünürlük 15.5 Düşük 15 45.5 - 27.0 Yüksek % hacme göre Yanıcılık limitleri Yüksek çözünürlük Su ile birleşme eğilimi - 10 5000 25 (ppm) Eşik limit değeri - 2.0 1.25 1.5 Yayılım faktörü - 20.0 6250.0 37.5 Çevreye ortalama zaman-limit etkisi (ppm) 500000 700-2000 BOĞUCU - baş ağrısı, zehirsiz - baş dönmesi (1 saat), sinir sistemi , depresyon - bulantı, heyecan, bilinç kaybı, muhtemel ölüm (30 dakika) - hızlı öldürücü 200 500-600 - koku sinirlerinin felci, 8 -48 içinde ölümcül BOĞUCU - güvenli - nefeste artış - uyuşukluk, baş ağrışarı - ağır, boğucu - ölümcül olabilir (30 dakika) ZEHİR - en az tespit edilebilir koku - kötü koku - göz iritasyonu - müköz irritasyon Membranlar ve akciğerler - göz ve soluk borusu iritasyonu (1 saat ) İRRİTAN - en az tespit edilebilir koku - müköz yüzeylerde irritasyon 1 saatte yüzeylerde - gözler, burun ve boğazın hemen iritasyonu - şiddetli göz iritasyonu, öksürük ve ağızda köpüklenme ölümcül olabilir - solunum spazmı, ani asfeksi,ölümcül olabilir - hızlı öldürücü 150 50-100 0.01-0.7 3-5 10 20 20000 30000 40000 60000 300000 10000 5000 20003000 400-700 5-50 100-500 Gaz yoğunluğu (ppm) ve Fizyolojik Tepkileri Tablo 2 Temel Gübre Gazlarının Özellikleri ve onların Yetişkin İnsanlar üzerindeki Fizyolojik Etkisi (1) Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 6.Kanatlı gübresinin özellikleri Kaynak kullanımı ve atık imhasında her ürünün iyi idare edilmesindeki ilk adım, maddenin doğasının iyi bilinmesidir. Maddenin kendisi genellikle uygulanabilir yöntemleri, kullanım veya imha şartlarını belirtir. Dolayısıyla kanatlı gübresini güvenli biçimde yönetme ve kullanma yaklaşımı, gübreyle ilgili bilgiye dayanmalıdır. Gübrenin ele alınmasında bütün üreticilerin karşılaştıkları sorunlardan birisi ürünün yüksek oranda değişken fiziksel ve besleyici özellikleridir. Bu kanatlı sektöründeki değişik türler, barındırma sistemleri ve kanatlı yaşlarındaki farklılıklardan kaynaklanır. Belli bir işlem içinde bile gübrenin özellikleri miktar, altlık kullanımı ve gübre ele alma sistemi tarafından etkilenmektedir. Kanatlı gübre özellikleri için ortalama değerler, Hayvan Gübrelerinin Güvenli ve Ekonomik Olarak Ele Alınması için Nizamname'den alınmış olan aşağıdaki tablo 3'de verilmektedir. Üreticiler bu rakamsal verilerin ortalama değerler olduğunu dikkate almalıdırlar. Bu tabloda hacimler 100 kanatlının gübre üretimine ait tipik değerlerdir. Yıllık hacimler normal devir uzunlukları ve frekansları kullanılarak günlük rakamsal verilerden elde edilmiştir. Mikrobiyal mineralizasyon olmayan bitkilerde organik bölüm bulunmamasına rağmen toplam N mineral (nitrat ve amonyumlu nitrojen) ve organik nitrojen içerir. Crop N, mevcut nitrojen (genellikle amonyum) ile büyüme dönemi boyunca mineralize olan organik nitrojenin bir hesaplamasıdır. Buharlaşma yoluyla kaybolan nitrojen değeri bu değerden çıkarıldığından, Crop N uygulamadan sonraki ilk yılda gübredeki mevcut nitrojenin en iyi tahminidir. Tablo 3 Kanatlı Gübre Özellikleri Kanatlı ve Gübre Türleri (100 kanatlı başına hacim) Nem % Hacim cu.ft/gün Hacim cu.ft./yıl Toplam N % Crop N lb/ton P2O5 lb/ton K2O lb/ton Yumurtacılar (katı gübre) 60 0.41 149 1.60 21.5 56.0 20 Yumurtacılar (sıvı gübre) 90 0.35 128 0.96 12.9 33.6 12 Broylerler 35 0.36 106 1.85 21.4 30.0 20 Damızlıklar 35 0.64 234 1.96 22.6 60.0 20 Hindi (dişiler) 35 1.46 450 1.85 21.4 30.0 20 Hindi (erkekler) 35 1.67 514 1.85 21.4 30.0 20 Hindi (broyler) 35 1.03 303 1.85 21.4 30.0 20 Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Kanatlı Gübre Özellikleri Farklı kanatlı gübresi ve altlık özellikleri hakkındaki detaylar Ek-1'de verilmiştir. 13 7.Kanatlı gübresi işlenmesi Kanatlı gübresinin toplanıp işlenebileceği birçok yöntem vardır. İşlemin boyutu, iklim, hayvan türü gibi çeşitli faktörler hangi koşullar altında ne tür sistemin kullanılacağını belirleyecektir (1). Hangi sistemin kullanılacağına dair en güçlü etkinin, sistemin ekonomisi (maliyeti) olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. Her sistemin kendine ait faydaları ve masrafları vardır ancak belirlenen faktörlerin etkili biçimde kullanılmasını sağlayacak bir sistemin seçilmesi için çok dikkatli davranılmalıdır. Bu kılavuzda, bu sistemlerden birkaç tanesi ele alınmıştır. Bunlar oksijensiz sindirim (lagünler, sindiriciler), oksijenli sindirim (lagünler, kanallar, kompostlama), suyunu alma ve atık yakmayı içermektedir. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 7.1.Oksijensiz Kanatlı Gübresi İşleme 14 Gübrenin oksijensiz işlenmesi hemen bütün depolanan yığınlar, çukurlar ve göletlerde olur. Oksijensiz işlemedeki temel yaklaşım, işlemelerin oksijenin yokluğunda gerçekleşmesi ve anaerobik bakteriler tarafından kullanılmasıdır. İşleme dahil olan iki temel tür bakteri vardır. Türlerden birincisi gübredeki yağlar, karbonhidratlar ve proteinleri daha basit bileşimlere dönüştürür ve çevresel değişikliklere duyarlı olmayan bakterileri hızla yeniden üretir. Bunlar, normal gübre depolama birimlerine ilişkin yüksek oranda kokulu ve uçucu gazlar üretirler. İkinci tür, kokuları kontrol eden ve enerji üreten yani metan üreten bakterilerdir. Sayı olarak azdırlar, yavaş ürerler ve genellikle çevrelerine, özellikle oksijene karşı hassastırlar. Oksijensiz işlemenin düzgün şekilde gerçekleşmesi durumunda son ürünler, metan, karbondioksit, su, yeni bakteriyel hücreler, inert katı maddeler ile hidrojen, hidrojen sülfit, amonyak, su buharı ve diğer gazlardır. Gübre idaresi için en yaygın olarak kullanılan iki oksijensiz sistem; oksijensiz lagünler ve oksijensiz sindiricilerdir. 7.1.1 Oksijensiz Lagünler Oksijensiz lagünlerde bakteriyel faaliyet katı maddeleri azaltır ancak genellikle izole alanlar haricinde lagünleri elverişsiz hale getiren kokulu gazları üretilir. Oksijensiz lagünler katı gübre maddelerini sıvılaştırır ve kırar ancak bütün atıklar tamamen çökmez. İşlenmemiş katı maddeler lagünün tabanına tortu olarak yığılır. Bir lagünün başlangıç maliyeti düşüktür ve işletmesi kolaydır. Sıvıların atılmasında sulama yöntemi kullanılarak iş gücü tasarrufu sağlanabilir. Uzun süreli depolama, bakteriler katı maddeleri parçalarken pompalama esnekliği sağlar ve bu da yüksek derece dengeleme ve buna bağlı olarak yayılma esnasında kokularda azalmayla sonuçlanır. İşlem ayrıca mevcut nitrojen miktarında büyük oranda azalmaya yol açar ki bu sıvının küçük bir alana yayılacak olması durumunda bir avantajdır ve büyük oranda nitrojen süzülmesini engeller. Soğuk iklimlerde düşük ısılardan dolayı çürüme oranı çok düşük olur ve lagünler kötü kokular üreten dengesiz katı maddelerle dolar. Genellikle zayıf planlama ve idare edilen lagünler basit olarak işletme havuzları haline gelirler. Oksijensiz lagün sisteminin diğer bir dezavantajı da sıvılaştırılmış gübrenin besin değerinin büyük oranda düşmesidir. Fosforun çoğu dibe çöker, dipteki tortu kaldırıldığında geri alınabilirse de oksijensiz bir lagünde %80'e kadar nitrojen kaybı olur. Kanatlı hayvanlarla ilgili olarak bir kanal sisteminde suyla yıkama sisteminin kullanılmasında oksijensiz bir lagün her zaman kullanılır (Ek-2). Sıvılı bir kanal sisteminin kullanılacak olması durumunda, her 1-3 günde bir kümesten orta derinlikte bir kanala 7.1.2 Oksijensiz Sindiriciler Gübre idaresinde yaygın olarak kullanılan diğer oksijensiz işleme sistemi oksijensiz sindiricilerdir. Sindiricinin kendisi yükseklik ve uzunluk olarak değişen dairesel, hava geçirmez bir yapıdır. Bu sindirici yapılar, gübreyi 35 ºC'de tutmak için çeşitli tiplerde karıştırma ve ısıtma cihazları ile donatılmıştır. Bir sindiricinin yapılmasında ve ısının 35 ºC'de tutulmasındaki temel amaç, kanatlı gübresinin biyogaz oluşturmasından istifade etmektir. Burada oksijensiz sindirim, bileşimi metan ve karbondioksit olan bir biyogaz oluşturur. Kanatlı biyogazının kullanıldığı üç önemli alan vardır (10): Ocakta, aydınlatmada, mahal ısıtmasında, su ısıtılmasında, tahıl kurutmada veya gazlı soğutucular ve havalandırmalarda direk olarak kullanılır; Bir jeneratörü çalıştıran bir makinede yakılarak elektriğe dönüştürülebilir veya Atmosfere boşaltılır. Çoğu sindiricide elektrik üretmek için bir jeneratör ve sindiriciyi 35º C'de tutmak için de jeneratör aletinde oluşan ısı kullanılır. Kanatlı hayvan gübresi yaygın olarak diğer gübrelerden canlı ağırlık başına daha fazla biyogaz üretir. Oksijensiz bir kanatlı gübre sindiricisini kullanmanın birçok avantaj ve dezavantajları vardır. Avantajları; sindiriciye günlük olarak aynı miktarda atık konulduğu sürece dengeli ve güvenilirdir; sindiricinin ısısı sabit tutulur ve atıktaki antibiyotikler biyolojik faaliyeti yavaşlatmazlar. Bu işlem biyolojik olarak parçalanabilen kanatlı gübresinin organik kısmını biyogaza çevirir. Kalan yarı katı madde nispeten kokusuzdur ve tarım alanlarına serpilebilecek orijinal kanatlı gübresindeki bütün nitrojen, fosfor ve potasyum düzeylerini korur. Oksijensiz bir kanatlı gübre sindiricisinin kullanılmasının dezavantajlarına gelince; en önemli engelleyici sistemin maliyetidir. Sindiricinin maliyeti ise birkaç faktöre bağlıdır (10): Gerekli otomasyonun derecesi; Gerekli seyreltme miktarı ve dolayısıyla sindiricinin ebadı; Gübre yönetim masraflarına ek yatırım; Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı alınan veya kümes içinde “iç lagün” oluşturmak için yılda bir veya birkaç defa boşaltılan gübre su ile seyreltilebilir. Bu durumda, zararlı gaz ve duman oluşumu yumurtacı tavukları büyük oranda etkileyeceğinden özel tedbirler alınmalıdır. Oksijensiz bir lagün düşünülüyorsa bazı özel önlemler alınmalıdır. Yaşama alanlarına yakın olmamalı, genişleme gerektiğinde bu imkanın yapılabileceği bir alan olmalıdır. Yüzey drenajının girişi engellenmelidir ve lagünün içindekiler dışarı kaçmamalıdır. Düzgün bir şekilde tasarlanan ve idare edilen oksijensiz bir kanatlı lagünü kanatlı gübresinin hem etkili, hem de ekonomik bir şekilde ele alınmasını sağlar. Ancak diğer taraftan oksijensiz bir lagünün düzgün işlemesi, gübrenin besin içeriğinin kaybı anlamına gelir. Yüksek yoğunlukta kanatlı işletmelerinin bulunduğu fakat gübrenin yayılması için az miktarda tarımsal alanların bulunduğu yerlerde oksijensiz lagünlerin kullanımı ekonomik olarak uygulanabilir ve çevresel açıdan da uygun bir alternatiftir. Biyogazın hedeflenen kullanımı. 15 Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Ülkemizin bazı yerlerinde kışın soğuk havalarda sindiricinin izolasyonu gibi diğer etkenler ayrıca böyle bir sistemin son maliyetini etkileyebilir. Ekonomik olması için sindiricinin sermaye maliyeti enerji tasarrufları, suni gübre kullanımı, hayvan altlığının değiştirilmesi yoluyla dengelenmelidir. Diğer bir dezavantaj da, taze kanatlı gübresi katı gübre gibi taşınabilirken, sindirilmesi durumunda seyreltme suyunun orijinal gübrenin hacmini yaklaşık dört katı kadar artırmasıdır. Ayrıca üretilen biyogazın birim hacimdeki enerjisi düşüktür, bir elektrik jeneratörünü çalıştırmak gibi uygun işlemler için kullanılabilir. Sindiricilerle ilişkilendirilen diğer sorunlar gübre yönetimi, pompalama, öğütme, karıştırma ve çeşitli birikintilerin taranmasını içerir. Kanatlı gübre sindiricileri ile ilgili karşılaşılan temel bir problem de, bir çökeltme havuzunun veya sindirici yoluyla oluşan gübre tortusunun birçok durumda temizlenmek zorunda olmasıdır. Diğer sorunlar gaz sızıntısı (havadaki %5-15 oranındaki metan patlayıcıdır) ile boru ve valf yıpranmalarıdır. 1984 yılında ABD'de 10 adet kanatlı gübre sindiricisi yapılmış ve bunlardan dördü çalıştırılmıştır. Diğerlerinin işlevsel olmamasının sebebi kötü sistem tasarımı ve engelleyici ekonomik sebeplerdendir. Yeterince geniş bir kanatlı işletmesinde sindirici bir elektrik jeneratörü ile birleştirilir ve günlük gerekliliklerin üzerinde elektrik enerjisi üretilmesi durumunda, bazı ülkelerde yerel kamu hizmetlerine satılabilmesi uzun vadede sistemin geri ödemesini sağlarken Kanada'da, ilave masraflar ve dezavantajlar yüzünden oksijensiz kanatlı gübre sindiricilerinin normal kanatlı işlemlerinde kullanılması önerilmemiştir. Oksijensiz kanatlı gübre sindiricilerinin yapım ve idare masraflarının çok yüksek olmasına rağmen enerji planlaması ve 16 gübre işlemesinin düzgün şekilde olması durumunda sindiriciler, kanatlı gübresini işlemede çok etkin ve etkili bir yol olabilir. Biyogaz olarak enerji üretebilirken (elektriğe de dönüştürülebilir) aynı zamanda ortaya çıkan işlenmiş gübre kokusuzdur ve bütün orijinal besinleri saklar. Ülkemizde böyle bir sistem, işlenmiş gübrenin kullanılması için geniş tarımsal alanlara erişimi olan yüksek yoğunluktaki geniş kanatlı işletmelerinde kullanılması durumunda muhtemelen ideal olacaktır. Ekonomik olarak engelleyici olmasına karşın kanatlı gübre sindiricileri iyi bir enerji kaynağı ve aynı zamanda da çevre dostudur. 7.2.Oksijenli Kanatlı Gübresi İşlenmesi Oksijenli kanatlı gübresi işlenmesi organik maddeyi çürütmek için oksijene ihtiyaç duyan bakteri varlığını gerektirir. Seyreltilmiş organik atıkların bir karışımına oksijen sağlandığı zaman çürüme gerçekleşir. Bu koşullar gerçekleştiği zaman oksijenli bakteriler, seyreltilmiş kanatlı gübresini yeniden çoğalmak için çeşitli biyokimyasal ve oksidasyon reaksiyonlarında bir gıda kaynağı olarak kullanırlar. Oksijenli kanatlı gübre işlenmesinin düzgün biçimde yapılması durumunda oluşacak son ürünler; yeni bakteriyel hücreler, karbondioksit ve sudur. Gerçekte kanatlı gübresinin hepsi oksijenli olarak sindirilmeyecek ve sabit katı maddelerin yanı sıra bu dengeli katı maddelerin belli bir yığını ortaya çıkacaktır. Kanatlı gübresinin oksijenli işlenebileceği birçok metot vardır. Bu kılavuzda ele alınan çeşitli metotlar; oksijenli lagünler, oksijenli kanallar, kanatlı gübresini kompostlama ve suyunu almadır. Ayrıca, kanatlı gübresinin yakılarak imha edilmesi konusu da bu bölümde genel olarak ele alınmıştır. Oksijenli lagün, gübrenin bir şekilde havayla temas ettirilmesi dışında oksijensiz lagünle aşağı yukarı aynı ilkeye dayalı olarak çalışır. Temel olarak iki çeşit oksijenli lagün vardır: doğal olarak havalandırılan lagün (bazen bir oksidasyon göleti olarak da anılır) ve mekanik olarak havalandırılan lagündür. Doğal olarak havalandırılan lagün; derinlik haricinde yapım açısından oksijensiz lagünle oldukça benzerdir. Genellikle derin değildirler (1 m kadar), bakteri ve yosunların organik maddeyi işlemesi beklenir. Doğal olarak havalandırılan lagünün avantajları onun esnekliği, kokuları minimize etmesi ve düşük işe başlama maliyetidir. Doğal olarak havalandırılan lagünün dezavantajı ise, kışın donmaya maruz kalması ve çürüme işleminin tamamen durmasıdır. Mekanik olarak havalandırılan lagün de yapım açısından oksijensiz lagünle oldukça benzerdir. Burada, sabit bir pompa veya üfleyici olarak mekanik bir havalandırıcı tasarlanmıştır. Mekanik olarak havalandırılan lagünlerin mevcut binaya ilişkin belli bir esnekliği ve oldukça düşük işe başlama maliyeti gibi bazı avantajları vardır. Orijinal kanatlı gübresiyle karşılaştırıldığında, toplam organik ve nitrojen içeriğinde büyük bir azalma olsa da mekanik olarak havalandırılan lagünde çürüme kokuları kontrol edilebilir. Düzgün planlanıp işletilmez ise, mekanik olarak havalandırılan bir lagünün görünümü çirkin bir hale gelebilir. Ülkemizin pek çok yerinde doğal olarak havalandırılan lagünler gibi mekanik olarak havalandırılan lagünlerde kışın donmaya maruz kalırlar. Koku üreten bakterinin çoğalmasını engellemek ve oksijenli çürüme işlemini yeniden başlatmak için lagündeki havalandırıcı bahar aylarında derhal çalıştırılmalıdır. ABD'de mekanik olarak havalandırılan lagünler genellikle, koku kontrolü ve uygulama sahasının yüksek fiyatlı olduğu kanatlı işletmelerinde kullanılır. Kanatlı işletmelerinde organik içeriğin %90'ı böyle uzaklaştırılırken %80'in üzerinde nitrojen kaybı olduğu tespit edilmiştir. Organik içerikteki büyük düşüşün sebebi oksijenli bakterilerin faaliyeti sırasında büyük orandaki nitrojenin kullanılması ve yüzey havalandırıcısı yoluyla olan buharlaşmadan dolayı gerçekleşir. Mekanik olarak havalandırılan lagünlerde organik içerik ve nitrojen büyük seviyelerde düşerken, düzgün biçimde korunan bu lagünlerde kötü koku tespit edilmez. Doğal ve mekanik olarak havalandırılan lagünlerin her ikisinde de doğru tasarlanıp idare edilen sistemler etkili ve uygun maliyetlidir. Yüksek yoğunlukta geniş hacimli kanatlı işletmelerinin işletildiği ve koku kontrolü ve son alan uygulamasına yüksek fiyatın verildiği yerlerde oksijenli lagünün kullanımı ekonomik olarak caziptir ve kanatlı gübresini işlemede uygun bir yöntemdir. 7.2.2 Oksidasyon Kanalları Oksidasyon kanalı mekanik olarak havalandırılan lagüne çok benzer bir işleve sahiptir. Fırça tipi bir pervane, kanatlı bir çark veya bir hava pompasının sıvı gübreye oksijen sağladığı ve sıvı kanal içeriğini dolaşımda tuttuğu, yarış pistine benzer şekilde açık, çukur bir kanaldır. Bunlar genellikle kafesli zemin sistemleri altında kanatlı hayvanlar için kullanılır. Oksidasyon kanallarının bazı avantajları ve dezavantajları vardır (10). Avantajları: Düzgün biçimde tasarlanan, kurulan ve işletilen bir oksidasyon kanalı koku üretimini önemli ölçüde azaltabilir. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 7.2.1 Oksijenli Lagünler 17 Oksijenli lagüne benzer şekilde, kanatlı gübresinin organik ve besin içeriği bir pervane yoluyla kanalın havalandırılmasıyla büyük ölçüde azaltılabilir. Kanallar genellikle bir lagüne oranla daha az yer gerektirir ve toplama ve taşıma masrafları da oldukça düşüktür. Kanalın çoğunluğunun kapalı tesis içinde olması halinde soğuk iklimlerde de sistem iyi çalışır. Dezavantajları ise; Yapım ve kurulum masraflarının yüksek olması yanında bakımı da bir sorun olabilir. Kanal içeriklerinde genellikle köpürme ve kir tabakası oluşumu gerçekleşir. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Düzgün şekilde tasarlanıp kurulmayan ve bakımı yapılmayan bir kanal canlı hayvancılık faaliyeti için bir tehlike ve kötü bir görüntü haline gelebilir. 18 Düzgün biçimde tasarlanan ve idare edilen bir oksidasyon kanalı, kanatlı gübresini işlemede etkili bir yöntem olabilir. Yapım ve bakım açısından masraflı olmasına rağmen gübre toplama ve taşıma masrafları düşüktür. Bakterilerin oksijenli eylemi organik ve nitrojen seviyelerini düşürmektedir. Yine yüksek yoğunlukta kanatlı işletmelerinin işletildiği ve koku kontrolü ve saha uygulamasına yüksek paraların harcandığı yerlerde oksidasyon kanalları kanatlı gübresini işlemede uygulanabilir bir metottur. Bu sistemin maliyet etkinliği, işlenmiş kanatlı gübresinin uygulandığı arazide bir geri ödeme olması durumunda genişletilebilir. Mevcut halde oksidasyon kanalları Ülkemizdeki kanatlı işletmeleri için çok masraflıdır. 7.3.Kanatlı Gübresini Kompostlama En çok gelecek vaat eden, kanatlı gübresini oksijenli olarak işleme yollarından birisi de kompostlama'dır. Kompostlama; organik maddenin nispeten daha dengeli humus benzeri bir madde üretmek için bakteri ve mantarlar tarafından parçalandığı ve diğer yöntemlere göre oldukça hızlı oksijenli bir işlemdir. Kanatlı gübresinin havalandırılması çeşitli yollarla sağlanabilir. Mekanik bir kazıma aleti veya rüzgar gücü ile yapılabilir. İçinde basınçlı havanın sağlandığı büyük bir döner tambur kullanılarak da yüksek oranda kompostlama elde edilebilir. Kompostlama işlemi yaklaşık 600C kadar kendiliğinden ısıtmalıdır ve elverişli koşullar sağlandığında on gün civarında kompost oluşturulabilir. Nem seviyesinin %50-60 arasında tutulması durumunda kanatlı gübresi etkili bir biçimde kompostlanabilir ve hayvan altlığı veya atık kağıt gibi iyi bir katkı maddesi ile birlikte karıştırılır. Kanatlı gübresinin kompostlanması aşağıdakiler dahil birçok avantajlı hedefi sağlayabilir: Çürüyebilen organik maddelerin dengelenmesi Patojenlerin ve yabancı ot tohumlarının öldürülmesi Tek biçimli, steril, nispeten kuru ve kokusuz bir son ürünün elde edilmesi. Ham kanatlı gübresinde bulunan besleyici içerik ve organik maddenin korunması Böcekler, kemirgenler ve kokulardan ari olarak işlemin mümkün olduğunca ucuz ve güvenilir bir şekilde yürütülmesi Değerli bir gübre ve toprak hazırlayıcısının elde edilmesi Toprağa ek olarak kullanılan kompost hafif ve ağır toprağın boşluk hacminin nem tutmasını arttırarak nispeten daha dengeli ve erozyona dirençli bir toprak yapısı sağlar. Kompostlama devresinin boyutu, hızı, nem içeriği, partikül ebadı, havalandırma ısısı, ilk baştaki karbonnitrojen oranı tarafından etkilenir. Kompostlamanın da bazı dezavantajları vardır. Bunlar: 7.4.Kanatlı Gübresinin Suyunu Alma Yüksek oranda kompostlama istenildiğinde işlem pahalı olabilir. Kompostun havalandırılması ve karıştırılması özel ekipman gerektirir. Sıvı kanatlı gübresi, pahalı olabilecek özel taşıma, işleme ve imha etme ekipmanı gerektirir. Kompostlama hem emek yoğun, hem de zaman alıcıdır. İyi kompostlama genellikle günlük karıştırmayı gerektirir. Birçok durumda, su eklenmesi yüksek miktarda besin kaybı ve çürümeden dolayı kötü kokulara yol açan gübrede oksijensiz işlemenin başlamasını sağlar (26). Kompostlama biyolojik olarak parçalanabilen atıkların geri dönüşümü açısından giderek yaygın hale gelmektedir. Kanatlı gübresinin kompostlanması, kanatlı gübre işlemesinin çevresel ve ekonomik olarak tercih edilir bir yolu olmasından dolayı mantıklı görünmektedir. Yüksek yoğunlukta kanatlı işletmelerinde kanatlı gübresini kompostlamanın maliyet etkinliği olmayabilir ancak Ülkemizde kanatlı işletmelerinde kanatlı gübresini işlemek için çok etkili bir yol olacaktır. Kompost uygulaması kanatlı işletmesine ait arazinin geliştirilmesi için de kullanılabilir. Arazi yüksek fiyatlı ise kanatlı gübre kompostu tüketiciler tarafından kullanılmak veya hayvan yeminde temel katkı maddesi olarak kullanılmak üzere piyasada satılabilir. Kanatlı gübresine su ilave etmek pahalıdır. Çünkü: Su pahalıdır, daha fazla ağırlık ve hacim verir. Kanatlı gübresi kuru şekilde daha büyük potansiyele ve en yüksek besin değerine sahiptir. Kümes içinde çeşitli havalandırma ve ısıtma yöntemleriyle daha da kurutulabilir. Kanatlı gübresi kurutmasının çeşitli yolları vardır. Bunlar: yüksek kanatlı binalarında derin kanal sistemi, işletme içinde tahta latalar üzerinde kurutma sistemi, işletme içinde bant üzerinde kurutma sistemi ve mekanik kurutma sistemi yoluyla suyunu alma. Yüksek kanatlı binalarındaki derin kanal sistemi; kafes altında bulunan derin kanallarda kanatlı gübresinin toplanmasını içerir. Kanalda dönen fanlar hava vasıtasıyla kanatlı gübresini %50'lik veya daha az bir nem içeriğine kadar kurutur. Yeterli miktarda dolaşma ve havalandırma ile kurumuş kanatlı gübresi katı bir madde olarak ele alınabilir, amonyak sorunu ve ıslak kanallardaki kokulardan kaçınılır. Ayrıca, kanatlı gübresi kurutulurken personel ve stok için daha iyi bir ortam sağlanır. Bu sistemin başlıca avantajları; Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı %0.5 nitrojen, %0.4 fosfor ve %0.2 potasyum içeren kompost suni gübre değeri açısından zengin değildir. Kanatlı gübresi diğer bütün gübrelerden daha yüksek oranda kuru madde içeriğine sahiptir. 19 Toplama, taşıma ve işleme masrafları düşüktür. Kurumuş kanatlı gübresi %10'luk neme kadar kurutulması durumunda hayvan yemi olarak kullanılabilir ya da %35'e kadar kurutulması durumunda ise bahçe ürünleri için kullanılabilir (2). arasında bırakılan 10 cm.lik boşluklar gübrenin yarısının aşağıya geçişini sağlayarak sınırsız hava dolaşımına olanak verir. Alt seviyede 7,5 cm boşluklar ile 12,5 cm.lik tahta latalar bulunur. Gübre uzun sütunlar halinde toplanır ve gübre kaldırılana kadar kurutulmaya devam edilir. Bu sistemin etkinliği aşağıdaki nedenlerden kaynaklanmaktadır: Doğal olarak hava ile kurutulan kanatlı gübresinin başlıca dezavantajları ise; Geniş yüzeyli uzun sütunlar oluşturarak taze gübre sürekli olarak toplanabilir. Kurumuş maddenin stoklanması kolaydır ve hava kirliliği düşüktür. Nitrojen kayıpları yüksektir. Besin enerjisi kayıpları yüksektir. Kurutulmuş madde patojenler içerebilir. Kurutulmuş gübre iri parçalar ihtiva edebilir ve kullanım öncesi pulverizasyon gerektirebilir. Yavaş kuruma oranları uygulanabilirliği sınırlandırır. Başarılı doğal kuruma yöntemi kurak ve yarı kurak bölgelerle sınırlıdır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Sadece katı kısmından faydalanılır (16). 20 Kurutmanın yapılacağı derin kanal sisteminde kanatlı gübresini kurutmak için fanlarla hava dolaşımı gereklidir ve kanatlı gübresinin mekanik yollarla karıştırılması kurutma etkisini artırır. İşletme içinde tahta latalar üzerinde kurutma sistemi; işletme içinde kullanılan etkili ve ekonomik bir gübre kurutma yöntemidir. Kanatlı gübresini derin kanal sisteminde kurutmaktan daha etkili ve ekonomik bir yöntemdir. Daha az mekanik kurutma gerektirir ve kurutma için tahta latalar üzerindeki mevcut iç hava dolaşımı kullanılır. Tahta latalar iki seviyeli bir sistem üzerine kurulur. Üst seviyede tahta latalar ve Ilık olarak dolaşan hava, kanal duvarlarının içindeki bu sütunların üzerinden geçer. Isı enerjisi besinlerin metabolizasyonu sırasında hayvan stoku tarafından, hava hareketi de mevcut iç hava dolaşımı tarafından sağlanır (18). Kanatlılar kümesten çıkarıldıklarında tahta latalar da kaldırılırak gübre kanal zeminine konur, bu katı haldeki gübre traktör veya yükleyici ile taşınabilir. Normal kanatlı gübresinin tahta latalar üzerine yapışacak kadar nemi vardır. Sütunlara yapışmayan kanatlı gübresi çok daha kurudur ve doğrudan kanalın içine düşer. Dar boşluklu, dar latalar ile kuruma daha hızlı olur ancak latalar daha erken boşaltılmazsa dar boşluklardan dolayı “yan yana yapışma” olur ve kurutma işlemi yavaşlar. 6 ay boyunca tahta latalar ile kurutulmuş örneğe ait analiz sonuçları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 4: Tahta latalar ile kurutulmuş kanatlı gübresine ait normal bir örneğin analizi (18) Analiz edilen Nem % 15 . 0 Nitrojen 4.9 Fosfor 2.1 Potasyum 2.3 Gübre nemi içeriği %12-15'e kadar hiç akaryakıt harcanmadan düşürülebilir. Üretilen kurutulmuş madde kullanım için uygundur ve kokusuz iyi bir ürün sağlar. Bu ürün ıslak gübreden daha yüksek değere sahiptir ve suni gübre veya yem katkı maddesi olarak faydalanılabilir. Personel ve canlı hayvan stoku için uygun, kirlilikten ari bir bina ortamı sağlanır. Islak kanallı kümeslerde oluşan kötü kokular meydana gelmez. Tahta latalar ile kurutma sisteminin bazı dezavantajları ise; Sistem pahalı ya da emek yoğun olmasada tahta latalar satın alınmalı ve inşa edilmelidir. Genellikle lataların kanatlı gübresinde kanalların kapanmaması için her 6 ayda bir boşaltılması gerekmektedir. Doğal olarak havayla derin kanalda kurutma sisteminde listelenen dezavantajların birçoğu burada da geçerlidir. Tahta latalarda kurutma sistemi uygun maliyetlidir ve kanatlı gübresini basitçe çevre dostu bir yolla kurutur. Bu kurutulmuş ürün daha sonra suni gübre ya da yem katkı maddesi olarak kullanılabilir. Bu sistemin kanatlı gübresini işlemede çok ucuz ve etkili bir yol olduğu açıkça görülmektedir. Kanatlı gübresinin suyunu almak için kullanılan sistemlerden birisi de işletme içinde bantlar üzerinde gübre kurutmadır. Bu sistem iki safhalı bir kurutma sistemine dayalıdır. İlk safha hava yoluyla bantlar üzerinde kanatlı gübresinin ön kurutulmasından oluşur. İkinci safha ise dahili ısıtma yoluyla kapalı depodaki gübrenin sonradan kurutulmasıdır. Bu metotta kurutma işlemini hızlandırmak için ısı eşanjörleri gerektirir. Kanatlı gübresinin yığılması ve bir hafta boyunca bantlar üzerinde kuruması sağlanır. Bantlar üzerinde bir hafta boyunca kurutulduktan sonra kanatlı gübresi %45 civarında kuru madde içeriğine sahip olur. %45 civarında kuru madde içeriğine sahip gübre taşıma ve açık havada depolanmak için uygun değildir. Bu tür gübrede oksijensiz işlemler çabucak gerçekleşir ve sonunda işlemesi güç yapışkan ve kötü kokulu gübre meydana gelir. Gübre sızdırmaz konteynırlara depolanarak doğal dahili ısıtma oluşumu sağlanarak daha fazla kurutulur. Isıtma işlemi depolanan gübrede çabucak başlar ve ısıtma yığınına her hafta yeni bir kat gübrenin eklenmesiyle arttırılır. Altı aylık bir ısıtma döneminden sonra %50-60'lık bir kuru madde içeriği olan kanatlı gübresi elde edilir. Bu gübre kötü kokular olmaksızın katı bir madde olarak kolaylıkla taşınabilir ve depolanabilir. Doğal ısıtma işleminde üstteki katlarda yüksek ısılar (>600C) olarak kaydedilirken aşağı katlardaki ısılar 300C ile 500C arasında değişmektedir. Bir bant sistemi üzerinde kanatlı gübresini kurutmanın çeşitli avantajları vardır (25): Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Tahta latalar ile kurutma yöntemi derin kanallı yüksek binalarda kurutma sırasında karşılaşılan amonyak sorununu ortadan kaldırmaktadır. Gübre daha kuru halde olduğundan daha az amonyak oluşmaktadır. Amonyak seviyeleri düştüğünden işletme içerisindeki kokuda önemli ölçüde düşüş olmaktadır. İşletme içinde tahta latalar ile kanatlı gübresi kurutma sisteminin bazı avantajları vardır (18): Derin kanal yöntemi ve tahta lata yöntemiyle karşılaştırıldığında bu işlem tamamen hızlandırılmıştır. 21 Nemli alanlar dahil dünyanın her tarafında uygulanabilir bir yöntemdir. Gübre sık olarak kaldırıldığından personel ve kümesteki sürü açısından ortam iyidir. Koku yayılımları sınırlıdır. Bu ürün yalnızca suni gübre olarak kullanılabilir, yem katkısı olarak kullanılacak olması durumunda daha fazla kurutulmalıdır. Kompostlama işleminde olduğu gibi dahili ısı işlemide bazı yabancı ot tohumlarını ve patojenleri yok edebilir. Gübre bandı kurutma sistemi derin kanalda kurutma sisteminden bile daha ucuzdur. Bantlı kurutma sistemin bazı dezavantajları da bulunmaktadır: Bantlar ve dahili ısıtma için kapalı depo dahil, kurutma sisteminin satın alma ve yapım masrafları vardır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Bantlardan sıkça gübre kaldırılacağından yoğun emek gerektirir. 22 Kanatlı gübresini daha hızlı kurutmak için bu yöntemde enerjiye gerek duyulur. Diğer kurutma sistemlerinde olduğu gibi nitrojen ve besin maddesi kayıpları yüksek olabilir. Besin maddesi kayıpları, gübrenin bantlardan sık olarak kaldırılması durumunda minimize edilebilir. İşletme içi gübre kurutma sistemlerindeki deneyimler organik madde ve nitrojenin %50'sinin, kurum içinde uzatılmış depolama esnasında kaybedildiğini göstermiştir. Bu sistemde kullanılan doğal ısıtma işlemi aşırı besin kaybına neden olmadan kurutma işlemini harekete geçirir. Kanatlı gübresinin suyunu almak için bantta kurutma sistemi, kanatlı gübresini işlemenin ekonomik ve çevresel açıdan güvenli olan bir yoludur. Elde edilen ürün yem malzemesi olarak kullanılabilir. Daha önce anlatılan iki çeşit gübre kurutma sisteminden daha fazla enerji gerektirir ancak kanatlı gübresinin hızlı bir şekilde kurumasından dolayı uygun maliyetlidir. Kanatlı gübresi kurutma yöntemlerinin sonuncusu mekanik kurutucuların kullanımıdır. Kurutucu, kanatlı gübresini kurutmak için belirli bir sıcaklığa kadar ısıtılan bir konteynırdır. Kurutulmuş ürün bahçe ile ilgili veya hayvan yemi ihtiyaçlarında kullanılabilir. Mekanik bir kurutucuda istenilen belirli özellikler vardır: Hayvan yemleri için sterilizasyon yapılmalıdır (yeterli zaman süresinde yeterince yüksek ısı sağlanarak yapılır). Koku problemi yoktur (kurutma işlemi koku çıkarmamalı ya da koku giderilmesi için kolay biçimde işlemeye uygun olmalıdır). Düşük iş gücü gereksinimi olup işletilmesi kolaydır (özellikle çiftlik birimlerinde). Esneklik; kurutucu çeşitli yem bileşimlerini işlemeyebilmeli ve ayarlanabilir bir ürün nem içeriği sağlamalıdır. Kurutucu “yabancı cisimleri” de muamele edebilmelidir. Yapım malzemeleri ürünün teknik özelliklerine uygun olmalı ve aşınmaya karşı dayanıklı olmalıdır. Çiftlik birimlerinin etkinliğini korumak için basit ve hızlı çalıştırma/kapatma uygulamaları olmalıdır. Ele alınan üç kanatlı gübresi kurutma yöntemiyle kıyaslandığında, mekanik kurutma sistemi çok daha fazla enerji yoğunluğu olan bir sistemdir. Bu ısıtılan hava ile kurutma prensibinden dolayı böyle makineleştirilmiş bir sistem kullanmanın bazı avantajları ve dezavantajları vardır (2, 16). Başlıca avantajları; Kuru maddenin suni gübre veya yeme katılması kolaydır. Ayrıca depolanması da kolaydır. Yüksek ısı patojenleri öldürür. Kuru maddenin kokusu giderilir. Bu tür bir sitemi kullanmanın dezavantajları ise şunlardır: Koku kontrol ekipmanı gerektirir, işlem sırasında hava kirliliğine yol açabilir. İşleme (kurutma) yeri bölgelendirme ve/veya düzenleyici kısıtlamalardan etkilenebilir. Kurutma enerji masrafları yüksektir (bunlar gelecekte engelleyici olabilir). Ekipman oldukça pahalıdır. Kurutuculardan toplamak ve kurutuculara taşımak için gereken zaman ve enerji yüksektir. Bir kurutma sistemi için ekonomi ve uygunluk, sistemin maliyeti, işlemin büyüklüğü ve bu sisteme ilişkin genel giderlere bağlı olacaktır. Küçük boyutlu kurutucular düşük genel giderler ve “sınırlı işletmeye” uygulanabilirlik avantajına sahipken büyük endüstriyel boyutlardaki kurutucular “ölçek ekonomisinin” karlarını kazanır ve ürün kalitesi üzerinde kontrole sahip olur (örn: analiz ve sterilizasyon). 50,000 baş veya daha fazla kanatlı hayvan ölçeğinde gübre kurutma uygulamasına sahip çeşitli yollar vardır. Bunlar: Tepsili kurutucular, devamlı bant kurutucuları, küme halinde karıştırmalı kurutucular, doğrudan ısıtmalı döner tamburlu kurutucular ve hava basınçlı (flaş) kurutucular, vb. Tepsili kurutucular nispeten düşük kapasitede olup saf kimyasalların kurutulmasında kullanılabilir. Masraflar, yüksek iş gücü, temel gereklilikler ve koku problemlerinden dolayı kanatlı gübresinin kurutulması için uygun değildir. Sürekli el kurutucuları düşük gaz hızından ötürü koku sorununu oluşturur. Yakıcılar, yığınlar, süzgeçler ve gaz temizleyiciler yüksek gaz hızları gerektirir. Kurutma oranlarının düşük olması ve iş gücü gereklilikleri bu tip kurutucuyu tercih edilmez hale getirir. Küme halinde karıştırmalı kurutucu, işletim esnekliğinden dolayı çiftlikler için en uygun olarak gözükmektedir. Bu tip bir sistemin avantajları şunlardır (2): Değişken nem içeriği ve yabancı maddeler ile belli aralıklı oranlarda tatmin edici biçimde işler. Düşük iş gücü ve işletme sermayesi maliyetleri vardır. Neredeyse üründe tam sterillik sağlar. Küme halinde karıştırmalı kurutucu sisteminin bazı dezavantajları da vardır: Maksimum kapasite sınırlıdır, bu yüzden ekonomi ölçeğinde kayıp vardır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Ekonomi; sermaye maliyeti, kurulum ve işletme masrafları açısından uygun olmalıdır. Düşük termal etkinlik. Yüksek aşınma oranı. 23 Besin maddesi kayıpları yüksek olabilir. Küçük ölçekli çiftçiler için (50,000 baştan daha az) küme halinde karıştırmalı kurutucuların kanatlı gübresini kurutmada en etkili yol olduğuna inanılmaktadır. Kanatlı gübresini kurutmanın diğer bir yolu da doğrudan ısıtmalı döner tamburlu kurutucudur. Kanatlı gübresini kurutmak için çok yüksek ısı kullanır. Yüksek ısıtmadan dolayı, madde 1000C'de boşaltılır ve ürünün soğutulması gerekir. Doğrudan ısıtmalı döner tamburlu kurutucu sistemi kullanmanın çeşitli avantajları ve dezavantajları vardır (2). Avantajları: Ürün kalitesi çok yüksektir ve sistem yeme ait nemdeki değişimleri tolere edebilir. İş gücü gereksinimi düşüktür. Yabancı maddeler kolaylıkla giderilebilir. Kurutucular çeşitli maddelerden yapılabilir. Dezavantajları ise: Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Küme halinde karıştırmalı kurutucular 24 ve hava basınçlı kurutucularla kıyaslandığında sermaye masrafları yüksektir. Aralıklı işlem sırasında termal etkinlik zayıftır. Besin maddesi kayıpları yüksek olabilir. Teknik bakış açısından döner tamburlu kurutucular kanatlı gübresinin kurutulmasında en fazla kullanılanlardır. Küçük ölçekli çiftlik için düşük iş gücü gereksinimi ve geniş ölçekli çiftlik için sermaye masrafları bu kurutma sistemini ekonomik olarak rekabet gücü olmayan bir hale getirmektedir. Ele alınacak son kurutma sistemi hava basınçlı-flaş kurutuculardır. Bu tip kurutma sistemi çeşitli avantajlara ve dezavantajlara sahiptir (2), avantajları: Devamlı olarak çalıştırıldıklarında %90 termal etkinliğe kadar yaklaşırlar. Düşük gaz akış oranı ve yüksek hız koku kontrolüne yardımcı olur. Alan gereksinimi azdır. Hassas bir kurutma işlemidir ve besin maddesi kaybını azaltır. Dezavantajları: Kısa süreli dayanıklılık ve nispeten düşük ısılardan dolayı sterilizasyon sorunları. Topak oluşumu eğilimi. Yemdeki yabancı maddenin sıvıyla yumuşatılması gerekliliği. Daha ileri gelişmelerle hava basınçlı kurutucuların, ürünlerdeki sterilizasyon sorunlarının çözüleceğine inanılmaktadır. Kurutucu sistemleri, büyük ölçekli çiftlikler için (1 milyon başın üzerinde) en iyi kurutma sistemi olarak görünmektedir. Kanatlı gübresinin makineyle kurutulması hayvan yemleri ve suni gübrelerdeki yükselen fiyatlarla beraber daha uygulanabilir olmakta, ayrıca geri dönüşüm ve çevreyi korumaya yönelik eğilimlerde kanatlı gübresinin kurutulmasını hem uygun hem de ekonomik olarak avantajlı hale getirmektedir. Kanatlı hayvan çiftliğinin büyüklüğüne ve gerekliliklerine bağlı olarak bu tür tesis tarafından üretilen kanatlı gübresi işlemenin uygun bir yolunu sağlayan bir kurutma sistemi mevcuttur. Kanatlı gübresinin yakılması gübre işlemede çok ziyankar ve etkisiz bir yoldur. Gübrenin yakılması faydalı bütün besin maddelerinin atmosfere gitmesine yol açar. Kokulardan ve parçacıklı maddelerin salınmasından ötürü hava kirliliğine neden olur. Kanatlı gübresi yüksek oranda organik içeriğe sahip olmasından dolayı yakma sonunda kül içeriği çok yüksek olan bir ürün meydana getirir. Sonuç; ilk kuru maddenin %10-30'unun hala kül olarak kalmasından ibarettir. Ayrıca, gübrenin toplanması ve yakma alanına taşınması yakmayı kanatlı gübresini işlemenin pahalı bir yolu haline getirmektedir. Artık Ülkemizde insanların çevre korumada daha bilinçli olması ve devletin çevresel kalite ve sürdürülebilirliği iyileştiren politikalar geliştiriyor olması, işleme ve imha etme yöntemi olarak kanatlı gübresinin yakılması, düzgün bir gübre idaresi alternatifi olarak çok uygunsuz görünmektedir. 7.6.Yeni fikirler Sindiriciler; Otoklavlar; Sanayi tipi yakma fırınları; Enerji tesisleri; Çimento fırınları; Zaman ile (bekleterek) işleme. 8.Kanatlı hayvan gübresi yönetim sistemleri Genel olarak gübre idare etme sistemlerinin dört temel bileşeni; 1.Toplama 2.Nakil ve depolama 3.İşleme (kaldırma, taşıma ve birleştirme) 4.Kullanma / imha etmedir. Bir işletme tarafından seçilen sistem, ekonomik, mühendislik, halkın tepkisi ve yasal düzenlemeler ile ziraat ve işletmeye ilişkin çeşitli faktörlere dayalı olmalıdır. Kanatlı hayvan gübre yönetim sistemlerinden herhangi birinin seçiminin arkasında şu ilkeler bulunmaktadır: Sistemlerin çoğu kanatlı hayvan gübresini toprak gübresi olarak kullanır. Yalnızca sistemlerden bazıları diğer nihai kullanımlara sahiptir. Bütün sistemler yatırım, iş gücü, uygunluk, estetik ve mevzuat konusunda uzlaşır. Hiç bir sistem en iyisi değildir. Her birinin avantajları ve dezavantajları vardır. Belirli bir işletme için ideal sistem sermaye ve işgücü, atık kaynakları, toprak türü, tarım uygulamaları, kişisel tercihler ve bir dizi diğer etkenlere bağlıdır (26). Kanatlı gübre yönetim sistemlerinin bir özeti Ek-6'da yer almakta olup bu bölümde ele alınacakların genel bir özetini vermektedir. Gübre idaresi sistemi besleme sistemi ile başlar. Kanatlı hayvan üretiminin arkasındaki fikir kontrollü koşullar altında yedirilen yemlerin kanatlı hayvan ürünlerine dönüşmesidir. Sistemi Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 7.5.Yakma 25 çalıştırmanın bölünmez bir parçası gübre idaresinin kontrol altında olmasıdır. Yumurta ve kanatlı hayvanlar gübreden uzak tutulurken, kanatlılar genellikle su ve yemin yakınına yerleştirilirler. Altlık maddesinin sağlanması nemin emilmesi ve salınmasıyla gübrenin kurumasına yardımcı olur. Birçok durumda gübrenin nem içeriği bir işletme tarafından kullanılacak idare ekipmanı ve tesislerin seçiminde belirleyici etkendir. Gübre sıvı, katı veya yarı katı biçimde ele alınır. Sıvı gübre genellikle kanatlı gübresine su ilave edilerek elde edilir. Katı gübre, altlık ekleyerek ya da kanatlı gübresini kurutarak elde edilir. Genellikle kanatlı gübresi yarı katı halde iken ele alınmaz. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 8.1.Toplama 26 Kümes sistemlerinde gübre, altlık oluşturmak için kullanılan malzeme ile karışır. Gübrenin kanatlı hayvanlardan ayrımı mümkün olmadığından üreticiler kanatlılara iyi bir ortam sağlamak için hayvan altlığının emici kapasitesine güvenirler. Kafesli kümes sistemlerinde gübre kanallara veya konveyörlere dökülür. Kanal sistemlerinde gübre temizlenene kadar kümeste kalırken, konveyör sistemler kümes alanlarından gübrenin daha sık olarak uzaklaştırılmasını sağlar. Kafeslerde ve broyler üretim sistemlerinde kanatlı gübresinin nasıl toplandığına ilişkin bir genel özet Ek-1'da yer almaktadır. Kanatlı kafes tipi yetiştirme sistemlerinin çoğu kanallı bir sistem içerdiğinden gübre sıvı veya katı olarak işlenir ve yoğunluğuna bağlı olarak nakledilip depolanır. Gübrenin kafes sıralarının altındaki kanallarda toplanması dört şekilde yapılır (6): Doğrudan düşme Saptırma kanalları ile toplama Mekanik sıyırmalı düşme tahtaları ile toplama Kafes sırasının bir ucuna yerleştirilmiş mekanik olarak çalışan katlar arasındaki tepsilerden toplanması Derin kanal veya kafeslerin altında uzun vadeli depolamaya sahip “yüksek katlı” kümesler için gübre toplama işlemi burada tamamlanır. Diğer kanal türleri (sığ ve orta derinlikte) “klasik” kümesler kategorisi altında toplanır. Bu sistemlerde ise toplama aşağıdaki şekilde yapılır: Kablolu kanal sıyırıcıları ve çapraz burgu. Kanat tipli sıyırıcı bıçaklı ve çapraz burgulu bahçe traktörü. Kendiliğinden çalışan kanal sıyırıcısı ve çapraz burgu. Hidrolik püskürtme. Bu yöntemlerden bazıları en iyi şekilde gübrenin katı olduğu zaman çalışırken bir kısmı da gübre sıvı halde iken çalışır. Kanal sıyırıcısı taban destekli kafes sıralarında kullanılan en iyi yöntemdir. Genellikle günlük veya haftalık aralıklarla çalıştırılır. Bahçe traktörü yada kendiliğinden çalışan sıyırıcı asılı kafeslerde kullanılır, haftalık veya aylık aralıklarla çalıştırılır. Hidrolik püskürtme sistemi, kanalların içinde oluşan kokulardan dolayı çok kısıtlı bir kullanıma sahiptir. Traktör sıyırıcılar, kablolu sıyırıcılar ve çapraz burgular ıslak gübre veya çok kuru gübreyle daha kolay çalışırlar. Çok kuru gübrenin elde edilmesi güç olduğundan bu yöntemler en çok sıvı gübre sistemleri için uygundur. Kanatlı gübresinin toplanması, altlık veya taban sistemlerinin nem içeriğini kontrol altına almak için altlıkla karıştırılan kanatlı gübresinin basit olarak yığılmasını içerir. Bu karışım kümesin tabanında toplanır ve her dönem sonrası kaldırılabilir ya da uzun bir süreliğine bırakılabilir. Gübre o zaman ya bir traktöre takılı gübre yükleyicisi ya da sıyırıcısı, asansörlü istifleyici veya pistonlu pompa kullanılarak toplanabilir. Tesis için düzgün bir planlama yapılması son derece önemlidir, böylece yükleme ve işleme ekipmanına uygun erişim sağlanır. Toplanan gübrenin sıvı veya katı olmasına göre çeşitli yöntemlerle taşınması ve depolanması sağlanır. Daha önce anlatıldığı üzere derin kanalların olduğu “yüksek katlı” kümeslerdeki kanatlı gübresi için nakil ihtiyacı yoktur. Kanatlı gübresinin toplanması temel olarak kafesli ve altlıklı sistemleri kapsar. Çoğu tesis ya kafesli sistemde kanallarda yada basitçe altlıklı sistemde taban uygulaması yapar. Sistemler elde edilen kanatlı gübresinin nem yoğunluğuna bağlı olarak nakil ve depolama olanaklarında da birbirlerinden ayrılırlar. Altlık sisteminde, depolama alanının yakın olması halinde nakil bir traktör ve kepçeli yükleyici kullanılarak yapılır. Depolama alanının belirli bir mesafede bulunması durumunda gübre depoya taşınmak üzere damperli bir kamyon veya gübre yayıcıya yüklenmelidir. Bütün idare sistemleri, gübrenin kanatlı hayvan tarafından oluşturulması ile son uygulama veya imha arasındaki sürede gübrenin depolanmasını gerektirir. Bir depolama sistemi, üreticilerin ürünün kullanımı için uygun ve ideal bir zamana kadar gübreyi tutmalarını sağlar. Çoğu hayvan ve kanatlı hayvan üreticisi kışın mevcut besin maddelerinden maksimum derecede faydalanmak için uzun vadeli gübre depoları kullanırlar. Tabanlı kümes sistemlerinde altlık her dönemin sonunda kaldırılır ve kullanılana kadar istiflenebilir. Benzer bir sistem, konveyör sistemlerden gelen gübrenin lagünler veya beton tanklarda depolandığı derin kanallı kümeslerde kullanılır. Gübre depolanırken veya istiflenirken rahatsız edici ve çevresel sorunların potansiyeli dikkate alınmalıdır. Yüksek katlı işletmelerde, kanatlı gübresi için “mahallinde” depolama kullanılır. Çoğu durumda, gübre kafeslerin altında bulunan kanalların zemininde toplanır ve bu depolama alanında havayla kurutulur. Bu sistem gübreyi daha fazla kurutmak, oluşan kokuları ve kimyasalları gidermek için bir dolaşım ve egzoz sistemi gerektirir. Sıcak ve nemli havada kötü kurutma koşulları oluşur. Ayrıca, aşırı su tüketimi, dökülme ve damlamalar kanalların içinde su toplanmasına neden olabilir. Bu, oksijensiz koşullardan ötürü koku oluşumunu ve amonyak gibi zararlı kimyasalların oluşumunu arttırır. “Klasik” tipte kümesler için kullanılan depolama yeri sıvı gübre tankıdır. Tankın yeri, kümese uygun ancak ihtiyaç duyulan yerlerin ve depolama alanlarının genişletilebileceği bir alanda olmalıdır. Depolama alanına veya depolama alanından kolayca nakliyatın yapılabilmesi için kolay erişilebilir bir yerde olmalıdır. Depolama yeri, yerel Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 8.2.Depolama Daha “klasik” tipteki kümeslerde gübre çapraz burgu ile nakledilir. Bu, gübreyi alıp sıvı gübre depolama tankının içine taşıyarak toplama işlemini tamamlar. Depolama için toprak altında bir depolama tankının kullanılacak ise çapraz burgu gerekli değildir. 27 Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı yerleşim alanlarına rahatsızlık vermeyecek derecede uzakta bulunmalıdır. Toprak altı depolamalarda yüksek su tabakası seviyeli alanlardan ve yüzeysel akışın olduğu yerlerden kaçınılmalıdır. Toprak üzeri depolamalarda toprak yapısı çökmeyecek yoğunlukta olmalıdır. Sıvı depolamalarda koku yayılımını kontrol etmek için karıştırma veya havalandırma gerekebilir. Ayrıca, koku yayılımı ve yağmur suyunun toplanmasından kaçınmak için bu depolama alanlarının kapatılması gerekebilir. Topraktan yapılmış bir depo kullanılması halinde, depo uygun zemin şartlarına veya su geçirmez bir kaplamaya sahip olmalıdır. 28 Broyler altlığı için kullanılan depolama yeri tipi, sudan iyi bir şekilde arındırılmış açıktaki bir yığından kapalı bir depolama yerine kadar değişebilir. Mevcut beton bir tabaka ya da yatay bir silo da iyi depolama alanı sağlar. Bir duvarın yanında depolama önerilir böylece traktöre takılı bir kepçe ile gübrenin yüklenmesi daha kolay olur. Ayrıca, altlığın oldukça kuru olması durumunda, altlığı kuru ve daha kokusuz tutmak için kapalı bir alanda depolanması kesinlikle önerilir. Kanatlı gübresinin nakli ve depolanması gübrenin sıvı ve katı yoğunluğuna bağlıdır. Katı bir sistemde kanatlı gübresi genellikle daha fazla işlem için ya da gübre olarak uygulanması için kuru bir yerde depolanır. Sıvı sistemde gübre, sıvı gübre olarak kullanılabilecek hale gelene kadar bir tank veya bir lagünün içinde depolanır. 8.3.İşleme İşleme, atığın potansiyel kirliliğini azaltmak veya orijinal halini değiştirmek için kullanılan her türlü sistem olarak tanımlanabilir. Depolama sırasında gerçekleşen normal biyolojik işlemler haricinde (genellikle oksijensiz) yarı ticari veya ticari olmayan kanatlı hayvan çiftliğinde çok az oranda kanatlı gübre işlemesi yapılır. Gübre işlemesi maliyetlidir ve genellikle çok değerli bir ürün meydana getirmez. Gübrenin iyi ve güvenli kullanımını gerçekleştirmek için kapasite olduğu sürece işleme sistemlerine ilgi duyulmaz. 8.4.Kullanım / Gübreleme Gübrenin en pratik kullanımı, organik madde ve besin maddelerinin toprak ve bitkilere fayda sağlayabileceği tarımsal arazi üzerine yayılmasıdır. Gübrenin toprak ve tarım ürünlerinin ihtiyacı olandan daha fazla bir oranda uygulanmasını gübre atılması olarak görüyoruz. Gübre atma durumunda üreticiler kendilerine ait tarlaları gömme alanları olarak kullanırlar. Tarım ürünlerince kullanılmayan bu besin maddeleri önemli ölçüde çevreyi kirletici etkilere sebep olmakta, atmosfer ve yerel su kaynaklarına karışmaktadırlar. Gübre atma, ucuz bir ele alma sistemi gibi görünse de sürdürülebilir olması mümkün değildir. Kanatlı gübresinin toplama, depolama ve nakli gibi kaldırma, taşıma ve birleştirilmesi de tamamen gübrenin saklandığı biçime dayalıdır. Kurutulmuş kanatlı gübresinin “mahallinde” depolanması genellikle özel kaldırma sorunlarını meydana getirmektedir. Bu sorunlar, bir yükleme kepçesi tarafından kaldırılacak gübrenin çok geniş hacmi ve yüksek katlı kümeslerde her yüklemenin tekrarlanmasını gerektiren uzun işlemlere ilişkindir. Kanatlı kümesine birden fazla kaldırma için giriş sağlanması durumunda bu kaldırma zamanı kısaltılabilir. Çoğu yüksek katlı kümeslerde kanatlı gübresinin bir kaç ay ya da yıl boyunca birikmesine müsaade edildiğinden gübrenin kaldırılmasının oldukça uzun zaman alması beklenebilir. Kuru kanatlı gübresi herhangi bir klasik tipte depolu yayıcı ile taşınabilir ve yayılabilir. Ayrıca harman döven tipte yayıcılar, damperli kamyonlar, iş makineleri veya vagonlarla da taşınabilir ve yayılabilir. Kanatlı gübresi mümkün olduğunca eşit biçimde yayılmalıdır. Katı kanatlı gübresinin uygulanması pulluk veya disk ile yayma ya da pulluksuz veya disksiz yayma yoluyla yapılır. Aşırı derecede besin maddesi kaybından kaçınmak için kanatlı gübresi tarlanın hemen sürüleceği veya işleneceği bir zamanda yayılmalıdır. Broyler işletmelerinden elde edilen kanatlı hayvan altlığı, kafeste beslenen yumurtacı kanatlı katı atığı ile aynı şekilde kaldırılır, taşınır ve birleştirilebilir. Diğer kuru gübrelerle karşılaştırıldığında broyler altlığı kalın olarak yayılmaya daha uygundur. Kokuları kontrol etmek ve bitki besin maddelerini saklamak için yayılmadan sonra hızlı birleştirme yapılmalıdır. Sıvı kanatlı gübresi, atıkların %4 kadarının katı maddeler olması durumunda sıvı olarak işlenebilir. %4 -15 oranında katı madde içeren atık yarı katıdır ancak ipliksi maddeler için parçalayıcı pompalar ve hayvan altlığı içeren atığın işlenmesi için piston pompalar gibi özel ekipman sağlanırsa sıvı olarak işlenebilir. Büyük miktarlarda sıvının işlenecek olması durumunda tank taşıyıcıları yerine bir boru hattının kullanılması tercih edilebilir. Sulama ekipmanı tarım ürünlerine suni gübre ve su eklerken sıvı kanatlı gübresini de atar. Bu sistem sulamadan kaynaklanan tarımsal ürün üretiminin iyileştirilmesi yoluyla kendi masrafını çıkarmaya yardımcı olabilir. Tarım alanını kanatlı gübresi ile sulamanın çeşitli yolları vardır. Bu yöntemler: Yüzey sulaması. Püskürtmeli sulama. Toprak enjeksiyonu. Yüzey sulaması, portatif veya sabit bir boru yoluyla dağıtılır ve kapaklı bir sulama borusu veya sifon tüplü açık bir çukurla yayılır. Yüzey sulama sistemini kullanmanın birkaç avantajı vardır. Bunlar (26): Düşük maliyet Düşük güç ihtiyaçları Az miktarda mekanik parça Ancak yüzey sulama sistemlerinin aşağıdaki gibi bazı dezavantajları da vardır: Akışı engellemek ve aynı oranda dağıtımı sağlamak için yüksek seviyeli bir idare becerisi gerektirirler Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 9.Kaldırma, taşıma ve birleştirme Arazi konusunda esnek değildirler Orta derecede bir iş gücü gerektirirler 29 30 Uygulama reaksiyonu Tecrit Mevcudiyet •hastalığa bağlı •dezenfektan •halkı koruma •kişisel koruma ekipmanı •hastalığa bağlı •materyal biçimi •sealed/unsealed •çiftlikte •yükleniciler •sanayi •devlet/yerel yönetimler •savunma bakanlığı •hastalığa bağlı •ekipman türü •dezenfektanlarda kısıtlamalar •bölge •yıkanma kanalı gerektirir Taşıma •hastalığa bağlı •işleme alanlarının mevcudiyeti •ekipman olanakları •materyal türü •materyal kalitesi Mesafe Temizleme Yerinde/ dışarda Aciliyet Girdiler Ürünler •taşıma bandları •kaldırma sistemleri •helezon Yükselme/ boşaltma Materyaller Hayvanlar •hastalığa bağlı •işleme yöntemi •tecrit •bölge mekan •materyaller •halk görüşü •hastalığa bağlı •diğer devlet baskısı •halk görüşü •hava durumu (sıcak) •ekipman (küçük/büyük) •dezenfektanlar •yakıt •et •süt •yumurtalar •yün/deri •reprodüktif •gübre/atıksu •canlı •ölü Şema 2: Taşıma için seçeneklerin karar verilmesinde dikkate alınacak hususlar (4) Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı %2'den daha fazla eğimli arazilerde kullanılamazlar Toprak tarafından hızlı bir şekilde emilmedikçe sulama yöntemine göre yüksek oranda besin maddesi kaybı olabilir. Püskürtmeli sulama, dalgalı ve düzensiz arazide sıvı kanatlı gübresinin dağıtımını sağlar. Püskürtmeli sulama kullanmanın avantajları ve dezavantajları vardır (26): İş gücü gereklilikleri düşüktür Bazı sistemler otomatikleştirilebilir Uygulama aynı biçimde yapılabilir Tablo 5: Araziye uygulama sırasında nitrojen kayıpları (Dört günlük uygulama içinde kaybedilen uygulanan N yüzdesi) Hızlı Ekim ile Yayma Bıçaklama Püskürtmeli Sulama Atık Türü Katı Sıvı Katı Sıvı Sıvı Sıvı Püskürtmeli sulama kullanmanın dezavantajları ise: İşe başlama ve işletme maliyetleri yüzey sulamasından daha yüksektir Püskürtülen gübreden gelen kokular rahatsız edici olabilir Bir püskürtme sisteminde besin maddesi kayıpları çok yüksek olabilir Kanatlı gübresi ile kullanım için mevcut çeşitli püskürtücüler vardır (26). Yağmurlama springleri El tipi püskürtücüler Çekme halatı Sabit büyük tabanca Çekilen büyük tabanca Gezici büyük tabanca Çeşitli püskürtme sistemleri ve yüzey sulamasına ait bir resim şema-3'de gösterilmiştir. Püskürtücüler, büyüklük olarak 1” ağızlıklı ve dakikada 3000 litre kapasitenin üzerinde büyük tabanca tipli püskürtücülere kadar değişir. Püskürtme Nitrojen Kaybı (%) 15-30 10-25 1–5 1-5 0–2 15-35 sistemleri genellikle birkaç adet küçük ağızlığa sahipken, büyük tabancalı sistemler uzun mesafeli püskürtme için bir adet büyük ağızlığa sahiptirler. Daha büyük ağızlıkların tıkanma ihtimali küçük ağızlıklardan daha azdır. El tipi püskürtme sistemlerinin çeşitli avantajları vardır: Düşük işe başlama yatırımı Arızalanabilecek az sayıda mekanik parça Düşük enerji gerekliliği (püskürtücülerde 50 psi) Arazi şekline uyarlanabilirlik. Ayrılmış köşeler elde etmek için hemen her yönde farklı uzunluklarda kurulabilir ve çalıştırılabilir El tipi püskürtme sistemlerinin bazı dezavantajları da vardır: Yüksek iş gücü gerekliliği; bireysel boru bölümleri taşınır ve bu da çok rahatsız edici bir iş olabilir Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Uygulama Yöntemi Yayma Küçük püskürtücüler tıkanabilir 31 El tipi sistemine çok benzer bir sistem de çekme halatlı püskürtme sistemidir. Bu sistemin avantajları şunlardır: Düşük işe başlama yatırımı El tipi sisteminde daha düşük iş gücü gereksinimi; uygulayıcı hareketlerini sağlamak için çamur ve gübrenin içinde çalışmak zorunda kalmaz Arızalanabilecek az sayıda mekanik parça Düşük enerji gerekliliği (püskürtücülerde 50 psi) Çekme halatlı püskürtme sisteminin bazı dezavantajları da vardır: Düzensiz olarak biçimlendirilmiş araziler sabit genişlikten dolayı problem olabilir Küçük püskürtücüler tıkanabilir Uzun çapa ürünlerinde traktör için sürüş yolları gereklidir Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Diğer püskürtme sistemi birçok atık işleme sistemine uyarlanabilen sabit büyük tabancalı püskürtme sistemidir. Sabit büyük tabancalı püskürtme sisteminin avantajları şunlardır: Sistem basitliği nedeniyle arızalanabilecek az sayıda mekanik parça Büyük ağızlıkta çok az tıkanma sorunu Arazi açısından esneklik Boru ihtiyacı küçük püskürtücülerden biraz daha azdır Orta seviyede iş gücü ihtiyacı Sabit büyük tabancalı püskürtme sisteminin bazı dezavantajları da vardır: Ortadan yüksek seviyeye kadar işe başlama yatırımı Yüksek enerji ihtiyacı (püskürtücülerde 90 psi) Rüzgarlı alanlarda dengesiz dağıtım 32 Bir sonraki püskürtme sistemi ise küçük püskürtücülerin büyük tabancalı bir püskürtme ağızlığı ile yer değiştirildiği ve bir çekme halatı ile çekilen büyük bir tabancadır. Çekilen büyük tabanca püskürtme sisteminin avantajları şunlardır: Arızalanabilecek az sayıda mekanik parça El tipi ya da sabit büyük tabancalı sistemlerden daha düşük iş gücü gereksinimi Büyük ağızlıkla çok az tıkanma sorunu Boru ihtiyacı küçük püskürtücülerden biraz daha azdır Çekme sistemli büyük tabanca püskürtme sisteminin dezavantajları şunlardır: Yüksek enerji ihtiyacı Arazi açısından esnek değildir Traktör için sürüş yolları gereklidir Ele alınacak son püskürtmeli sulama sistemi gezici büyük tabancalı püskürtme sistemidir. Bu sistem en çok, yılda bir kaç kez sulamayı gerektiren çok geniş yüzölçümlü araziler için uygundur. Gezici büyük tabancalı püskürtme sistemi aşağıdaki avantajlara sahiptir: Listelenen bütün sistemlerden daha az miktarda iş gücü ihtiyacı Büyük ağızlıkda tıkanma sorunu yoktur Arazi açısından esnek Gezici büyük tabancalı püskürtme sistemi bazı dezavantajlara sahiptir. Bunlar: Diğer sistemlerden daha yüksek işe başlama maliyeti Yüksek enerji gereksinimi Özellikle yedek motorla diğer sistemlerden daha fazla mekanik parçaya sahiptir yüzey sistemi sabit büyük tabanca el ile hareketli sistem çekilen büyük tabanca çekilen hatlı sistem gezici büyük tabanca Livestock Waste Facilities Handbook, 1985 Püskürtme sistemleri sıvı kanatlı atığını çiftlik arazilerine dağıtmanın çok etkili bir yoludur. İyi planlanan ve idare edilen böyle bir püskürtme sistemin kullanılması durumunda bu ayrıca sıvı kanatlı gübresi ile tarlanın sulanmasında da etkili bir yol olabilir. Tablo 5' de akışkan sıvının araziye hızlı bir şekilde katılabilmesi halinde besin maddesi kaybının sıvı bir sistemde en aza indirilebileceği açıkça görülmektedir. Yalnızca sıvı kanatlı gübresi kullanılarak sulama çok müsrif bir işlemdir. Biraz düzgün planlama ve idare, her sulama sistemini etkili ve çevresel olarak sorumlu yapabilir. Ele alınacak son sulama yöntemi sıvı kanatlı gübresinin (bıçaklama ya da) toprak enjeksiyonudur. Bu yöntem, baskı altındayken, tankerden derin kültivatör dişinin arkasında bulunan tüpler yoluyla sıvı kanatlı gübresini iten toprak enjektörlerinin kullanımını içerir (10). Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Şema 3 Sıvı kanatlı gübresi yüzey sulama sistemleri 33 Toprak enjeksiyonunu kullanan bu tür bir sistemin çeşitli avantajları bulunmaktadır: 10.Kanatlı gübresinin kullanılması Koku kontrolünde en yüksek potansiyele sahiptir Gübrenin en pratik kullanımı olan tarımsal alanlara uygulanması halinde, bu kaynağın yönetilmesindeki en iyi yöntem, gübre uygulamasının zamanlaması, oranı ve yönteminin bitkiler için en ideal büyüme koşullarını oluşturmalarının sağlanmasıdır. Bu, gübrenin hava durumu ve depolama kısıtlamaları dikkate alınarak büyüme dönemine en yakın dönemde uygulanması gerektiği anlamına gelir. Yıllık mahsul alanında gübre genellikle sonbaharda hasat sonrası veya ilkbaharda tohumlamadan önce uygulanır. Besinlerin akışının ve kaybının engellenmesi açısından ilkbahar uygulaması muhtemelen en iyisidir ancak çoğu çiftlikte tohumlamadan önce yeterli vakti bulunmamaktadır. Mera veya otlak alanlarda gübre uygulanması bütün büyüme dönemi boyunca gerçekleşebilir ancak akış potansiyelinin düşük ve bitki büyümesinin güçlü olduğu bir dönemde yapılması çok daha iyidir. İlkbaharda gübrenin uygulanabileceği zamanı genişletebilir Sıvı gübreyi mahsule tamamen zarar vermeden saman ve otlu mahsulle birleştirebilir Ayrıca Kabul edilebilir bir uygulama oranı sağlar Toprak enjeksiyonu, sıvı kanatlı gübresiyle tarlaları sulamanın en iyi ekolojik yol olmasına karşın sistemin yine de bazı kusurları vardır. Bu dezavantajlar şunları içerir: Enjektör biriminin önündeki birikmeden kaçınılması için hala düzeltmelerin yapılması gerekmektedir Enjektör biriminin arkasında yeterli kaplama olmasının sağlanması için çalışmalar yapılmalıdır Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Çok çeşitli tarım alanlarında ve değişik zemin şartlarında özellikle çapalanacak ürünlerin işlenmesi için enjektörler uygun hale getirilmelidir 34 Kanatlı gübresi, kanatlı üretiminin değerli bir ürünü olduğundan çiftçiler gübre toplama, depolama ve işlemeye ait çok pratik yollar geliştirmişlerdir. İşleme sistemlerinin çoğu kanatlı gübresini sıvı, katı veya yarı katı halde ele almaktadır. Kanatlı gübresi çiftlik arazilerinin zenginleştirilmesi için sıvı ve yarı katı hallerde gübre olarak kullanılır. Katı haldeki kanatlı dışkısı, gübre yada yem katkı maddesi olarak kullanılabilir. Kanatlı yeminde bulunan besinlerin çoğunun gübrede bulunması nedeniyle, tarımsal alanların gübrelenmesi veya çiftlik hayvanlarının beslenmesinde çok iyi ve sürdürülebilir bir çevresel yaklaşım olması sebebiyle önemlidir. Uygulama ekipmanı, gübreyi toprakta bitkilerin besinleri kullanabileceği bir yere mümkün olduğunca eşit biçimde dağıtacak şekilde ayarlanmalıdır. Katı gübre toprak yüzeyine yayılırken sıvı gübre yayılabilir, spreylenebilir veya enjekte edilebilmektedir. Gübrenin toprağa karıştırılması önerilen bir uygulamadır. Bu, nitrojenin havada kaybolmasını azaltacak ve akan suyla besin maddelerinin götürülmesi potansiyelini ortadan kaldıracaktır. Yem bitkilerinde veya benzer ürün yetiştirme sisteminde kış ayları sırasında karıştırma mümkün olmadığından bu tarlalara gübre uygulandığında ek özen gösterilmesi gerekmektedir. Bütün durumlarda, uygulamanın zamanlaması En iyi kaynak yönetimi için gübre uygulama oranının besin idaresi ilkesine dayalı olması gerekir. Besin idaresi, toprağa suni gübreler yoluyla eklenen besin maddeleri ile topraktan ürünler vasıtasıyla alınan besinleri içeren gübrenin dengelenmesini içerir. Ürün artığı, mineralizasyon ve mevcut toprak verimliliği ve sağlanan besinler ile toprak yıkaması, buharlaşma ve topraktaki mikrobiyel faaliyetler yoluyla kaybedilen besinler de bu dengeye dahildir. Üreticiler besin idaresi yaklaşımını kullanarak, gübre ve suni gübreleri bitki büyümesine en ideal katkıda bulunacak oranlarda uygulayabilirler. Gübre işlenmesi/atılması sırasında yaygın olarak meydana gelen aşırı besin eklenmesi çok önemli çevresel etkilere yol açabilir. Çevreyi izleyen kişiler arasında dikkatleri en çok çeken besin nitrojendir. Nitrat halinde çok devingen olup zemin sularına sızabilecek aşırı nitrojen, amonyak olarak yani bir çevre kirletici olarak havaya karışabilir. Bu sebeple gübre uygulama oranlarının belirlenmesinde nitrojen genellikle kısıtlayıcı besindir. Fosfor, nitrat nitrojenden daha az devingendir ve karıştırıldıktan sonra toprak parçacıklarına tutunmaya meyillidir. Ancak fosfor yüzey su kaynakları için ciddi bir problemdir ve erozyon veya karıştırılmamış gübreden yüzey akışı yoluyla bu kaynaklara taşınabilir. Bazı alanlarda fosfor en büyük kaygıya neden olan besin olarak nitrojenle değiştirilir. Yoğun gübre uygulamasının olduğu yerde topraktaki potasyum seviyeleri yüksek olabilir ancak bu besin genellikle çevresel sorunlara yol açmaz. Muhtemel çevresel zarar ile birlikte besinlerin aşırı uygulanması da israftır. İlave besinler mahsul üretimini arttırmaz ve hatta bazı durumlarda büyümeyi engelleyebilir. Düzgün besin idaresi tarımsal açıdan önemli olmasına rağmen bu ilke ekonomik ve eğitimsel etkenler tarafından yavaşlatılmıştır. Üreticiler gübre yönetimini, atık imha sorunu olarak gördüğü sürece besin idaresi ilgili bir yaklaşım olmayacaktır. Üreticiler tarafından bu ilke kabul edilse dahi bilgi eksikliği ve ekipman kısıtlamaları tam bir uygulamayı zorlaştırmaktadır. Aşağıdaki tablo kanatlı gübresi uygulanması için önerilen bir dizi oran ve arazi alanlarını göstermektedir. Oranlar ve arazi alanları ortalama Crop N değerleri ve koyu kahverengi/kahverengi, siyah ve sulanmış toprak bölgelerinde normal olarak kullanılan nitrojen uygulamasının üç seviyesi kullanılarak hesaplanmaktadır. Toprak verimliliği, gübre besin içeriği ve ürün gerekliliklerine ait bilgi, doğru uygulama oranlarının belirlenmesinde kritik bölümdür. Üreticiler ayrıca gübredeki nitrojenin uygulamadan sonraki birkaç yıl boyunca mineralizasyonunun devam ettiğini dikkate almalıdırlar. Ortalama değerlerin kullanılması makul bir başlama noktası sağlasa da hem toprak hem de gübrede besin dengesinin oluşturulduğundan emin olunması için düzenli testler yapılmalıdır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı ve yöntemine ilişkin kararlarda gübrenin rahatsız edici koku potansiyeli dikkate alınmalıdır. 35 Tablo 6 Kanatlı Gübresi Uygulanması Kanatlı Gübresi Uygulanması Gübre Türü N libre/ton Uygulama oranları, ton/dönüm 50 lb N 80 lb N 100 lb N 50 lb N 80 lb N Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 100 lb N Yumurtacı (katı) 21.5 2.3 3.7 4.7 91 57 45 Yumurtacı (sıvı) 12.9 3.9 6.2 7.8 98 62 49 Broylerler 21.4 2.3 3.7 4.7 43 27 21 Damızlıklar 22.6 2.2 3.5 4.4 132 83 66 Hindi (dişi) 21.4 2.3 3.7 4.7 213 133 104 Hindi (erkek) 21.4 2.3 3.7 4.7 242 150 118 Hindi (broyler) 21.4 2.3 3.7 4.7 165 103 81 11.Gübre idaresi alternatifleri 36 Arazi alanı, /10000 kanatlı kapasitesi , dönüm Üreticilerin tarımsal alanlara standart gübre yayma uygulamasına alternatif yöntemler araştırmalarının bir takım sebepleri vardır. Çoğu kanatlı hayvan üreticisi besin idaresi veya hatta atık imhasına dayalı gübre uygulamasına yetecek büyüklükte olmayan arazilerde yaşamaktadırlar. Bu üreticilerin gübre uygulaması için komşularının arazilerine bel bağlamaları gerekmektedir ve bu uygulama nadiren masrafını karşılayabilir. Bazı bölgelerde canlı hayvan ve kanatlı gübre üretiminin tamamının kullanımı için mevcut arazi alanları küçüktür. Diğer üreticiler gübreyi değerlendirmek veya normal gübre idaresi için uygulama masraflarını ve çevresel etkilerini azaltmakla ilgilenmektedirler. 11.1.Gübrenin Pazarlanması Değerli bir toprak ıslah aracı olarak kabul görmesine ve suni gübrelerin artan maliyetlerinin gübrenin ticari değerini artırması nedeniyle üreticiler, ürünlerini daha etkin pazarlamaları yoluyla bu işlemi kesinlikle hızlandırabilirler. Bu, hem gübrenin bir kaynak olarak satılmasını hem de talep eden müşterilerin bulunmasını kapsar. Yemin satın alındığı ve gübrenin uygulanacağı arazide komşularla yapılacak anlaşmalar buna bir örnek teşkil edebilir. Gübrenin düzgün bir şekilde uygulanmasını sağlamak için klasik operatörler veya daha iyi ekipman kullanılması satışlara yardımcı olacaktır. Gübrenin toplanması ve dağıtılmasında üretici grupları birlikte çalışabilirler. Pazarlama, üreticilerin genellikle gübre idaresi için ayırdıkları zamandan daha fazla zaman alabilir ancak muhtemel faydaları tatmin edici olacaktır. 37 Stok akışı Yarı katı gübre Depolama için saklama veya engelleme ve süzme tankına veya foseptik çukuruna toplama Zeminde (mevcut dönem) yığma veya tabaka şeklinde dönemsel depolama Zeminde, traktör yükleyici ile römorka ve depoya veya tarlaya yayma Yüzey toplama ve/veya kanalizasyon Duvarla çevrili depoda stok Yarı katı gübre Hareketli bantlar veya gübre tablalı veya kazıma toplamalı tip Dışkı doğrudan aşağıdaki derin kanal çukurun içine gider Yarı katı gübre Duvarla çevrili depoda stoklama Depolama veya depoya çapraz nakil Yarı katı gübre Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Kısmi veya bütün zemin alanı (damızlıklar) Tel veya ahşap tahta zemin Sıralı kafesler (yu murtacılar) Depolama tankı veya topraktan yapılmış depo Sıvı gübre Tavana asılı veya Tabandan destekli kafesler(yumurtacılar) Belli sürede çalışan kazıyıcılar (tavana asılı kafesler) veya kablolu kazıyıcılar (tabandan destekli kafesler) için toplama deposuna açılan tip. Zeminde (mevcut broiler dönemi) : yığma veya tabaka şeklinde dönemsel depolama Depolama Zeminde (mevcut broiler dönemi) : Sundurma altında dönemsel toplama Kuru gübre Isıtılmış zemin kaplama, altlık yok (broyler) Zeminde, traktör yükleyici ile romörk veya yayıcıya yükleme veya depoya taşıma Toplama ve taşıma Beton veya ahşap zemin Kuru altlık Gübre türü Zemini altlık ile kaplama (broyler, yarka piliçler, damızlıklar) Hayvan idaresi türü Tablo-7: Kanatlı Hayvanlar için Gübre Ele Alma Sistemleri (1) Vidanjör ile tarlaya nakil Tarlaya dağıtmak için yayıcıya yükleme Tarlaya dağıtmak için yayıcıya yükleme Traktör yükleyici ile yayıcıya yükleme Tarlaya dağıtmak için yayıcıya yükleme Vakum tankı veya tarlaya pompa vasıtasıyla nakil Traktör yükleyici ile tarlaya dağıtma Traktör yükleyici ile tarlaya dağıtma Kaldırma ve araziye taşıma Sulandırma suyundan kaçının Depoda stok yalnızca gübrenin yayılamadığı dönemde zeminin temizlenmesi ve yeniden hayvan alımı yapıldığında gereklidir. Kokuyu en aza indirmek için sulandırma suyu eklemekten kaçının. Gübrenin kuruması için alanında maksimum havalandırma sağlayın. Yardımcı olmak için aşırı su eklemekten kaçının Aşırı su eklemekten kaçının Pompalama için gerekli olduğundan karıştırma sırasında sulandırma için su eklenir Zemin çelik veya plastik borularda dolaşan sıcak su ile ısıtılır Depoda stok yalnızca gübrenin yayılamadığı dönemde zeminin temizlenmesi ve yeniden hayvan alımı yapıldığında gereklidir Yorumlar Tablo-8:Gübre kompostunun avantajları ve dezavantajları (11) Avantajları • Yığını ve hacmi azaltır - Taşıma masrafları daha azdır • Kokuları azaltır • Patojenler yok edilir • Yabancı ot tohumlarını öldürür • Taşınabilirliği kolaylaştırır • Toprak düzelticidir • Besin değerlerini iyileştirir - Komposttan gelen besinler yavaşça ve sabit şekilde salınır • Kirleticileri azaltır - Uçucu nitrojeni protein parçacıklarına sabitleyerek kayıpları azaltır • Uygun durumda arazi uygulaması sağlar • Satılabilir üründür • Toprağın su tutma kapasitesini artırır Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 11.2.Kompostlama 38 Organik yan ürünlerin ve atıkların kompostlanması tüm dünyada hızla yaygın hale gelmektedir. Kanatlı hayvan altlığının kompostlanması, bir toprak hazırlayıcısı ve çeşitli uygulamalarda yavaş salınımlı besin kaynağı olarak kullanılabilen homojen ve kokusuz madde üretir. Kompostlama gübre içeriğinin ağırlığı, hacmi ve nemini azaltır, başka araziye gübrenin taşınması için harcama yapan her üretici için büyük bir avantajdır. Gübre kullanımıyla ile bağdaştırılan bir sorun da işlemin ayrıca yabancı ot tohumlarının filizlenmesini önlemeye meyilli olmasıdır. Ancak kompostlamanın basit küme sistemlerinde bile masrafı vardır ve üretilen ürün standart gübre uygulamalarının çok pahalı olmaması durumunda ilave masrafın gerekçelendirilmesine yetecek miktarda değildir. Bahçecilik ve arazi ıslah Dezavantajları • Amonyak kaybı (N) olur • Zaman ve işgücü içerir • Ekipman masrafı (ilk ve işletme) vardır • Kompostlama için arazi gerektirir • Satış için pazarlama gerekir sektörlerinde kompostlama için iyi pazarlar bulunmaktadır fakat bu işte rekabet vardır ve paylar küçüktür. Bu pazarların belirlenerek girilmesi çok büyük çabalar gerektirmektedir. Kentsel veya sanayi alanlarının yakınında yaşayan üreticiler için önemli potansiyele sahip olan kompost üretmek için kanatlı gübresinin belediyeye ait veya endüstriyel organik atıklarla karıştırılması gerekebilir. Gübre, uygun C:N oranlarını oluşturmak için yüksek karbon atıklarına eklenebilecek bir nitrojen kaynağı olacaktır. Bu ortak girişimlerde diğer ortaklar kompostlama masraflarını paylaşacak ve ürünün pazarlanmasına yardımcı olacaklardır. Bu ortaklar genellikle organik atıkların işlenmesini çok pahalı bulduklarından alternatif yöntemlere finansal destek sağlamaktan memnun olacaklardır (11). 11.3 Yönetim ve İşleme Diğer gübre yönetim ve işleme alternatifleri bulunsa da bunlar ekonomik veya pratik değildirler. Gübrenin kimyasallar ve havalandırma ile yönetilmesi kokuyu azaltmaya yönelik olup çok pahalı olabildiği gibi bir değer de katmaz. Kanatlı gübresinin oksijensiz çürümesinden üretilen biyogaz fiziksel olarak mümkündür ancak bizim mevcut enerji fiyatlarımıza bakıldığında ekonomik olmayan karmaşık ve pahalı bir işlemdir. Geçmişte sığır yemi için büyük ölçüde kanatlı hayvan altlığı kullanılmıştır fakat gıda güvenliği kaygıları bu alternatifin kullanımına engel olabilir. Bu ele alma ve işlemelere ait masraflar ve kazançlar radikal biçimde değişmediği sürece bunların yakın gelecekte pratik alternatifler haline gelmesi mümkün değildir. Kanatlı hayvan gübresi konusu göz önüne alındığında, mevcut uygulamaların geliştirilmesi üzerine mi yoksa yeni alternatifler üzerine mi yoğunlaşılması gerektiğine dair bir belirsizlik vardı. Ancak pratik yaklaşım, yoğunlaşmaların standart uygulamaların geliştirilmesi üzerinde olacağını göstermiştir. Kanatlı gübre yönetiminde kompostlamanın ölçülü kullanımıyla beraber atık imhasından kaynak idaresi işlemine doğru bir yöne taşınabilmesi halinde üreticiler sanayilerinin çevresel olarak sürdürülebilirliğini sağlamak için iyi bir konumda olacaklardır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 10.4 Sonuç 39 40 Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 2 KISIM KANATLI HAYVAN KARKAS İMHASI, İŞLENME VE KULLANILMASI 1.Giriş Çiftlikteki ölü kanatlı hayvanlar günlük olarak imha edilmezlerse rahatsız edici durumlara, kötü koku ve görünümlere, yüzey ve yeraltı sularının kirlenmesine; hastalıklara, böcek, kemirgen ve yırtıcı hayvan sorunlarına neden olabilirler. Rahatsız edici şikâyetlerden kaçınma açısından ölü kanatlıların düzgün biçimde idaresi son derece önemlidir. Düzenleyici personel ve komşu işletmeler için; toplama sıklığı, işletme yöntemleri ve son olarak karkasların imhası görsel olarak izlenmeleri kolay işlemlerdir, sadece kanatlı hayvan üreticilerine ek yükler getiren küçük bir problemdir (21, 52). Ölü kanatlı hayvanların imhası, Türkiye'deki ticari kanatlı hayvan sektörü için giderek karmaşık bir sorun haline gelmektedir. Mevcut mevzuatlar, çevre koruma bilincine uygun olan bir ölü kanatlı imha yönteminin benimsenmesi konusunda her üreticiyi sorumlu tutmuştur. Mevzuatın etkin uygulanması için TKB, ÇOB ve SB'nin ortak kurallar geliştirmesine ihtiyaç vardır. Mevcut mevzuata göre müsaade edilen imha yöntemleri başlıca; Kompostlama, fırında yakma, rendering, ezme, dondurma, domuz yemi olarak pişirme, izinli bir arazide toprak doldurarak gömme ve diğer onaylanmış yöntemlerdir (21, 52). ABD'de kullanılan imha metotları aşağıdaki figür-4'de gösterilmektedir. Kanatlı Sayısı Kompostlama (Torbalama) Yakma Arazi Doldurma Kontrollü Kesim Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Gömme 42 Toplu itlaf veya ölüm durumları haricinde imha çukurları veya zeminde imha yöntemleri, rutin uygulama olarak artık kullanılmamalıdır. Çeşitli imha yöntemlerinin hemen hepsi günlük olarak takip edilecek uygun bir idareyi gerektirir. Üreticiler alternatifleri değerlendirmeli ve en uygun olanı seçip uygulamalıdırlar. Yardımcı olacak yetkili kurumlardan elde edilen yardım ve öneriler, yapılacak yanlışların ve gelecekteki sorunların en aza indirilmesinde büyük önem taşır. İzin verilen seçenekler arasında şu anda kompostlama, fırında yakma ve rendering üreticiler için en uygun olanları olarak görülmektedir. Son yıllarda ölü kanatlı hayvanların imha yöntemi olarak kompostlamaya olan ilgi artmıştır. Kompostlama birimlerinin yapım masraflarına devlet fonunun veya kısmi muafiyet verilmesi bu artışa katkıda bulunacaktır. Kompostlama birimlerinin yapım planları ve finansal bilgilerin Kanatlı Hayvan Çiftçi Örgütleri'ne verilmesi çok faydalı olacaktır. Kompostlama, karkasları çürütmek için birincil ve ikincil kompost depoları ile saman, altlık ve su kullanımını gerektirir. Kompostlama işleminin düzgün bir şekilde yapılmasının sağlanması için çalışanlar ve yöneticilerin bölümleri üzerinde sıkı disiplin olması gerekir. Karkasların gereken ölçüde çürümesinin sağlanması için kompostlama materyalinin çevrilmesi ve hareket ettirilmesinde özel ağır ekipman çok önemlidir. Kompostlanan karkaslar, otlayan hayvanlar için potansiyel botulizm zehirlenmesi tehlikesi oluşturmasından dolayı meralara yayılamaz. Bunun yerine, bu materyal hayvanların kompost ile direk temas imkanlarının olmadığı tarlalara veya ekim yapılan alanlara yayılabilir. Kompostlama yönteminde etkili ana konular şunlardır: Düzgün tesislerin yapılması, Maliyet paylaşım fonlarının bulunması, Yükleyici araçların kullanımı dahil ağır ekipman ihtiyaçları, Kompostun günlük idare, izleme ve çevirme gereklilikleri, Kompostun araziye uygulanacak olması durumunda hiçbir canlı hayvanın temasının olmamasının sağlanması, Gerekli altlık, saman ve su girdilerinin mevcudiyeti. 1.2.Fırında yakma (21, 52) Fırında yakma, uygun ve çevresel açıdan güvenli bir ölü kanatlı imha yöntemi olabilir. Ancak, pahalı ve dumansız yakma fırınları gerekir. Gerektiğinde düzgün bir şekilde kullanılmalı, bakım yapılmalı ve yenisiyle değiştirilmelidir. Yakma fırınlarının kötü bakımı ve düzgün olmayan şekilde kullanılmasından kaynaklanan duman ve koku şikâyetleri yaygındır. Yakma fırınları ekipman ömrünü en uzun hale getirmek ve emisyon problemlerini en aza indirmek için düzgün olarak kullanılmalıdır. Yükleme ve kullanma sırasında üreticinin tavsiyeleri izlenmelidir. Yanmayı arttırmak ve ekipmana zararı engellemek için küller sıklıkla boşaltılmalıdır. İlgili hususlar şunlardır: Hava kalite standartlarını karşılayan ekipman emisyonları; Maliyet paylaşım fonlarının bulunması; Yakma fırını kaydı; Artan işletim masraflarına bağlı yakıt gideri; Saatte 90 ila 100 kg maksimum yanma oranı. Yakma oranının saatte 50 kg.a sınırlanması tavsiye edilir ve daha ucuzdur. Yakma fırınında ölü hayvan yakılması, partikülat emisyonları ve hava kalitesini kontrol eden ÇOB mevzuatınca yönetilir. Kanatlı hayvan çiftliklerinde kullanılacak yakma fırınları komisyon şartnamelerine uymalı ve kayıtlı olmalıdır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 1.1.Kompostlama (21, 52) Bir kanatlı hayvan üreticisi, kurulum ve işletim öncesi, söz konusu yakma fırını 43 biriminin TKB ve ÇOB tarafından onaylanmış olmasını sağlamalıdır. Birim onaylanmışsa, yakma fırınının işlevsel detayları, birimin yeri ve diğer konumuna özel veriler (boylam, enlem, vb) dahil bir üreticinin vermesi gereken her şey komisyonda bir dosya halinde bulunmalıdır. Bir tesisin mevcut bir çevre (hava ve su) izni varsa ve daha sonra karkas imha yöntemi değiştirilmiş ise mevcut izinin ÇOB tarafından yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir. 1.3.Rendering (21, 52) Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Hayvan yemi üretmek için rendering yapılması karkas imhasının en iyi yöntemlerinden biridir. Ne var ki, rendering tesisleri hazırda bulunmayabilir. Ülkenin bazı bölgelerinde karkaslar çiftliklerden toplanır ve her gün veya her hafta renderinge götürülür. Çiftlikler arasında hastalık bulaşmasını önlemek için toplama araçları tarafından uygun biyogüvenlik önlemleri alınmalıdır. 44 Sık olarak küçük miktarlarda karkasların toplanmasının masrafı ve lojistiği bu imha yönteminin yaygın olarak kabul edilmesini önlemektedir. Çiftlikte depolama ve daha seyrek toplama olanağı sağlayacak ekonomik olarak uygun karkas muhafaza yöntemi üzerine araştırma devam etmektedir. Çalışma yapılan yöntemler soğuk depolama, dondurma ve enzimatik ve kimyasal işlemleri içermektedir. Bugüne kadar karkasları depolamak için kullanılan en yaygın yöntem çiftlik dondurucularıdır ancak bu işletim masraflarını önemli ölçüde artırmaktadır. Çiftlikte rendering nadiren uygulanabilir bir yöntemdir. Karkaslar biyogüvenlik mevzuatına uymak için pişirilmelidir ve toplama, pişirme ve besleme işlemleri sağlıklı biçimde yapılmalıdır. 2.1.Giriş Kanatlı hayvan karkasları, insan ve hayvan sağlığına karşı riski en aza indirecek şekilde güvenli olarak imha edilmelidir. Avian influenza virüsü sıcağa karşı çok hassastır. Kaynama derecesinin çok altındaki ısılarda bile kolaylıkla yok edilir (örneğin 550C'de 30 dakika). Avian influenza'nın pozitif olarak belirlendiği sürülerde pratikte kullanılan imha seçenekleri şunlardır (21, 52): Kompostlama Fırında yakma Atık gömme Rendering 2.2.Çiftlikte işleme ve muamele Çitlikte enfekte olan karkasları biyolojik olarak ısıya tabi tutarak virüsü yok etmektir. Virüsün pozitif çıktığı sürülerin hemen yarısı bu şekilde işleme tabi tutulacaktır. Bu kompostlama türü, sıcaklığı virüsü öldürecek yüksek dereceye çıkarır. Ölü kanatlılar ve altlık, çoğu çelik duvarlar ve beton zeminden yapılı ahırlara tabakalar halinde koyulacaktır. Tabakalar halinde konulan yığın, virüsü yok etmek için doğal olarak ısıyı oluşturmak için nemlendirilir ve havalandırılır. Hava ve nem, sırasıyla ısıyı dışarıya verecek olan mikropları besleyecektir. Virüs 550C'de 30 dakikada yok edilebilir olduğundan virüsü tamamen eradike etmek için çiftliklerin materyali bu sıcaklıkta üç gün tutmaları gerekecektir. Soğutulduğu zaman, işleme tabi tutulmuş olan materyal tamamen Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 2.Avian Influenza Karkas Imhasi 45 çürüyene kadar çiftlikte tutulur ve daha sonra gübre olarak tarlalara yayılır. Tavuk gübresi de virüs içerebilir bu yüzden onun da biyolojik olarak ısıya tabi tutulması gerekir. Bu işlem en iyi şekilde çiftliklerde yapılabilir. 2.3.Atık gömme Atık gömme de kanatlı hayvan karkas imhasında kullanılabilir. Çevresel olarak emniyetli olan arazide derin biçimde gömme değerli bir imha seçeneği sağlayabilir. KKGM ve TKB il müdürlüklerinin, enfekte kanatlı hayvanların güvenli bir şekilde toplanması, nakli ve imhası ile çalışanların sağlık ve emniyetlerinin sağlanması için protokollerin oluşturulmasında ÇOB ve yerel sağlık görevlileri ile yerel yönetimlerle işbirliği içinde çalışması gerekmektedir. Çevresel koruma dahil birçok kritere dayalı olarak atık gömmeyi seçmelidirler. Bunlar akışı engelleyecek sızdırmaz bariyerler, zemin suyunun kirlenmesini engellemek için sızıntı suyunun toplanması, kapasite ve yeri de içermektedir. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 2.4.Fırında yakma 46 Fırında yakma test sonuçları pozitif çıkan kanatlılar için etkili bir imha yöntemidir ancak olanaklar sınırlıdır ve işlemsel bir kapasitesi vardır. Mevcut yakma fırınları saatte 300 kg kadar karkası yakabilmektedir. Bu sebeple mevcut kapasitenin tamamının denenmesinden önce ortam hava kalitesi ve işlemsel gerekliliklerin uygun olduğu ve yakma fırınının eksiksiz olduğu ve beklenmedik çevresel herhangi bir etkinin oluşmadığını doğrulamak için deneme yakışı gerçekleştirilmelidir. 2.5.Taşıma Sızıntıyı engellemek için taşınacak karkaslar çift konteynır içine yerleştirilmelidir. Pozitif çıkan karkasları taşıyan bütün araçlar taşıma sırasında beklenmedik bir kazanın olmasına karşılık dökülenlere müdahale kapasitesine sahip bir araç tarafından takip edilmelidir. 2.6.Testi Negatif Çıkan Sürüler Avian influenza hastalığından etkilenmemiş negatif sürüler olmasına rağmen imha edilecek hayvanlar ile yine negatif tespit edilse de satılmasına müsaade edilmeyen çıkma yumurtacı tavuklar rendering yöntemiyle değerlendirilebilirler. 3.Kanatlı Hayvan Karkas İmha Yöntemlerinin Değerlendirilmesi Atık gömme uzun vadeli idareyi gerektirmeyen hızlı bir çözümdür. 3.1.Atık gömme (21, 52) Halkın kuş gribi algılaması medyada H5N1'in yer almasıyla giderek arttığından karkasların taşınması (düşük patojeniteli kuş gribi suşları olsa bile) halk tarafından kabul edilmeyebilir. Enfekte karkasların çiftlikten gömme yerine taşınması biyogüvenlikte açıklara neden olur. Kazılarak çıkarılan katı atıktan gelen çöpün koku esintisi komşularda çevresel kaygılara ve şikayetlere ve izin gerekliliklerinin çiğnenme olasılığına yol açabilir. Büyük miktarlardaki karkaslar gömme yerlerinin kontrol sistemlerinin kapasitelerini aşabilecek miktarlarda sızıntı suyu ve metan gazı ortaya çıkarabilir. Masrafların önemli kısmı çöp boşaltma ve taşıma ücretleriyle ilgilidir. Yöntemin Avantajları: Alınan Dersler: Atık gömme, kanatlı hayvan karkasına ait kirli sızıntının çevresel etkisini azaltan veya ortadan kaldıran kaplamalı alanlardadır. Sıkıştırılmış katı atıkların içinde hendekler kazılması için bir kazıcı veya benzeri bir ekipman gereklidir. Çoğu atık gömme yerinde sızıntı suyunu toplama sistemleri, kanatlı hayvan karkaslarının çürümesinden oluşan sızıntı suyunun düzgün biçimde ele alınması ve işleme tabi tutulmasını sağlar. Karkasların en az yarım metre altta katı atıklarla gömülmesi virüsün leş yiyen hayvanlar tarafından yayılmasını ortadan kaldıracak koruyucu bir engel sağlar. Normal işletme saatlerinden sonra çalışmak için yeterli ışığın olması çok önemlidir. Sert havalarda kullanım için sabitleyici malzeme, koruyucu kaya dolgu malzemesi, çakıl veya mucurun sağlanması gerekir. Karkas taşıyan araçlar yükü boşaltabilen hidrolik donanımlı olmalı veya bu işi yapacak eşdeğerde ekipman bulunmalıdır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Enfekte sürüler yerinde itlaf edildikten sonra çift polietilen örtü ile kaplanmış, nakliye için mühürlenmiş ve tamamıyla temizlenip dezenfekte edilmiş araçlar içine yüklenirler. Nakliye araçları daha sonra çiftlikten atık gömme yerine Veteriner Teşkilatınca onaylanan güzergâhlar yoluyla giderler. Gömme yerine varıldığında araçlar aktif çalışma yerinden uzağa ve kanatlı hayvan karkas imhası için belirlenmiş bir alana doğru yönlendirilirler. İmha çukuru mevcut atık içine kazılmış tek bir hendekten oluşur. Kazılan topraklar, karkasları örtmek için hendeğin yanına yığılır. Yüklü araçlar yüklerini boşaltmak için kazılan hendeklerin kenarına doğru yönlendirilir. Karkaslar en az yarım metrelik kazılmış toprakla derhal kaplanır. Boşaltıldıktan sonra araçlar, aracın tesisten ayrılmadan önce tamamıyla temizlenip dezenfekte edildiği bir arındırma alanına çekilirler. Yöntemin Dezavantajları: 47 Hendeklerin kazılması, sabitleme malzemesinin yerleştirilmesi, araçların boşaltılmasının yönlendirilmesi, hidrolik hatların takılması, yük kaplamalarının kaldırılması, arka kapağın açılması, vb. personelin koordinasyonu kritiktir. Yükler atık gömme yerine ulaştığında personelin yerinde olmasını sağlamak için atık gömme ve hayvanları boşaltma personeli arasında iletişim ve koordinasyon önemlidir. Kanatlı hayvan işletmeleri ve atık gömme personeli için bir kişi irtibat noktası olarak atanmalıdır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Taşıyıcı römorklar kanatlı hayvan karkaslarının boşaltılmasını kolaylaştırmak için çift plastik örtü ile kaplanmalıdır. Çift kat plastik olmadan römork yatağı ve karkaslar arasındaki sürtünme yükün rahat bir şekilde 48 boşalmasını engeller. Çift kaplamaya alternatif olarak römorkun tabanına ek plastik bir örtü yerleştirmek yükün römork yatağından dışarıya kaymasını sağlar. Taşıyıcı römorkları fazla yüklemek lojistik ve güvenlik sorunlarına yol açabilir. Azami miktarda yükleme, taşıma esnasında römorklara zarar verebilir, araçları zorlayabilir ve diğer güvenlik ve biyogüvenlik sorunlarına yol açabilir. Sınırlı araçla taşıma kaynaklarının emniyetli bir şekilde kullanımını en üst seviyeye çıkarmak için operatör saatleri ve taşıma kapasitelerinin asgari ölçüde kullanılması gerekir. Düzgün biyogüvenlik ve etkili yükleme ve boşaltmayı sağlamak için sızdırmaz damperli römorklar gereklidir. 3.2.Rendering (21, 52) Enfekte sürüler çiftlikte itlaf edilirler ve bulaşıcı maddenin taşıma esnasında yayılmasını engellemek için sızdırmaz araçlara yüklenirler ve sıkıca kapatılırlar. Araçlar çiftlikten ayrılmadan ve rendering tesisine gitmeden önce dışları temizlenir ve dezenfekte edilirler. Rendering tesisinde yükleri boşaltıldıktan sonra araçlar tekrar temizlenir ve dezenfekte edilirler. Tesisten dışarıya veya tesise doğru olan trafik ve personel hareketleri kontrol edilir ve uygun temizlik ve dezenfeksiyon yapılır. Yöntemin Avantajları Kanatlı sanayisinin rendering tesislerinin bir kısmına sahip olması imha işlemi üzerinde daha fazla kontrol sağlar. Rendering tesisleri kanatlı üretim alanlarına büyük ticari atık gömme yerlerinden daha yakınsa çöp boşaltma ücretleri büyük ticari atık gömme yerlerinden daha düşük olabilir. Uzun vadeli idare gerekli değildir. Çevresel bir etkisi yoktur. Kullanılabilir fakat pazarı belirsiz bir son ürün üretir. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Karkaslar tamamen katı atıkla kapatılana kadar kanatlı hayvan karkaslarının martı, karga, akbaba ve diğer leş yiyen kanatlılardan uzak tutulması için atık gömme yerinde kanatlı kontrolü sağlanmalıdır. Mevcut ürün için bir pazar olmasa bile renderinge tabi tutulmuş proteinler biyogüvenlik açısından emin bir şekilde atık gömme yerlerine taşınır. 49 Yöntemin Dezavantajları Yöntemin Dezavantajları Rendering tesisleri diğer kanatlı hayvan işletmelerine yakın olduğundan, bütün hastalık bulaşma kaynakları belirlenmeli ve kontrol edilmelidir. İdare edilmesi gereken büyük miktarlarda maddeler bulunur (tonlarca karkasın yanı sıra tonlarca odun, kül, hurda metal, taş, toprak getirir). Tesis kapasitesi yeterli olmayabilir. Rendering tesisinde biyogüvenliği sağlamak için gerekli adımlardan ötürü bir salgın süresi boyunca bir tesisin sadece AI karkasları için kullanılması gerekebilir. Bu sınırlı bir salgın için ekonomik olarak uygun olmayabilir. Rendering imkanı olmayan entegrasyonlar özel rendering firmalarının insafına kalacaktır. Alınan Dersler Bu yöntem düzgün izleme ve idare ile gelecek salgınlarda kullanılabilir. Rendering firmaları ve kanatlı hayvan sanayisi ile görüşmeler bir salgın öncesinde en üst seviyede olmalıdır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Çoğu rendering tesisi kanatlı sanayisine ait olmayan özel mülktür ve AI ile enfekte kanatlıları kabul etmeyebilir. 50 Gerekli miktarda yüksek kalitede yakma odununun veya yakıtın sağlanması zordur. Çiftlikte imha yöntemlerinden daha az biyogüvenliklidir. İdeal miktarda kanatlının sağlanması zordur. Bir seferde çok fazla kanatlının alınması onların çürümesine ve yüzey ve zemin sularını kontamine edebilecek sıvı salgılamalarına neden olur. Kanatlıların çöp fırınlarına yüklenmelerinin yakma fırını ile sözleşmeli devlet kurumu tarafından gözetimi gerektirir. Düzgün şekilde yükleme yapılmaması daha düşük sıcaklığa ve bunu takiben duman ve kokuya neden olur ve verimliliği önemli ölçüde düşürür. Koku şikayetleri olabilir. 3.3.Fırında Yakma/Yanma (21, 52) Hava emisyonları sağlanmalıdır. Büyük miktarda kanatlı hayvan karkası Türkiye'de henüz fırında yakma ile itlaf edilmemiştir. Çürümüş yan ürünlerden yüzey ve zemin sularının potansiyel olarak kontamine olması mümkündür. Yöntemin Avantajları Diğer yöntemlerden daha pahalıdır. Karkaslar faydalı olarak kullanılabilecek bir maddeye (küle) dönüşür. Yüzey ve zemin sularına sınırlı etkisi vardır. Haftanın 7 günü 24 saat işletim olanağı vardır. Alınan Dersler Sözleşmeli kurumların odun ve yakıt tedariki, planlama ve çöp yakma işlemi konusunda sıkı olarak gözetimi gereklidir. Etkili çöp fırını işletimi için yoğun talepler ve ekipman operatörleri üzerine kısa vardiyaları (en fazla 4 saat) gerektirir. 51 Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Çürüyen kanatlılardan gelen sızıntı suyunu en aza indirmek için daha fazla çaba gerekir. Biyolojik katı maddeleri boşaltmak için kullanılanlar gibi 3 kenarlı portatif metal bir yükleme platformu yığılan karkasların akışını sağlamak için kullanılabilir. Saha ile ilişkili olarak günlük atmosferik değişimler esnasında işlem yapılması duman ve kokuya neden olur. Ekipmanın yanması ve diğer işlevsel bozukluk potansiyelinin yüksek olmasından dolayı hazır yedek ekipman kaynakları belirlenip bulundurulmalıdır. Yerel olarak ikamet edenlerin emniyetini sağlamak için geniş olarak hava izlemesi gereklidir. 52 3.4.Yerinde Gömme (21, 52) Enfekte kanatlılar çiftlikte itlaf edilirler. TKB ve ÇOB, enfekte olan karkaslar, altlık, hayvan altlığı ve yumurtaların gömülmesine müsaade eden katı maddenin imhası için bir acil izin çıkarırlar. İzinde belirtilen yapım ve gerekliliklerine uyan bir gömme çukuru kazılır. Kazının altına yaklaşık olarak 30 cm.lik altlık yerleştirilir. Kanatlılar altlığın üzerine yerleştirilerek üzerine 30 cm.lik daha altlık eklenir. Çukur, suyun göllenmesini engellemek için en az %2'lik bir eğimle yerleştirilen en az 60 cm.lik toprakla örtülür. Kanatlılar ve altlığın tam olarak yerleştirilmesi alınan izinin şartlarına bağlıdır. Yöntemin Avantajları Yöntemin Dezavantajları Nispeten düşük maliyetlidir. Zemin suyu kontaminasyonu potansiyeli vardır. Yerel yönetim onayı gerekli değildir. Olumsuz kamu algılaması olabilir. Çevresel izinler gerektirir. Birçok jeolojik yerleşimlerde uygun değildir. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Enfekte karkasların çiftlik dışına taşınmaması nedeniyle oldukça güvenlidir. 53 Birçok üretici emlak değerleri üzerine etki konusundaki kaygılarından dolayı çiftlikte gömme çukurlarına karşıdırlar. Göllenme ve erozyonu engellemek için çukurun bakımı gerekir. Enfekte kanatlılar çiftlikten ayrılmazlar. Olumsuz hiçbir çevresel etkisi yoktur. Alınan Dersler Son ürün gerektiğinde kullanılabilir. Torbaların işlem tamamlandıktan hemen sonra açılmaları gerekmez. Bu yöntemin uygulanması üzerine görüşmeler, herhangi bir salgından önce bütün kurumlar ve etkilenen taraflar arasında yapılmalıdır. Her gömme çukurunun potansiyel çevre/insan sağlığı üzerine etkileri yapımdan önce dikkate alınmalıdır. 3.5.Torba (Ag-Bag©) Kompostlama (21, 52) Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Yöntemin Avantajları Gelecek arazi kullanım kararlarına etki edebilir. Halk, 2005 salgını sırasında olduğundan çok daha bilinçli ve çevresel hususlarda kaygılıdır. 54 önerilen 550C'lik kompostlama derecesini aşmalıdır. Torba kompostlama yapan makineler mevcuttur. Sayfa 55’de verilen The AgBag© CT-10 modeli, büyük bir üst besleme hunisi ile tulumbadan oluşan bir sistemdir. Kanatlı karkasları ve altlık, bantlı yükleyiciler kullanılarak kümeslerden boşaltılırlar. Daha sonra karışım dışarıya boşaltılır ve istenen miktarda nem sağlanana kadar sulanır. Gerekirse ek bir karbon kaynak eklenebilir. Ag- Bag© makinesine yüklemek için bir yükleyici kullanılır. Makine torbayı doldurur, tamamen doldurduğunda torba kapatılır ve plastik iki havalandırma tüpünü torbanın iki ucuna yerleştirir. Plastik havalandırmalar açık bırakılır ve hava yüksek hacimde bir fan tarafından plastik tüplere doğru verilir. Fanlar 4 saatlik sürelerle ve 10 saat arayla çalışır. Torbanın içindeki sıcaklıklar torba havalandırmalarında bulunan kompostlama termometresiyle kaydedilir. Torbaların içindeki sıcaklıklar Kullanılabilir son ürün sağlar. Ekipmana olan ilk yatırımdan sonra nispeten daha düşük maliyetlidir. Sınırlı olumsuz halk algılaması bulunur. Çöp türüne ve çevresel olarak hassas olan özelliklerin yakınlığına bakılmaksızın kullanılabilir. Yeniden hayvan alımı kayıp üretim zamanını en aza indirerek oldukça hızlı yapılabilir. Yöntemin Dezavantajları Makine ve gerekli ekipmanın dezenfeksiyonu zaman alıcıdır. Oldukça büyük ekipmanın nakliyesi zaman alır ve özel taşıma izinleri gerektirir. Makine bir seferde yalnızca bir çiftlikte çalıştırılabilir. İşlemin büyüklüğüne bağlı olarak torbaların doldurulması 24 ila 48 saat alır. Ekipman satın alınmışsa bakım yapılması gerekir, herhangi bir salgında işler halde olmalıdır. Ag-Bag© 'ler 60 m. uzunluğundadır ve kanatlı hayvan kümeslerinin yanında nispeten düz bir coğrafik yapı gerektirir. Kompostlama işlemi bitene kadar çiftlik etrafındaki açık alan birkaç aya kadar bloke edilebilir. Su, altlık, kanatlılar ve herhangi bir ek karbonun karıştırılması kanatlı kümeslerinin dışında olur ve virüsü hava yoluyla yayarak biyogüvenlik riski yaratabilir. Torbalar doldurulurken ideal nem içeriğinin hesaplanması zordur ve torbalar doldurulduktan sonra nemi ayarlamak daha da zordur. Alınan Dersler: Gerekli su araçları, makineler, ekipman ve personelin sağlanması için koordinasyon gereklidir. Ag-Bag©'dan çıkarılan kompost, arazi uygulamasına uygun bir ürün üretmek için daha fazla küme kompostlaması gerektirir. Ek nem için ihtiyaç değerlendirmesi yapıldığında kanatlı karkasları içindeki nem hesaba katılmalı ve çok iyi hesaplanmalıdır. 3.6.İşletme İçinde Kompostlama Kurum içi kompostlama gibi çiftlikte kullanılan yöntemler biyogüvenlik açısından daha fazla tercih edildiğinden AI salgınlarında kullanılmaktadır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Kanatlı hayvan ve karbon kaynağı (altlık) tamamen karıştırılmalı ve AgBag© besleme hunisine homojen bir şekilde konmalıdır, aksi takdirde, kompostlama işlemini aksatacak sıcaklığın oluşmadığı serin bölümlerin oluşmasına neden olur. 55 Uygulamada aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir: miktarına 2 kepçe dolusu altlık veya karbon kaynağı sağlanmalıdır. Bütün personelin uygun koruyucu ekipman ve eğitimli olmalarının sağlanmalıdır, Kayan yükleyiciyi kullanarak kümesin diğer sonundaki sürülmüş tabandaki kanatlı/altlık karışımı ile küme yapmaya başlanmalıdır, Havalandırma en aza indirilmelidir, Kurum içi etkili bir kompostlama yapılması için en az, her kanatlı kg'nın 1,5 katı miktarında karbon (örn:talaş) konulmalıdır, Toplam kanatlı ağırlığı belirlenmelidir, Kümesteki altlık miktarı belirlenmelidir, Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Gerekli ek karbon miktarının belirlenmelidir, 56 Küme 1-2 m yükseklikte ve 3-4 m genişlikte olmalıdır, Küme oluşturulurken, kümenin diğer tarafları 10-15 cm'lik altlıkla kapatılmalıdır, Bütün kanatlı/altlık karışımı kümeye eklenene kadar bu işleme devam edilmelidir, Kalan miktardaki tüm altlık kümeyi kaplamak için kullanılmalıdır. İtlaf, kompostlama ve sağlık ekipleri harekete geçirilmelidir, Yöntemin Avantajları İtlaf edilecek olan kanatlılar kümesin bir bölümüyle kısıtlı olabilir. Bütün kümesin itlaf edileceği yöntemlerin kullanılması durumunda küme oluşturma prosedürleri değişecektir. Enfekte karkaslar çiftlikten çıkarılmadığı için büyük oranda biyogüvenliklidir. İşlemin kanatlı hayvan kümesinde tutulması virüsün hava yoluyla dağılmasını en aza indirir. Damızlık ve çift katlı kümeslerde farklı küme tasarımları gerektirir. Nispeten düşük maliyetlidir. Ek karbon maddesini (gerekirse) kapıların yanında boşaltılmalı, böylece küme yapımı sırasında kolay erişilebilir durumda olmalıdır. İnsancıl yöntemler ile itlaf için sanayi talimatları takip edilmelidir. İtlaf kafesi içinde büyük kanatlıları ezmek için kayan bantlı yükleyici ve/veya traktör kullanılmalıdır. Küçük kanatlılar için gerekli olmayabilir. (< 2,5 kg.) İmha için gerekli kişi sayısı az olduğundan virüse maruz kalma potansiyelini azaltır. Kayan bantlı yükleyici bu yöntem için gerekli olan tek ekipman parçasıdır. Diğer karbon kaynaklarının gerekli olması durumunda ek ekipman gerekebilir. Yerel yönetimin onayı gerekli değildir. Devlet izinleri gerekmez. Kalan bütün yem kanatlıların üzerine koyulmalıdır. Kompostlama zirai topluluk içinde kullanılabilecek faydalı bir son ürün üretir. Pratikte yaklaşık olarak yükleyicinin aldığı 1 kepçe dolusu kanatlı ve altlık Sınırlı oranda olumsuz halk algılaması olur. Yöntemin Dezavantajları İşlem diğer imha yöntemlerinden daha uzun vadeli yönetim gerektirir. Saha dışından ek karbon maddesinin (talaş, rende talaşı, altlık, vb.) getirilmesi gerekebilir. Bu malzemeyi taşıyan araçların temizlenmeleri ve dezenfekte edilmeleri gerekir. Enfekte çiftliklerin arazi uygulama alanlarının olmaması durumunda kompost maddesinin arazi dışında kullanımını kolaylaştırmak için teşvikler gerekebilir Altlığın nem içeriğine bağlı olarak ek su gerekebilir. Suyun alan dışından taşınması gerekebilir. Alınan Dersler Kanatlı firmalarının bu işlemin idaresine aktif olarak dahil olmaları gerekmektedir. Salgınlar ortaya çıktığında uzmanların çağırılması. Su kaynaklarının belirlenmesi. Kümeleri yapmak ve çevirmek için gerekli ekipmanın belirlenmesi. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Bir salgın öncesinde hangi çiftlikte yetersiz altlık olacağı, ne kadar karbon malzemesi gerekeceğinin ve karbon kaynaklarının belirlenmesi. 57 Kurum içi kompostlamaya olan itirazların çoğu, bunun kümesi diğer yöntemlerden daha uzun bloke etmesi kaygısıdır. 2002 salgınlarına ait USDA kayıtları saha dışındaki imha yöntemlerinin kullanılmasında ortalama aksama süresinin (hayvanların boşaltıldığı tarihten karantinanın kalmasına kadar) 75 gün olduğunu (en kısa 25 en uzun 177 gün) göstermektedir. Virüsün teyit edilmesini takiben 24 saat içinde sürüleri kompostlayacak hızlı müdahale ekipleri oluşturulmalı, eğitilmeli ve donatılmalıdır. Uygun personele yazılı uygulamalar hazırlanmalı ve dağıtılmalıdır. İtlaf uygulamaları geliştiğinden (örneğin CO2'den köpükle yapılan itlaf yöntemine değişim) protokoller yeniden gözden geçirilmeli ve güncellenmelidir. 4.Sonuçlar Gelecekte Avian influenza salgınlarıyla mücadelede karkas imhası kritik bir husus olacaktır (21, 52). Bugüne kadar görülen salgınlar sırasında öğrenilen dersler hastalık salgınları için gelecekte yapılacak müdahalelerin yönlendirilmesine yardımcı olabilir; potansiyel olarak zaman, para kazancı ve hastalığa maruz kalmadan korunmayı sağlayabilir. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Çevresel etkiler azaltıldığında dışarıda müdahale yerine yerinde müdahale tercih edilir. Devam eden kurum içi kompostlama araştırması, eğitim ve kanatlı sanayisi içindeki müdahale ekiplerinin kurulması halihazırda uygulamayı kolaylaştırmak için genişletilmektedir. 2)Yerinde kümes dışında kompostlama Biyogüvenlik konuları, imha yöntemine bakılmaksızın düzgün bir şekilde ele alınmalıdır ve yüksek patojeniteli bir AI salgını, halk sağlığını korumak için bu önceliği artıracaktır. 3)İmkanlar dahilinde diğer yerinde kullanılan yöntemler (örn. Alkalin hidrolizi, oksijensiz sindirim) Geniş ölçekli salgınlar için sıralı bir yaklaşımla uygulanan seçeneklerin bir kombinasyonu gerekli olabilir. 4)Dışarıda atık gömme Son yıllarda yeni müdahale seçeneklerini mevcut hale getiren mobil ekipman ve teknolojiler geliştirilmektedir ancak pratik uygulama için daha fazla araştırma ve deneyime ihtiyaç vardır. Tercih edilen sıra: 1)Kurum içi kompostlama 5)Rendering, fırında yakma veya dışarıda kompostlama 6)Acil izin dahilinde yerinde gömme Kompostlama geçmişte bir müdahale yöntemi olarak başarılı değildi ancak 58 son dönemlerdeki araştırmalar ve birçok ülkedeki son salgınlar esnasındaki pratik uygulamalar bu yaklaşımı mevcut yöntemler içinde en biyogüvenlikli ve çevre korumaya uygun seçeneklerden biri olarak ön plana çıkarmıştır. 3 KISIM EKLER EK-1: Farklı Kanatlı Hayvan Gübresi Ve Altlık Özellikleri 1.1.Kanatlı Hayvan Kümes Gübresi Biyolojik bakış açısından kalın altlık, bakteriyel floranın erken safhalarda kapladığı genel bir yaşam alanında bulunan çeşitli mikro organizmaların biyotik bir topluluğudur. Yoğun bir bakteriyel mikrofloranın etkisi altında kalın altlığın biyokimyasal faaliyeti ve ısısı bakteriyel gelişimi yavaşlatır, bu durum aşamalı olarak artar ve sonraki safhalarda mantar faaliyeti hakim olur (30,31). Ancak çoğu, hayvan altlığı maddelerinin ve dışkıların mikrobiyal çürümesini ve biyosenoz oluşumunu kolaylaştırmada temel faktörler, nem içeriği ve yem harcamasına bağlıdır. Mikroorganizmalar altlık biyotopu içinde aşamalı olarak çoğalırlar ki bu onlar için özellikle uygun bir durumdur; yaşam alanlarını değiştirirler ve temel uyum, çeşitlilik ve direnç prensibiyle düzgün ekolojik dengenin sürmesine yardımcı olurlar. Kanatlı altlığının toplam mevcudiyeti cazip imkanlar sunmaktadır ancak broyler, yarka ve yumurtacılardan gelen altlıkların kalitesindeki farklar tablo 9'da görülebileceği gibi çok önemlidir. Tablo 9 Broyler, Yarka ve Yumurtacılardan Gelen Kanatlı Hayvan Altlığı: Besleyici ve Ekonomik Değerler Altlık türü Ham protein % Ham lif % Lignin % Kül % Değer $/ton Broyler 25.3 14.6 8.9 10.1 40 Yarka 13.7 18.3 16.5 14.9 18 Yumurtacı tavuk 11.6 16.2 7.9 20.1 15 Kaynak: (46). Kanatlı hayvan altlığının kimyasal bileşimini etkileyen faktörler ve besleyici değerleri çok sayıdadır: Barınma Altlık maddesinin yapısı Altlık idaresi Yüzey birimi başına düşen hayvan Yem rasyonundaki içeriklerin yapısı Yem artığı yatağının miktarı İmha sonrası nem içeriği Birim başına düşen kanatlı yoğunluğu Depolama türü Kanatlı türü Depolama süresi Yetiştirme döneminin uzunluğu Altlığın nem içeriği özellikle laktoz, magnezyum ve sodyum içeriği olmak üzere yemdeki faktörler tarafından kontrol edilebilir. Altlıktaki veya kanatlı hayvan gübre altlığındaki yüksek bir DM içeriği genelde aşağıda bulanan tablo 10'da önerildiği gibi kritik bileşenleri limitlerine göre kısıtlayarak elde edilebilir: Üretim yoğunluğu Besin maddesi seviyesi Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Laktoz, Mg, Cl, Na ve K içeriği 60 Ortam sıcaklığı ve nemi Tablo 10 kritik bileşenlerin seviyelerinin kısıtlanması Maksimum seviye g/kg Önerilen seviye g/kg Laktoz 50 40 Magnezyum 4 2 Klorür 4 3 Sodyum 4 2 Potasyum - 9 Bileşenler Ayrıca, yem parçacıklarının büyüklüğü kanatlıların su tüketimlerini ve onların atık dışkılarının nem içeriğini etkiler, iyi öğütülmüş bileşenler dışkıdaki nem oranını artırır. Hennig (23,24) tarafından yürütülen deneylerde broylerlerin yaşlarına bağlı olarak broyler altlığı bileşeninde olan aşağıdaki değişiklikler Tablo 11'de gösterilmiştir. Tablo 11 Broylerlerin yaşlarına bağlı olarak broyler altlığı bileşenindeki değişiklikler Broylerlerin hafta yaşı Kuru madde % Ham protein % Eter çıktısı % Ham lif % 1–2 28.0 33.6 4.0 12.6 4–5 31.0 40.0 1.4 12.9 7–8 35.0 43.5 2.7 14.0 Ortalama 31.3 39.0 2.7 13.2 mikroskobik incelemeye tabi tutulan kırk adet numunede broyler altlıklarının bireysel bileşenlerinin analizi aşağıdaki gibidir: Tablo 12 Broyler altlığının bireysel bileşenlerinin analizi Madde Değer aralığı (%) Ortalama (%) Dışkı 42–51 62 Hayvan altlığı 20–48 31 Yem artığı 2–25 3 Tüyler 1–7 2 Yabancı madde 1–3 2 Dışkı ve hayvan yatağı temel bileşenlerdir ancak genellikle kanatlı hayvan çiftliklerin düzgün biçimde idare edilmemesinden ötürü altlık içinde büyük miktarlarda yem de bulunabilir ve bu atığın besin değerini özellikle enerji içeriğini artırır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Müller ve arkadadaşları (30, 31) tarafından Çekoslavakya'daki farklı broyler ve diğer kanatlı eti üretim çiftliklerinde, makroskobik ve 61 1.1.1 Hayvan altlığı Tablo 13'te gösterilmektedir. Hayvan altlığının fiziksel özellikleri yetiştirme döneminde hacim yoğunluğu, tane büyüklüğü, dağılım, nem tutma kapasitesi, sıkıştırılabilirlilik, geçirgenlik, nem alma kapasitesi ve biyolojik olarak çözünebilirliği içerir. Hayvan altlığı maddesi ucuz, kolay bulunabilir, yüksek ölçüde emici, batıcı olmayan, kolay taşınabilir, tozsuz olmalı ve kanatlı tarafından tüketilmemelidir. Hayvan altlığının kimyasal bileşimi kalın altlığın besin değerini etkiler. Daha sonra yem olarak kullanılacaksa düşük kül oranı ve lignoselülozik bileşenlerin sindirilebilir olması idealdir. Ancak kanatlı çiftliğinin genel olarak kanatlı hayvan performansı ile ilgilenmesi ve altlığı besin değeri ile ilgilenmemesi her zaman bu görüşü paylaşmamaktadır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Altlığın ligno-selüloz bileşenleri yetiştirme dönemi sırasında zemin alanı birimi başına düşen hayvan altlığının kalitesi ve selülotik bakteri faaliyetini destekleyen altlıktaki nem oranı ile değişir. Kalın altlığın talaş miktarına dayalı olarak lif sindirebilirliği yetiştirme dönemindeki mikro floranın biyolojik faaliyetine bağlı olarak oldukça yüksek olabilir. Çam talaşı ile beslenen koyunlar ile yapılan metabolizma deneylerinde gösterildiği üzere, kullanım öncesi hayvan altlığının (33) organik madde sindirilebilirliği (OMD) %11 iken altlık olarak kullanımından sonra OMD değeri %72'ye çıkmıştır (dışkı içeren altlık için). Hayvan yatağı olmayan broyler gübresi %72'lik OMD'ye sahipken talaşın potansiyel enerjisinin yetiştirme döneminde mikrobiyal çürüme yoluyla mevcut hale geldiği görülmektedir. Bu sonuç lignin, selüloz ve diğer yapısal karbonhidratların (toplu dengeye dayanarak) kısmi olarak yok olması ile desteklenmiştir. Hayvan altlığı maddelerinin bazı önemli fiziksel, kimyasal ve biyolojik değerleri 62 Talaş, bulunabilirliği sebebiyle genellikle en uygun hayvan altlığı maddesidir. Talaş rendesi talaştan daha az tozludur ve daha iri parçalı talaş, iyi öğütülmüş talaştan daha uygundur. Tahta yongaları yeterince nem emmez ve yumuşak tahtalardan elde edilen talaşlar daha hızlı biyolojik olarak parçalanabilmesinden ötürü sert tahtalardan daha iyi olduğu görülmektedir. Tahıl sapı ve diğer mahsul kalıntıları temel olarak iyi hayvan altlığı maddeleridir ve geviş getiren hayvanlar için altlık değerine katkıda bulunur fakat yetiştirme döneminde nem içeriği %35'in üzerinde artarsa tahıl sapı Aspergilus toksikozunun oluşmasını destekler. Pirinç kabukları kanatlı hayvanlar veya geviş getiren hayvanlar için uygun bir hayvan yatağı maddesi değildir (3, 39). Fıstık kabukları hafiftir, yüksek derecede emicidir ve hem kanatlılar hem de geviş getiren hayvanlar için mükemmel bir hayvan altlığı sağlar. Pamuk tohumu kabuğu iyi bir hayvan altlığı maddesidir ancak çok emici değildir. Şeker kamışı özellikle özü oldukça uygun bir hayvan altlığı maddesidir fakat yetiştirme döneminde artan nem oranı ile küf tehlikesi çoğalır ve asperjilomikoz yeniden potansiyel bir tehdit haline gelir. Turba en emici maddedir ve amonyağı bloke eden düşük pH'sı sebebiyle en iyi kanatlı altlığını oluşturur; dezavantajı az bulunması ve turba eski olduğu takdirde kül içeriğinin yüksek olmasıdır. Kum, kil ve kireç düşük emme kapasitelerinden ötürü hayvan altlığı olarak uygun değildir ayrıca tozludurlar Tablo 13 Hayvan Altlığı Maddelerinin Değerleri Hacim yoğunluğu (kg/m 3) Hayvan altlığı Gübreli altık 123 312 84 308 141 Nem tutma kapasitesi % Broylerlerin performansı (1–78 günlük) Büyüme Yem/artış 187 100 100 163 99 107 341 152 91 111 99 337 146 89 117 Turba 126 387 460 98 99 Turba+ talaş + saman 109 326 270 99 97 Buğday sapı 113 314 159 99 95 Pirinç sapı 127 317 146 - - Arpa sapı 126 318 159 98 99 Kuru ot (Graminae) 122 333 173 101 95 Bezelye sapı ( Pisum spp.) 131 317 142 86 109 Çam talaşı Çam rende talaşı Yapraksı talaş Yapraksı rende talaşı Kolza sapı 93 296 128 95 103 Pirinç kabuğu 129 214 98 87 119 Ayçiçeği kabuğu 269 301 107 97 99 Pamuk tohumu kabuğu 109 289 102 98 101 Yer fıstığı kabuğu Kahve kabuğu Kakao kabuğu 99 337 198 103 92 197 306 169 94 103 97 369 212 83 91 Mısır koçanı (zemin) 226 382 202 93 91 Bambu kamışı (özü) 112 329 163 91 103 ve kül birikintileri yüzünden yalnızca küçük miktarlarda besleme için yeniden kullanılabilirler. Çöp kompostunun (43) mükemmel emme özelliği vardır; kompost üzerinde yetiştirilen tavuklarda daha düşük ölüm oranı görülmektedir, koksidiyoz hastalığına sebep olan Eimeria türlerinin belirgin azalmasını sağlar. Çekoslavakya ve Singapur'da (30, 38) tarafından yapılan araştırmada kurutulmuş sığır gübresi (talaş veya tahta rende talaşıyla birlikte) üzerinde yetiştirilen broylerler, diğer herhangi hayvan altlığı maddesi üzerinde yetiştirilenlerden, muhtemelen sığır altlığının bilinen (vitamin B12) ve bilinmeyen büyümeye yardımcı etkenlerin varlığından ötürü daha düşük ölüm oranı ve önemli oranda daha iyi performansa sahip bulunmuşlardır. 3-5 sürüdeki altlığın yeniden kullanımının kanatlı hayvanın genel performansı üzerine etkisi olduğuna dair son derece önemli bir bulgu vardır. Davies, yeniden kullanılan altlığın Marek hastalığının insidansını düşürdüğünü Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Hayvan altlığı maddesi 63 Tablo 14 Broiler Ölüm Oranı: Yeni ve Eski Altlığın Etkisi Altlık İdaresi Kullanım dışı bırakma nedeni Yeni Eski 1. deneme 2. deneme 1. deneme 2. deneme Löykoz 3.27 3.25 2.50 3.25 Septisemik hastalıklar 0.37 0.28 0.34 0.28 Hava kesesi iltihabı 0.13 0.24 0.15 0.24 Diğer 0.30 0.28 0.27 0.28 Toplam 4.07 4.05 3.26 3.29 Kaynak: (12) Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı bildirmiştir (12). Toplamda 15.3 milyon kanatlının olduğu 905 sürü üzerindeki çalışmalar, kullanım dışı bırakmadaki farkların istatistiksel olarak altlık yeniden kullanıldığında istatistiksel olarak daha düşük olduğunu doğrulamıştır (Tablo 14). USDA rakamsal verilerine göre bu fark (%75) 60.000 USD'lik bir kazancı temsil etmektedir. Herhangi bir açıklama mevcut değildir fakat kanatlı altlığındaki mikrobiyal faaliyetin onun özel besin güvenliği değerlerine katkıda bulunduğu sanılmaktadır. 64 Hayvan yatağının yapısı hem kanatlı hayvan performansı (Tablo 13) hem de geviş getirenler için kalın altlığın besin değeri üzerinde büyük etkisi vardır. Müller ve arkadaşları tarafından tarafından 44 farklı hayvan yatağı maddesi test edilmiştir (32, 35); en önemli maddelere ait gelişmekte olan ülkelerde kullanılan sonuçlar Tablo 15'te verilmiştir. Pirinç kabukları örneğinde gösterildiği gibi slika, lif, lignin ve kütin gibi yüksek seviyeli bileşenler düşük geviş getiren hayvanlarda düşük ruminal sindirilebilirlikden sorumlu olabilir. Kanatlı başına kullanılan hayvan yatağı maddesinin miktarının ayrıca altlığın protein ve vitamin içerikleri ve parasal değeri üzerine de etkisi bildirilmiştir. Yetiştirme dönemi sırasında kireç taşı eklenmesi, kanatlı kümesinin mikro iklimi üzerine olan bir etkiyle ve amonyağın yer değiştirilmesiyle ortaya çıkan, kayda değer miktardaki nitrojen kaybıyla sonuçlanır. CaCO3 ile işlenen kalın altlık düşük seviyeli ham ve saf proteine sahiptir ve altlık hızla mineralleşir. Diğer taraftan mineral fosforlu ek altlık ham protein özellkle de canlı içinde sindirilebilir protein içeriğini önemli ölçüde arttırır (Tablo 16). Altlık fosfatlı madde ile işlendiğinde genellikle geviş getiren hayvanların besinlerine fosfor eklemeye gerek yoktur. Hayvan yatağının kalın altlık mineral içeriği üzerine etkisi Tablo 16'da gösterilmektedir. Tablo 15 Sığır için Kalın Altlığın Besleyici Değeri üzerine Hayvan Altlığı Maddesinin Etkisi Besin değeri Ham protein % Kül % DM sindirilebilirlik Kozalaklı odun artığı 21.5 12.7 71.7 47 Yapraksı odun artığı 20.9 12.0 72.4 55 Mısır sapı 22.0 19.3 71.8 51 Mısır koçanı 26.5 13.9 73.5 62 Pirinç sapı 21.7 20.1 70.4 40 Pirinç kabuğu 19.7 32.5 52.5 15 Şeker kamışı 22.3 16.4 70.1 47 Turba 25.6 15.7 68.5 52 Bezelye sapı 21.7 16.1 70.2 56 Furfural atığı (kurutulmuş) 30.1 15.6 71.7 73 Kakoa kabuğu 30.7 15.5 70.8 65 Ayçiçeği kabuğu 18.4 16.7 68.4 44 Yerfıstığı kabuğu 24.7 19.6 66.7 56 Kahve kabuğu 19.6 17.4 69.5 42 1 Değer $/ton2 1 In vivo (koyun) (her kalın altlık ile 4 üretim. 2 Varsayımlar: saf protein: $0.30/kg; proteinsiz nitrojen: $0.08/kg ham protein eşdeğeri veya $0.50/kg nitrojen olarak (N); fosfor: $0.50/kg; kalan organic madde: $0.01/kg; %10'nu aşan küliçeriği $0.10/kg doldurulur ve kalın altlıkların toplam parasal değerinden çıkarılır. Tahmini masraflar: %46 N içeren üre; $230/t; %27 P içeren fosforlu asit (H3PO4) : $270/t. Kaynaklar (32, 36). Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Hayvan yatağı maddesi 65 Tablo 16 Hayvan Altlığı miktarının kalın altlık besin içeriği üzerine etkisi Hayvan yatağı miktarı Besin maddesi içerikleri Kanatlı başına (g) m 2 başına (kg) Ham protein % Kül % Tokoferol mg/kg Vitamin B12 mg/kg Değer $/t 267 4.00 27.9 11.4 5.5 1.8 64.0 443 6.65 26.5 10.3 4.3 1.4 65.0 533 8.00 24.6 10.4 3.1 1.5 62.0 709 10.64 22.8 9.7 2.6 1.3 57.0 800 12.00 21.8 9.9 2.4 1.6 56.0 887 13.30 19.3 10.0 - 1.2 50.0 Kaynak: (36). Tablo 17 Nitrojen kayıpları üzerine hayvan yatağı maddesine kireç eklenmesinin etkisi Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Hayvan altlığı maddesi türü 66 CaCO 3 Yok 0.5% CaCO3 Var Ham protein % Değer $/t Ham protein % Değer $/t Odun yongası 26.1 61 23.5 42 Turba 29.8 69 26.2 48 Turba + odun yongası 30.5 67 20.5 52 Mısır koçanı 28.5 63 24.7 54 Mısır koçanı + odun yongası 29.2 71 23.1 53 Buğday sapı 26.4 57 21.7 49 Kaynak: (36). Broilerler, yarka ve yumurtlayan kanatlılar arasındaki büyük farklar ve çeşitliliklerden dolayı altlığın mineral içeriği kanatlı hayvan bireysel sınıflarına bağlı olarak ele alınacak önemli bir konudur. Kalın altlığın kalitesini büyük ölçüde etkileyebilir ve besleme için kullanımını kısıtlayabilir. Kalsiyum seviyesi genellikle kanatlı yemlerindeki kalsiyum seviyesi, kum ve mozayık yapısına göre değişir. Fosfor da aynı eğilimi gösterir. Sodium içeriği genellikle yemdeki seviyesine göre büyük oranda etkilenirken potasyum seviyesi açık olarak hayvan yatağı maddesine bağlıdır. Kanatlı yemlerindeki yüksek seviyelerde mikro elementler (Fe, Cu, Mn, Zn) genellikle kalın altlıkta yüksek mikro element içeriği ile sonuçlanır (34, 37, 39). Tablo 18 Broyler altlığının besin değeri üzerine fosfat ilavesinin etkisi Broiler altlığının bileşimi Mineral ilavesi Kuru madde Ham protein % % Ham lif Sİndirilebilir Değer*% protein % $/t yok 91.1 19.7 28.2 10.7 42 P 91.6 22.4 25.0 11.9 54 P+ S 91.6 22.4 25.8 13.2 56 P + S + ME 91.6 22.9 24.4 13.4 57 * İlaveler çıkarılmadı. Kaynak: (35). Hayvan altlığının vitamin içeriği üzerine etkisi ile ilgili geniş araştırma sonuçlarının özeti verilmiştir (36). Kozalak bazlı hayvan altlığının diğer vitamin veya provitamin içeriği analiz edilmiştir (35). Sonuçlar, 0.5'ten 5 ppm'e kadar değişen pridoksin; 335 ppm arası değişen pantotenik asit; 0.002 ppm folik asit; 2775 ppm arası değişen xantophylis içeriğini göstermiştir. Vitamin içeriklerindeki önemli ölçüdeki farklar çok çeşitli nedenlerden dolayı olmaktadır. Diğer taraftan orjinal yem kaynağından önemli oranda vitamin metabolize edilmez ancak değişmemiş veya değişmiş yapıda kalın altlığa dönüşür. Bu sebeple altlığın karoten içeriği yemin özelliğine örneğin; yemdeki mısır oranı ve yeşil öğünler gibi yüksek karotenli yemlerin kullanılmasına bağlıdır. Yine, altlıktaki E vitamininin biyo sentezi ve bakteriyel sentezi beklenemeyeceğinden bu vitaminin önemli ölçüdeki miktarı tamamen yemde bulunan miktarlardan çıkarılmalıdır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Not: P = Süperfosfat: 40 g/m2; S = Sülfür: 1.4 g/m2; ME = Mikroelementler karışımı (10 g/m2) içeriği (%): 0.3 KCI; 8.0 MnSO4. 7H2O; 25.0 FeSO4.7H2O;2.0 CoCl2. 6H2O; 3.0 ZnSO4. 7H2O; 20.0 NaH2PO4; 41.7 CaHPO4. 10.64 kg hayvan yatağı maddesi m2 başına kullanılmıştır. 67 68 K,P,Ca,Mg K,Ca,P % 6.1 % 19.3 % 7.3 % 19.8 % 12.5 % 22.7 % 11.0 % 21.6 % 8.6 % 15.5 % 3.3 % 19.6 % 1.1 % 16.7 % 4.1 % 17.7 % 0.9 % 14.8 % 5.7 % 19.9 OM DL OM DL OM DL OM DL OM DL OM DL OM DL OM DL Mısır sapı Buğday sapı Buğday samanı Turba (40%) + OM Buğday sapı (30%) + DL OM DL Mısır koçanı Kakao kabuğu Fıstık kabuğu Ayçiçeği kabuğu Şeker pancarı küspesi Odun talaşı (66%) + rendesi (34%) (kozalak) Buğday kepeği K,P,Ca,Mg K,Ca,P K,Ca,P K,Ca,P K,Ca K,Ca,P K,Ca K,Ca,P K,Ca,Mg K,Ca,P K,Ca,P K,Ca,P Si,K,P,Ca P, K,Ca,Mg K,Si,Ca,P P,K,Ca K,Si,Ca,P K,P,Ca K,Ca,P K,Ca,P %10’dan fazla % 2.9 % 13.9 OM DL Ham madde Kıyaslama tarihi 1. Kül Na,Mg Na,Mg Mg Na,Mg Mg,P Na,Mg P Na,Mg Mg Na,Mg Cr,Al,Na,Ni,Fe Cu,B,Al,Fe,Zn,Si Al,Na,Fe,Ba Zn,Cu,B,Al,Fe Al,Na, Zn Ca, B, Mn, Al,Fe,Cu Cu,Al,Ni,Zn,Mn Cu,B,Mn,Al,Zn,Fe 0.01–0.1% - Mg - Na,P - - Al,Na,Si Al,Si - Ba,Sr,Fe,B,Cr,Ni,Pb Si,Ba,Sr,Cr,Sn,Pb,Ni Na,Cd,Ba,Sr,Ag,Cu,Pb,Fe,Cr,Sn Si,Ba,Pb,Sr,Sn,Cr,Ni,Ag,Cd Ba,Mn,Zn,Cu,Si,Pb,Fe,Cr,Ti,Cd Si,Ba,Sr,Pb,Cr,Ni,Sn,Ti,Cd B,Ba,Zn,Na,Cu,Fe,Mn,Pb Si,Fe,Cr,Ba,Sr,Sn,Pb,Ti,Ni Ba,Mn,Zn,Cr,Ti,Sn,Pb,Ni,Ag Ba,Cr,Sr,Sn,Pb,Ni,Ti,Ag Sr,Zn,Mn,Ni Si,Sr,Ba,Pb,Cr,Ni,Sn Cd,V,Ti,Sn,Pb,Sr,Ag Ba,Pb,Cr,Sr,Ni,Sn,V,Ti Mn,B,Ba,Zn,Cu,Pb,V,Sr,Ti,Sn , Ge Mn,Ba,Cr,Sr,Sn,Pb,Ni,V,Ti,Ge Cu,Sr,Mn,Zn,Pb,B,Cd,Cr,Ti,Ni,Ge Mn,Pb,Ba,Cr,Sr,Sn,Ni,Cd,Ti,Ge Sr,B,Ba,Mn,Zn,Cu,Pb,Fe,Cr Ba,Cr,Sr,Sn,Pb,Ni,Br Na,Sn,Fe,B,Ba,Cr,Sr,Pb,Ag Si,Ba,Sr,Sn,Pb,Cr,Ni,Ag %0.01’den az OM = Orjinal hayvan yatağı maddesi; DL = Kalın altlık (36). Mn,Al,Zn,Na,Cu,Si Cu,Mn,Al,Zn,Fe,B Mn,Al,Zn,B,Si Cu,B,Mn,Al,Zn,Fe B,Al,Sr Cu,B,Mn,Al,Zn,Fe Al,Si,Sr Zn,Cu,B,Mn,Al Fe,B,Sr,Cu Cu,B,Mn,Zn,Fe Ba,Al,Cu,Si Cu,B,Mn,Al,Zn,Fe Mg,Na, Mn, Cr,Ni,Ba,Cu,B Zn, Al Cu,Fe,Zn,B,Mn - Mg Na,Mg Al,Fe Si,Na Mg Si - - 0,1–1% Na Mg Na,Mg,Si Si Na,Mg 1–10% Küldeki mineral içeriği Tablo 19 Farklı hayvan altlığı maddelerine bağlı kalın altlıktaki mineral elementler Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Tablo 20 Hayvan altlığı maddesinin altlığın vitamin içeriği (ppm) üzerine etkisi Hayvan yatağı maddesi Karoten Tiamin Riboflavin Niyasin Vitamin E Vitamin B12 Mısır koçanı 6.7 4.2 6.3 23.2 54.1 0.180 Mısır sapı ve yaprağı 3.8 5.1 7.7 22.9 23.7 0.060 Buğday sapı 6.5 3.8 8.9 17.6 83.7 0.270 Buğday samanı 3.2 4.1 7.6 21.9 69.6 0.210 Odun artığı (kozalak) 2.8 2.9 7.5 28.6 55.7 0.210 Turba+ saman + talaş 3.2 3.2 8.3 23.7 64.0 0.120 Kakako kabukları 4.8 1.9 8.1 36.4 67.5 0.060 Yer fısıtığı kabukları 3.6 6.3 6.3 28.9 63.5 0.210 Ay çiçeği kabukları 8.8 4.8 4.7 22.7 77.7 0.168 Şeker pancarı küspesi 10.6 6.9 9.2 32.4 71.8 0.132 Buğday kepeği 5.8 10.4 7.9 56.0 83.2 0.210 B vitamini karışım seviyeleri genellikle kanatlı hayvan yeminde doğal veya ilaveler olarak bulunan miktarlardan daha yüksektir. Bu artışın bir kısmı B vitamini içeriğinin önemli oranı sindirim kanalında endojen sentez ürünü olduğundan bağırsaklara ait biyo sentezden kaynaklanır. Ancak önemli bir diğer etken bireysel altlık türlerinin fermantasyon şartlarında yatar: nem, sıcaklık ve inorganik besin maddeleri, idare ve besin maddesi (30). En büyük artış orjinal yemdeki seviyenin 100 katından fazlası bulunan B12 vitamindedir. Bu artışın biyosentezden geldiği Aktinomisetler ve altlıktaki diğer B12 üreten mikroorganizmaların izolasyonu ile gösterilir. B12 seviyesi büyük oranda kolbalt ve siyanür tanecikli ek altlık tarafından artırılabilir (31). b ve g-tokoferoller, a izomerlere göre kalın altlıkta yemden daha fazla oranda bulunurlar (Tablo 21), çünkü kanatlılar tarafından a izomerler diğerlerine göre daha fazla metabolize edilip kullanılırlar. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Kaynak: (36). 69 Tablo 21 Broiler yemi ve kalın altlıkta tokoferol izomerleri İzomerler Yem Kalın altlık Test 1 Test 2 Test 1 Test 2 a - tokoferol 22 21 15 25 ß ve g - tokoferoller 47 29 75 85 1 : 2.1 1 : 1.4 1 : 5.0 1 : 3.4 Oran Kaynak:(37). Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 1.1.2 Broyler altlığı 70 Broyler altlığı, %45-67'si saf protein, %18-30'u ürik asit ve %12-17'si amonyak olan yüksek protein içeriğinden dolayı en değerli hayvan atığıdır. Küçük bir kısmı keratin (%2-4) ve diğer N bileşenleri tarafından temsil edilir. Diğer hayvan atıklarına kıyasla broyler altlığının yem enerjisi nispeten daha yüksektir. Koyunlarla yapılan denemelerde Fontenot ve arkadaşları (22), broyler altlığı için bir TDN değerini %59.8 (kuru olarak) olarak bildirmiştir; Drevjany ve Müller (35) danalardaki (160-180 kg) sindirim denemelerinde ortalama bir TDN değerini %52(%46-61 arasında) olduğunu farketmişler ve Morityus'da (41, 47) son dönemde toplanan broyler altlığına ait 13 örnekte geviş getiren hayvanlar için hesaplanan TD değerinin %62 ila %67 arasında olduğu bulunmuştur. Bu yüksek değer, düşük kül içerikli (7.614.1%) broyler altlığına yüklenebilir. Bireysel olarak ülkeler arasında göze çarpan farklar vardır ve bunun çevreye, kanatlı kümeslerinin idaresine ve altlığa bağlı olduğu görülmektedir. Broyler altlığı ABD'de yeniden kullanılır; altlık genellikle birkaç sürüden gelirken (üç veya daha fazla) bazı Avrupa ülkelerinde ve Güneydoğu Asya'dan gelen örnekler daima tek bir sürüden gelmektedir. Protein içeriğindeki değişiklik, belirgin olarak hayvan altlığı seviyesi, yetiştirme döneminde altlığın nem içeriği, sıcaklık ve hayvan yatağı maddesinin pH'I ile daha önceden ele alınan diğer birçok faktör tarafından etkilenmektedir. Dřevjaný ve Müller (35) tarafından gerçekleştirilen bir deneyde altlıkta bulunan lifin yaklaşık üçte birinin dışkıdan ve üçte ikisinin de hayvan altlığı maddesinden çıkarıldığı gösterilmiştir. Yine bu araştırıcılara görre hayvan altlık maddesi içeriğinin ham lif üzerine son derece önemli bir etkisi vardır. Bu yüzden örneğin, kütle dengesi hesaplanırken, yer fıstığı kabuğu (29.3%), mısır koçanı (29.2%) ve şeker pancarı küspesi (26.4%) bazlı altlıklarda en yüksek “kayıplar” lif üzerine olduğu gözlemlenirken, daha az parçalanabilir bazı maddelerde %1.8 (ayçiçeği kabukları), %0.5 (kakao kabukları) ve %8.9'luk (odun rendesi/talaşı) ham lif kaybı sergilemiştir. Bu “kayıplar”, kolayca parçalanabilir hayvan yatağı maddelerinin yapısal karbonhidratlarının bileşimindeki değişiklikler ve dönüşümlere (örn. Ham liften NFE'ye) bağlanmaktadır. Farklı kaynaklı altlıkların kül içerikleri toprak, kum ve kireç eklenerek etkilenebilir fakat yeniden kullanılan altlığın yüksek kül içeriği yalnızca kül birikmesinin değil ayrıca bir dereceye kadar da organik maddenin mineralleşmesinin bir sonucudur. Broyler altlığındaki kalsiyum yemden gelir; P:Ca oranı genellikle 1:1.11.3'dür ki bu broiler altlığına dayalı geviş getiren hayvan yiyeceklerinde bu iki temel unsurun iyi dengelenmiş olmasını sağlar. Broyler altlığının kritik bileşenleri mikro elementler, özellikle bakır'dır. 1.1.3 Yarka kanatlı altlığı 1.1.4 Yumurtacı kanatlı kümes altlığı Yumurtacı altlığında hayvan altlığı maddesinin dışkı miktarına oranı broyler altlığından bir miktar daha yüksektir, bu sebeple daha fazla lif ve diğer sindirilemeyen maddeler bu atıkta kaçınılmaz olarak birikir. Kaba proteinin genel seviyesi (% 16-22), ürik asit ihtiva eden kaba protein bileşenleri yaklaşık % 55, proteine bağlı proteinler %36 ve amonyaklı protein %9'dur. Eter atığı, genellikle önemli ölçüde solvent atıklı öğütülmüş yan ürün içeren yumurtacı yeminin farklı bileşiminden ötürü genellikle %1.1 ila 1.8 arasında değişir Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Yarka kanatlı altlıklarının besin değerleri önemli ölçüde düşüktür çünkü yarkalar broylerlerden daha düşük yoğunlukta yetiştirilir ve genellikle daha fazla hayvan altlığı kullanılır. Buna ek olarak protein seviyesi daha düşüktür, ayrıca gelişim yemlerinde, yarkaların yem tüketimini kısıtlamak için ham lifi ve sindirilemeyenleri yüksek tasarlanmıştır. Bu nedenler ötürü yarkalar tarafından üretilen dışkı atığı ve dolayısıyla altlık broylerinkinden daha düşük kalitededir. 71 Tablo 22 Broyler altlığı: besin bileşimi Müller Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Bileşim 72 Nem % Kuru madde birleşimi N × 6.25% Saf protein % Sindirilebilir protein % Alanin % Arjinin % Aspartik asit % Glutamik asit % Prolin % Glisin % Histitin % İzolösin % Lösin % Lizin% Metiyonin % Sistin % Fenilalanin % Tirozin % Serin % Treonin % Valin % Ham lif % Eter atığı % NFE % Kül % Ca % P% Na % K% Cu ppm Fe ppm Zn ppm Mg % Mn ppm B ppm Al ppm Lignin % Toplam enerji Mcal/kg Sindirilebilir enerji Mcal/kg Metabolize olabilir enerji Mcal/kg TDN Çekoslavakya G.doğu Asya Marityus 1968c 1975a 1978 13.6 19.6 22.3 Bhattacharya ve Taylor 1975 Blair 1975 15.3 15.5 25.5 14.9 18.6 25.2 2.70 29.6 17.0 1.30 0.90 0.60 2.40 100 138 99 34 - 17.4 6.9 24.5 2.80 33.4 21.9 2.50 1.60 0.30 2.40 72 0.33 - 28.3 17.1 21.2 23.5 2.10 33.6 12.5 2.10 1.70 0.40 1.90 312 388 173 0.41 275 5.40 - 31.3 16.7 23.3 0.88 0.51 1.22 2.19 0.93 2.14 0.24 0.64 1.00 0.57 0.13 0.09 0.54 0.33 0.57 0.57 0.82 16.8 3.3 29.53 15.0 2.37 1.80 0.54 1.78 98 451 235 0.44 225 38 284 3.25 2.44 25.3 16.6 0.8 0.43 1.15 1.81 2.55 0.2 0.58 0.92 0.49 0.13 0.14 0.49 0.32 0.53 0.52 0.74 18.65 2.3 27.1 14.1 2.5 1.6 0.42 1.77 23 343 0.35 8.04 - - - - 2.18 - 54.0 - 68.9 72.5 - Tablo 23 Yarka kanatlılardan gelen altlığın bileşimi Ülke Numune sayısı Nem Çekoslavakya Endonezya Malezya Singapur 15 5 26 9 28.9 21.2 22.7 19.3 Ham protein % 16.3 19.7 18.2 14.6 Eter atığı % 0.7 0.3 0.5 0.5 Ham lif % 22.6 24.5 26.3 23.7 Kül % 13.5 19.8 21.6 18.9 Ca % 1.4 2.9 2.2 1.7 P % 1.1 1.8 1.4 1.2 K % 2.9 2.7 2.6 3.1 Kaynak: yayınlanmamış veri (36). Yumurtacı tavuk altlığının besin değeri büyük oranda değişebilir, ortalama değerler oluşturulması neredeyse imkansızdır. Altlığın yem olarak kullanılmadan once analiz edilmesi daima gereklidir. 1.2.Kanatlı Hayvan Kafes Gübresi Kurutulmuş kanatlı gübresi için geçici standart şu şekilde oluşturulmuştur: “Kurutulmuş Kanatlı Atığı (KKA), ilaç almayan ticari yumurtacı veya broyler sürülerinden toplanan taze dışkılardan oluşan bir üründür. %15'lik bir nem içeriğine kadar termal olarak kurutulacaktır. Zararlı seviyede hiçbir madde içermeyecektir. Tel, cam, vb. gibi yabancı maddelerden arınmış olacaktır. Ürün, minimum protein yüzdesi, minimum yağ ve lif yüzdesini gösterecek şekilde etiketlenecektir. Koyun, kuzu, sığır ve süt ineği, broyler ve yumurtacı tavuk yemlerinde bir katkı maddesi olarak kullanılabilir. Broyler ve yumurtacı yemleri sırasıyla %20 ve %25 KKA'la sınırlanacaktır.” Her kanatlı bir kilogram yumurta için, 4 kg taze gübre veya 1 kg kuru gübre üretir. Birçok araştırmacı (54, 17, 53, 57), gübre miktarının kanatlının cinsi ve canlı ağırlığı, toplama zamanı, yemin bileşimi, besin seviyesi, yem tüketimi, iklim ve diğer faktörlere göre değiştiğini belirtmiştir. Farklı cinsler tarafından üretilen gübre miktarı çalışmasının sonuçları Tablo 24'te verilmiştir. Gerçekte, organik maddenin hızlı çürümesinden kaynaklanan kayıplardan dolayı toplanabilir gübre miktarları çok düşüktür (%55-65). Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Yumurtacı kümes altlığındaki ham lif, kullanılan hayvan yatağı maddesinin miktarı ve genel idare ile önemli ölçüde değişir; ortalaması yaklaşık %20.6'dır. Kül %26 ila 32 arasında değişir. Kalsiyum seviyesi her zaman yüksek iken (yaklaşık %6) fosfor seviyesi nispeten düşüktür (1.8 -2.4%). 73 Tablo 24 Çeşitli cinsler tarafından üretilen tavuk gübresi miktarı Taze Gübre Cins Kuru Gübre günlük (g) yıllık (kg) günlük (g) yıllık (kg) White Leghorn 173 63 43 15.8 Rhode Island Red 182 66 46 16.6 New Hampshire 173 63 43 15.8 Barred Plymouth Rock 177 65 44 16.1 Ortalama : 177 65 44 16.1 Kaynak: (50). Tablo 25 Depolama esnasında kuru kanatlı hayvan gübresindeki organik madde ve diğer kritik besin maddelerinin tahmini kayıpları Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Bileşenler (%) 74 Kanatlı gübresi toplanması Günlük Haftalık Aylık 3 aylık Ham protein 28 25 27 25 Saf protein (Barnstein) 12 11 8 8 Kül 25 27 31 35 Organik madde 75 73 69 65 Ilgili kütle dengesi 100 91 74 64 Kaynak: (46). Flegal ve arkadaşları (20) tarafından bildirilen taze yumurtacı gübresindeki nitrojen kayıpları aşağıdaki gibidir: Tablo 26 Taze yumurtacı gübresindeki nitrojen kayıpları Depolama dönemi (gün) Ham protein (% Kuru) Depolama dönemi (gün) Ham protein (% Kuru) 7 30.3 56 20.4 14 32.9 63 24.9 21 31.2 70 23.5 28 30.2 77 21.2 35 27.4 84 22.4 42 25.7 91 19.9 49 25.0 98 18.3 CO (NH2)2 + 2H2O " (NH4)2 CO3 " 2NH3 + CO2 + H2O Kanatlı gübresinde organik N kayıplarını engellemek için iki olanaktan biri nemi azaltmak (tahta suntalar, hava hareketleri) diğeri de serbest amonyak ile etkileşecek kimyasalları kullanmaktır. Bu bağlamda tek süperfosfat veya fosforik asitin uygulanması başarılı bir şekilde denenmiştir (36). Kimyasal kontrol ayrıca diğer mineral asitler (H2SO4, HCI) ve bakteriyel faaliyeti engelleyen formalin ile elde edilebilir. Taze kanatlı gübresinin hızla artan, oldukça düşük amonyaklı nitrojen içeriği vardır. Nem ve sıcaklık yukarda da bahsedildiği gibi taze gübrenin hızlı çürümesine katkıda bulunan ana etkenler olarak görünmektedir. Depolama sıcaklığının dışkıdaki amonyak miktarı üzerine güçlü etkisi olduğu bildirilmiştir (13), miktarlar depolama süresi ile artmaktadır. Tablo 25'te özetlenen bunların sonuçları, 3½ saat içinde amonyakta toplama zamanındaki miktardan altı kat daha fazla artış olduğunu göstermektedir. Kritik noktadaki numunenin gerçekte atılımdan sonra 30 dakika (numuneyi almak ve hazırlamak için gereken zaman) işlendiğini ve değişikliklerin daha da önceden gerçekleşmiş olmasının oldukça mümkün olduğunu belirtmek uygundur. Kanatlı hayvan gübresi tek kalitede olan bir ürün değildir. Ham proteinin genellikle yaklaşık %30 olarak hesaplanmasına rağmen, bu %40'dan %18'e kadar değişebilir. Bu yaklaşık %37 45 saf protein, %28 55 ürik asit, %8 15 amonyak, %3 10 üre, keratin ve diğer nitrojenli bileşimler tarafından temsil edilir. Yumurtacı yemindeki protein kaynağı, N bölümlerinin oranını etkiler; ana protein kaynağı olarak balık unu, az Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Gübrenin daha sık olarak toplanması organik madde, ham protein ve diğer değerli besinlerin kayıplarını azaltır. Nem ve yüksek ısı, ürik asitten organik N'nin ve üreden, nitrojenin inorganik bileşenlerine enzimatik parçalanmasını hızlandıran ana etkenlerdir: 75 Tablo 27 Tavuk dışkı örnekleri bileşiminin amonyak içeriği Dışkı örneğinin havaya maruz kalması (saat) Amonyak içeriği (%) 0 0.0310 1½ 0.0601 2 0.0314 3½ 0.2023 4 0.1415 4½ 0.1267 5 0.1739 Kaynak: (13). Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı yağlı süt tozuna kıyasla gübrede %31 daha az ürik asit fakat %6 daha fazla saf protein üretir (57). 76 Yüksek değerli bir yem gübrede zengin nitrojen ve mineraller sağlarken düşük değerli yem, gübrede yüksek lif içeriği ile sonuçlanır. Moran and Evans (28), yumurtacı tavukları ham protein (%18'e 14), metabolize edilebilir enerji (2.75'e 2.4 Mcal/kg), kalsiyum (%3.5'e 3.25) ve fosfor (%0.55'e 0.50) oranında değişen yemler ile beslemişler, gübrenin ürik asit içeriğini, yüksek protein-enerjili yemlerle beslenen tavuklarda düşük değerli yemlerle beslenenlerden yaklaşık üç kat daha fazla (4.254.56%'e karşı 1.692.1%) bulmuşlardır. Diğer nitrojenli içeriklere bakıldığında (çözülebilir NPN, NH3) yüksek ve düşük değerli yem arasında yüksek seviyelilerde normal değerler arasında çok az farklar bulmuşlardır. Kurutulmuş yumurtacı kanatlı gübresinin biyolojik protein mevcudiyeti Polin ve Chee (51) tarafından araştırılmış, kanatlı gübresinde mevcut olan saf proteinin kimyasal olarak bir değerlendirmesine ait olan kimyasal ve biyolojik belirleyiciler arasında bir ilişki bulmuşlardır. Henning ve arkadaşları (23), koyunlar üzerinde yaptığı sindirilebilirlik denemesinde, %38.241.15 ham protein içeren broyler gübresi ile %30.7 ham protein içeren piliç gübresini test etmiş ve sonuçları şu şekilde bulmuşlardır: Tablo 28 Koyunlar üzerindeki sidirilebilirlik denemelerinde broyler gübresi ve piliç gübresinde test edilen parametre değerleri Piliç gübresi (%) Broyler gübresi (%) Organik madde 69.4 76.0 Enerji (Yem birim-sığır)1 70.4 76.4 Ham protein 84.3 82.3 Sindirilebilirprotein 26.0 33.0 Yem birimi (sığır)1 42.1 47.0 Protein /enerji faktörü 62.0 69.5 Parametre Sindirim faktörleri: Besin içeriği: 1 Alman yem enerji birimi. Yumurtacı kanatlı gübresinin amino asit bileşimi birçok araştırıcı tarafından inclenmiştir. Flegal ve arkadaşları (19) tarafından elde edilen sonuçlar (Tablo 29)'da verilmiş, yumurtacı gübresinin oldukça önemli bir amino asit (sistin) kaynağı olduğunu fakat esas olarak atık NPN'i ve gerekli olmayan amino asitleri yüksek olduğundan monogastriklerden ziyade geviş getiren hayvanlar için büyük besleme potansiyeline sahip olduğu bulunmuştur. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Sonuçlar ikna edici ölçüde her iki dışkı atığının geleneksel protein yemlerine kıyasla yüksek protein değerleri olduğunu göstermiştir. 77 Tablo 29 Kurutulmuş yumurtacı atığı (kya): amino asit bileşimi Ham protein (%) Saf protein (%) Alanin 4.38 9.73 Arjinin 1.93 4.27 Aspartik asit 4.38 9.73 Sistin 4.51 10.00 Glutamik asit 6.35 14.09 Glisin 3.40 7.54 Histidin .82 1.82 İzolösin 2.05 4.54 Lösin 3.32 7.36 Lisin 2.01 4.45 Metiyonin .37 .82 Fenilalanin 1.84 4.09 Prolin 2.21 4.91 Serin 2.13 4.73 Treonin 2.05 4.54 Tirozin 1.07 2.36 Valin 2.58 5.73 Amino asit Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Kaynak: (19). 78 EK-2: Kompostlama İçin Rehber Bu hesaplamayı tamamlayarak altlığın C içeriğinin tahmini bir hesaplaması elde edilebilir. Örneğin: Kül = 29.8%. Burada yer alan kümes içi altlık kompostlama işlemi Missisipi kanatlı hayvan kümeslerindeki araştırma deneyimlerine dayalıdır. Altlık geri dönüşümünün başlangıcında kanatlı sanayisine yardımcı olması amacı güdülmüştür. Kümes içi kompostlamada kaçınılması gereken önemli konular vardır. Deneyimin gerçekten çok önemlidir. Kompostlama sırasında yapılan hatalar bu bölüm boyunca ele alınmıştır. Aşağıda yer alan bilgilerde tarif edilen uygulama deneyimleri, işletmelere kendi barınakları ve idari planları içerisinde her değişkenin ne kadarını tahmin edebilecekleri konusunda bazı genel fikirler verecektir. C = 100 - (29.8) = 39% 1.8 Bu araştırma esnasındaki deneyim, çoğu kümes içindeki altlığın C içeriğinin %35 ila 45 arasında ve ortalama yaklaşık %39 olduğunu göstermiştir. 2.3.Nitrojenin belirlenmesi Altlığın ham proteinin yanında Nitrojen içeriğininde belirlenmesi gerekir. Nitrojen, Kjeldahl analizi ile kolaylıkla belirlenebilir. Araştırmalar altlığın N içeriğini birçok faktörün etkilediğini göstermiştir: 1.Son boşaltmadan sonraki sürü sayısı 2.1.Altlık miktarının belirlenmesi 2.2.Karbon(C) miktarının belirlenmesi Bu şartlar altındaki çoğu altlığın yüksek kül değerinin olmasından dolayı kompostlama öncesi altlığın karbon-C içeriğini artırmak için taze altlığın eklenmesi gerecektir. Altlığın C içeriğini hesaplanmak için öncelikle kül içeriği belirlenmelidir. Kül içeriği altlığın kapalı bir fırında yakılmasının tamamlanmasıyla belirlenir. Kalan kül altlığın mineral içeriğidir. 2.Sürüler arası kendi kendine yüklemeli kullanım (Kek yöntemi) 3.Altlık nem içeriği Broyler kümesleri içindeki altlığın N içeriği kompostlama çalışmalarında %3.2 ila 3.9 arasında ve ortalaması yaklaşık %3.6 olarak çıkmıştır. 2.4.C:N oranının belirlenmesi Düzgün kompostlama için C:N oranı son derece önemlidir. Ortalamalar yukarıda verildiği gibi alınırsa 10.83'lük bir oran hesaplanır: 39 ÷ 3.6 = 10.83 Böyle düşük bir C:N oranı düzgün şekilde kompostlanmayacaktır. Düzgün kompostlama için 15 ile 25 arasında bir C:N oranı gereklidir. Kompostlama C:N oranı yükseltilmeden yapılmaya çalışılırsa orataya istenmeyen birçok sonuç çıkacaktır: Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Kümesteki altlığın miktarını belirleyin. Normalde 5-7 arası sürünün olduğu bir kümes kuru madde bazlı olarak belirtilen yaklaşık 70 ila 80 tonluk altlık içerecektir. Altlığın ölçülen bir kısmının tartılması kümes içindeki altlığın miktarının daha iyi tahmin edilmesine yardımcı olacaktır. Bütün hesaplamalar ve analizler kuru madde üzerine dayalı olarak yapılmalıdır. Bu sebeple hızlı ve güvenilir bir nem okuma ile nem belirlemeleri yapılmalıdır. C = 100 - (Kül %) 1.8 79 1.Altlık, kompostlama sırasında büyük miktarlarda amonyağı dışarıya atacaktır. 2.Yüksek kompostlama sıcaklıklarına ulaşılmayacaktır (650C). 3.Kütle yapışkan olabilir ve çok daha az etkili olan oksijensiz sindirime geri dönebilir. 4.Gelecek sürü sırasında son ürün çabuk bir şekilde kek haline gelebilir. 5.Gelecek sürü sırasında amonyak seviyesi yüksek olacaktır. C:N oranı en az 15:1'e yükseltilmelidir. Bunu yapmak için biriken maddenin (talaş, odun rendesi) C, N ve nemi belirlenmelidir. Biriken maddenin N içeriğinin göz ardı edilebileceği varsayılabilir. Taze altlığın kül içeriği %1.5 ila 4 arasında değişir ve ortalaması yaklaşık %3.5'tir. Bu sebeple biriken maddenin C değeri şu şekilde olacaktır: Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı C = 100 - 3.5 = 53.6% 1.8 80 Kümesteki C oranını en az 15'e yükseltmek için bu C içeriği ile ne kadar kuru madde gerekir? Bu aşağıdaki gibi hesaplanır: Kullanılmış altlık: 80 ton kuru madde C içeriği: %39, N içeriği: %3.6 15 x 5,760 lb = 86,400 lb C gerekir 62,400 lb C kümeste zaten bulunduğundan, 86,400 lb C gereklidir - 62,400 lb C mevcuttur 24,000 lb C eklenmelidir C kaynağı %53.6'dır. Bu yüzden; 24,000 lb C gerekli ÷ 0.536 = 44,776 lb veya 22.4 ton altlık eklenmelidir (kuru madde olarak). Not: bütün bu hesaplamaların kuru maddeye dayalı olarak yapıldığı hatırlanmalıdır. %50 nemli 12 tonluk bir talaş alımı yalnızca 6 tonluk kuru madde demektir. Eğer talaş bu nem içeriği ile kullanılırsa, o zaman düzgün kompostlama için kütlenin C içeriğini yeterli ölçüde artırmak için dört araç yüküne daha ihtiyaç duyulacaktır. Bir araç yükü taze odun rendesi talaş kadar ağır gelmez, ancak nem içeriği çok daha düşüktür ve kuru madde miktarı hemen aynıdır. 2.5.Suyun belirlenmesi Yığma öncesinde kütleye eklenen son madde sudur. Kompostlama kütlesinin su içeriği düzgün biçimde olmazsa istenmeyen etkenler meydana gelebilir. Çok az su: 80 ton x .036 = 2.88 ton veya 5,760 lb of N 80 ton x .39 = 31.2 ton veya 62,400 lb of C 1. Düzgün kompostlama için gereken ısı (600-650C) birinci aşamada elde edilemeyebilir (Şema 4). En az 15 kat Niçeriği gereklidir, bu yüzden: 2. İkinci aşama kompostlama ısıları büyük hayal kırıklığı olacaktır (Şema 5). 3. Isı artışı ve korunması kısalacaktır. 4. Sonraki sürüde amonyak seviyeleri yüksek olacaktır. Çok fazla su: 1. Kütle yığılabilir ve oksijenli şartlar durabilir. 2. İşlemin oksijensiz şartlara dönüşmesi durumunda işlem devam edecek ve komposlama ısısı elde edilecektir; ancak işlem daha uzun sürecektir. 3.Üzerine döktükten sonraki birleştirilmiş toplamlar Kuru madde: 104 ton Nem: 58 ton Toplam: 162 ton 4.İstenilen %45'lik nem içeriğine ulaşmak için aşağıdaki hesaplamalar gerekli olacaktır. %45 nemde toplam kuru altlık ağırlığı veya %55 kuru madde: 104 ton D.M. ÷ 0.55 = 189 ton 3. Kompostlamadan sonra kümesin durumu ıslak ve idaresi güç olacaktır. Civciv yerleştirmeden önce altlığın etkili şekilde kurutulması için günler geçmesi gerekecektir. 4. Sonraki sürüde amonyak seviyeleri yüksek olacaktır. Düzgün kompostlama için %45'lik bir nem seviyesinin olması tavsiye edilir. Çok fazla veya çok az nemle ilgili problemlerin çoğu bu nem içeriğine yakın dönüştürülerek problemlerden kaçınılabilinir. 1.İlk olarak kümesteki kuru madde miktarını hesaplayın. Toplam altlık ağırlığı: 104 ton Nem: 30% veya 34 ton Kuru madde: 70% veya 80 ton 2.Üzerine dört yük talaş dökün Toplam üzerine dökülen ağırlık: 48 ton Nem: 50% veya 24 ton Kuru madde: 50% veya 24 ton Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Suyun eklenmesi nasıl hesaplanır ? 81 Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Şema 4. Safha-I esnasında düzgün kompostlamaya ait sıcaklıkları gösteren kanatlı altlığının bir yığınına ait kesit. Yığın 3 metre genişliğinde ve 1 metre derinliğindedir. 82 Bilgi için Mississippi State University, msuinfo@ur.msstate.edu (1998) Bilgi için Mississippi State University, msuinfo@ur.msstate.edu (1998) Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Şema 5. Safha-II esnasında düzgün kompostlamaya ait sıcaklıkları gösteren kanatlı altlığının bir yığınına ait kesit. Yığın 3 metre genişliğinde ve 1 metre derinliğindedir. 83 5.Toplam gereken su ilavesi: 189 ton - 162 ton = 27 ton su 6.Kaç galon su gerekli? 27 ton x 2,000 lb/ton = 54,000 lb su 54,000 lb ÷ 8.333 lb/gal = 6,480 galon su gereklidir Bu örnekte gerekli olan su miktarı normalde gerekenden biraz daha yüksektir. Ancak 5000 galonu aşan (1820 m3) su gereksimi olabilir. Suyun eklenmesi Basit olarak yüzeye dökmek yerine su altlık içine spreylenmelidir. Bu aşağıda belirtilen faydaları sağlar: 1.Kaygan bir pislik oluşmasını engeller. 2.Su altlığı daha kolay ıslatır. 3.Yığma öncesi suyun buharlaşarak kaybı azatılır. Yığma önerileri Yığın oluşturma işleminde birkaç basit kural izlenmelidir. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 1.Bütün altlığı biraraya toplayıp birleştirin. 84 2.Kütle olarak birleştirilmeden once bütün altlıktaki topaklanmalar dağıtılmalıdır. 3.Altlık kütleye kabarık bir durumda katılmalıdır, yani yığını asla topaklanmamalıdır. 4.Eski ve üste konulan altlık tamemen karıştırılmalıdır. 5.60 cm'in altındaki yığınlar iyi olmazlar çünkü “kritik kütleleri” yoktur. 6.120 cm' nin üzeri yükseklikteki yığınlar topaklanmaya meyillidirler ve oksijensiz durumlara sebep olurlar. 7.75 -120 cm derinliğindeki yığınlar ideal olarak görünmektedir. . 2.6.Kompostlama önerileri Kompostlama işlemi iki aşamayı kapsar ve başarılı olması için düzgün bir idareyi gerektirir. 1.Sıcaklığı korumak için kümesin tamamen kapatılmasına gerek yoktur. Bir kompost kütlesi kendinden yalıtımlıdır. 2.Kompostlama maddeleri amonyak, karbondioksit, karbonmonoksit ve metan gazı üretirler. Bu yüzden havalandırılmamış veya açılmamış bir kümese girmek tehlikeli olabilir. 3.Kütlenin merkezinde birkaç noktadan sıcaklıklar günlük olarak kaydedilmelidir (Şema 4 ve 5). 4.Birinci aşamadaki kompost yığının merkez sıcaklığı 570C'ın altına düştüğü zaman çevrilmelidir. Bu, 5 ila 6 gün sürer. 5.1. aşamadaki kompost 2. aşamadan önce bölünürse bütün kütle bozulmalıdır. 6.2. aşamada kompostun karıştırılması ve yeniden birleştirilmesi düzgün kompostlama ve tam bir ısıtma için gereklidir. 7.2. aşamaya başlamak için yığma talimatlarını izlenmelidir. 8.2. aşama çok hızlı ısınmalıdır ve 24 saat içinde merkez ısısı yaklaşık 650C olmalıdır. Eğer bu gerçekleşmezse Karbon ya da nem seviyesi çok düşüktür. Bunun bu aşamada düzeltilmesi neredeyse imkansızdır. İlerlyen üç gün boyunca işlemi izleyin. Eğer sıcaklıklar 600C'ın üzerine çıkmazsa altlığı yaymayı ve bir sonraki sürü için hazırlama düşünülmelidir. 9.Düzgün bir şekilde tepki veren 2. Aşamadaki kompost 6 gün boyunca dokunulmadan bırakılmalıdır. Bu arada yığını yayın ve altlığın kurumasını sağlayın. Altlıkta humus kokusu olacaktır. 10.Kurumayı kolaylaştırmak için biraz karıştırmak gerekebilir. 11.Hacmin kümese eklenmiş olduğu ve zamanla kümeste daha sabit derinlikte bir altlık sağlamak için birazının alınmasının gerekebileceği dikkate alınmalıdır. 12.Kompostlanan altlığın suni gübre olarak kullanımı ham altlığın suni gübre için kullanılmasından çevresel açıdan çok daha uygundur. EK-2.1: Kompostlama İşlemi, (11) Kontrollü şartlar altında kompostlama iki temel aşamada gerçekleştirilir: 1. Aktif aşama ve 2. İyileştirme aşaması (Şema 4) İyileştirme aşamasında mikrobiyel faaliyet yavaşlar ve işlem tamamlanmaya yaklaştığında madde ortam sıcaklığına yakın olur. Biten kompost, humusun çoğu özelliğini ve toprağın organik kısmını alır. Madde, hacim olarak %20 ila 60, nem içeriğinde %40 civarı ve ağırlık %50 kadar azalacaktır. Kompostlama da kilit zorluklardan birisi mümkün olduğunca fazla nitrojeni tutmaktır. Kompostlama sera etkisine katkıda bulunabilir çünkü karbondioksit (CO2), metan (NH4) ve azot oksit (NO2) kompostlama sırasında atmosfere salınacaktır. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Aktif kompostlama aşamasında mikroorganizmalar gübredeki organik maddelerle beslenirlerken oksijen (O2) tüketirler ve ısı, karbondioksit (CO2) ve su buharı üretirler. Bu aşama sırasında parçalanabilir organik maddenin çoğu çürür. Organizmalar için doğru sıcaklık, oksijen ve nemin sağlanması için bir idare planı gerekir. Sıcaklık, nem içeriği ve oksijen seviyelerinin test edilmesi, çevirme, hava verme veya nem ekleme gibi kompostlama faaliyetleri üzerinde karar vermeye yardımcı olabilir. Nem içeriği için dakikalık ya da gecelik sıcaklık ve oksijene dair hızlı geri bildirim veren bu testler, yerinde oldukça basit şekilde gerçekleştirilebilir. Şema 6. Geleneksel kompostlama işlemi için madde akışı. 85 Sonuçlar Büyük hacimli ve yüksek yoğunluklu kanatlı hayvan üretimlerinde çok büyük miktarlarda kanatlı gübresi üretiminin olması kaçınılmazdır. Kanatlı hayvan gübresi, özellikle kanatlı besin maddelerinin büyük bölümünün gübrede hayvan proteini olmadan son bulduğu düşünüldüğünde sanayi için değerli bir yan üründür. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Kanatlı gübresinin nitrojen, fosfor ve potasyum seviyeleriyle kimyasal bileşimi onu suni gübre veya yem maddesi olarak çok uygun hale getirmektedir. Kanatlı gübresinin işlenmesi düzgün şekilde planlanmaz ve idare edilmezse bu besin zenginliği ne yazık ki ayrıca toprak ve su kirliliğine de yol açabilir. 86 Kanatlı gübresinin ele almanın birçok yolu bulunmaktadır. Bunlar, sıvı ve kuru ele alma sistemleri olarak değişir. Gübre ele alma yöntemlerinin hepsinin özünde güçlü ve zayıf yanları vardır. Her kanatlı işletmesi farklı olduğundan her işletme kendi ihtiyaçları için en uygun olan ele alma sitemini kullanacaktır. Çevresel açıdan daha uygun veya maliyet etkiliği olan belli bir sistemin, bütün durumlarda kullanılmasının uygun olacağı anlamına gelmez. Çok farklı olmalarına rağmen bütün kanatlı gübresi ele alma sistemlerinin ortak bir özelliği vardır. Hepsi kanatlı gübresinin ele alınabileceği uygun bir sistem sağlamaya yöneliktir. Kanatlı gübresinin ele alınmasında olduğu gibi kanatlı gübresini işlemenin de birçok yolu vardır. Ayrıca bunlar da sıvı ve kuru işleme sistemleri ile oksijenli ve oksijensiz işleme sistemleri olarak değişirler. Yine, bütün bu sistemlerinde kendilerine göre avantajları ve dezavantajları vardır. Belli bir sistem, bir işletme için uygun olabilir ancak başka bir işletme için hiç uygun olmayabilir. Bütün bu sistemler, farklı yollarla ortak hedef olan kanatlı gübresinin işlenmesini sağlar. Kanatlı gübresinin idaresine ilişkin mevzuat ve talimatnameler hem ülkesel olarak hem de il düzeyinde idare edilir. Bu kanunlar muhtemel kirlilik etkileri ve kanatlı gübresinin işlenmesiyle ilgili olabilecek problemler hakkında çok hassastır. Çoğu ilin, kanatlı gübre üretimi ve işlemesine ilişkin kendi yasal politikalarını belirlemek için basit olarak sağduyu ve iyi planlanmış bir idari uygulamayı kullandıklarını belirtmek gerçekten zordur. Kanatlı gübresinin kimyasal bileşiminden dolayı suni gübre veya yem maddesi olarak kullanılması idealdir. Suni gübre katı veya sıvı halde olabilir. Kanatlı gübresi, birçok yolla hayvanların hoşuna gideceği yem maddesi olarak işlenebilir. Kanatlı gübre idaresinin diğer tüm yönler gibi kanatlı gübresinin suni gübre veya yem maddesi olarak kullanılmasının da avantajları ve dezavantajları vardır. Aşırı miktarda suni gübre uygulamasının kirliliğe neden olabileceği gibi düzgün şekilde işlenmemiş kanatlı gübresi de hayvan beslemede, hayvanlara zararlı olabilecek hastalık ve patojenleride taşıyabilir. Bu genel özet tarım sisteminin daha geniş kapsamı içerisinde kanatlı hayvan gübresi konusunun temel bir genel bakışını sağlamıştır. Kanatlı gübre idaresinin tamamlayıcı bazı parçalarıyla ilgili ele alınan bütün sistemlerin kendine ait güçlü ve zayıf yanları olduğunun altı çizilmelidir. Her işletme kendi planlanmış idare tasarısı için en uygun sistemin hangisi olduğunu seçmeden önce birçok faktörü dikkate almalıdır. EK-3 Çevresel Kontrol Listesi Bu kontrol listesi bir yönlendirme olarak kullanılmalıdır. Yeterli ölçüde hazırlığın yapılması durumunda çoğu öğenin detaylı olarak dikkate alınması gerekmeyecektir. Yerel bilgiye sahip olanlar dahil uzman ekipte uygun uzmanların kullanılması birçok öğenin değerlendirilmesini hızlandıracaktır. “İşlemsel” altında gruplandırılanlar daha sonradan değerlendirilebilirken, “Değerlendirme” altında gruplandırılan öğeler erken değerlendirmeyi gerektirmektedir. 3.1.Atıklar Genel Değerlendirme Bu madde için atma/yok etme/ele alma uygulamaları dışında faydalı bir yeniden kullanımı var mıdır? Bu faaliyet için ne tür atık minimizasyonu ve idaresi planları elverişlidir? Muhtemel bütün atıklar nelerdir? Nasıl sınıflandırılabilirler ve atılabilirler? Hastalık organizması tarafından meydana getirilen biyolojik tehlikeler nelerdir? Etkenin inaktif hale getirilmesi için ne tür önlemler kullanılabilir? Alan Değerlendirme Önerilen ele alma/işleme alanı neresidir? Alanın genel topografik, jeolojik ve Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Seçilen bu idare sisteminin düzgün şekilde planlanması ve sürdürülmesi durumunda, hem etkili hem de çevresel açıdan uygun olan sürdürülebilir bir tarım sisteminin güçlü bir bütünleyici parçası haline gelebilir. Önceleri atık bir ürün olarak görülen kanatlı gübresinin, çevreyi korurken aynı zamanda sürekli olarak büyüyen tarım endüstrisinde önemli bir çark olarak etkili biçimde idare edilebileceğinin görülmesi sevindiricidir. hidrolojik özellikleri nelerdir? 87 Yerleşik nüfus merkezleri nerelerdedir? Ne kadar uzaklıktadırlar ve hakim olan rüzgarlar gidişi hangi yöndedir? Çevresel hassasiyeti olan veya korunan bir alanda mı bulunuyor? Bu alanın kullanımı yasal bir belge, planlama dokümanı, bildirim, anlaşma veya diğer bir araç tarafından kısıtlanıyor veya engelleniyor mu? Bu faaliyet için gerekli çevresel ve planlama onayları elde edilebilir mi? Alanın daha önceki arazi olarak kullanımları nelerdir? Alan potansiyel olarak kontamine olmuş mu? Öyle ise riskin önlenmesi, bu ne ile ve nasıl sağlanabilir? Faaliyet, alanın kontaminasyonuna yol açar mı? Bu tür bir faaliyetin onaylanması için çevresel bir etki bildirimi talep edilmesi durumunda gerekli bilgi mevcut mu? Su yaşamı dahil yerel ekosistem veya diğer yaban hayatı için mevcut riskler nelerdir? Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Bu faaliyetin varlığı, alanın gelecekte 88 devamlı olarak kullanımına karşı bir etki teşkil edebilir mi? Önerilen faaliyete ilişkin komşulara ve ilgili kişilere danışılarak ne tür bir işlem planlandı? Faaliyet durduktan sonra alanda ne tür yeniden düzenleme planlarına ihtiyaç vardır? Alanın geleceği üzerine bu faaliyetin ne Operasyonel Değerlendirme Ne tür koku/hava kirliliği azaltıcı uygulamalara gerek vardır ve/veya yerine getirilmiştir? Ne tür gürültü ve titreşim azaltıcı tedbirlere gerek vardır ve/veya yerine getirilmiştir? Ne tür toz azaltıcı tedbirlere gerek vardır ve/veya yerine getirilmiştir? Alan kontaminasyonunu engellemek için neler yapılabilir? Hastalığın bu alanların dışına bulaşma riskini azaltacak gerekli haşarat kontrolü sağlanmış durumda mı? Yapım aşamasında ne tür çevresel koruma önlemleri yerine getirilecektir? Çöküntü ve erozyon kontrol ihtiyacından dolayı bu özellikle ağır ekipmanın kullanıldığı hallerde önemlidir. Personel, tehlikeli malzemeler veya riskli maddeler olarak sınıflandırılan kimyasallar ve diğer materyallerin kullanımına ilişkin yeterince eğitildi mi? Uygun çevresel koruma ve insan sağlığının korunmasını sağlamak için ne tür güvenlik tedbirlerine ihtiyaç vardır? Ne tür çevresel ve kayıt sistemleri mevcuttur? Faaliyetin biriken etkileri uzun veya kısa vadede çevreye karşı zararlı olur mu? Hava Değerlendirme tür bir etkisi olacaktır? İşleme alanı için halihazırdaki hava ve hava tahminleri uygun mu? Su Değerlendirme Ulaşım Değerlendirme Alanda yüzey suyu (nehirler, dereler, Uygun lisanslı atık taşımacıları ve diğer Yüzey suyu kirlenebilir veya etkilenebilir mi? Yüzey suyu şehrin su kaynağı olarak kullanılıyor mu? Yüzey suyu nereye akıyor ve alıcı su yolları ve aşağı akan su yolları önerilen faaliyet veya devam etmekte olan faaliyetler tarafından nasıl etkileniyorlar? Hastalık etkeni suda hayatta kalabiliyor mu ve eğer öyleyse ne kadar süre? Alandaki yeraltı suyu kaynakları biliniyor mu? Alandaki yeraltı suyu ne kadar derinlikte? Su tabakası seviyesi normal seviyede mi veya seviyeyi değiştiren herhangi bir kuraklık/sel veya başka bir olay oldu mu? Alanın altındaki yeraltı suları halihazırda faydalı biçimde kullanılıyor mu? Bu tür bir kullanım için bir plan mevcut mu? Yeraltı suları yerel şehir su kaynağının bir parçası mı? İşlemi çevreleyen topraklar şiddetli yağışlar esnasında yeraltı suyunun kontaminasyonuna yol açacak derecede geçirgen mi? Yeraltı suyunun kirlenmesini önlemek için neler yapılabilir? yüklenicilere gerek var mı? Eğer varsa bunlar mevcut mu? Tehlikeli maddelerin taşınması için sürücüler eğitimli ve lisanslı mı ve araçların lisansları var mı? Ne tür biyogüvenlik önlemlerinin uygulanması gerekiyor? 3.2.İzleme Operasyonel İzleme Faaliyet göz önüne alındığında alan yönetim sistemi ve çevresi için ne tür izleme programı uygundur? İzleme verisi kime verilmeli? İzleme verisi ve ortaya çıkacak herhangi bir eğilimi kim gözden geçirecek? İzleme ne kadar sürmeli? İzleme bir problemi ortaya çıkardığında ne tür uygulamalar izlenmeli ve bu eylemleri kim yerine getirecek? Herhangi uzun vadeli izleme için kim sorumlu? 3.3 Karkasların yakılması Değerlendirme Baskın olan rüzgarlar ve diğer muhtemel rüzgarların yönü ve hızı nedir? Rüzgar yönü değiştiğinde ne tür seçenekler mevcuttur? İşleme alanındaki mevcut hava koşulları ve hava tahminleri çukur/yakma odunu yapımı ve/veya yakma işlemi için uygun mu? Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı göller, barajlar vb.) var mı? Alandan uzaklık mesafesi, tecrit yöntemleri vb. dikkate alın. 89 Ne tür yakıtlar ve ne kalitede ve miktarlarda mevcut durumda? Salınımlar ve hava kirliliğini minimize edecek çalışmalar var mı? Alandan gelen akışın suların kirlenmesi veya alan kontaminasyonuna yol açmamasını sağlamak için ne tür işlemler yapıldı? Alan yaban hayatı olan bölge, bildirilmiş bölge veya bir kuş konaklama ve üreme bölgesi gibi çevresel hassasiyeti olan alanlara yakın mı? Alan herhangi bir uluslar arası veya yurt içi uçuş yolu üzerinde mi? Yakma esnasında oluşacak duman havacılığa ilişkin bir tehlike oluşturma olasılığına sahip mi? Oluşturulan yakma işlemi hastalık etkenini %100 ölmesini garanti edecek mi? Operasyonel Değerlendirme Ateş yakma yasağı veya bir yakmama günü var mı? Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Küllerin imhası için ne tür 90 düzenlemeler yapıldı? Sızma riski mevcut mu? Yakma odunu, çukur vb.ni yapacak olan personel yakmanın etkinliğini maksimize edecek işlemler konusunda eğitildi mi? Çevresel hassasiyeti olan alanlara (yeraltı suları dahil) karışma olmamasını garanti etmek için yerinde ne tür engelleyici tedbirler alınmıştır? Yakma işleminden kaynaklanan dumanın minimize edilmesi ve yakmanın etkili olmasının sağlanması için ne tür önlemler alınmıştır? Ne tür bir hava kalitesini izleme önerilmektedir? Çukurların olması durumunda ne tür bir alan çözümü planlanmıştır? 3.4.Gömme Genel Değerlendirme Ne tür çukurlar, toprak doldurmaları vb. yapılacak, toprak geçirgenlik durumu (geçirgen, yarı geçirgen ya da geçirmez)? Toprak geçirgen değilse toprak bütünlüğü kirletici sızıntıyı zamanla muhafaza edecek şekilde mi? Çukurun tabanı veya kenarları tecrit kaybına neden olacak yarık izlerine dair belirtiler gösteriyor mu? Kaplamalar kullanılmalı mı ya da yerli toprak, yeraltı suyuna yeterli korumayı sağlayacak mı? Kirletici sızıntı toplanmalı ve işlenmeli mi? Kirletici sızıntı nasıl ele alınmalı? Çürümüş atıktan kaynaklan gaz oluşumunu bir sorun oluyorsa, alanda oluşan gazlar nasıl salınacak veya işlem görecek? Kıyaslama yapabilmek için yapım öncesi ön temsili örnekleme yapıldı mı? Toprak asidi, alkalik ya da nötr mü? Operasyonel Değerlendirme Uygun kaplama, kapak veya örtü malzemesi garantili mi? Yerel mi ya da teslimatta önemli gecikme olacak mı? Ne tür kapak/örtü malzemesi kullanılmalıdır? Gömme alanı, kirletici sızıntı sistemi, gaz sistemi ve yeraltı suyu için ne tür bir izleme yöntemi uygulanmalıdır? Toprak doğası gereği çürümeye yardımcı olmaktan ziyade koruyorsa çürümeye yardımcı olmak için kimyasal katkı maddeleri eklenmeli mi? Eğer öyleyse hangi kimyasallar? Bunların toprak ve yeraltı suyuna ne gibi etkileri olacak? Gömülen karkasların tamamen çürümesi ile çukurda ne tür bir çökelti olasıdır? Alan boşaltıldıktan sonra arazinin hedeflenen kullanımı nedir? Ne tür bir orta vadeli kamusal risk koruması gereklidir? Operasyonel Değerlendirme Ne tür izleme uygulamaları gereklidir? Ne tür biyogüvenlik önlemleri gereklidir? 3.6.Kompostlama Genel Değerlendirme Kompostlama yapılacak yerde yeterli derecede uygun alan bulunuyor mu? Alanın atıkları kabul etmek için ruhsatı var mı? Mevcut bir ticari işletme kullanılabilir mi? Çevreyi korumak için ne tür idari uygulamalar yerine getirilmelidir? Alan, kokuyla ilgili kaygıların oluşabileceği bir yerde mi? 3.5.Toprak doldurma Kontrol alanında (KA) karkasların atılması için uygun toprak doldurma yerleri mevcut mu? Bu uygun toprak doldurma alanları biyogüvenlikli bir koridorla erişimin sağlanabileceği KA'nın hemen dışında mı? Toprak doldurma iyi idare ediliyor mu? Toprak doldurma ruhsatlı mı? Biyogüvenliğin sağlanması için ekstra uygulamalar ve önlemlere ihtiyaç olacak mı? Acil durum hayvan hastalığı (AHH) müdahalesinde kullanımının bir sonucu olarak azaltılmış kapasitesinden dolayı toprak doldurmasının kullanılmasının yerel topluluk için kısa , orta ya da uzun vadeli sorunlara yol açma ihtimali var mıdır? Kompostlama için gerekli karbon kaynağı nadir? Son kompostlama ürününün kullanılması için seçenekleri nelerdir (örn: canlı hayvanlı veya hayvansız çiftlikler, orman arazisi, bahçeler, toprak doldurma için atım veya diğer gömme işlemleri)? Operasyonel Değerlendirme İşlemi idare eden süregelen bir uzmanlık var mı? Alanın en iyi uygulama idaresi nasıl oluşturulacak? Ne tür yırtıcı /yabani hayvan koruma önlemleri alındı? Ne tür izleme uygulamaları gereklidir? Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Genel Değerlendirme 91 EK-4: Atım Sonrası Kontrol Listesi EK-5: Taşıma Kontrol Listesi 4.1.Genel 5.1.Genel Alan kendi orijinal kullanımına geri Ne tür ihtiyaçlar taşınacak (sıvılar, katı çevrilecek mi? Daha ileri iyileştirme gerektiriyor mu? Eğer öyleyse bu eylem bildirildi mi? Operasyonel personel bilgilendirmesi yapıldı mı? Alanın pozisyonu ve kullanımı uygun biçimde belgelendirildi mi? Herhangi bir uzun vadeli izleme ve/veya yan ürün işlemeleri gerekmesi durumunda ne olacak? Bunlar uygulandı mı? Sürekli bir haşare kontrolü gerekmesi durumunda ne olacak? Bu uygulandı mı? Alan dekontamine edildi mi? 4.2.Çukura gömme Uygun kamusal riskler için güvenlik önlemleri tamamlandı mı? Uzun vadeli iyileştirme hususları Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı çözüme kavuştu mu? 4.3.Yakma odunu Yakma odunlarının artıkları uygun şekilde imha edildi mi? Aşırı yakıt geri iade edildi mi ya da imha edildi mi? 4.4.Çukur yakıcısı Bütün makineler dekontamine edildi mi ve geri iade edildi mi? Ne kadar taşınacak? Ne kadar uzaklığı taşınması gerekiyor? Taşıma için ne kadar zaman dilimi mevcut? Hayvanlar canlı veya ölü mü? Eğer canlıysa ne tür hayvan refahı hususları söz konusu? Ne tür biyorgüvenlik prosedürlerinin uygulanması gerekiyor? Araçlar nasıl yüklenecek/boşaltılacak? Görevi yerine getirecek hazırda mevcut yeterli taşıma kaynağı var mı? Taşıma kaynakları hazırda mevcut değilse hazır olması ne kadar sürecek? Hastalık insanlara bulaşıyor mu? Sürücüler ve araçlar için izlenilmesi gereken ne tür dekontaminasyon işlemleri var? Bunlar geri dönüş zamanını ve çevresel korumayı etkileyecektir. Ne tür bir eğitim gereklidir? (bkz aşağıya) Taşıma kaynakları için alma yerinde, varışta ve izlenecek güzergah boyunca yeterli giriş ve çıkış noktaları var mı? 4.5.Kompostlama alanı İşlemi başarıyla tamamlayacak deneyimli bir uzmanlık mevcut mu? Son ürünün kaderi nedir? Bunun işlenmesi/imhası sonuçlandırıldı mı? 92 maddeler, canlı ya da ölü hayvanlar, makineler, yakıt vs.)? Zeminin sabitliği ve düzgün olmayan zeminde eksen yükü dikkate alındığında zemin ağır araçlar için uygun mu? Araçlar için tente vb. gibi malzemeler Eğitim/öğretim malzemesi sürücü/araç hazırda mevcut mu? Değilse teslimat süresi nadir? sahibinin bütün kaygılarını ele alıyor mu? Dondurucu için karkaslar donmuş Acil durum dekontaminasyon kitleri durumda mı? Soğutuculu araçlar donmuş maddeleri -20 °C'ye kadar soğuklukta tutacaktır. mevcut mu ve sürücüler bunların kullanımına ilişkin eğitildi mi? M e v c u t k a y n a k l a r g ö z ö n ü n e alındığında seçilen yöntem gerçekçi mi? Onayı bir yol kaza stratejisi var mı? A c i l d u r u m i d a r e s i u l a ş ı m koordinatörüne karar alma işleminde danışıldı mı? Bütün araç kusurları vb. kaydedil mi? (Bu işe başlamadan önce yapılmalıdır) Yasal gereklilikler yerine getirildi mi (örn: taşınacak maddenin sınıfları, güzergahların belirlenmesi, etiket gereklilikleri, seyahat zamanları, sürücü nitelikleri)? Uygun yetkili makama danışıldı mı? Halk yerinde güzergahlar ve güvenlik önlemleri konusunda bilgilendirildi mi? onaylandı mı? 5.2 Sürücü eğitimi Sürücünün ne tür tedbirler alması gerekmektedir? Araca uzun vadede bir etkisi var mı? Sürücüler ve araç sahipleri için ne tür bir eğitim gereklidir? Bir eğitim bilgisi/paketi bulunuyor mu? Eğitimin verilmesi için ne kadarlık bir Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Muhtemel masraflar nelerdir ve bunlar zaman dilimi gerekmektedir? 93 94 Ölü kanatlılar/karkasların ve diğer atıkların biyolojik olarak bozulma yoluyla bir çukurda çürümesidir ve şunları içerir: Gömme çukurunun kazılması Karkasların derin bir gömme çukuruna yerleştirilmesi Karkasları ve diğer atıkları aşağıdakilerden ötürü toprakla örtülmesi (40cm civarında): (i) karkasların çukurun dışına çıkmasını engellemek, (ii) eşeleyen hayvanların karkasları kazmalarını engellemek, (iii) kokuların süzülmesine ve (iv)çürüme sıvılarının emilmesine yardımcı olmak. Çukurun kapanmasından sonra karkasları etoburlar ve yer solucanları tarafından açığa çıkarılmasından korumak için bozulmamış sönmüş kireç eklenmesi [Ca(OH) 2] (kireç direk olarak karkasların üzerine uygulanmamalıdır çünkü ıslak koşullarda bu çürümeye engel olabilir) Çukuru zemin seviyesinde toprakla kapatmak (toplamda en az 2mlik derinlik gereklidir) TANIM AVANTAJLAR / ÇEVRESEL KAYGILAR GÜVENLİK VE DİĞER HUSUSLAR DEZAVANTAJLAR SEÇENEK 1: BİR ÇUKURA GÖMME Alan Seçim Hususları: Sahada çalışan personel hijyeninin ve Avantajları: Akarsu mecralarına, yollarına ve kazı güvenliğinin sağlanması için kişisel koruma Çevresel koşullar yerine membalarına uzaklık ekipmanının (PPE) kullanılması. getirildiğinde güvenli imha Su tabakası seviyesinin yüksekliği Güvenlik ihlalleri için acil durum müdahale Gömmenin yerinde yapılması (çukur tabanının su tabakası önlemleri ve ekipmanının bulunması (örn: durumunda virüsün diğer alanlara seviyesinden en az 1m yukarda olması personelin çukura düşmesi durumunda ilk yayılması riskinden kaçınılabilir. gerekmektedir) yardım ve kurtarma ekipmanı). Düşük maliyet En yakın akarsu mecrasındaki gömme Oluşturulmuş ve belgelendirilmiş Dezavantajları: alanında arazinin eğimi (çukura doğru temizlik/dezenfeksiyon uygulamaları Yüzey suyu, yeraltı suyu, toprak veya ve çukurdan drenaj) Temizlik/dezenfeksiyon malzeme/ekipmanının topografik şartlarca etkilenme Toprak geçirgenliği bulunması olasılığı yüksek. İnsan yerleşim alanlarına ve kamusal Kişisel hijyen ve korunma önlemleri üzerine Çevresel açıdan uygun bir Alana arazilere uzaklığı (Yollar dahil) personel eğitimi taşınmasının gerekmesi durumunda Baskın rüzgar yönü (koku salınımı için) Çevresel Olarak Uygun bir Alana o zaman: (i) virüsün diğer alanlara Kazılmış toprağın geçici olarak Karkasların/Atıkların Taşınması: yayılması riskinin artması, (ii) taşıma depolanması için mevcut alanın olması Karkaslar ve diğer kontamine maddelerin imha ve bağlantılı azaltma önlemleri için Gömme sahasına kazma ekipmanlarının için saha dışına taşınmalarının gerekmesi yüksek maliyet erişebilirliği (örn: kazı makinesi) durumunda o zaman: Alan seçiminin uygun olmaması Gömme Alanının İncelenmesi: Araçlar sızdırmaz ve kaplamalı olmalıdır durumunda yeraltı suyunun Kapatmadan üç (3) ay sonra Araçlar ve konteynırların dış yüzeyleri kontamine olma riski herhangi potansiyel bir sorunun (sızıntı tamamıyla temizlenmeden/dezenfekte gibi) tespiti için gömme alanının edilmeden itlaf alanında ayrılmamalıdır incelenmesi ve düzeltici önlemlerin Araçlar ve konteynırların iç ve dış yüzeyleri alınması. karkaslar ve diğer atıklar çevresel açıdan Taşıma- İlgili Atık/Atık Su Arıtması: uygun bir alanda yüklendikten sonra Araçlar/konteynırların temizlenmeli/dezenfekte edilmelidir. temizlik/dezenfeksiyonundan oluşan her türlü atık su boşaltılmadan önce dezenfekte edilmelidir. Araçların yüklenmesi ve boşaltılması ile araçlar/konteynırların temizlenmesi/dezenfeksiyonu sırasında meydana gelen her türlü atık güvenli bir şekilde imha edilmelidir. EK-6: Karkas Imha Ve Değerlendirme Yöntemlerinin Genel Değerlendirme Tablosu Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 95 ÇEVRESEL KAYGILAR GÜVENLİK VE DİĞER HUSUSLAR AVANTAJLAR / DEZAVANTAJLAR Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı SEÇENEK 2: AÇIK HAVADA YAKMA (KREMASYON) Bu yöntem, bulaşıcı patojenler, hayvan Saha Seçimi Hususları: Yakma odunu etrafında yeterli durumda Avantajları: karkasları ve diğer atıkların açık havada Sıcaklık, duman veya kokunun yangın önleme hattı sağlanması(yerel Kremasyon yüzey suyu, yeraltı suyu, termal olarak imhasına dayanır. Şunları civardaki insanlar, altyapı (yapılar, itfaiyelerle veya yerel halktan tavsiye alınması) toprak veya topografik şartlarca içerir: yeraltı ve havayla ilgili kamusal alanlar, Sahada çalışan personelinkişisel hijyenini etkilenmez olasılığı yüksek Hava boruları olarak işleyecek yollar, vb.)ve çevre (ağaçlar gibi) sağlamak için PPE kullanılması Yakma fırını seçeneğine kıyasla hendeklerin kazılması üzerindeki potansiyel olumsuz etkileri Güvenlikihlalleri için acil durum müdahale düşük maliyetli Yakma odununu (tahtayı) hendeklerin Ateşi oluşturmak ve korumak için ve önlemleri ve ekipmanının bulunması (örn: Dezavantajları: tepesine yerleştirilmesi (rüzgara karşı yakıt teslimatı ve karkaslar için ekipman yangının yayılması durumunda ilk yardım Bulaşıcı patojenler, özellikle baskın rüzgar yönünün doğru açısında) erişilebilirliği ekipmanı ve yangın söndürme ekipmanıile olumsuz atmosferik koşullar altında Karkasları ve diğer atıkların ters yönde Küller gömülmelidir ve alan eski haline personelinin bulunması ) (rüzgar miktarı) karkaslar ve yerleştirilmesi geri getirilmelidir Oluşturulmuş ve belgelendirilmiş atıkların tutuşması tam olmadığı Karkaslar, diğer atıklar ve yakma Atık Arıtma öncesi/Tecridi: temizlik/dezenfeksiyonuygulamaları durumlarda etkili biçimde yok odunlarının üzerine yakıt dökülmesi Kremasyon esnasında dioksin ve furan Temizlik/dezenfeksiyonmalzeme/ekipmanının edilemeyebilir. (örn: gaz yağı) v eve ateşin yakılması salınımlarını önlemekiçin karkaslar klor bulunması Tam olmayan tutuşma işleminde (tam kremasyonun sağlanması için içerenbir dezenfektanla önceden Kişisel hijyen ve korunma önlemleri üzerine bütün bulaşıcı patojenlerin yok alanda yeterli miktarda yakıt muamele yapılmamalıdır veya PVC personel eğitimi edildiğinin kolaylıkla doğrulanması bulunmalıdır) torbalarına konulmamalıdır. Aynı mümkün değildir. sebepten ötürü kremasyona tabi Açık havada yakmadan tutulacak başka hiçbir madde klor kaynaklanan hava emisyonları (PM, içerenkimyasallar içermemelidir. CO2) Kremasyondan kalan küllerin imhası yüzey suyu, yeraltı suyu, toprak veya topografik şartlarların dikkate alınmasını gerektirir. 1. seçenekten daha pahalıdır (gömme) TANIM 96 Bu yöntem, oksijenli biyolojik çözülme yoluyla virüsün termal olarak etkisiz hale getirilmesi ve karkaslar, altlık ve diğer kontamine organik atıkların çürümesine dayanır. Kompostlamanın başarısı şunlara dayanır: (i) düzgün besin karışımı [karbon - nitrojen (C:N) 20:1 35:1oranında; Karbon- fosfor (C:P) 100:1’den 150:1oranında tercih edilir); (ii) nem (40-60%); (iii) ısı (5560oC), ve (iv) pH (6.5-7.2). Kompostlama şunları içerir: Düzgün havalandırmanın sağlanması ve fazla bastırmadan veya sıkıştırmadan biyolojik bir filtre (plastikle değil) ile kaplanması için karkasların talaş, bıçkı tozu, saman hayvan altlığı gibi diğer yığın halindeki kontamine veya kontamine olmamış maddelerle beraber yığılması. Yığınların genişliği ve yüksekliği 2m.yi geçmemelidir. Çürüyen maddeden akan bütün suyun toplanması işlenmesi. Atıkların birkaç hafta boyunca (10 gün içinde 55-60 oC'ye ulaşıldığında) yerinde tutulması Birkaç hafta sonra ısı 45-50oC civarına düştüğünde yığın içindeki maddenin baskı yapmadan karıştırılması (Düzgün şekilde çürümüş madde en az seviyede kokuya sahip ve koyu renkte olmalıdır) Yalnızca kompost kullanılarak toprak iyileştirmesi sadece hayvan üretim birimi arazisinde. TANIM GÜVENLİK VE DİĞER HUSUSLAR AVANTAJLAR / DEZAVANTAJLAR OPTION 3: KOMPOSTLAMA Saha Seçimi Hususları: Sahada çalışan personelin kişisel hijyenini Avantajları: Etkilenmiş çiftlikte,diğer hayvanların sağlamak için PPE kullanılması Gübre ve altlık atığı için etkilidir erişemeyeceği (kuşlar, kemirgenler, Güvenlik ihlalleri için acil durum müdahale Taşıma yoluyla virüsün yayılmasını kediler veya köpekler gibi) güvenli bir önlemleri ve ekipmanının bulunması önlemek için barakalar içinde ya da alanda yapılmalıdır. Oluşturulmuş ve belgelendirilmiş sahada gerçekleştirilebilir Yerleşim alanlarına ve su kaynaklarına temizlik/dezenfeksiyon uygulamaları Taşıma masrafı yok olan yakınlık (uzak olmalı) Temizlik/dezenfeksiyon malzeme/ekipmanının Dezavantajları: bulunması Soğuk iklimli alanlar/dönemlerde Kişisel hijyen ve korunma önlemleri üzerine birçok gün için en ideal ısıların personel eğitimi korunması mümkün olmayabilir (veya masraflı olabilir). İdeal koşullar sağlanamazsa bulaşıcı patojenler etkili şekilde yok edilemeyebilir. Kompostlama alanı etkili biçimde emniyet altına alınmaz/tecrit edilmezse virüsün yayılma riski Bütün bulaşıcı patojenlerin yok edildiğinin kolaylıkla doğrulanması mümkün olmayabilir. ÇEVRESEL KAYGILAR Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 97 GÜVENLİK VE DİĞER HUSUSLAR SEÇENEK 5: YAKMA FIRINI (SABİT) Saha Seçimi Hususları: Sahada çalışan personelin kişisel hijyenini Bir taşkın altlığında olmamalıdır sağlamak için PPE kullanılması (yakma fırını İnsan yerleşim alanlara uzaklık operatörleri PPE’lerini hayvan karkasları ve diğer İnsan yerleşim yerleri, baskın rüzgar atıkları almadan önce değiştirmelidirler.) yönünün rüzgara karşı olması (yakma fırını Oluşturulmuş ve belgelendirilmiş öncesi kokular ve yakma fırınından gelen temizlik/dezenfeksiyon uygulamaları emisyonlar için) Oluşturulmuş ve belgelendirilmiş acil durum Teknolojik Gereklilikler: müdahale uygulamaları o Minimum 850 C’lik ısıda ve minimum Temizlik/dezenfeksiyon malzeme/ekipmanının kalma süresi 2 saniye olan bir yakma fırını. bulunması Isı ölçülmeli ve kaydedilmelidir. Acil durum müdahalesi malzeme/ekipmanının Isı derecesi 850oC’nin altına düştüğünde bulunması (ilk yardım kutusu, yangın söndürücü devreye girebilen yedek bir yakıcısı olan gibi) yakma fırını Kişisel hijyen/temizlik, güvenlik ve acil durum Otomatik besleme sistemi ısı ölçüsüne müdahalesi önlemleri üzerine personel eğitimi bağlı olan bir yakma fırını Belgelendirilmiş denetleme programları ve Alan güvenliği ve hayvanların erişim sonuçlarıyla düzenli çevre ve ekipman sağlayamaması (kuşlar, kemirgenler, denetlemesi böcekler ve diğer haşereler) Karkasların/Atıkların Yakma Fırını Alanına Hayvan karkasları ve diğer atıklar ile yakma Taşınması : fırını kalıntıları için olan depolama alanları Karkaslar ve diğer kontamine maddeler sabit kapalı olmalıdır. Bu alanlar etiketlenmeli ve yakma fırını alanına taşınırken: kirliliğe sebep olan maddelerin kazara Araçlar sızdırmaz ve kapalı olmalıdır çevreye salınmasını önlemek üzere Araçlar ve konteynırların dış yüzeyleri tamamıyla tasarlanmalı ve işletilmelidir. Dökülme veya temizlenmeden/dezenfekte edilmeden önce itlaf yangın söndürmeden kaynaklanan alanından ayrılmamalıdır kontamine yağmur suyu ve atık suyu Araçlar ve konteynırların iç ve dış yüzeyleri toplamak için depolama kapasitesinin karkaslar ve diğer atıklar yakma fırını alanında sağlanması. yüklendikten sonra temizlenmeli/dezenfekte Çevreye salınımların önlenmesi için dipteki edilmelidir kül/cüruf ve uçuşan küllerin kapalı Atma Alanına Yakma Fırını Kalıntılarının konteynırlarla taşınması Taşınması : Dipteki kül/cüruf ve uçuşan küllerin sağlıklı Araçlar kapalı olmalıdır toprak doldurma yerlerine atılması Araçlar ve konteynırlar tamamıyla dezenfekte Atık Arıtma öncesi/Tecridi: edilmeden önce yakma fırını alanından Yakma esnasında dioksin ve furan ayrılmamalıdır salınımlarını önlemek için karkaslara klor içeren bir dezenfektanla önceden muamele yapılmamalıdır veya PVC torbalarına konulmamalıdır. Aynı sebepten ötürü yakmaya tabi tutulacak başka hiçbir madde klor içeren kimyasallar içermemelidir . ÇEVRESEL KAYGILAR Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Bu yöntem, bulaşıcı patojenler, hayvan karkasları ve diğer atıkların bir yakma fırınında termal olarak imhasına dayanır. Şunları içerir: Karkaslar ve diğer atıkların yakma fırını alanına taşınması Karkaslar ve atıkların taşınmasında kullanılan konteynırlar ve araçların temizlenmesi ve dezenfekte edilmesi, bunun sonucunda oluşan atık suyun arıtılması Karkaslar ve diğer atıkların (yakıt ve havayla) fırında yüksek sıcaklıkta yakılması Yakma fırınındaki kalıntıların (dipteki kül/cüruf ve uçuşan küller) atma alanına taşınması ve sağlıklı toprak doldurma yerine atılması TANIM Avantajlar: Bulaşıcı patojenlerin tamamıyla yok edilmesi %95’in üzerinde atık azalması Dezavantajları: Ülkeye ithal edilebilecek karmaşık teknoloji Yüksek yatırım maliyeti Yüksek işletme maliyeti (özellikle yakıt maliyeti) Bazı yedek parçaların ithal edilmesi gerekebilir (AI salgını halinde yakma fırını maliyeti ve aksama süresi) Yüksek seviyeli operatör eğitimi Dikkatle incelenmiş idari gereklilikler (kayıt tutma vs.) Yakma tesisi AI salgın yerinden çok uzak bir yerde olabilir ve bulaşıcı patojenli karkaslar ve diğer atıkların çok büyük oranda taşınmasını gerektirebilir ve şu sonuçlar meydana gelebilir. (i) virüsün diğer alanlara yayılma riskinin artması ve (ii) taşıma ve bağlantılı azaltma önlemleri için daha yüksek maliyet. Yakma fırınından kaynaklanan hava emisyonları (PM, SO 2 , CO2 ) AVANTAJLAR / DEZAVANTAJLAR 98 ÇEVRESEL KAYGILAR GÜVENLİK VE DİĞER HUSUSLAR SEÇENEK 6: YAKMA FIRINI (GEZİCİ) Bu yöntem, bulaşıcı patojenler, hayvan Teknolojik Gereklilikler: Sahada çalışan personelin kişisel hijyenini karkasları ve diğer atıkların bir yakma Minimum 850oC’lik ısıda ve minimum sağlamak için PPE kullanılması (yakma fırını fırınında termal olarak imhasına kalma süresi 2 saniye olan bir yakma fırını. operatörleri PPE’lerini hayvan karkasları ve dayanır. Şunları içerir Isı ölçülmeli ve kaydedilmelidir diğer atıkları almadan önce Gezici yakma fırınının itlaf alanına Isı derecesi 850oC’nin altına düştüğünde değiştirmelidirler) taşınması devreye girebilen yedek bir yakıcısı olan Oluşturulmuş ve belgelendirilmiş Karkaslar ve diğer atıkların (yakıt ve yakma fırını temizlik/dezenfeksiyon uygulamaları havayla) fırında yüksek sıcaklıkta Otomatik besleme sistemi ısı ölçüsüne Oluşturulmuş ve belgelendirilmiş acil durum yakılması bağlı olan bir yakma fırını müdahale uygulamaları Yakma fırınındaki kalıntıların (dipteki Hayvan karkasları ve diğer atıklar ile yakma Temizlik/dezenfeksiyon kül/cüruf ve uçuşan küller) atma fırını kalıntıları için olan depolama alanları malzeme/ekipmanının bulunması alanına taşınması ve sağlıklı toprak kapalı olmalıdır. Bu alanlar Acil durum müdahalesi doldurma yerine atılması havalandırılmalı, etiketlenmeli ve kirliliğe malzeme/ekipmanının bulunması (ilk yardım sebep olan maddelerin kazara çevreye kutusu, yangın söndürücü gibi) salınmasını önlemek üzere tasarlanmalı ve Kişisel hijyen/temizlik, güvenlik ve acil işletilmelidir. Dökülme veya yangın durum müdahalesi önlemleri üzerine söndürmeden kaynaklanan kontamine personel eğitimi yağmur suyu ve atık suyu toplamak için depolama kapasitesinin sağlanması Çevreye salınımların önlenmesi için dipteki kül/cüruf ve uçuşan küllerin kapalı konteynırlarla taşınması Dipteki kül/cüruf ve uçuşan küllerin sağlıklı toprak doldurma yerlerine atılması Atık Arıtma öncesi/Tecridi: Yakma esnasında dioksinve furan salınımlarını önlemek için karkaslara klor içeren bir dezenfektanla önceden muamele yapılmamalıdır veya PVC torbalarına konulmamalıdır. Aynı sebepten ötürü yakmaya tabi tutulacak başka hiçbir madde klor içeren kimyasallar içermemelidir. TANIM Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Avantajları: Bulaşıcı patojenlerin tamamıyla yok edilmesi %95’in üzerinde atık azalması Bulaşıcı patojenler, karkaslar ve diğer atıkların yakma fırınına taşınmasını önler (yani sabit yakma fırınıyla karşılaştırıldığında virüsün başka alanlara yayılma riski azaltılmıştır) Dezavantajları: Ülkeye ithal edilebilecek karmaşık teknoloji Yüksek yatırım maliyeti Yüksek işletme maliyeti Bazı yedek parçaların ithal edilmedi gerekebilir (AI salgını halinde yakma fırını maliyeti ve aksama süresi) Yüksek seviyeli operatör eğitimi Dikkatle incelenmiş idari gereklilikler (kayıt tutma vs.) Yakma fırının itlaf alanına taşınması şunlarla bağlantılıdır: (i) bir kaza durumunda (kötü yol şartları, ağır hava koşulları vb.) yakma fırınının (yani sermayenin) hasara uğraması/tamamen kaybedilmesi riski ve (ii) yakma fırınının itlaf alanına yüksek taşınma masrafı. İtlaf alanına gezici yakma fırınının erişebilirliği Yakma fırınından kaynaklanan hava emisyonları (PM, SO2, CO2 AVANTAJLAR / DEZAVANTAJLAR 1. A REVİEW OF POULTRY MANURE MANAGEMENT,1990:Directions for the Future, Agriculture and Agri-Food Canada, Poultry Section, August 17, 1990 5. BHATTACHARYA, A.N. and J.P. FONTENOT. 1965. Utilization of different levels of poultry litter nitrogen by sheep. J. Anim. Sci. (24), 4:11741177. 2. AKERS, J.B., B.T. HARRISON and J.M. MATHER. 1975. Drying of poultry manure - an economic and feasibility study. In: Proc. of the Third International Symp. on Livestock Wastes, Michigan, U.S.A.,pp. 473-477. 6. BİRD, N.A. 1982. Poultry manure handling systems. In: The Manure Management Handbook, Ont. Soil and Crop Imp. Ass., Ont. Min. of Agriculture and Food, Ont. Agricultural College, Canada, pp. G1 to G17. 3. ARANJÓ O. and J. PÉREZ-BURIEL. 1976. Poultry litter in fattening cattle on pasture. Uso de yacijas avicolas en la ceba de bovinos a potrero. Agron. Trop. 1976 (26), 6:499505, Dept. Nutr. Anim. y Forrajes, Escuela de Zootecnia, Univ. Oriente, Jusepin, Venezuela. 7. BIRD, H.R., M. RUBIN. D. WHITSON and S.K. HAYNES. 1946. Effectiveness of dietary supplements in increasing hatchability of eggs and viability of progeny of hens fed a diet containing a high level of soybean oil meal. Poult. Sci., 25:285293. 4. AUSVETPLAN, Animal Health Australia (2007). Operational procedures manual: Disposal (Version 3.0). Australian Veterinary Emergency Plan (AUSVETPLAN), Edition 3, Primary Industries Ministerial Council, Canberra, ACT.Animal Health Australia, 2007. AUSVETPLAN is available on the internet at: http://www.animalhealthaustralia.com.au 8. BIRD, H.R., S.J. MARSDEN and W.L. KELLOGY. 1948. Supplements for soybean meal in turkey diets. Poult. Sci, 27:5359. 9. BLAIR, R. 1975. Utilizing wastes in animal feeds a European overview. Feedstuffs, June 30:16. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı Kaynaklar 99 10. C.A.M.M.G, 1979. Canada Animal Manure Management Guide. Agriculture Canada, Ottawa, pp. 1-37. 11. CANADIAN MANURE COMPOSTING MANUAL, 2005. Livestock Engineering Unit & Environmental Practices Unit Technical Services Division Alberta Agriculture, Food and Rural Development 7000 113 Street, Edmonton, Alberta Canada T6H 5T6 12. CHALOUPKA, G.W. 1969. The reuse of broiler litter with “litter life” its effect on performance. Proc. Nat. Poult. Litter and Waste Mgmt. Sem., Sept. 2930. 13. CHANG, T.S., D.J. CURRIGAN and E. LINDEN. 1975. Ammonia content of caged layer excreta. Res. Rep. 269. Michigan St. Univ. Agri. Exp. Sta., East Lansing, Feb. 1975. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 14. DAY, D.L. 1977. Harvesting and processing manure from confinement operations for refeeding. In Proc. of the Great Plains Ext. Sem. on Feedlot Manure Recycling for Nutrient Recovery. Ada, Okla. April 7, 1977. 100 15. DAY, D.L. and B.G. HARMON. 1974. A recycled feed source from aerobically processed swine wastes. Trans. ASAE, 17:82. 16. DAY, D.L. 1980. Processing manure for use as feed ingredients. In: Proc. International Symp. on Biogas, Microalgae and Livestock Wastes, China, pp. 31-42. 17. DONALDSON, R.W. 1943. Poultry manure. Its use and preservation. Mass. Agri. Exp. Sta. Ext. Leaflet 57. 1943. 18. ELSON, A. And KING, A. 1975. Inhouse manure drying-the slat system. UK Min.Agri.,Fisheries & Food, Agri.Dev. & Adv. Serv, Gleadthorpe, EHF. 19. FLEGAL, C.J., E.E.WEBB, Jr., B.W. HARMON, R.E. TUCKER and W.E.C. MOORE. 1971. Studies of processing, nutritional value and palatability of broiler litter for ruminants. Proc. Inter. Symp. on Lvstk.Wastes, p. 301304. 20 .FLEGAL, C.J., C.C. SHEPPARD and D.A. DORIN. 1972. The effect of continuous recycling and storage on nutrient quality of dehydrated poultry waste (DPW).Proc. Cornell Agric.Waste Mgmt. Conf., Syracuse, NY, p.295300. 21. FLORY, A.G., PEER, W.R. and BENDFELDT, S.E., 2002. Evaluation of poultry carcass disposal methods used during an Avian influenza outbreak in Virginia in 2002. Virginia Department of Environmental QualityDEQ.www.deq.virginia.gov 22. FONTENOT, J.P.,A.N.BHATTACHARYA,C.L.DRAKE and W.H.McCLURE. 1966. Value of broiler litter as a feed for ruminants. ASAE Publ. SPO 366:105. 23. HENNIG, A., H.JEROCH, H.J.LÖHNERT and G. FLACHOWSKY. 1975. Untersuchungen an Hammeln zum Futterwert von Broilerund Junghennenexkrementen. Arch. Tierernährung (25), 8:583588. (In German.) 24. HENNIG, A. and S.POPPE.1977. Animal wastes as a feed. St. zem. nakl., Praha (In Czech.) 25. KROODSMA, I.W. 1986. Treatment of livestock manure: Air drying and composting poultry manure. In: Odour prevention and Control of Organic Sludge and Livestock Farming, The Netherlands, pp. 166-174. 27. MANURE COMPOSTİNG MANUAL,2005. Livestock Engineering Unit & Environmental Practices Unit Technical Services Division Alberta Agriculture, Food and Rural Development 7000 - 113 Street, Edmonton, Alberta Canada T6H 5T6 28. MORAN, E.T. and E.EVANS. 1976. Hen performance with extremes in plane of nutrition and its consequent effects on the excreta as a ruminant feedstuff. Proc. 1976 Maryland Nutr. Conf. For Feed Manuf., Mar. 1819, 1976.. 29. MUIR, F., 1987. Poultry litter as a solid fuel source. Poultry Sci. 66(Suppl. 1):148. 30. MÜLLER, Z. and M. HEROLD. 1959. Biosynthetic activity of poultry litter with particular respect to protein and vitamins. Res.Rep. of Antibiotic Res. Inst. Roztoky near Prague Lab. of Antibiotics in Anim. Nutr., Horni Počernice. (In Czech.) 31. MÜLLER, Z.M. HEROLD, J. SCHERKS, K.AčEK and NEČASEK. 1959. Czechoslovak patent registration: Method of protein feed process. (In Czech.) 32. MÜLLER, Z. 1966. Recommended cattle rations based on deep litter. Ext. Service of Res. Inst. for Biofactors in Anim. Nutr., Horni Počernice. (In Czech.) 33. MÜLLER, Z., L. DŘEVJANY and V. KOZEL. 1967b. Evaluation of protein nutrition of ruminants fed poultry litter. Nas chov. 10, 1967 (In Czech.) 34. MÜLLER, Z. and L. DŘEVJANY. 1967c. Feeding and processing of deep litter for feeding purposes.Res.Rep.of Res. Inst. for Biofactors in Anim. Nutr., 1967, Prague. (In Czech.) 35. MÜLLER, Z., L. DŘEVJANY and V. KOZEL. 1968. Influences of different materials used for poultry deep litter upon gains and feed conversion and upon final deep litter value as feed for cattle. 3rd Eur. Poult. Conf., Jerusalem. Israel, Sept. 813. 36. MÜLLER, Z. 1968a. Problems of industrial processing of deep litter and results achieved in cattle feeding. Biol. Chem. Vyz. Zvirat, 1:3336. (In Czech.) 37. MÜLLER, Z. 1968c. Nutritive parameters of deep litter as feed for cattle and pigs. Biol. Chem. Vyz. Zvirat 3, 1:922. (In Czech.) 38. MÜLLER, Z. 1974. Summary of work, conclusions and recommendations on animal nutrition, feeding and utilization of by-products and waste in Singapore. UNDP/FAO Rep. AGA: SF/SIN 5 Nut R-1074. 39. MÜLLER, Z. 197475. The recycling of organic waste. Asia Research Pte. Ltd., Singapore. 40. MÜLLER, Z. 197475a. Scientific background to the recycling of animal waste. The recycling of organic waste: 1936. Asia Research Pte. Ltd., Singapore. 41. MÜLLER, Z. 1975a. Livestock waste as future energy resources. Proc. 5th Inter. ERE Symp., Kuala Lumpur, Feb.19, 1975, p. 287297. 42. MÜLLER, Z. 1975b. Pre-investment study “Integrated livestockindustrial beef cattle development project (Recycling of organic wastes)”, Asia Research Pte. Ltd., Singapore, Mar.1975. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 26. LIVESTOCK WASTE FACILITIES HANDBOOK, 1985. Second Edition, Midwest Plan Service, Ames, Iowa, U.S.A., pp. 1.1-11.1. 101 43. MÜLLER, Z. 1975c. Circularintegrated agro-industrial project utilizing waste resources and dates. Asia Research Pte. Ltd. 44. MÜLLER, Z. 1975d. Pre-investment study “Conversion of Jakarta city garbage into compost or organochemical fertilizer”. Asia Research Pte.Ltd., Singapore, Oct.1975. 45. MÜLLER, Z. 1975e. Feed resources of West Malaysia with special reference to cattle rations on Majuternak cattle farms. German Agency for Tech. Cooperation, Ltd. (GTZ), Berlin, 1975. 46. MÜLLER, Z. 1977. Recycling of organic waste for livestock feed. 1. Report of preliminary recommendation on the utilization of waste resources as feed for dairy animals in Sind Province, Pakistan. UNDP/FAO Project PAK/74/ 018. 47. MÜLLER, Z. 1978a. Feeding potential of pineapple waste for cattle. World Anim. Rev. FAO, Rome, 25:2529. Kanatlılarda Gübre ve Karkas Yönetimi El Kitabı 48. MÜLLER, Z. 1978b. Project on recycling of organic waste in Indonesia. 102 49. OSTRANDER, C.E. 1975. Techniques that are solving pollution problems for poultrymen. In: Proc. of the Third International Symp. on Livestock Wastes, Michigan, U.S.A., pp. 71-73. 50. PAPANOS, S. and B.A. BROWN. 1950. Poultry manure, its nature, care and use. Bull. 272, Univ. of Connecticut. 51. POLIN,D. and K.M.CHEE. 1975. Biological availability of protein from poultry anaphage. Michigan Agri. Exp. Sta., Res. Rep. 269. 52. POLLARD,S.J.T., HICKMAN,A.W.G., IRWING,P., HOUGH,L.R., GAUNTLETT, D.M., HOWSON, F.S., HART, A., GAYFORD, P. and GENT,N., 2008. Exposure assessment of carcass disposal options in the event of a notifiable exotic animal disease: application to Avian influenza. Environ. Sci. Technol. 2008, 42: 3145-3154. 53. SALTER, R.M. and C.J. SCHOLLENBERG. Farm manure. Ohio Agri. Exp. Sta. Bull. 605. 1939. 54. VAN SLYKE, L.L. 1939. Fertilizers and crop production. Orange Judd Publ. Co. New York. 55. VOGT, H. 1973. Die Verwertung von Produktions-und Verabeitungsabfällen der Geflügelwirtshaft durch Legehennen. 4th Eur. Poult. Conf., London, p. 495502. (In German.) 56. WEAVER, W D., JR. and G. H. SOUDER, 1990. Feasibility and economics of transporting poultry waste. Proc. 1990 National Poultry Waste Management Symposium, pp.123-129. 57. WHITE, J.W., F.J. HOLBEN and A.C.RICHER. 1944. Production, composition and value of poultry manure.Penn.Agri. Exp. Sta. Bull.469. 58. ZIMET, D. J., M.D. OUART, and D. L. PRICHARD, 1988. Use of computer simulation to determine the value of broiler litter as a cattle feed ingredient. Poultry Sci. 67 1352-1355.