Contagion
Transkript
Contagion
Lânetten Hastalığa Miasmadan Mikroba Prof. Dr. Osman Şadi YENEN 14 Aralık 2011 KMTD Kongresi, Antalya Köpeklerle 65 Sığırlarla 50 Koyun ve Keçilerle 46 Atlarla 35 Kümes hayvanlarıyla 26 İlkel topluluklarda hastalık teorileri(*) • Demonik teori – Animistik ve amoral • Tanrı cezası teorisi – Monoteistik ve evrenin ahlak yasalarınca yönetilmesi esasına göre • Metafiziksel bilim – Herhangi bir doğaüstü gücün etkisine özel bir göndermede bulunmaz; insan yaşamında yıldızların gücünü ön plana çıkartır (*): Winslow C-E A. The Conquest of Epidemic Disease. Princeton University Press 1943 (Reprinted1980 by The University of Wisconsin Press); pp: 1-52 Çin tıbbının felsefi temelleri • Qi kuramı – Qi evreni oluşturan temel maddedir – Dağılmış halde ya da yoğunlaşmış halde – Evrendeki tüm nesneler Qi’nin transformasyonundan oluşur; organik vücuda şeklini veren Qi’dir • Yin-Qi • Yang-Qi – Qi’nin iki tipinin çeşitli kombinasyonları canlılarda çeşitliliğe neden olur • Kötü Qi: insan vücudunu hasarlandıran ve hastalığa neden olan Qi • İnsan vücudunda: Savunmacı Qi, Besleyici Qi, Torasik Qi vb. • Yin-Yang kuramı • Beş element kuramı Çin tıbbının felsefi temelleri • Qi kuramı • Yin-Yang kuramı – Güneş ışığına göre konumlanış • Güneşe doğru: Yang; Güneşin aksi yönüne doğru: Yin – Zıtların birlikteliği • Cennet, güneş, sıcaklık, aydınlık, gündüz, temizlik, hareket, ateş, erkek, ortaya çıkmak: Yang • Yeryüzü, ay, soğuk, karanlık, gece, pasaklılık, eylemsizlik, su, kadın/dişi, ölüm: Yin – Vücudun yaşamsal etkinlikleri Yin ile Yang’ın, zıtlıkları ve birliktelikleri sayesinde, uyumlu işbirliğine bağımlıdır • Vücudun işlevsel etkinlikleri Yang’a, yaşamsal işlevlerin maddi temeli de Yin’e aittir • Beş element kuramı • Hastalıklar dört patolojik sürecin sonucudur: Yang fazlalılığı, Yin fazlalığı, Yang eksikliği, Yin eksikliği • Hastalığa neden olan kötü Qi – Yang kötülük: Rüzgar, sıcak, ateş – Yin kötülük: Soğuk, kuruluk Çin tıbbının felsefi temelleri • Qi kuramı • Yin-Yang kuramı • Beş element kuramı: Evrendeki her şeyi ve fenomeni ağaç, ateş, yeryüzü, metal ve suyun temel özelliklerine göre beş kategoriye ayırır – Beş elementin özellikleri beş zang organıyla beş fu organının fizyolojik işlevlerini açıklar • • • • • Ağaç: bükülebilir ve düzleştirilebilir Ateş: yukarıya doğru yükselir Yeryüzü: ekilebilir ve hasat alınır Metal: dayanıklıdır Su: aşağıya doğru nemlendirir Beş elemente göre insan vücudu Beş element Zang organlar Fu organlar Duyu Vücut organları dokuları Beş sıvı Ağaç Karaciğer Safra kesesi Gözler Tendonlar Gözyaşı Ateş Kalp İnce barsak Dil Damarlar Ter Yeryüzü Dalak Mide Dudaklar Kaslar Tükürük Metal Akciğerler Kalın barsak Burun Deri ve saçlar Burun akıntısı Su Böbrek İdrar kesesi Kulaklar Kemikler Balgam Akupunktur/Akumoksoloji • Zhen Jiu – Zhen: iğne kullanarak delmek – Jiu: İğneleme noktaları üzerinde Moxa yakmak • Moxa: Bir akupunktur noktasını uyarmak üzere deri üzerinde Artemisia vulgaris’in kurutulmuş yapraklarının yakılması • İğne batırma tedavisi: Eski Mısır, Yunan, Hind, Japon ve Çin’de • Sadece Çinliler bu iğne ile tedavi uygulamasını geliştirmişler, deneyim biriktirmişler ve kuramsallaştırmışlardır Akupunktur/Akumoksoloji • Çinli hekimler yaşam gücü olan Qi’nin insan vücudunun damarlarının içerisinde dolaştığına inanıyorlardı • Qi nabzının kalitesini vücuttaki birçok nabız noktasında alıyorlar ve tanıda kullanıyorlardı • Bu nabız noktalarına iğne batırarak hastalıkları tedavi ediyorlardı T'ou-Shen Niang-Niang, the Chinese goddess of smallpox Ma-chen, the god who heals the scars of smallpox. Yuo-boa-long, the Chinese god of recovery from smallpox Eski Hind tıbbı: Ayurveda • Ayurveda: Uzun yaşam bilgisi [Ayus: uzun ömür; Veda: bilgi] • Yaratıcı tanrı Brahma, her şeyin koruyucusu Daksa Prajapati’ye, o da ikiz kutsal hekimler Asvini Kumaras’a, o da Tanrıların Kralı Indra’ya öğretir. • Hastalıklar insanlığı rahatsız etmeye başlayınca himalaya bilgelerinden Bharadvaja İndra’ya gider ve Ayurveda bilgisini öğrenir Eski Hind tıbbı: Ayurveda • Ayurveda: Vücut evrenin bileşeni olan aynı temel elementlerden oluşmaktadır – – – – – Yeryüzü (katı kısımlar) Su (sıvılar) Ateş (vücut ısısı) Hava (soluk) Boşluk (İçi boş organların boşluğu) • Bu beş temel elementin kombinasyonları vücudun farklılaşmış maddelerini (dhatu) oluştururlar – – – – – – – Şilus ya da besleyici sıvı Kan Et Yağ Kemik İlik Semen (Besin tabakası) (Ego ile zihinden/ yüksek zekadan oluşur) (Bilgi organları: Burun, kulaklar, gözler, deri ve dil) (Enerji tabakası: Beş rüzgardan oluşur) (Ruh) The pañca kośa (Caldecott T: 2006) Eski Hind tıbbı: Ayurveda • Hastalıklar iki türdür: İçsel ve dışsal • Dışsal hastalıklar: yaralanmalar, ısırılmalar, delinmeler, düşmeler, yanıklar vb • İçsel hastalıklar: Dışsal olanların dışındaki bütün ötekiler “Vücudun maddesini oluşturan ve ona canlılık veren elementlerin normal dengesindeki bozukluklar” ‘Taç’ çakra Çakra sistemi (Ruhsal gelişim ve onun vücut, zeka ve heyacanlara etkileri) ‘Üçüncü göz’ çakra ‘Boğaz’ çakra ‘Kalp’ çakra ‘Sindirim’ çakra ‘Seks’ çakra ‘Kök’ çakra (Caldecott T: 2006) Marma noktaları (Pole S: 2006) Sitalã Mata, the Hindu goddess of smallpox. Askelopios (Tıp tanrısı) Hygieia (Sağlık tanrıçası) Telesphorus (Nekahat tanrısı) Eski Yunan’da doğal evren teorilerinin gelişiminin kökleri • Filozofların metafizik ve diyalektik tartışmaları • Homer ve digerlerinin yarı tarihsel yöntemleri • Doğaya yaklaşımdan ve doğa bilgisinden keyfi unsurları elimine etmeye çabalayan hekimler okulu Hastalık ve sağlık kavramları bir bütün olarak fiziksel evren teorileriyle yakın biçimde örtüşmek durumundaydı Hipokrat (İ.Ö. 460-375/377) Galen (İ.S. 129/131-198/201) [ Anagni Katedrali, İtalya; 13. YY freski] ISLAK Hava K Ya IŞ ş FL lılık EG M H A luk B uk K İL Çoc AN K Sanguine Choleric Z A Y çlik n e G ER L KO SICAK Phlegmatic Melancholic R SARI SAFRA: Öğle Sarı Acı Tersiyer ateş Dalak Frigyalı ve hipofrigyan kişilik Mars Aries Leo Sagittarius R Ateş Yeryüzü KURU FLEGM: Akşam Beyaz Tuzlu Quotidian ateş Beyin Doryalı ve hipodoryan kişilik Ay Kanser Scorpio Pisces SOĞUK HA A Su A nluk Lİ NBlgu NKO SO O ELA M KAN: Sabah Kırmızı Tatlı Kontinü ateş Kalp Lidyalı ve hipolidyan kişilik Jupiter Gemini Libra Aquarius KARA SAFRA: Öğleden sonra Siyah Ekşi Quartan ateş Karaciğer Miksolidyan ve hipomiksolidyan kişilik Satürn Taurus Virgo Capricorn “İnsan vücudu kan, flegm, sarı safra ve kara safra içermektedir. Bunlar onun yapılanmasını oluşturan şeylerdir ve onun rahatsızlıklarıyla sağlığına neden olurlar. Sağlık, başlıca, bu yapılandırıcı maddelerin birbirleriyle hem nitelik hem de nicelik bakımından doğru oranda olduğu ve iyi bir karışım oluşturdukları bir durumdur.” “The human body contains blood, phlegm, yellow bile and black bile. These are the things that make up its constitution and cause its pains and health. Health is primarily that state in which these connstituent substances are in the correct proportion to each other, both in strength and quantity, and are well mixed.” Hippocratic Writings. The nature of man 22; Penguin Classics 1978; p: 262 “Hangi hastalıkların ‘güçlere’ ve hangilerinin ‘yapılara’ bağlı olduğunu bilmek gerektiğini de düşünüyorum. ‘Güçler’ derken vücudun çalışmasını etkileyen humorların yapısındaki değişiklikleri; ‘yapılar’ derken de vücudun organlarını kastediyorum.” “I think it should also be known what illnesses are due to ‘forces’ and what to ‘forms’. By ‘forces’ I mean those changes in the constitution of the humours which affect the working of the body; by ‘forms’ I mean the organs of the body.” Hippocratic Writings. Tradition in medicine 22; Penguin Classics 1978; p: 84 “Kimi vahşi hayvan saldırısına benzeyen veba sadece birkaç bireyi tutmaz, hatta tüm toplumları bile tahrip edebilir. Havanın karakterinde, onu yanlış yönde sapmaya eğilimli kılan tehlikeli bir değişiklik meydana gelir ve insanlar soluk alıp vermenin zorunluluğu nedeniyle kaçınamadıklarından tehlike ağızdan içeriye bir zehir gibi çekilir.” “For the plague, like the assault of some wild beast, attacks not only a few individuals but even destroys whole states. A disastrous change in the character of the air making it prone to corruption is brought about; and human beings, since they cannot from the necessity of breathing avoid the peril, draw in the air through the mouth like a poison.” Galen. “Letter on Theriac to Poison”. (In Winslow C-E A. pp: 72) Epidemik hastalık etyolojisi: Klasik konsept (İ.S. 2. YY) • Havanın epidemik yapısı Atmosferdeki tehlike iklim ve mevsimle, ölü bedenlerin çürümesinden yükselen kirli havayla (miasmalarla), pis yaşam koşullarıyla ve bataklıklarla, kısmen de astronomik fenomenlerle ilişkilidir. • Bireysel yatkınlık • Contagion Miasma (zehirli / hastalandırıcı buhar) Contagion (bulaşma / iletilme) Cartoon warning of contagious miasma arising from Central Park lake. 1885 woodcut, New York. İslâm dünyası • İslâmın ortaya çıkma ve gelişme döneminde akdeniz popüler tıbbı egemendi • Hastalıklar üstün büyülü güçlere bağlanıyordu (CinlerW) • Kuran’da tıpla ilgili önemli bir gönderme yoktur (Apdest/temizlik dışında) • Yerel uygulamaların yetmediği yerde hadislere başvurulmuştur El-Razi • El-Hâvî fi’t-Tibb (Liber continens) • Kitâb’l-Cederi ve Kitab’lHasbe (Liber de Pestilentia) – Dünyada çiçek ve kızamık hastalığı üzerine yazılmış ilk kitaptır • El-Kitabu’t Tibbi’l Mansûrî (Liber Medicinalis ad Almansorem) El-Razi (865-935) El-Razi • Galen’in sorgulanması – Menenjitte kan akıtılmasının tedavi edici değeri vardır (Galen haklıW) – Sıcak içecekler vücut ısısını artırmazlar (Galen haksızW) El-Razi (865-935) İbn-Sina • Kitabı Latinceye çevrildikten sonra 6 yüzyıl boyunca Avrupa’da standart ders kitabı olmuştur • Tüberküloz bulaşıcıdır, su ve toprakla yayılır • Sinirler ağrıyı iletir ve kas kasılmasını sinyaller • Humorları sorgulamamıştırW Contagion • Temas yoluyla iletilme – ‘contagion’ – düşüncesi en eski düşüncelerden biridir ve hastalık bağlamından köken almamaktadır • Isı ve soğukluk gibi fiziksel özelliklerin temas yoluyla iletilebilir olduğu binlerce yıl öncesinin ilkel insanının ilk gözlemlerinden biri olmalıdır • Hastalığın iletilebilir olduğuna ilişkin görüşler eski Mısırlılar ve Yahudilerin geleneklerine kadar izlenebilmektedir Contagion • Eski Yunan ve Roma döneminde hastalığın temas yoluyla bulaşması düşüncesinin çoğu kaybolmuştur • Hipokratik metinlerde bile bugünkü anlamında contagion’a kesin bir gönderme yapılmamaktadır • Salgınların ortaya çıkışında hastalıklıya ya da onun çıkartılarına dokunmanın rolü, tıp insanlarından önce tarihçiler, filozoflar ve hatta şairler tarafından anlaşılmıştır (Thucydides, Dionysius, Lucretius, Virgil vb.) Contagion • Orta Çağ’da hüküm süren çok sayıda epidemi ve epizootik gözlem ve yorumlama için fırsatlar yaratmış ve çeşitli enfeksiyon ve contagion doktrinleri ortaya çıkmıştır • Temas yoluyla bulaşmaya bu dönemde vurgu yapan yine bir yazar olmuştur: Giovanni Bocaccio (1313-75) Decameron, 1358 • “Hasta olanların kullanmış olduğu giysiler ya da benzer başka eşyalarına dokunmak hastalığın iletilmesine neden oluyordu.” (1. Gün) cito, longe, tarde hızlı git, uzağa git, yavaş dön Contagion • 15 ve 16. Yüzyıllardaki sifiliz pandemisi enfeksiyon ve contagion konusundaki bilgilerin ilerlemesini sağlamıştır. • Girolamo Fracastoro: – Syphilis sive morbus Gallicus – De sympathia et ahtipathia rerum / liber unus / De contagione et contagiosus / morbis et curatione / libri III Hieronymus Fracastorius (1478-1553) Fracastorius • Contagion: bir bireyden diğerine geçen enfeksiyon – Tek başına temasla contagion – Fomitlerle contagion – Uzaktan contagion • Fomit: Giysiler, ağaçtan yapılmışlar ve benzeri kendileri zararlı olmayan ancak contagionun orijinal tohumlarını (germ) muhafaza etme yeteneğinde olup bunların başkalarına aktarılmasına neden olanlar Fracastorius “Contagion kesinlikle bir şeyden öbür şeye geçen çürümenin benzeridir: onun germleri / tohumları (seminaria) büyük bir aktiviteye sahiptir, güçlü ve visköz bir kombinasyondan oluşmuşlardır ve onlar sadece bir madde değil aynı zamanda hayvansal organizmaya spiritual bir antipatidirler.” “Contagion is a precisely similar putrefaction which passes from one thing to another: its seminaria have great activity, they are made up of a strong and viscous combination, and they have not only a material but also a spiritual antipathy to the animal organism.” Marcus Terentius Varro İ.Ö. 116-27 • 75 farklı başlıkta 620 kadar kitap yazmıştır • Res Rusticae (Çiftçilik Üzerine) • “Kimi küçük yaratıklar ciddi hastalıklara neden olurlar” Robert Hook Robert Hook (1635-1703) • 1665’de ünlü Micrographia’sını yayınladı • Şişe mantarı kesitlerinde ‘cellular’ yapıları tanımladı • Fosillerin bir zamanlar bir zamanlar canlı olan yaratıklar ve bitkilerin kalıntıları olduğunu belirledi Anton van Leeuwenhoek (1632-1723) Anton van Leeuwenhoek • “Mikroskopik canlı yaratıkların görünmez dünyasının gerçek kaşifi” • 1673-1723 arasında bütün gözlemlerini mektuplar halinde Royal Society’nin yayınladığı Philosophical Transactions’a gönderdi • 18. mektubunda (1676) su örneklerinde; 39. mektubunda da (1683) kendi dişindeki animalcules’leri tanımlıyordu • Mikroskoplarını kendi yapıyordu • Öldüğünde ardında 247 bitmiş mikroskop ve kendi eliyle yaptığı 419 mercek bırakmıştı! Leeuwenhoek’un mikroskopu Leeuwenhoek’un çizgileriyle bakteriler (Bulloch W. The History of Bacteriology. Oxford University Press 1938; pp: 24-25) FermentasyonW • Alkemistler döneminde fermentasyon sözcüğü günümüzdeki kimyasal reaksiyon ifadesine eşdeğer bir anlam taşıyordu • Georg Ernst Stahl (1660-1734) Zymotechnia Fundamentalis (1697) adlı yapıtında üç tür fermentasyon tanımlar – Şarap, bira ve ekmeğin fermentasyonu – Asetik fermentasyon – Çürüme ve bozulma Fermentasyon biyolojik bir olaydırW • Louis Jacques Thénard 1802-3’de bektaşiüzümünün fermentasyonu sırasında bira mayasına benzeyen çökeltileri fark etti • Birbirinden bağımsız 3 araştırmacı 1836-37’de mayaların canlı olduklarına ilişkin özellikleri saptadılar – Charles Cagniard-Latour – Theodor Schwann • Zuckerpils (Saccharomyces) – Friedrich Traugott Kützing Theodor Schwann (1810-1882) Fermentasyon kimyasal bir olaydırW • 19.Yüzyılın ilk yarısında kimya büyük hamleler yapmıştı • Kimyanın devleri biyolojik süreci reddediyorlardı – Jöns Jacob Berzelius – Justus Liebig – F. Wöhler Jöns Jacob Berzelius (1779-1848) 19. Yüzyıl başlarındaW • Enfeksiyöz hastalıkların etkeninin doğasıyla ilgili üç teori vardı – Contagion teorisi • Partiküller vücut içerisinde çoğalsalar da cansızdırlar • Minik canlı organizmalardır (Animalkülistler) – Zimotik teori • Enfeksiyöz materyal her hastalığa özgül bir fermentin ya da “zyme”’in bir özelliğidir – Miasmatik teori Kendiliğinden oluş (spontaneous generation) Yaşam maddedeki kimi açıklanamayan değişiklikler sayesinde cansız maddeden ortaya çıkar. Kendiliğinden oluş sınamadaW • Francesco Redi, 1688, et-böcek üremesi deneyi [yanlış!] • John Needham, 1748, kaynamış koyun buyyonu [doğru!] • Lazzaro Spallanzani, Needham’ın deneyini yineler [yanlış!] Francesco Redi (1626-1697) Francesco Redi’nin Deneyi 1688 Sinekler Et Kapakla kapatılmış örnek Magotlar Sinekler Et Et Bezle kapatılmış örnek Açık bırakılmış örnek (Goldstein N: 2011) Louis Pasteur • 1854-1857 Kimya profesörü ve Lille Bilimler Fakültesi Dekanı • 1857 Fermentasyon üzerine ilk yayını • 1860 Fermentasyon üzerine çalışmaları nedeniyle Bilimler Akademisi Deneysel Fizyoloji Ödülü • 1861 Spontan jenerasyon (Kendiliğinden oluşma) üzerine ünlü yayınının yayımlanışı • 1861 Havasız yaşam üzerine yayını (Goldstein N: 2011) Pasteur “Doğanın sonsuzluğu içindeki bir su damlasını aldım ve bekliyorum, gözlüyorum, onu sorguya çekiyorum, ondan benim için ilkel yaratığın yeniden başlamasını istemesini diliyorum. Bu ne güzel bir görüntü olacaktı! Bu deneylerin başladığı birkaç yıldan beri, o gene sessiz! Ah! İnsanın üretmek olanağı olmadığı tek şeyi ondan uzaklaştırdım. Çünkü yaşam germdir, germse yaşamın kendisidir.” Louis Pasteur (1822-1895) Osmanlıda Tıp • “Osmanlıların teori üretmeyi ve araştırma yoluyla yeni bilgiler edinmeyi amaç edindiklerini gösterir verilere sahip değiliz. Osmanlı dönemine ait Türkçe tıp metinlerinin çoğunda tıbbın felsefesi ve nazariyesinden ziyade mesleğin uygulanmasına ağırlık verilmesi bu yargıyı doğrular yöndedir.” Sarı N: 1999 Haziran 1886 tarihinde, Pasteur’e kuduz aşısı için eğitime gidenler 1 3 2 1. Hüseyin Hüsnü Bey (Yarbay, Veteriner Hekim) 2. Aleksandr Zoeros (Mirliva , Prof. Dr) 3. Hüseyin Remzi Bey (Yarbay, Hekim) Abdülhamid tarafından Pasteur, Koch ve Behring’e verilen 1. dereceden Mecidî Nişanı Abdülhamid Pasteur Enstitüsü’nün kuruluşu için 800 Lira yardımda bulundu (1886) Günümüz Anadolusu • Kızamık: kızamık şekeri • Pişik: sünnet • Ateşli hastalık: Okunmuş üflenmiş yedi düğümlü ipin vücuda sarılması • Romatizmalılar: kiner ağacından yapılmış asa ile dolaşmak • Arpacık: örtülen siyah tülbent üzerine yiyecek maddesi konur ve evcil bir köpeğin yemesi sağlanır • Karın ağrısı/fıtık: kızdırılmış tellerle dağlama • Sarılık: kulak arkası, dil altı, kafa derisi, iki kaşın arası vb yerlerde kesikler (Prof. Dr. Ramazan İnci’den, izniyle)